Chapter 1 Koos.fm - PULP

Politokrasie
’n Peiling van die dwanglogika van die territoriale staat
en gedagtes vir ’n antwoord daarop
KOOS MALAN
2011

Politokrasie: ’n Peiling van die dwanglogika van die territoriale
staat en gedagtes vir ’n antwoord daarop
Gepubliseer deur:
Pretoria Universiteitsregspers (Pretoria University Law Press — PULP)
Die Pretoria Universiteitsregspers (PULP) is ’n uitgewer by die Regsfakulteit
van die Universiteit van Pretoria, Suid-Afrika. PULP poog om innoverende,
hoë-kwaliteit akademiese werke oor die reg in Afrika te publiseer en te
versprei. PULP publiseer ook ’n reeks versamelings publiekreg-verwante
regsdokumente in Afrika, sowel as ’n reeks regshandboeke uit verskeie
Afrikastate.
Hierdie boek is voor publikasie deur eweknieë gekeur.
Vir meer inligting oor PULP, raadpleeg www.pulp.up.ac.za
Gedruk en gebind deur:
ABC Pers
Kaapstad
Vir bestellings, kontak:
PULP
Fakulteit Regsgeleerdheid
Universiteit van Pretoria
Suid Afrika
0002
Tel: +27 12 420 4948
Faks: +27 12 362 5125
pulp@up.ac.za
www.pulp.up.ac.za
Omslag:
Yolanda Booyzen, Sentrum vir Menseregte
Kunswerk:
Die Korporaalskap van Frans Banning Cocq en Luitenant Willem van
Ruytenburch maak hulleself gereed, bekend as ‘Die Nagwag’ deur
Rembrandt (1642)
ISBN: 978-0-9869857-3-7
© 2011
THE WORLD BANK
Washington, D.C.
Hierdie titel is deel van die Oppergesag van die Reg in Afrika-reeks,
gefinansier deur die Wêreldbank.

1
2
3
4
5
6
7
INHOUD
VOORWOORD v
DANKBETUIGING vii
STAATLIKHEID 1
REPUBLICA CHRISTIANA - DIE VOORGANGER VAN 11
STAATLIKHEID
1 Godsdienstige identiteit 11
2 Middeleeuse konstitusionalisme 21
VERVAL EN WEGBEREIDING: DIE VERVAL VAN 33
DIE REPUBLICA CHRISTIANA EN DIE NADERENDE
KOMS VAN STAATLIKHEID
1 Sekularisasie, Renaissance en Humanisme 33
2 Politieke en regsdenke 36
3 Staatsvorming 43
4 Reformasie 51
5 Impasse 57
DIE GRONDLEGGING EN DIE GRONDLEGGERS VAN 65
STAATLIKHEID
1 Die Politiques, Michel de l’Hôpital en Jean Bodin 65
2 Thomas Hobbes en die geboorte van Leviatan, 75
die sterflike god
3 John Locke, die konstitusionele voortsetting van 85
Thomas Hobbes
4 Interstaatlikheid en Hugo de Groot 94
DIE STAATLIKE PARADIGMA 99
1 Die hoofbakens van die staatlike paradigma 99
2 Die dinamika van paradigmas 116
STAATLIKE IDENTITEIT: DIE STERFLIKE GOD KRY 127
’N GEMEENTE VAN AANBIDDERS – DIE NASIE
1 Staatsbou gedrapeer as nasiebou - Hobbes, 127
Rousseau en daarna
2 Die dwanglogika van nasiebou 142
3 Sagter vorme van nasiebou 153
4 Staatsbou-regsdenke 155
4.1 John Rawls 156
4.2 Nasiebouregspraak, Ronald Dworkin en 165
regsbeginsels
STAATLIKE DEMOKRASIE 175
1 Staatlike demokrasie - demokrasie mak gemaak 175
deur die staatlike paradigma
2 Demokrasie as legitimiteitsfiksie 190
3 Prekariokrasie en gelykheid 193
iii

8
9
10
4 Massokrasie, die demokrasie van die territoriale 200
staat
MENSEREGTE – DIE SORGSAME STAAT 207
1 Simbiose 207
2 Op die spoor van die ontwikkeling van 209
menseregte
3 Die staatlik-paradigmatiese politiek van 217
menseregte
3.1 Die besondere posisie van sosiale en 222
ekonomiese regte
3.2 Horisontaliteit en die ideologiese ommekeer 225
van menseregte
3.3 Die disharmonie en agterdog van menseregte 228
3.4 Die staatlike orde en die prominensie van die 230
juristeklas
3.5 Menseregte, bron van ʼn die ideologie van 235
afhanklikheid
GREPE UIT DIE REG KRAGTENS DIE 241
STAATLIKE PARADIGMA
1 Inleiding 241
2 Die onskendbaarheid van die staat: Hoogverraad 242
3 Die onskendbaarheid van die staat: 250
(Territoriaal-) staatlike selfbeskikking
3.1 Geskiedenis 253
3.2 Ontleding 257
3.3 Staatlike versus nasionale selfbeskikking: die 265
domestiserende konsep van selfbeskikking
POLITOKRASIE 273
1 Inleiding 273
2 Politokrasie 276
2.1 Basiese grondslag 276
2.2 Uiteensetting 280
2.2.1 Die sentrale belang van gemeenskappe 280
2.2.2 Meervoudige openbare identiteite en 284
regeringsfere
2.2.3 Subsidiariteit en Korreksie 285
3 Res publica / Gemenebes 290
3.1 Eienskappe van ʼn res publica 290
3.2 Die res van die res publicae 293
4 Burgers - politai 302
4.1 Burgers teenoor individue; res publicae 302
teenoor die private domein
4.2 Burgerskap 306
4.3 Burgerskaplike gelykheid 310
4.4 Omvang 312
BIBLIOGRAFIE 317
GERAPPORTEERDE REGSPRAAK 342
INTERNASIONALE EN REGIONALE 344
REGSINSTRUMENTE
INDEKS 347
iv

VOORWOORD
Deesdae is daar ʼn stortvloed voorspelbare en herhalende kommentaar
oor sg. ‘good governance’ en staatsbestuur. Die meeste gedagtes wat
kwytgeraak word, seil sorgeloos oor die Weste se eeuelange en
boeiende geskiedenis, insluitende ʼn geskiedenis van regs- en politieke
filosofie, en die meeste bydraes vertoon een bepaalde blindheid — die
aanname dat die laaste eeue groot ‘vooruitgang’ vir die beskawing
gebring het. Wat dan, kan belangriker vir ʼn denkende leser wees as ʼn
volume wat met heldere objektiwiteit en treffende begrip,
dieperliggende en ironiese terugslae in die geskiedenis van
staatsbestuur blootlê, veral oor onlangse dekades? Prof Koos Malan se
meesterlike en diepgaande ontleding vul ʼn gapende leemte in die
beskikbare insigte oor staatsbestuurtradisies en -praktyke wat ons
almal se lewens ten nouste raak.
Sy werk word gelei deur ʼn kernvraag — in hoeverre is bevolkings
werklik deur hervormings bevry en bemagtig? Is duistere beperkings
en kragte van vervreemding, onderworpenheid en knegskap in die
ontwikkelde wêreld werklik tot die geskiedenis verban of lê hulle
slegs versluier deur die fatsoenlike skyn van vooruitgang? Prof Malan
se penetrerende oorsig van bewindsvorme en publieke regsstelsels
vanaf die Middeleeue tot die huidige era van menseregte en die
burokraties-versorgende staat erken die vordering maar stel diep
verontrustende vrae. Die Renaissance, die Reformasie, die inperking
van die goddelike reg van konings, die erkenning van vryswewende
indiwidualisme en uitkringende beginsels van ʼn sosiale kontrak wat ʼn
bewind daarstel om onderling vyandiggesinde indiwidue teen mekaar
en teen regeerders te beskerm het weliswaar die menslike kondisie in
vele opsigte dramaties verbeter. Maar soos Prof Malan dit verhelder,
het ʼn nuwe en veel kragtiger maar versluierde bedreiging in die
nuutgevonde vryhede uitgebroei. Wat deur Thomas Hobbes as
‘Leviatan’, die ‘sterflike god’ in die staat beskryf is, het sy dwangheerskappy
meedoenloos uitgebrei. Terwyl die magte van konings en
priesters uiteindelik as kwesbaar en wisselvallig bewys is, het die
‘sterflike god’ van die staat sy greep binne die vesting van nasionale
soewereiniteit verstewig. Malan beskryf hoe die ‘sterflike god’ sy
oorspronklike leë eensaamheid gaandeweg gevul het met dankbare
afhanklikheid, menseregte en welsyn. Bevolkings is met ‘nasiebou’
oortuig om die jaloerse god te prys deur die homogene identiteit van
die burokratiese nasiestaat te aanvaar. Die nasiestaat as hedendaagse
vors kan binne sy vesting van internasionaal geoorloofde afdwingbare
nasionale grense en soewereine status, ʼn sagte dog onaanvegbare
nuwe absolutisme handhaaf, wat Malan as massokrasie beskryf.
Is daar vir die mensdom ʼn beter keuse? Malan meen wel so, en duik
ver terug na onder andere die klassieke Griekse Stadstaat as ʼn deel
van die fondament vir ’n alternatief. Hy gee geen konstitusionele
voorskrifte nie maar wel ʼn roerende beeld van ʼn mensdom wat sy
volle potensiaal bereik binne ‘tuistelike’ gemeenskappe wat die
beginsel van onderlinge verantwoordbaarheid kan herstel. Hierdie
skerpsinnige werk — in Afrikaans — vervat in ‘Politokrasie: ʼn peiling
v

van die dwanglogika van die territoriale staat en gedagtes vir ʼn
antwoord daarop’, maak met reg aanspraak op ons noukeurige
aandag.
Lawrence Schlemmer
vi

DANKBETUIGING
Ek vertrou dat Politokrasie: ʼn Peiling van die dwanglogika van die
territoriale staat en gedagtes vir ʼn antwoord daarop belangstelling
en debat sal uitlok by diegene wat hulle krities en indringend met die
dinamika tussen die eietydse staat — ook die Suid-Afrikaanse staat —
en gemeenskappe bemoei. Hierby is ingebegrepe vakwetenskaplikes
en belangstellendes in die reg, politieke wetenskap, geskiedenis en
verskeie sosiale wetenskappe maar ook almal met ʼn belangstelling in
die geskiedkundige en politiek-filosofiese agtergrond van die huidige
territoriale staat en ʼn belang by die juridiese verrekening van die
aansprake van veral kultuur- en taalgemeenskappe in die huidige
politieke tydsgewrig.
Uiteraard vervul die publikasie van hierdie boek my met
genoegdoening. Terselfdertyd moet bygevoeg word dat die doek die
produk van ʼn herhaalde gelukkige sameloop van omstandighede is,
waarsonder dit nie kon verskyn nie. Ek was gelukkig om oor jare aan
die kennis en insig van talle mense blootgestel te word. Daar is baie
van hulle — vriende, kennisse, kollegas, dosente ens. Tog moet ek een
persoon noodwendig by name vermeld, naamlik Danie Goosen, by wie
se uitgebreide kennis en deurlugtige insig ek oor ʼn tydperk van etlike
dekades ruim gebaat het. Ek was net so gelukkig om oor jare aan groot
woordvoerders van en kommentators oor die Westerse politieke en
regstradisie blootgestel te word. Dit is paslik om ʼn mens self daaraan
te herinner dat ʼn werk van hierdie aard volkome onmoontlik sou wees
sonder grondige en dankbare blootstelling aan hierdie tradisie. Graag
bedank en ook my kollegas by die regsfakulteit van die Universiteit
van Pretoria en in besonder by die departement publiekreg, wat
kollektief sorg vir ʼn aangename en intellektueel prikkelende
werksomgewing.
Oorspronklik, voordat eers ietwat daaraan geskaaf en daarna
heelwat daaraan toegevoeg is, was hierdie werk ʼn proefskrif wat
onder die bekwame leiding van proff Adrienne van Blerk van die
departement jurisprudensie aan die Universiteit van Suid-Afrika en
Hennie Strydom, destyds nog verbonde van die Universiteit van die
Oranje Vrystaat voltooi is.
Verskeie mense, in die besonder Johan Scott en Johan Kok het die
manuskrip taalkundig noukeurig onder oë gehad. Ek bedank hulle
graag nie net daarvoor nie, maar boonop vir die vriendskapsbande wat
ons gesmee het. Opregte dank aan Lizette Besaans van die
Regsuitgewers van die Universiteit van Pretoria vir haar geduldige en
noukeurige afronding van die manuskrip en so ook aan Yolanda
Booyzen vir die buiteblad-ontwerp. Juanita Larkin, departemente
administrateur van die departement publiekreg verdien eweneens
besondere dank vir haar altyd bekwame en doeltreffende
administratiewe bystand.
Koos Malan
Februarie 2011
vii

HOOFSTUK
1
1
STAATLIKHEID
Toe Thomas Hobbes teen die middel van die sewentiende eeu oor die
staat geskryf het, het hy met groot ontsag daarna as Leviatan en die
sterflike god verwys. Op daardie stadium was die staat egter maar nog
in sy kinderskoene. Later sou die staat oneindig kragtiger raak as wat
ooit voorsien kon word. Mettertyd het dit duidelik geword dat die
aliasse Leviatan en sterflike god geen melodrama was nie, maar ’n
paslike beskrywing vir die staat wat later — en tans — so dominant in
die lewens van individue en gemeenskappe geword het. Hierdie staat
het ook ’n eie ideologie ontwikkel waarmee dit sy stempel op ons
almal afdruk, afhanklikheid van die staat aankweek en geloof en
getrouheid in hom inprent en afdwing. Hierdie werk handel juis met
die staat en meer in die besonder met hierdie staatsideologie, wat ek
hier staatlikheid noem. Wanneer van staatlikheid gepraat word, kom
veral twee sake ter sprake:
Eerstens is daar die treffende verskynsel wat tans bykans ’n
universele gegewe is dat die staat die hoofbepaler van individue se
openbare identiteit is. Die individu se openbare identiteit is
staatsbepaald en is gevolglik dié van staatsburger. Individue het
weens hulle geankerdheid in, hulle verbintenis met en lidmaatskap
van ’n verskeidenheid van gemeenskappe en groepe ʼn variasie van
ander kulturele, taal, godsdienstige, etniese, regionale en dergelike
ander identiteite maar, dit alles is in finale instansie vanuit die
oogpunt van staatlikheid nouliks meer as blote private identiteite. Die
staat alleen is die eksklusiewe opeiser en afdwinger van ʼn staatlike
openbare identiteit. Potensieel mededingende aanspraakmakers op
openbare identiteit word konsekwent en energiek uit die openbare
sfeer geweer. Gepas beskryf Bikuh Parekh hoe die staat ’n staatlike
identiteit afdwing en ander identiteite marginaliseer wanneer hy sê:
All its citizens are expected to privilege their territorial over their other
identities; to consider that they share in common as citizens far more
important than what they share with other members of their religious,
cultural and other communities; to define themselves and relate to each
other as individuals to abstract away their religious, cultural and other
views when conducting themselves as citizens; to relate to the state in
an identical manner; and to enjoy an identical basket of rights and

2 Hoofstuk 1
obligations. In short, the state expects of all its citizens to subscribe to
an identical way of defining themselves and relating to each other and
the state. This shared political self-understanding is its constitutive
principle and necessary presupposition. It can tolerate differences on all
other matters but not this one, and uses educational, cultural, coercive
and other means to secure that all its citizens share it. In this important
sense it is a deeply homogenizing institution. 1
Hier in Suid-Afrika het ons ook met die moeisame inprent van ’n
staatlike identiteit te kampe. Veral sekere minderhede is hieraan
blootgestel. Uit die bespreking later in hierdie boek blyk dit duidelik
dat dit ’n wydlopende verskynsel is wat homself al op baie plekke
voltrek het. Die inprent van ’n staatlike identiteit is die een sy van
staatlikheid wat in hierdie werk behandel word.
Tweedens verwys staatlikheid na neergelegde reëls van
wetenskapsbeoefening — wetenskapsbeoefening aan die hand van die
behoeftes van die staat en ter wille van die handhawing van die
bestaande staatlike orde. Dit is wetenskapsbeoefening aan die hand
van wat ek ’n staatlike paradigma noem. Die fokus van hierdie aspek
van staatlikheid is dat daar ter wille van die beveiliging en
voortsetting van die huidige staatlike orde en van staatlike identiteit
voorskrifte, reëls en parameters vir geldige wetenskapsbeoefening en
intellektuele aktiwiteit binne sekere dissiplines neergelê en
afgedwing word, by name in die politieke teorie, die politieke
wetenskap en die regswetenskap. Deur die aktiwiteite van die
beoefenaars van verskeie wetenskaplike dissiplines word ’n ortodokse
wetenskap beoefen wat op die beveiliging en voortsetting van die
bestaande staatlike orde afgestem is. Ofskoon hierdie paradigma ’n
besonder kragtige rol speel, is dit versweë. Daar word nie daaroor
gepraat of gereflekteer nie. Dit word as ’n normale en
vanselfsprekende gegewe van die werklikheid beleef en hanteer, byna
asof dit ’n natuurlike gegewe is. Dit is natuurlik nie die geval nie. Dit
is ’n historiese en dus ’n tydelike verskynsel. Dit het gekom en dit kan
weer gaan, maar omdat dit as natuurlik beleef word — as ’n
gereïfiseerde gegewe — word die verganklikheid daarvan nie oorweeg
nie. Dit is juis die indruk van natuurlikheid en onverganklikheid wat
die staatlike paradigma so gedug maak, want met die gevestigde
wanindruk is daar per slot van sake net een realistiese reaksie daarop.
Dit is om jou daarby neer te lê, dit te aanvaar en dus gelate aan die
hand van sy voorskrifte op te tree.
Daar is voortdurend ’n noue wisselwerking tussen hierdie twee
aspekte van staatlikheid, dit wil sê tussen staatlike identiteit en die
staatlike paradigma. Wetenskaplike arbeid ingevolge die staatlike
1
B Parekh Rethinking multiculturalism: Cultural diversity and political theory
(2000) 185.

Staatlikheid 3
paradigma word aangewend om staatlike identiteit te verskans en te
bevorder, om potensieel mededingende identiteite te bestry, asook
om individuele en groepsafhanklikheid van die staat te verstewig.
Die patroon van wetenskapsbeoefening kragtens die staatlike
paradigma is dus funksioneel omdat dit aangewend word om die
bestaande orde te dien en teen verandering te beskerm. Waarmee ons
hier te doen het, is dus ’n wesenlik konserwatief geneigde vorm van
wetenskapsbeoefening, aangesien dit gemik is op die instandhouding
van die staatlike status quo. Die oomblik wanneer ’n begrip soos
konserwatief ter sprake kom, duik die vraag op of ons dan werklik met
wetenskap te doen het en of ons ons nie eerder hiermee op die terrein
van die politiek en ideologie begeef nie. Die antwoord is dat albei
gelyktydig voorhande is: wetenskap sowel as ideologie. Ons het
inderdaad met ’n grys veld, selfs ’n volledige konkurrensie van
wetenskap en ideologie, te make. Dit is juis daarom dat ek
staatlikheid as staatsideologie beskryf.
Die staat in gedrang
Dit mag vreemd voorkom dat dit nodig is om op staatlikheid te fokus,
aangesien die staat tans toenemend in die gedrang is en die staat se
posisie as sentrale politiek-juridiese instelling toenemend betwis
word. Trouens, een van die gewildste — selfs opwindende — temas van
ons tyd is om te fokus op die verskeidenheid van kragte wat die staat
onder druk plaas.
Die staat se gesag, so word gesê, het opwaarts, sywaarts en
afwaarts weggesyfer. 2 Die staat verkeer onder druk van die politiek
van kulturele identiteit, dié van nuwe nasionalisme aan die een kant 3
en van internasionale ekonomiese integrasie — globalisering — aan die
ander kant. 4 Die staat het soveel aan ekonomiese soewereiniteit
ingeboet dat daar soms twyfel uitgespreek word of dit die
hoofbousteen van regering sal bly. 5 Die tradisionele beginsel van
staatlike soewereiniteit en die verbod op inmenging in die
huishoudelike aangeleenthede van state, wat in artikel 2(7) van die
Handves van die Verenigde Nasies vervat word, word deur sommiges
as tans niks meer nie as ’n juridiese fiksie beskou. 6 Ook word die
mening gehuldig dat die verwering van die staat so ver gevorder het
2
3
S Strange ‘The defective state’ (1995) 125 Daedalus 56.
V Cable ‘The diminished nation state: A study in the loss of economic power’
4
5
6
(1995) 125 Daedalus 23.
Cable (n 3 hierbo).
Cable (n 3 hierbo).
Strange (n 2 hierbo) 66.

4 Hoofstuk 1
dat die konsep van staatlike (nasionale) identiteit ’n anachronisme
geword het. 7
Ekonomiese globalisering het tot gevolg dat kapitaal in so ’n mate
mobiel geraak het dat ’n terugkeer na valutabeheer nouliks denkbaar
is. 8 Sommige multinasionale korporasies benut hierdie vrye vloei van
kapitaal so doeltreffend deur wêreldwyd te investeer dat hulle
beswaarlik meer gesien kan word as behorende tot ’n bepaalde staat.
Hulle het tewens staatloos geraak 9 en daarmee gepaardgaande lyk die
topbesture van hierdie korporasies ook toenemend na ’n staatlose
elite. 10
Globalisering bring ook ’n markgedwonge eendersheid van
nasionale ekonomiese beleid mee. Alle state beleef die noodsaak vir
belegging van multinasionale maatskappye en is almal gevolglik
genoop tot fiskale, monetêre en arbeidsbeleid wat dergelike
beleggings aantrek. 11 Dit verswak die beleidsvryheid van state en
bring ook mee dat nasionale wetgewers slegs beperkte beweegruimte
het met betrekking tot die formulering van ekonomiese beleid. 12
Globalisering het ook tot gevolg dat tegnologiese, rekeningkundige en
handelsregtelike standaarde wat eers volledig nasionaal vasgestel is,
nou toenemend op globale of regionale skaal geharmonieer word, 13
wat opsigself ’n verdere verwerende uitwerking op staatlike
soewereiniteit het. 14
Benewens globalisering, wat die staat op verdediging het, is daar
die kragtige verskyning van die politiek van identiteit wat sigself al
hoe sterker laat geld. Nuwe partye en bewegings wat die klem op
partikuliere identiteit, hetsy ten aansien van taal, kultuur, godsdiens,
gebied of watter ander partikuliere identiteit ook al plaas, is oral
besig om veld te wen. 15 Die politiek van identiteit het inderdaad die
ou ideologiese kategorieë van links na regs op ’n ideologiese spektrum
heeltemal ontwrig 16 en plaas tegelyk ook baie state onder die druk
van middelpuntvliedende kragte. Dienooreenkomstig het die afgelope
twee dekades ’n beduidende toename in die ontstaan van nasiestate
wat uit toenmalige multinasionale state ontstaan het, waargeneem.
7
B Turner ‘Outline of a theory of citizenship’ in C Mouffe (red) Dimensions of
Radical Democracy (1992) 58.
8 Cable (n 3 hierbo) 27.
9
Cable (n 3 hierbo) 30; VA Schmidt ‘The new world order incorporated’ (1995) 125
Daedalus 79.
10 Cable (n 3 hierbo) 36.
11
Cable (n 3 hierbo) 40.
12 Schmidt (n 9 hierbo) 76.
13 Cable (n 3 hierbo) 34.
14
Vgl in die algemeen TL Friedman The world is flat: The globalized world in the
twenty first century (2005).
15 Cable (n 3 hierbo) 44.
16
Cable (n 3 hierbo) 46; sien ook in die algemeen SP Huntington The Clash of
Civilizations and the Remaking of World Order (1996).

Staatlikheid 5
Ofskoon die staat onder druk verkeer, is die era van die staat
klaarblyklik nog nie ’n gedane saak nie. Soos in hoofstukke 6 tot 9
verduidelik word, bied die staat steeds hardnekkig en grootliks
suksesvol weerstand teen nie-staatlike uitdagers. Die staatlike
paradigma ondergaan deurlopend verfyning wat daarop gemik is om
sekere konsepte en strominge wat die staatlike orde mag bedreig, te
domestiseer — mak te maak — en dan tot voordeel van die staatlike
orde aan te wend.
Die staat is steeds die enkele konsep wat die politiek oorheers.
Politiek is daar waar die staat is. 17 Op ’n praktiese vlak is dit
heeltemal ondenkbaar om die lewe sonder die staat voor te stel. Die
staat is steeds die voorste afdwinger van openbare identiteit en vir
die individuele persoon is daar steeds geen heenkome buite en sonder
die staat nie. 18 Die staat vervul so ’n sentrale rol in die daaglikse
menslike bestaan dat ’n behoorlike begrip daarvan krities belangrik is
vir die verstaan van die denke en politieke praktyk van die
negentiende en twintigste eeue en van die huidige era.
Die staat is die vertrekpunt vir bykans alle politieke en juridiese
teoretisering. Konsepte soos die reg, regte, verpligtinge, vryheid,
gesag en soewereiniteit is almal staatsverwant. Bykans alle probleme
van die politiek en van die mees sentrale probleme van die reg is heg
met die staat ineengestrengel en werk nolens volens met die staat as
die uitdruklike of versweë grondslag en vertrekpunt. 19
Voor die staat
Die staat het natuurlik nie altyd hierdie dominante posisie beklee nie.
Dit is voorafgegaan deur die rykskerklike wêreldgeheel van
Middeleeuse Wes-Europa: die godsdienstige geheel georganiseer
binne die Rooms-Katolieke Kerk en die gelyklopende politieke
(wêreldlike) geheel georganiseer binne Heilige Romeinse ryk. Almal
was lede van hierdie Republica Christiana. 20 Openbare identiteit is
bepaal deur lidmaatskap van die Republica Christiana en nie deur
burger te wees van ’n staat soos vandag nie. Binne hierdie
godsdienstig bepaalde orde was politiek nie staatsgedrewe nie maar
trouens ’n blote onderdeel van die teologie. 21
17 A Vincent Theories of the State (1987) 5; FC Field Political Theor Methuen (1963)
18
54.
Vincent (n 17 hierbo) 2; JR Strayer On the medieval origins of the modern state
19
20
21
(1970) 1.
Vincent (n 17 hierbo) 3 en 5.
Vincent (n 17 hierbo) 15.
Vincent (n 17 hierbo) 15.

6 Hoofstuk 1
In hierdie voor-staatlike era was die taak om die politiek-sosiale
kohesie en eenheid in stand te hou grootliks ’n godsdienstige funksie.
Lojaliteit en verpligtinge is deur ’n goddelik geïnspireerde gemeenskaplike
Christelike burgerskap aangekweek. 22
Vanaf die vyftiende eeu het ’n nuwe soort politieke assosiasie
toenemend sy verskyning in Wes-Europa begin maak. 23 Dit was egter
’n gestadigde proses. Die Kerkhervorming — die onherroeplike
skeuring in die Republica Christiana — het die proses egter
gefinaliseer en onomkeerbaar gemaak. Selfs aan die begin van die
sewentiende eeu het lidmaatskap van die Christelike orde egter nog
voorrang bo lojaliteit aan die nuwe state geniet. 24 Teen die einde van
die sewentiende eeu is die tydvak van die Republica Christiana finaal
tot die verlede toevertrou en het die era van staatlikheid aangebreek.
Ons is vandag steeds in die staatlike tydvak.
Die oorgang van ’n universele godsdienstige Republica Christiana
na staatlikheid is treffend gedemonstreer met die ooreenstemmende
wisseling van benamings vir Europa. Teen 1600 het Wes-Europa steeds
as Christendom bekend gestaan. 25 Die begrip Europa is daarenteen
met die verskynsels van sekularisering, soewereine state en
godsdiensvryheid verbind en het daarmee saam ook die teenpool van
’n uniforme Christelike politieke orde versinnebeeld. Teen 1680 was
die ideaal van ’n universele monargie en ’n verenigde algemene
Christendom egter reeds in so ’n mate van die baan dat dit deur die
meer paslike begrip Europa vervang is. 26
Die staat wat sy verskyning in hierdie tyd maak en teen die einde
van die sewentiende eeu goed gevestig was, was ’n entiteit wat tot
op daardie stadium ongekend was. Dit was ’n onpersoonlike,
abstrakte en permanente konstitusionele entiteit wat beheer oor ’n
gekonsolideerde grondgebied uitgeoefen het. 27 Dit was onpersoonlik
en abstrak in die sin dat die staat na dese, anders as in die verlede,
nie die verganklike vors aan wie persoonlike lojaliteit verskuldig was
in die sentrum plaas nie; nee, die staat voer nou ’n outonome en
blywende bestaan los van die tydelikheid en sterflikheid van die
vors. 28 Die staat word onderskei van sy regeerders en sy amptenare
22 JR Morral Political thought in medieval times (1958) 10; C Brooke Europe in the
Central Middle Ages 962-1124 (1987) 39.
23 KHF Dyson The State Tradition in Western Europe (1980) 25.
24 H Kohn The idea of nationalism (1944) 187.
25
DH Pennington Seventeenth Century Europe (1970) 21; JM Roberts The Penguin
History of Europe (1996) 172.
26 HD Schmidt ‘The establishment of Europe as a Political Expression’ (1966) 9 The
Historical Journal 172.
27 Dyson (n 23 hierbo) 28; D Held et al ‘The State’ in T Ball et al (reds) States and
Societies (1985) 1; Q Skinner Political innovation and conceptual change (1989)
112.
28 Skinner (n 27 hierbo) 112.

Staatlikheid 7
wat tydelik met gesag beklee is, maar word ook onderskei van die
samelewing of gemeenskap waaroor dit beheer uitoefen. Quentin
Skinner stel dit soos volg:
Rather the state must be acknowledged to be an entity with a life of its
own, an entity which is at one distinct from both rulers and ruled and is
able in consequence to call upon the allegiance of both parties. 29
Die nuwe politieke entiteit van die staat bring mee dat die ou
benaminge wat aangewend is om die Middeleeue en Renaissance se
politieke entiteite te beskryf heeltemal verouderd geraak het. Vroeër
is begrippe soos realm (ryk), body politic, commonwealth, common
weal, civitas en republiek aangewend 30 as benaminge vir die talle
Middeleeuse en Renaissance koninkrykies en klein republieke — almal
klein politieke entiteite van beperkte tydruimtelike omvang.
Die nuwe staat met sy outonome, permanente en onpersoonlike
en abstrakte karakter verskil so drasties van sy voorgangers dat al
hierdie terme mettertyd weens hulle ontoereikendheid om die nuwe
entiteite te beskryf in onbruik verval. Daar was behoefte aan ’n nuwe
begrip om die nuwe entiteit te beskryf. Die nuwe term is staat,
(state/etat). Dit word vir die eerste maal in 1538 deur Thomas
Starkey gebruik, maar vind nog nie werklik inslag nie. Later word dit
gebruik deur Raleigh, Francis Bacon asook in die Engelse vertaling
vroeg in die sewentiende eeu van Jean Bodin se werk. 31 Dit is egter
veral by Thomas Hobbes dat begrip vir die koms van die nuwe
politieke entiteit terminologies uitdruklik verreken word. Ofskoon
Hobbes soms nog ander terme aanwend, behandel hy die staat
eksplisiet as onpersoonlike, outonome en soewereine entiteit — die
staat in sy nuwe gedaante. 32
Die territoriale staat
Hobbes gaan uit sy pad om die nuwe entiteit paslik te benoem. Hierdie
kunsmatige, orde-stigtende en orde-handhawende entiteit is in
Hobbes se oë die sterflike god, die staat, of waarvoor Hobbes by
uitnemendheid bekend is, die Leviatan. Hierdie Leviatan, die staat,
is sedert die dae van Hobbes die meesternaamwoord, die meesterkonsep
van die openbare diskoers, 33 die inspirasie vir die staatlike
paradigma sowel as die bron en afdwinger van staatlike identiteit.
29
Skinner (n 27 hierbo) 112.
30 Skinner (n 27 hierbo) 121; Dyson (n 23 hierbo) 36.
31 Skinner (n 27 hierbo) 120; Dyson (n 23 hierbo) 36.
32
Skinner (n 27 hierbo) 121.
33 Skinner (n 27 hierbo) 123.

8 Hoofstuk 1
Daar word vandag algemeen na die staat as die nasionale staat of
die nasiestaat verwys. Dit is ’n verwarrende maar goedgevestigde
wanbenaming. Dié wanbenaming gaan uit van die aanname dat state
hulself onderskei deur die eiesoortige nasies wat in die verskillende
state gehuisves word, oftewel dat dit ’n besondere eienskap van elke
staat is dat elkeen deur ’n eiesoortig onderskeibare nasie bewoon
word. Dit is natuurlik allermins die geval. Vir ’n entiteit om as staat
te kwalifiseer, word nie vereis dat dit die politieke ordening van ’n
bepaalde nasie moet wees nie. Om die staat dus juis as nasiestaat te
beskryf, is misplaas en misleidend.
Die wanbenaming is te wyte aan die vereenselwiging van nasie
met staat. Die vermaarde historikus Hugh Seton-Watson lig hierdie
wanbenaming en voortspruitende verwarring toe wanneer hy sê:
The belief that every state is a nation, or that all sovereign states are
national states, has done much to obfuscate human understanding of
political realities. A state is a legal and political organization, with the
power to require obedience with loyalty from its citizens. A nation is a
community of people, whose members are bound together by a sense of
solidarity, a common culture, a national consciousness. Yet in the
common usage of English and other modern languages the two distinct
relationships are frequently confused. 34
Met die oog daarop om die huidige staat meer korrek te beskryf,
behoort meer gepaste terme dus gebruik te word. Een alternatiewe
moontlikheid is dié van soewereine staat, 35 maar die
soewereiniteitsverlies waarna hierbo verwys is, diskwalifiseer dié
benaming. Will Kymlicka se gebruik van die benaming multinasiestaat
in plaas van nasiestaat het meriete omdat dit die valsheid
dat ’n bepaalde nasie telkens sy eie staat bewoon eweneens aan die
lig bring. 36 Micheal Walzer se keuse van putatiewe nasionale staat 37
stel die onkritiese foutiewe gebruik van nasiestaat eweneens aan die
kaak en is om daardie rede ook verdienstelik.
In hierdie werk word nie by die wanbenaming nasiestaat gehou
nie. Verskeie ander terme is meer gepas. Daar is verskeie teoretici
34 H Seton-Watson Nations and States (1977) 1.
35 Seton-Watson (n 34 hierbo) 2.
36 W Kymlicka Liberalism, community and culture (1991) 239.
37 M Walzer ‘Pluralism: A political perspective’ in W Kymlicka The Rights of
Minorities (1995) 140.

Staatlikheid 9
wat oortuigend eerder die begrip territoriale staat verkies. 38 Ek vind
die begrip aantreklik, aangesien dit die aard van die staat veel
getrouer raakvat as die begrip nasiestaat. Dit is ’n soewereine
politieke organisasie binne ’n vasgestelde gebied, ongeag
bevolkingshomogeniteit of heterogeniteit en ongeag of daar enige
kulturele, linguistieke, godsdienstige of etniese gemeenskaplikheid of
binding by die staatsbevolking aanwesig is. ’n Alternatiewe begrip wat
nou by die term territoriale staat aansluiting vind, is dié van
burgerstaat. 39 Die begrip gee te kenne dat die enigste
gemeenskaplike faktor van die persone wat in ’n staat woon, hulle
gemeenskaplike abstrak-juridiese verhouding met die staat is en dui
nie op enige bykomende gemeenskaplikheid, byvoorbeeld uit hoofde
van kultuur, taal, godsdiens of etnisiteit nie. Anders as nasiestaat wat
verkeerdelik suggereer dat die hedendaagse staat gekenmerk word
deur die gemeenskaplike kulturele aard van die persone wat die staat
bewoon, is hierdie benaming vry van hierdie wanvoorstelling. Vir
redes wat veral uit hoofstuk 6 blyk, verkies ek territoriale staat as die
mees korrekte beskrywing en gebruik dit hierna deurlopend.
Die hoofstukindeling sien vervolgens soos volg daaruit: In hoofstuk
2 word die voorganger van die era van staatlikheid, die Republica
Christiana, bespreek. Dié bespreking verhelder ’n begrip van die
besonderse aard van die huidige staatlike tydvak. In hoofstuk 3 word
die wegbereiding na die tydvak van staatlikheid bespreek. Hierin word
die filosofiese en politieke erosie van die universele Christelike orde
toegelig en word daar aangedui hoe ’n variasie van kragte en
uiteindelik die Kerkhervorming — ’n epogmakende rewolusionêre
politieke gebeurtenis — die Republica Christiana finaal onbestaanbaar
gemaak het en die era van staatlikheid aangekondig het.
In hoofstuk 4 word op die denkarbeid van die pioniers van
staatlikheid gefokus. Daar is talle van hulle, maar pertinent onder
bespreking is veral Jean Bodin, Thomas Hobbes, John Locke en Hugo
de Groot.
Hoofstuk 5 handel eerstens oor wat met die begrip paradigma
bedoel word. Daarna word die parameters en die dissiplines van die
staatlike paradigma in die besonder blootgelê. Hoofstuk 6 tot 9 fokus
op verskeie aspekte van die staatlike paradigma en identiteit.
38 Sien bv. die Engelse regshistorikus, W Holdsworth A History of English Law (1937)
Vol VIII 310 asook R Falk ‘The Rights of Peoples (In particular indigenous peoples)’
in J Crawford The rights of peoples (1988) 26; S Strange (n 2 hierbo) 70; JN Figgis
Political thought from Gerson to Grotius, 1414-1625 (1960) 72; AB Bozeman
Conflict in Africa (1976) 131; J Habermas ‘Law and Morality’ in M Mc Currin
Stanley (red) The Tanner Lectures on Human Values Vol VIII (1988) 260; H Spruyt
The sovereign state and its competitors: An analysis of systems change (1994) 3;
HJ Berman Law and Revolution: The formation of the Western Legal Tradition
(1983).
39 NGS van der Walt Die Republikeinse Strewe (1969) 18-19.

10 Hoofstuk 1
Hoofstuk 6 behandel staatsbou (nasiebou) as grondliggende strategie
van staatlike identiteit en toon aan hoe juridiese kategorieë vir die
doel aangewend word. Hoofstuk 7 fokus op demokrasie en
demokratiese teorie en toon aan hoe demokrasie wat die vermoë het
om die bestaande staatlike orde onder druk te plaas deur
teoretisering volgens die staatlike paradigma kragteloos gemaak is en
uiteindelik in diens van staatlike identiteit geplaas is. In hoofstuk 8
kom menseregte aan die beurt. Daarin word aangetoon dat hoewel
menseregte voorgee om die staat — in die vorm van die regering — aan
bande te lê, dit uiteindelik meewerk tot die versterking van die staat
en die bestendiging van individuele en groepsafhanklikheid van die
staat. Hoofstuk 9 fokus op twee algemene regskonsepte wat tekenend
is van hoe die regswetenskap die staatlike orde dien. Daar is talle
regskonsepte en regsfigure van die aard maar in hoofstuk 9 word
stilgestaan by twee van die treffendste daarvan — een op die
huishoudelike terrein en die ander op die gebied van die
internasionale reg. Gevolglik word eerstens stilgestaan by
hoogverraad en dan by die internasionaalregtelike regsposisie
rakende territoriale integriteit en die beperkings op selfbeskikking en
sesessie.
Daar word egter nie volstaan met ’n beskrywing en toeligting van
die staatlike paradigma en die dwang van territoriaalstaatlike
identiteit nie, want daar is ook ’n aantreklike ruimte anderkant die
noutes van die territoriale staat. Waarvan hier gepraat word, is nie
net van die globalisering nie, maar van ’n politiek-juridiese orde. Dit
is waarna ek as politokrasie of dan ’n politokratiese orde verwys. Die
besonderhede van politokrasie word in hoofstuk 10 toegelig.

HOOFSTUK
2
1 Godsdienstige identiteit
REPUBLICA CHRISTIANA -
DIE VOORGANGER VAN
STAATLIKHEID
Met die kroning van Karel die Grote deur pous Leo III as Imperator
Christianissimus op Kersdag van die jaar 800 is die lang oorgang van
die sekulêre Romeinse ryk tot ʼn nuwe universele Christelike
gemenebes (commonwealth) finaal voltrek. Ofskoon Karel se ryk nie
standhoudend was nie, het dit ʼn blywende nalatenskap gehad,
naamlik die denkbeeld van ʼn verenigde Christendom binne ʼn
verenigde ryk. Hierdie denkbeeld was in die daaropvolgende
Middeleeue die spilpunt van politieke denke en praktyk 1 en was die
primêre bron van openbare individuele identiteit van die Wes-
Europese mens.
Die wortels van die Middeleeuse Christelike orde is herleibaar na
die afsluiting van die stadstaatlike (polis) orde van die Klassieke. 2 Die
fokus van die antieke Griekse politiek en politieke filosofie was die
polis-burger in noue samehang met sy mede-burgers, en hulle
gesamentlike lotgevalle binne die allerbelangrike polis. Die
vervanging van die polis met ʼn omvangryke wêreldstaat — ʼn
kosmopolis — wat met die koms van die Masedoniese ryk van
Alexander die Grote, en later die Romeinse ryk gevestig is, het die
sentrale posisie wat polis-burgerskap in die politieke filosofie en die
politiek gehad het aan die verlede toevertrou. Die nuwe tema wat
met die koms van die kosmopolitiese orde op die voorgrond tree,
fokus op die individu as losstaande en dikwels afsydige enkeling in ʼn
universele kosmopolis, en nie meer op die individu as deelnemende
polis-burger, soos tevore nie. 3
1 T van Wyk en SB Spies Western Europe from the decline of Rome to the
Reformation (1985) 88; H Kohn The Idea of Nationalism (1944) 78.
2
GH Sabine A History of Political Theory (1971) 159.
3 WW Tarn Hellenistic Civilization (1952) 79.
11

12 Hoofstuk 2
Die Christelike universalisme van die Middeleeue is ʼn latere fase
van hierdie epog. 4 Die filosofiese impetus van hierdie epog is deur die
Stoïsynse filosofie verskaf wat omstreeks 300 v.C. ontstaan het. 5 Die
Stoïsynse universalisme het die politieke en geesteswêreld van die
Romeinse ryk grondig beïnvloed en ʼn onmiskenbare stempel op die
Romeinse reg en politiek afgedruk. Hiervan getuig die verordening van
die keiserlike edik, die Constitatio Antoniana, deur keiser Caracalla
in die jaar 212. 6 Hierdie edik het Romeinse burgerskap geuniversaliseer
deur dit na bykans alle inwoners van die Ryk uit te
brei. 7
Waar Rome in die Weste vir eeue lank die sentrum van die
Romeinse ryk was, het politieke, ekonomiese en kulturele kragte
mettertyd meegebring dat die swaartepunt van die Ryk gaandeweg na
die oostelike Middellandse seegebied verskuif het. Dit het ʼn leemte in
die Weste gelaat wat mettertyd deur die kerk en sy funksionarisse
gevul is en wat aan Wes-Europa sy spesifiek godsdienstig gefundeerde
universalisme en identiteit besorg het. 8
Die vestiging van die swaartepunt van die Romeinse ryk in die
oostelike Middellandse seegebied is onder meer gedemonstreer deur
die filosofiese skole en regskole wat albei in die ooste tuistes vind:
eersgenoemde in Athene en laasgenoemde in Beiroet. Na 200 n.C.
kom al die vooraanstaande skrywers van die Ryk ook uit die ooste.
Rome was ook nie meer die ekonomiese swaartepunt nie. Dié het ook
ooswaarts verskuif. Nog belangriker was dat tweederdes van die
bevolking van die Ryk in die oostelike deel gevestig was. 9 Die
oostelike deel was ekonomies bedrywig en intellektueel
gesofistikeerd; die weste daarenteen, het algaande meer landelik en
ongesofistikeerd geword. 10 Die politieke sentrum was Konstantinopel
en nie meer Rome nie.
Die kerk en sy funksionarisse — sy biskoppe en later sy monnike —
was egter steeds in die weste — in Italië en omstreke. Hier het die
geleidelike mags- en invloedverlies van die Ryk deurlopend ook die
mag- en invloedswins van die kerk beteken. Die agteruitgang van die
staat was die vooruitgang van die kerk. Maatskaplike beskutting is
toenemend deur die biskoppe verskaf en nie meer deur die magistrate
van die Ryk soos tevore nie. Die kerk het die verskaffer van skole en
4
5
6
Sabibne (n 2 hierbo) 161.
Sabibne (n 2 hierbo) 145.
DH van Zyl Geskiedenis en beginsels van die Romeinse Reg (1977) 48; P van
7
Warmelo An introduction to the principles of Roman civil law (1976) 44.
Van Zyl (6 hierbo) 81; Van Warmelo (n 6 hierbo) 44; WW Buckland A textbook of
8
9
10
Roman law: From Augustus to Justinian (1968) 98.
JR Morral Political thought in medieval times (1958) 10.
H Trevor-Roper The rise of christian Europe (1966) 47-8.
H Trevor-Roper (n 9 hierbo) 49-50.

Republica Christiana - die voorganger van staatlikheid 13
hospitale geword. Die kerk, in plaas van die staat, het ook toenemend
die beskermer teen wanhoop en armoede geword. Sonder dat dit
beplan is, het die biskop, met die goedkeuring van die bevolking, die
funksies van die staatlike administrateur oorgeneem. 11 Die kerk het
dus die vakuum wat weens die verbrokkeling van die staat gelaat is,
gevul. 12
Men were finding in membership of the Christian Church the sense of
citizenship which neither Rome nor municipality could any longer offer
them. 13
Tot so laat as die vyfde eeu n.C. was die Wes-Romeinse samelewing
egter steeds ʼn sekulêre gemeenskap met die Christelike godsdiens as
staatsgodsdiens. Teen die agtste eeu het die prentjie egter heeltemal
verander. Teen daardie tyd het dit ontwikkel tot ʼn wesenlik
Christelike gemeenskap 14 waarin die kerk bykans alle lewenssfere
oorheers het. Hierdie gemeenskap was, anders as sy sekulêre
voorgangers wie se blik op die Middellandse See gerig was, toenemend
op Noordwes-Europa gefokus. Dit is versinnebeeld deur Karel die
Grote se besluit om sy hoofstad in Aachen naby Keulen in die huidige
Duitsland te vestig.
Een van die belangrikste gebeure wat die oorgang vanaf die
Klassieke wêreld na die naderende godsdienstig gesentreerde
Middeleeue aangekondig het, was die verskyning van die kerkvader,
Augustinus se De Civitatis Dei aan die begin van die vyfde eeu. Daar
word gesê dat hierdie werk so belangrik is, dat dit nie werklik
moontlik is om die Middeleeue daarsonder te verstaan nie. 15
Augustinus het beleef hoe die Wesgote onder die aanvoering van
Alarik die ondenkbare vermag het deur Rome in 410 te plunder.
Daarmee is die oënskynlik onvernietigbare Pax Romana tot die
uiterste skok van Romeinse burgers tot in sy fondamente geskud. Dit
was teen die agtergrond van hierdie traumatiese gebeure dat
Augustinus probeer het om ʼn visie voor te hou van ʼn tydlose ryk van
vrede en geregtigheid in die goddelike gemenebes — die Civitas Dei. 16
Die latere totstandkoming van die Heilige Romeinse ryk het sy bestaan
onder meer aan die hand van Augustinus se werk gelegitimeer. 17
Trouens, De Civitatis Dei se invloed het slegs gegroei en lord Bryce het
11
12
13
14
15
16
RH Barrow The Romans (1949) 191.
Kohn (n 1 hierbo) 76.
Barrow (n 11 hierbo) 190.
Van Wyk & Spies (n 1 hierbo) 72-3.
JN Figgis Political aspects of St Augustine’s City of God (1963) 1.
W Ebenstein Great political thinkers: Plato to present (1969) 175; Figgis (n 15
17
hierbo) 6; 42.
Figgis (n 15 hierbo) 85.

14 Hoofstuk 2
— moontlik ietwat oordrewe — verklaar dat De Civitatis Dei die
grondslag vir die Heilige Romeinse ryk gelê het. 18
Augustinus het eerstens gepoog om die Christendom teen die
verwyt dat dit die agteruitgang van die Romeinse ryk veroorsaak het
te verdedig. Die Christendom is daarvan beskuldig dat dit weens die
verwaarlosing van burgerlike waardes en republikeinse deugde die
verwering van die inherente weefsel van die ryk veroorsaak en
sodoende die weerstandsvermoë van die ryk terminaal verswak het. 19
Augustinus se werk is egter allermins bloot defensief. Dit verskaf
ook ʼn filosofies-teologiese apologie vir die Christelik gesentreerde
politieke geheel wat in die eeue hierna die lotgevalle van Wes-Europa
bepaal het.
Vir Augustinus stu die geskiedenis voort na die finale
verwesenliking van ʼn goddelike oogmerk. In hierdie proses is aardse
state van verbygaande aard en van bloot vlietende belang. Hierdie
state kom en gaan. Daarteenoor word daar ʼn permanente goddelike
staat bereik wat ook in hierdie wêreld neerslag vind. Die Romeinse
staat is ook so ʼn tydelike aardse orde wat nie oor die vermoë beskik
om werklike blywende veiligheid, geregtigheid en vryheid te verseker
nie. 20
Teenoor die verganklike ordes van hierdie wêreld staan die
goddelike gemenebes — die Civitas Dei. Dit versamel sy lede uit die
totale mensdom. 21 Die Civitas Dei het lank gelede reeds sy goddelike
beslag gekry en is vir ewige bestaan bestem. Die Civitas Dei staan
absoluut sentraal in die verloop van die wêreldgeskiedenis.
Augustinus se uitgangspunt is die eenheid en die sosialiteit van die
mensdom. 22 Die geskiedenis beweeg dan ook nie as ʼn wisselende
klomp partikulieres voort nie, maar as ʼn universele eenheid wat die
mensdom as geheel insluit. 23 Hierdie eenheid, wat ʼn mistiese geheel
is, is die ryk van Christus. Dié mistiese geheel vind uitdrukking in die
reële corpus Christianum, wat in die gedaante van die kerk hier op
aarde georganiseer is. 24 Na die verval van die Romeinse ryk, wat as ʼn
menslike skepping noodwendig ook moes ondergaan, is die oog op die
Civitas Dei as die enigste ware gemeenskap gerig. In die ondermaanse
wêreld identifiseer die kerk die sterkste met die Civitas Dei. Die kerk
is as’t ware die simbool van die Civitas Dei.
18 Figgis (n 15 hierbo) 84.
19 Figgis (n 15 hierbo) 9; 36; Ebenstein (n 19 hierbo) 171-172.
20
Figgis (n 15 hierbo) 32-36.
21 Figgis (n 15 hierbo) 21.
22 Figgis (n 15 hierbo) 38.
23
Figgis (n 15 hierbo) 43.
24 JPA Mekkes Ontwikkeling der humanistische rechstaatsreorieën (1940) 78.

Republica Christiana - die voorganger van staatlikheid 15
Wat Augustinus oor die kerk en oor die verhouding tussen die kerk
en die politieke orde (die staat) leer, is van kardinale belang,
aangesien dit die rigting na die Middeleeuse universele godsdienstige
orde aandui. Die kerk is vir Augustinus noodwendig ʼn universele en
imperiale organisasie. 25 Die kerk, wat die Civitatis Dei as model het
en wat die gemeenskap van gelowiges op aarde moet wees, moet
noodwendig algemeen, oftewel katoliek wees. Dit word uit al die
gelowiges, ongeag hulle agtergronde, byeengebring en kan dus nooit
ʼn partikuliere karakter hê nie. 26 Hiermee verleen Augustinus die
apologie vir die universele kerk van die Middeleeue. Die idee en ook
die praktyk van die eenheid en universaliteit van die kerk is in ruime
mate aan Augustinus toe te skryf.
Die rol van die politieke orde gedurende die Middeleeue kan ook
na Augustinus teruggespeur word. Augustinus erken die politieke orde
as ʼn natuurlike gegewe. 27 Waar universaliteit en eenheid absolute
voorwaardes vir die kerk is, is Augustinus daarenteen ʼn voorstander
van partikuliere politieke ordes van beperkte omvang, wat as ’t ware
assosiasies van families is. Die hoofdoel van die politieke orde is egter
bloot om aanvullend tot die kerk op te tree. Die politieke orde se
primêre funksie is om mense se wandel na die uiteindelike
bestemming van die Civitas Dei te vergemaklik. 28 Die politieke orde
moet vir godsdienstige doelstellings en dus vir die kerk diensbaar
wees. 29 Politieke ordes moet as opvoeders optree, moet kettery
bestry en is verplig om die leiding wat die kerk daaroor gee te
aanvaar. 30
Die primêr godsdienstige identiteit van hierdie era is in die
oorheersende rol van die kerk weerspieël. Ongeveer alle
ontwikkelings op die gebied van die landbou, die nywerheid en die
handel was aan die bedrywighede van die kloosters te danke. Die
aktiwiteite van die kloosters het in die tiende en elfde eeue ʼn
beduidende bydrae gelewer om na die wanorde weens die Arabiese,
Noorse en Hongaarse invalle in Wes-Europa, opnuut ekonomiese en
burgerlike orde te herstel. 31
Die klooster was ook die sentrum van intellektuele aktiwiteit van
die Middeleeue en was dikwels die enigste alternatief vir die
25 Die standpunt word gehuldig dat Augustinus die grondslag vir pouslike heerskappy
in die kerk en vir kerklike heerskappy oor die staat gelê het. Sien byvoorbeeld
Figgis (n 15 hierbo) 77.
26 Figgis (n 15 hierbo) 70-71.
27 Figgis (n 15 hierbo) 58; Mekkes (n 24 hierbo) 78.
28
Figgis (n 15 hierbo) 15.
29 Mekkes (n 24 hierbo) 78-79.
30 Figgis (n 15 hierbo) 78.
31
G Miccodi ‘Monks’ in J le Goff J et al (reds) The medieval world (Engelse vertaling
deur LG Cochrane) (1990) 51.

16 Hoofstuk 2
krygsprofessie 32 waarvoor nie almal in die wieg gelê is nie. Op die
politieke terrein het opeenvolgende swak keisers in die weste, tesame
met die disintegrasie van die burokrasie, die ruimte geskep vir die
groei van die politieke mag van die kerk. Teen die einde van die sesde
eeu het die verdwyning van die Romeinse staatsadministrasie uit
Gallië (Frankryk) en Spanje asook die ondoeltreffende administrasie
in Italië daartoe gelei dat die kerklui toenemend die administratiewe
funksies in hierdie gebiede begin oorneem het. 33 Met die Lombardiese
bedreiging van Italië laat in die sesde eeu het die enigste
doeltreffende politieke leiding van die kant van die kerk gekom. Pous
Gregorius die Grote het die tipies politieke funksie vervul om in 595 ʼn
vredesooreenkoms met die Lombardiese koning, Aglulf, te
onderhandel. 34 In die daaropvolgende eeue het kerklui as die enigste
geletterde segment in die samelewing deurlopend die politieke en
administratiewe funksies behartig. 35
Die ekonomiese vermoë van die kerk het eweneens uitgebrei. Die
kerk het ʼn groot grondbesitter geword en het welvarend geraak uit die
landbouprodukte wat daarop verbou is. Die kerk het ook dikwels
plaaslike markte en die meulens beheer. Daarbenewens het die kerk
ook heelwat verdien uit die verlening van geestelike dienste waarvoor
die lekevolk die kerklui en die laer kerklui die hoëres moes vergoed.
ʼn Belasting vir die instandhouding van kerkgeboue is gehef, terwyl
gelde ook betaal moes word vir voltrekking van huwelike, deelname
aan die mis en vir verhore deur die kerklike howe. 36 Teen die jaar
1000 was die kerk stewig gevestig as regeerder, grondeienaar,
verhuurder, oplegger van belastings, ekonomiese produsent,
grootskaalse werkgewer, handelaar, ambagsman, bankier, verbandnemer,
sedebewaker, onderwyser en afdwinger van die gewete. 37
Die boonste stratum van die Middeleeuse sosiale piramide is deur
kerklui gevul en oorheers. In die twaalfde en dertiende eeue in
besonder was regters, regslui en professionele adviseurs en
funksionarisse van sekulêre howe hoofsaaklik kerklui en as hulle nie
in die kanonieke reg opgelei was nie, was hulle ten minste met die
hooftrekke daarvan vertroud. 38 In die Middeleeuse sosiale orde is ’n
drieledige onderskeid tussen die aanbidders (oratores), krygers
(bellatores) en werkers (laboratores) getref. Die kerklui — vernaamlik
32 Miccodi (n31 hierbo) 64.
33 Van Wyk & Spies (n 1 hierbo) 6.
34 Van Wyk & Spies (n 1 hierbo) 65.
35
Ebenstein (n 19 hierbo) 243. B Tierney ‘Medieval Canon Law and Western
Constitutionalism’ (1966) 52(1966) 52 The Catholic Historical Review 8 wys
daarop dat daar ’n gedurige interaksie van idees en personeel tussen kerklike en
wêreldlike regerings was.
36 H Heaton Economic History of Europe (1948) 83, 84.
37 Heaton (n 36 hierbo) 84.
38 HJ Berman Law and revolution: The formation of the Western legal tradition
(1983) 274.

Republica Christiana - die voorganger van staatlikheid 17
die monnike — as die aanbidders, het die boonste en mees
gesaghebbende posisie in hierdie orde beklee. Die monnik is as
intellektueel verhewe beskou en die kloosterlewe het ʼn keuse vir
kultuur en kennis verteenwoordig. 39 Geleerdheid was iets wat in die
Middeleeue feitlik uitsluitlik vir kerklui gereserveer is. 40 Die teologie
is as die hoogste uitdrukking van kennis beskou. 41
Die sentrale eienskap van die Middeleeuse filosofie was die
dominasie daarvan deur die Christelike teologie. Die filosofiese
diskoers is benader vanuit teologiese veronderstellings en filosofiese
kwessies is altyd in ʼn teologiese konteks aan die orde gestel. 42 By
wysgerige kwessies was godsdiens primêr en filosofie sekondêr. 43
Middeleeuse denke is primêr gekenmerk deur die uitgangspunt dat
elke persoon in die eerste plek moet probeer sorg vir die saligmaking
van sy siel en dat die redding van die siel die hoofdoel van elke mens
se bestaan is. Dít was nie ʼn abstrakte ideaal nie, maar ʼn praktiese
taak waaraan elkeen deurentyd aandag moes gee. Hierdie opvatting
het ʼn neerdrukkende uitwerking op ekonomiese aktiwiteit
uitgeoefen, want iemand wat sy energie bestee aan die verwerwing
van rykdom in plaas van persoonlike saligmaking kon God beswaarlik
behaag. 44
Die oorheersing van godsdienstige universaliteit is deur twee
eweneens universaliserende kragte aangehelp.
Eerstens was die Latynse taal die eenvormige medium van
geleerdheid en letterkundige opvoeding, asook die taal van die
amptenary en van die diplomasie. 45 Latyn was die heilige globale taal
van die hele Christelike wêreld wat oor partikuliere grense heen
gestrek het. Juis hierdie gemeenskaplikheid wat deur Latyn teweeg
gebring is, het die idee van ʼn globale Christelike wêreld denkbaar
gemaak 46 en konkrete inhoud aan die Christelike gemeenskapsidee
gegee.
Tweedens was daar die kerklui — in besonder die monnikedom —
wat danksy ʼn netwerk van kloosters dwarsoor Europa ʼn goed
39 Miccoli (n 31 hierbo) 53, 64.
40 MFB Brocchieri ‘The Intellectual’ in J le Goff et al (reds) The medieval world
(Engelse vertaling deur LG Cochrane) (1990) 182.
41 Brocchieri (n 40 hierbo) 187.
42 FC Copleston A history of medieval philosophy (1975) 5, 9; RN Berki The history
of political thought: A short introduction (1975) hfst 4 beskryf die politieke
filosofie van die middeleeue as politieke denke met ’n religieuse visie.
43 Ebenstein (n 19 hierbo) 214.
44
S Viljoen Economic systems in world history (1974) 158.
45 Kohn (n 1 hierbo) 83; Broccheri (n 40 hierbo)184.
46 B Anderson Imagined communities: Reflections on the origins and spread of
nationalism (1983) 20-2 Koran-Arabies het dieselfde rol vervul en vervul dit
steeds vandag in die heilige Islam-gemeenskap.

18 Hoofstuk 2
georganiseerde eenvormige entiteit uitgemaak het. 47 Die geleerdes
van Wes-Europa het ’n enkele ongedifferensieerde kulturele eenheid
gevorm. 48
Godsdiens was ook die hoofbepaler van die Middeleeuse globale
politiek. Internasionale betrekkinge was in die Middeleeue primêr die
gespanne interaksie tussen die Westerse Christendom en die
Islamitiese Nabye Ooste, in plaas van interstaatlike betrekkinge soos
tans. Daar was weliswaar politieke grense tussen gefragmenteerde
feodale eenhede en later tussen die opkomende monargieë, maar die
grense wat in die eerste plek saak gemaak het, was die breuklyne
tussen die Christelike gemenebes en die Moslemwêreld.
Internasionale reg wat primêr beoog om die verhoudinge tussen state
te reël, het in hierdie konteks nie voorgekom nie, eenvoudig omdat
dit in die afwesigheid van state as die primêre subjekte van die
internasionale reg onbestaanbaar was. Eers later, met die vestiging
van die statestelsel in die sewentiende eeu, raak die ru-materiaal vir
die funksionering van internasionale reg beskikbaar.
Middeleeuse Europa was dus in die eerste plek ʼn Christelike
gemenebes (commonwealth). Dit was inderdaad nie Europa nie, maar
meer paslik Westerse Christendom, die Republica Christiana, die
organiese geheel van ʼn republiek van gelowiges. In hierdie konteks
was die kulturele, taal of staatkundige identiteit van die individu en
die gemeenskap slegs van geringe, of van geen betekenis nie.
Individuele identiteit was bo alles Christelik-godsdienstig van aard.
Ingevolge die Middeleeuse antropologie is die vraag wie die mens dan
eintlik is, beantwoord deur te verklaar dat hy die skepsel van God is. 49
Nasionalisme was onbekend en partikuliere identiteit van minder
belang. 50 Soos Hans Kohn verduidelik:
People looked at everything not from the point of view of their
‘nationality’ or ‘race’ but from the point of view of religion. Mankind
was divided not into Germans and French and Slavs and Italians, but into
Christians and Infidels and within Christianity into faithful sons of the
Church and the heretics. 51
Die mensdom is as ʼn eenheid gesien en moes ʼn enkele gemeenskap
vorm, saamgevat in een ryk en een kerk. Om Kohn weer aan die woord
te stel:
47
48
Kohn (n 1 hierbo) 83; Broccheri (n 40 hierbo) 184.
Sien die opmerkings van Berman (n 38 hierbo)161 met verwysing na David
49
Knowles.
J le Goff ‘Introduction: Medieval Man’ in J le Goff et al (reds) The medieval world
50
51
(Engelse vertaling deur LG Cochrane) (1990) 3.
Kohn (n 1 hierbo) 78.
Kohn (n 1 hierbo) 79.

Republica Christiana - die voorganger van staatlikheid 19
Since Christendom in the Middle Ages was coextensive with humanity, at
least as a goal, mankind was regarded as one people, a res republica
genesis humani, one ecclesia universalis with one law and one
government. 52
Binne hierdie opset was godsdiens allermins ʼn blote persoonlike
aangeleentheid. Godsdiens was die hoeksteen van politieke
organisasie in die Middeleeue. Ondergrawing van die godsdienstige
eenheid — ʼn vorm van kettery — was derhalwe absoluut ongehoord,
aangesien dit die politieke (en religieuse) orde fundamenteel sou
ontwrig.
Godsdiens was ʼn volskaalse — indien nie die enigste nie —
politieke kategorie. Die insigte van die Duitse politieke filosoof en
juris, Carl Schmitt, oor die aard van die politiek en politieke
verdelingslyne kom handig te pas by ʼn poging om die Middeleeue te
begryp. Die onderskeidende kenmerk van politiek, sê Schmitt, is dat
die politieke verdelingslyne (anders as ander verdelingslyne) so intens
is dat die verhouding van groeperings aan weerskante daarvan een van
vyandskap is. 53 Enige godsdienstige, morele, ekonomiese, etiese,
taalkundige, etniese, kulturele of ander antitese sit om in ʼn politieke
antitese, en word sodoende ʼn politieke kategorie sodra dit sterk
genoeg is om menslike kollektiwiteite volgens die verhouding van
vriend en vyand te verdeel. 54 ʼn Godsdienstige gemeenskap wat teen
ʼn ander godsdienstige gemeenskap oorlog voer, is benewens die feit
dat dit ʼn godsdienstige gemeenskap is, derhalwe ook ʼn politieke
gemeenskap. 55
Politieke verdelings en die ontwikkeling van politieke kategorieë
kan weens ʼn verskeidenheid van menslike oortuigings en praktyke
ontstaan, soos uit godsdienstige, morele, kulturele, asook ander
oortuigings en praktyke. Die politiek beskik nie oor ʼn eiesoortige
substansie losstaande van bovermelde aktiwiteite nie. Die verskynsel
politiek tree op die voorgrond wanneer die godsdienstige, morele,
kulturele, nasionale of ander spanninge so intens raak dat dit omsit in
ʼn verhouding van wedersydse vyandskap. 56
The real friend-enemy grouping is essentially so strong and decisive that
the nonpolitical antithesis, at precisely the moment at which it becomes
political, pushes aside and subordinates its hitherto purely religious,
purely economic, purely cultural criteria and motives to the conditions
and conclusions of the political situation at hand. 57
52
53
Kohn (n 1 hierbo) 79.
C Schmitt The Concept of the Political (vertaling, inleiding en notas deur George
54
55
56
57
Schaab) (1996) 26, 63.
Schmitt (n 53 hierbo) 37.
Schmitt (n 53 hierbo) 37.
Schmitt (n 53 hierbo) 38.
Schmitt (n 53 hierbo) 38.

20 Hoofstuk 2
In die Middeleeue vertoon godsdiens sigself juis as ʼn politieke
krag. Godsdiens verleen aan die Middeleeuse politieke gemeenskap sy
wesenskenmerk en identifiseer ook ʼn ander godsdienstige
gemeenskap as sy ekstreme teenpool — sy vyand. Daarom dan dat die
belangrikste politieke verdelingslyn deur godsdienstige identiteit
bepaal is en daarom ook dat Middeleeuse Christelike Europa paslik as
ʼn rykskerklike (politiek-godsdienstige) wêreldgeheel beskryf is.
Net soos godsdiens op globale skaal tussen die Christelike
gemenebes en die Islamitiese wêreld die primêre politieke kategorie
was, was dit ook binne die Christelike wêreld die belangrikste
politieke kategorie. Dit blyk uit die feit dat die strafreg aangewend is
om die godsdienstige ortodoksie te handhaaf en om enige vorm van
kettery wat die suiwer Christelike karakter van die Christelike ryk kon
aantas, te vervolg. Dit word bevestig deur die hegte samewerking van
die kerklike en wêreldlike gesagsfere in hierdie verband met die
wêreldlike gesagsfeer wat ook sondes as strydig met die strafreg
vervolg en bestraf het en sodoende die kerklik-godsdienstige sfeer
onderskraag het. Ofskoon daar, soos in die tweede deel van hierdie
hoofstuk verduidelik word, veral na die pouslike rewolusie van die
laat elfde eeu duidelik tussen die kerklike en politieke gesagsfere
onderskei is, het die politieke sfeer steeds ’n wesenlike rol gespeel
om die kerklike orde in stand te hou. Kettery, wat deur die kerk bestry
moes word, is ook deur die wêreldlike gesagsfeer (met die dood) as
hoogverraad strafbaar gestel. Die kerk wat nie graag bloed wou stort
deur dié straf nie, se werk is dus vir hom deur die wêreldlike
gesagsfeer gedoen. 58
Dit lyk oënskynlik onoortuigend om strafregtelike reëls as
aanduiding van die bestaan van ʼn politieke kategorie voor te hou. Dit
is egter niks vreemds nie, want wanneer die ortodoksie sterk genoeg
is, maak dit van die strafreg gebruik om sy opvattings af te dwing.
Wanneer die ortodoksie daarenteen verswak en deur ʼn alternatiewe
godsdienstige denominasie uitgedaag word, skiet die meganismes van
die strafreg tekort om ortodokse opvattings in stand te hou. Dan volg
godsdienstig geïnspireerde burgeroorlog soos in sestiende-eeuse
Frankryk. Dié soort burgeroorlog bring aan die lig dat godsdiens nog
altyd ongesiens en onder die dekmantel van die strafreg as politieke
kategorie gefunksioneer het. Godsdienstig gemotiveerde reëls van die
strafreg aan die een kant en godsdienstig gedrewe burgeroorlog aan
die ander kant is, ofskoon dit ingrypend verskillende verskynsels is,
die strategiese en taktiese dienaars vir die instandhouding van
godsdiens as ʼn politieke kategorie. Die strafreg verberg bloot retories
sy politieke kwaliteite omdat daar ingevolge die strafreg gehandel
word met ʼn (godsdienstige) misdadiger sonder vermelding van die feit
58 Sien byvoorbeeld Berman (n 38 hierbo) 73, 186, 476.

Republica Christiana - die voorganger van staatlikheid 21
dat daar in werklikheid gehandel word met ʼn politiek-godsdienstige
vyand.
Die ontwikkeling van staatlikheid as opvolger van die Republica
Christiana gaan juis gepaard met die verwydering van die openbare
politieke aard van godsdienstige identiteit en met die afskuif van
godsdiens na die private sfeer.
Die erosie van ʼn Christelik godsdienstige openbare identiteit het
ingetree weens toenemende sekularisasie en het met die breuk in die
Christelike eenheid weens die Kerkhervorming onherstelbaar geword.
In hoofstuk 3 word daarop gefokus. Vir eers eis die Middeleeuse
regsopvattings, en meer bepaald die Middeleeuse konsep van
konstitusionalisme ons aandag. Dié opvattings is ʼn kernbestanddeel
van die Middeleeuse politiek-juridiese denkwêreld. ʼn Goeie begrip
daarvan stel ons in staat om by wyse van kontras die latere en
hedendaagse staatlike opvattings beter te begryp.
2 Middeleeuse konstitusionalisme
Die term, konstitusionalisme is van betreklik onlangse oorsprong en
het eers in die negentiende eeu ’n plek in die leksikon van die
openbare diskoers verwerf. Die denkbeeld van konstitusionalisme is
egter veel ouer as die term en het onder verskeie ander vaandels
reeds oor baie eeue heen ʼn prominente plek in die openbare diskoers
en in denke oor die politiek en regering ingeneem. 59 Dit is die rede
waarom daar ook van Middeleeuse konstitusionalisme gepraat kan
word. Die konstitusionalisme-begrip word in sy mees basiese vorm
vereenselwig met beginsels en reëls waarkragtens openbare mag
uitgeoefen moet word en is gemik op magsbeperking en die
voorkoming van arbitrêre, lukrake en onvoorspelbare magsuitoefening.
Kragtens die uitgangspunte van die konstitusionalisme
word bindende beginsels en reëls vir regsgeldige openbare
magsaanwending neergelê. Die integriteit van die beginsels word
opsigself beskerm in die sin dat die wysiging of afskaffing daarvan
buite die bereik van die politieke maghebbers geplaas word. Daardie
beginsels geniet dus vanweë die onaantasbaarheid daarvan die status
van hoër, oftewel fundamentele reg.
Middeleeuse konstitusionalisme is om minstens twee redes ʼn
moeilike saak:
Eerstens is die tydperk wat met Middeleeuse konstitusionalisme
verbind word, baie lank. Dit neem ʼn aanvang aan die begin van vroeë
59 Berman (n 38 hierbo) 395-6.

22 Hoofstuk 2
feodalisme, na die disintegrering van die ryk van Karel die Grote in die
middel van die negende eeu en strek tot aan die einde van laat
feodalisme teen die einde van die dertiende eeu, toe nuwe politieke
magsentralisasie uit die gefragmenteerde feodale stelsel begin
ontwikkel het. 60 Dit strek trouens tot nog veel later, aangesien
wesenlik Middeleeuse politiek tot diep in die vroeg-moderne era van
aansienlike praktiese belang was. Ofskoon die begrip Middeleeue dus
ʼn enkele era suggereer, is meerdere historiese tydvakke ter sprake en
daarmee gepaardgaande ook meerdere en verskillende politiekkonstitusionele
reëlings. Veralgemenings oor Middeleeuse
konstitusionalisme kan dus nie sonder meer gemaak word nie.
Tweedens was die inhoud en implikasies van Middeleeuse
konstitusionalisme en fundamentele reg gedurende die Engelse
konstitusionele stryd van die sewentiende eeu die onderwerp van ʼn
intense stryd. Edward Coke het byvoorbeeld swaar op die beweerde
inhoud van Middeleeuse fundamentele reg gesteun as teenvoeter vir
die groeiende vorstelike absolutisme van James I. 61
Heelwat skeptiese stemme het aangevoer dat die geldigheid van
die fundamenteelregtelike aansprake onder verdenking is en dat
Middeleeuse konstitusionalisme mitologies voorkom, 62 of minstens
dat oormatige gesag daaraan toegedig is. 63
Met inagneming van hierdie waarskuwings blyk dit nogtans korrek
te wees dat Middeleeuse konstitusionalisme die volgende opvattings
behels het:
• volksoewereiniteit;
• regsoewereiniteit;
• dat politieke bestuur sy bestaan en legitimiteit aan ʼn bona fide
kontraktuele verhouding tussen die politieke leierskap en die volk
te danke het;
• dat reg, hetsy as natuurreg of as gewoonte (en later as
gemenereg) ʼn permanente en onveranderlike, of ten minste
stadig-bewegende gegewe is wat nie aktief gemaak word nie,
maar wat bloot gevind en daarna geartikuleer of gepromulgeer
word. 64
60
Van Wyk & Spies (n 1 hierbo) 147.
61 Die aspek word meer breedvoerig in 8.3.4 behandel.
62 JHM Salmon The French religious wars in English political thought (1979) 160
verwys byvoorbeeld na die legende van die Gotiese konstitusie.
63 JW Gough Fundamental law in English constitutional history (1955) 14-15, 17;
Sien ook in die algemeen JGA Pocock The Ancient Constitution and the Feudal
Law (1957).
64
Sien byvoorbeeld CH Mc Ilwain Constitutionalism: Ancient and Modern (1947) 67-
123; AJ Carlyle A History of Medieval political theory in the West (1928) Vol III,
IV, V, VI.; FB Artz The mind of the Middle Ages: An Historical Survey (1980) 270-
280; Salmon (n 62 hierbo) 160-162; Gough (n 63 hierbo) 13-48; W Ullmann

Republica Christiana - die voorganger van staatlikheid 23
Die vier opvattings is onderling verweef en kan sinvol gesamentlik
bespreek word.
Die mededelings van Tacitus oor sekere Germaanse gebruike
bevat die eerste rapport oor volksoewereiniteit. Tacitus deel ons mee
dat die Germaanse konings se gesag nie arbitrêr of absoluut was nie. 65
Die verantwoordelikheid vir besluitneming oor minder belangrike
aangeleenthede was op die skouers van hoofmanne wat na bespreking
besluite geneem het, maar by meer gewigtige aangeleenthede is die
hele gemeenskap betrek. 66
Volgens die Germaanse en vroeg-Middeleeuse opvattings kleef die
reg aan die gemeenskap. Dit beteken egter nie dat die volk die
aktiewe skepper van die reg was nie; inteendeel, die reg in die
gestalte van die geykte volksgewoontes was eerder as’t ware ʼn
eienskap van die volk. Die reg was inderwaarheid nie die produk van
die volkswil nie. As ʼn inherente eienskap van die volk was die reg net
so blywend soos die volk self. 67
Die opvatting dat die reg ʼn eienskap van die volk is, gaan hand aan
hand met die opvatting dat die reg wesenlik permanent is, asook met
die oortuiging dat die reg nie geskep nie, maar bloot verklaar oftewel
geartikuleer en gepromulgeer is. 68 Die reg word beleef as ʼn
kultuurproduk wat heg met die volk self verweef is. Die verandering
van die reg kom onbeplan en onopgemerk voor, net soos verandering
en ontwikkeling van die volk self.
Om te verklaar dat die reg soewerein is, impliseer dus tegelyk dat
die volk ook soewerein is, 69 omdat die reg, soos vermeld, ’n eienskap
van die volk is. Volksoewereiniteit impliseer uiteraard dat magsuitoefening
in welke vorm ook al, aan die instemming van die volk
onderworpe is. Die owerheid — in Middeleeuse terme die koning of die
keiser in raadplegende verhouding met sy raad 70 — is verbind tot die
toepassing van daardie reg waarop daar met die volk ooreengekom
is. 71
64 Medieval Political Thought (1965) 145-158; P Vonogradoff The legacy of the
Middle Ages (1926) 287-319; JP Verloren van Themaat Staatsreg (1956) 18-25; CP
Joubert ‘Die gebondenheid van die soewereine wetgewer aan die reg’ (1942 5
THRHR 7, 33-41; JGA Pocock The Machiavellian Moment: Florentine Political
Thought and the Atlantic Republican Tradition (1975)16-24; Sabine (n 2 hierbo)
202-223; A Vincent Theories of the State Theories of the State (1987) 77-118;
Sien ook verder in die algemeen Pocock (n 63 hierbo); O Gierke Political Theories
of the Middle Ages (Engelse vertaling deur RW Maitland) (1938).
65 Tacitus The Agricola and the Germania (1970) 107.
66 Tacitus (n 65 hierbo) 101–2; Carlyle (n 64 hierbo) Vol III 41, 45-46,183-4.
67
Sabine (n 2 hierbo) 204.
68 Verloren Vasn Themaat (n 64 hierbo) 19 voetnoot 10.
69 Joubert (n 64 hierbo) 33.
70
Carlyle (n 64 hierbo) Vol III 67-9, 148, 154, Vol V 83
71 Ullmann (n 64 hierbo) 152-3.

24 Hoofstuk 2
Volksoewereine opvattings is oor die verloop van die Middeleeue
oor die hele Europa en Engeland gehuldig en is onder andere in die
sestiende eeu weer energiek herformuleer. Dit het later onder druk
van opvattings oor die goddelike reg van konings en absolutistiese
elemente van die Romeinse reg onder druk gekom. Hierdie
absolutistiese tendense het in Engeland die geringste impak gehad,
met die gevolg dat volksoewereiniteit daar die duursaamste was. In
Engeland is die opvatting gehuldig dat die koning aan die common
law, oftewel die algemene reg van die land, onderworpe was. Die
oorsprong van die common law was die gewoontes van die volk. 72 Die
Afrikaanse juris, CP Joubert, wys daarop dat die absolutistiese
elemente van die Romeinse keiserlike reg nooit saam met die
Romeinse privaatreg geresipieer is nie en verwys na die Romeins-
Hollandse skrywer, Groenewegen, wat verklaar het dat die
absolutistiese beginsel van princeps legibus solutus est nooit vanuit
die Romeinse reg in die Nederlande opgeneem is nie. 73
Dit is weliswaar so dat die Romeinse reg ʼn sterk absolutistiese
inslag gehad het, en dat soos daar in hoofstuk 3 geargumenteer word,
dit in latere Europa die ontwikkeling van absolutisme help stimuleer
het. Daar is egter ook ʼn ander noemenswaardige tradisie in die
regsontwikkeling sedert die Glossatore. 74 Daarvolgens is sekere tekste
in die Corpus Iuris Civilis van Justinianus op so ʼn wyse vertolk dat dit
die konsep van volksoewereiniteit ondersteun het.
Volgens hierdie tradisie is die legitimiteitsbron van keiserlike
heerskappy die volkswil, soos dit uitdrukking gevind het in ʼn kontrak
waardeur die volk voorwaardelik sy gesag aan die keiser opgedra het
en sigself voorwaardelik aan die keiser onderwerp het. 75 Die populus
was steeds verhewe bo die imperator; die populus behou steeds sy
soewereiniteit (imperium) en kon te eniger tyd weer self die
uitoefening van gesag hervat. 76
Otto Gierke verduidelik hoe sommige Glossatore ʼn suiwer vorm
van volksoewereiniteit uit die Corpus Iuris Civilis gekonstrueer het.
Die volk bly soewerein en staan ingevolge ʼn ooreenkoms met die
keiser bloot die gebruik (usus) van sy soewereiniteit aan die keiser af.
Wanneer die keiser sy kontrakverpligtinge versaak, verval die
regsoorsaak van die usus, waarna die volk geregtig is om die
72 Verloren Vasn Themaat (n 64 hierbo) 22-3.
73 Joubert (n 64 hierbo) 47. Die resepsie het vernaamlik op die privaatreg (ook nie
alles nie) betrekking gehad en het klaarblyklik nie die publiekreg ingesluit nie.
Sien byvoorbeeld W de Vos Regsgeskiedenis (1992) 52 et seq.
74 Die Glossatore neem die voortou met die hernude bestudering van die Romeinse
reg van die Corpus Iuris Civilis in die tydperk 1100 tot 1260. Sien hieroor
byvoorbeeld DH van Zyl Geskiedenis van die Romeins-Hollandse Reg (1983) 8 et
seq.
75 Gierke (n 64 hierbo) 40; Joubert (n 64 hierbo) 19-22.
76 Gierke (n 64 hierbo) 43-44.

Republica Christiana - die voorganger van staatlikheid 25
ooreenkoms met die keiser op te sê en die keiser van sy pligte te
onthef. 77 Die oorsprong van soewereiniteit is die volk en daarom word
die begrip volksoewereiniteit gebruik.
Vervolgens word die sentrale begrip van Middeleeuse
konstitusionalisme, naamlik regsoewereiniteit, van naderby beskou.
Die opvatting dat politieke mag gedurende die Middeleeue arbitrêr
uitgeoefen is, is geheel en al ongegrond. Carlyle verduidelik dat
regsoewereiniteit so goed gevestig was dat politieke gesagsuitoefening
daarsonder eenvoudig ondenkbaar was. 78 Die beginsel van
regsoewereiniteit, oftewel oppergesag van die reg wat ook aan die
Germane toegedig word, 79 beteken dat owerheidsgesag aan die reg
ontleen word en dat alle gesagsuitoefening aan die
geldigheidsmaatstawwe van die reg onderworpe is. Die maatstawwe
is ook op die gesagsuitoefening van die pous van toepassing. 80
Wat die strekking en inhoud van die soewereine reg betref, neig
die Vastelandse en Engelsregtelike opvattings in ʼn mate in teenoorgestelde
rigtings. Die Vastelandse opvattings is meer ideëel en
rasionalisties omdat die soewereine regsbeginsels dikwels met die
natuurreg vereenselwig is. Die rasionalisme moet egter ook nie te
geredelik aanvaar word nie, aangesien ook die sogenaamde
rasionalistiese natuurreg baie lank nie vanself uit die rede gespreek
het nie maar wel met die volksgewoontes en oortuigings, of met
alledaagse ervaring vereenselwig is. 81 Die Engelse spesie van
regsoewereiniteit het op sy beurt baie sterk in die geykte gewoontes
van die gemenebes (commonwealth), oftewel die common law of the
land, neerslag gevind, en as die soewereine maatstaf vir die
geldigheid van owerheidsoptrede gedien. 82
Wat die Vastelandse stroming betref, siteer Gierke ʼn
indrukwekkende hoeveelheid gesag, sowel uit die filosofie as uit werk
van die Kommentatore van die Corpus Iuris Civilis. Daaruit blyk dit
duidelik dat die hoofstroom van Middeleeuse regs/politieke teorie
alle optrede van maghebbers wat strydig met die natuurreg was, as
formeel nietig beskou het. 83 Regters moes statute en owerheids-
77 Gierrke (n 64 hierbo) 45-46.
78 Carlyle (n 64 hierbo)Vol III 38, 184; Vol V 36
79 Verloren Van Themaat (n 64 hierbo) 24; Salmon (n 62 hierbo) 160. Gierke (n 64
hierbo) sê dat die Germaanse staatsopvatting die van die regstaat was.
80 Gierke (n 64 hierbo) 45-46.
81 Vergelyk hieroor AP d’Entrèves Natural Law (1970) 52.
82
Vincent A 1987 77-80 verduidelik dat die ancient constitution ’n belangrike
variant van die leerstuk van konstitusionalisme is. Dit funksioneer as ’n outonome
konserwatisme wat sy gesag by uitstek aan die tradisies wat sedert menslike
heugenis bestaan het, ontleen. Die opvatting is byvoorbeeld waarneembaar in die
denke van Edmund Burke. Sien ook Pocock (n 63 hierbo) 16 ev wat beskryf hoe
daar ingevolge die denkwyse kragtens die ancient constitution geredeneer is dat
hoe meer antiek ’n reg is, des te beter dit teen skending verskans is.
83 Gierke (n 64 hierbo) 84; 174 (nota 257); 179 (nota 273).

26 Hoofstuk 2
optrede wat teenstrydig met die natuurreg was, as nietig behandel.
Sodanige optrede was ook nietig met betrekking tot die individue wat
deur die optrede geraak is. Indien owerheidsoptrede enigsins
tiranniek van aard was, was individue wat daardeur gely het, geregtig
om hulleself teen die owerheid te verset. 84 Die onderskeid tussen die
tiran en die ware vors is trouens een van die mees geykte
onderskeidinge van die Middeleeuse politieke en konstitusionele
denke, met die vors wat per definisie onderdanig aan die reg, soos
vervat in die volksgewoontes opgetree het — teenoor die tiran wat dit
juis verontagsaam het. 85
Die soewereine reg het nie bloot die status van etiese norme
gehad nie. 86 Konstitusionele beginsels is as volwaardige reg beskou en
kon daadwerklik teen onregmatige optrede gebruik word. Die
voorkeurstatus van soewereine regsbeginsels is afgelei uit die
oortuiging dat die beginsels ʼn outonome bestaan gevoer het en nie
deur die politieke owerhede (die staat) daargestel is nie. Inteendeel,
dit het die politieke owerheid voorafgegaan. 87
In die praktyk het die beginsel van regsoewereiniteit in die
kroningsede neerslag gevind. In dié eedsverklarings het die koning
hom aan die reg, insluitende die gemenereg, onderwerp en hom
daartoe verbind om die reg in stand te hou. 88 Met die beëindiging van
die feodale era en die toenemende sentralisering van mag in die
persoon van die monarg het dit nodig geword om nuwe maatreëls te
tref om regsoewereiniteit te bestendig en om die opkomende vorste
in weerwil van hulle relatief belangrike posisie teenoor die adel (en
die volk) steeds aan die reg onderhewig te hou. Daarom is nie slegs
die beroemde Magna Carta in 1215 in Engeland aangeneem nie, maar
ook soortgelyke konstitusionele prototipes soos die Handves van Leon
in 1188, die Kulmer Handveste in 1233, die Joyeusse Entrée in die
Nederlande in 1356, 89 asook die Hongaarse Goue Bul in 1222. 90
In Engeland is daar ʼn lang tradisie van pleitbesorgers vir die
regsoewereiniteit van die common law wat figure soos Henry Bracton,
84 Gierke (n 64 hierbo) 84; 143-144 (notas 129-130).
85 Vgl. Carlyle (n 64 hierbo) Vol III 115-6, 184.
86 Gierke (n 64 hierbo) Gierke (n 64 hierbo) 85.
87 Gierke (n 64 hierbo) 74-75.
88 Carlyle (n 64 hierbo) hoofstuk 20; Sabine (n 2 hierbo) 207-208; Artz (n 64 hierbo)
278; Joubert (n 64 hierbo) 38. Die belang van die kroningsede blyk ook uit die
feodale Sachsenspiegel in Duitsland (Carlyle (n 64 hierbo) 3; 40) waarin verklaar
word dat die koning na sy verkiesing moet beloof om die reg van die koninkryk in
stand te hou. Volgens Van Zyl (n 74 hierbo) 69 het die Sachsensopiegel wat die reg
van die Saksiese stam weergegee het, omstreeks 1215-1235 verskyn, d.w.s. in
dieselfde tydvak as waarin die reg van ander Germaanse stamme opgeteken is.
89 K Stern ‘The genesis en evolution of European-American constitutionalism’ (1985)
XVIII CILSA 187, 189.
90 JH Mundy Europe in the High Middle Ages (1973) 405-6.

Republica Christiana - die voorganger van staatlikheid 27
John Fortescue, Thomas Smith, Richard Hooker en, natuurlik, Edward
Coke insluit.
Die Engelse juris, Bracton (sterf 1268), skryf in tipies Middeleeuse
en sterk godsdienstig geïnspireerde styl. Sy werk veroorsaak dikwels
vertolkingsprobleme weens wat vir die moderne leser onverstaanbare
teenstrydighede blyk te wees. 91 Hy maak enersyds sy beroemde
stelling oor regsoewereiniteit en teen vorstelike absolutisme deur te
verklaar dat die koning aan die reg onderworpe is.
For the king has no other power in his hands since he is the minister and
vicar of God save that alone which he has of right (de jure). Nor is that
to the contrary when it is said quod principi placet legis habet vigorem,
for there follows at the end of the law cum legis regia quae de imperio
eius lata est (together with the lex regia which has been laid down
concerning his authority). Therefore it is not anything rashly presumed
by will of the king, that what has been rightly defined with the king’s
authorization on the advice of his magnates after deliberation and
conference concerning it. 92
Daarenteen verklaar hy egter ook dat die koning aan geen menslike
wil onderhewig is nie en kragtens sy eie oordeel mag regeer. 93
McIlwain los die teenstrydigheid op deur te wys op twee basiese
onderskeide wat in Middeleeuse konstitusionele denke getref is.
Eerstens was daar die onderskeid tussen regering (gubernaculum) en
jurisdiksie (jurisdictio); 94 tweedens was daar die onderskeid tussen
verordeninge van administratiewe prosedure en die afbakening,
oftewel die definiëring, van regte. 95 Regering het te make met die
handhawing van orde in die gemeenskap. Dit is die raison d’être van
koningskap. Binne die veld van regering mag die koning diskresionêr
optree. 96 Met jurisdictio wat met die definiëring van die regte van die
burgery te make het, is dit egter heel anders gesteld. In hierdie veld
moet die koning kragtens die reg optree, anders is sy handelinge ultra
vires en gevolglik nietig. Geen absolutisme geld by laasgenoemde nie
en op hierdie terrein word die onderneming wat met die kroningseed
gedoen word om die reg te eerbiedig, streng toegepas. 97 Met hierdie
onderskeid wat herinner aan die moderne onderskeid tussen die
wetgewende en uitvoerende gesag is die beginsel van
regsoewereiniteit in stand gehou.
91 Mc Ilwain (n 64 hierbo) 72.
92 Mc Ilwain (n 64 hierbo) 70; Joubert (n 64 hierbo) 36.
93 Mc Ilwain (n 64 hierbo) 72.
94 Mc Ilwain (n 64 hierbo) 67-80.
95 Mc Ilwain (n 64 hierbo) 82-83.
96 Mc Ilwain (n 64 hierbo) 84.
97 Mc Ilwain (n 64 hierbo) 85.

28 Hoofstuk 2
Ofskoon hy ander terme gebruik, tref die Engelse juris, John
Fortescue (1390-1479) inhoudelik dieselfde onderskeid as Bracton en
deel ook laasgenoemde se standpunte. 98 JGA Pocock se oordeel, met
uitvoerige verwysing na Fortescue, is dat die Middeleeuse opvattings
oor konstitusionalisme sterk republikeins geneig het. Reg en regering
is volgens hom gebaseer op die gewoontes en gebruike van die totale
gemeenskap oor ʼn lang periode. Dit was nie gebaseer op ideëele rede,
nie deduktief-rasionalisties bepaal nie, maar gefundeer in almal se
gesamentlike ervaring. Hoe langer ʼn gewoonte bestaan, des te beter
is die kwaliteit daarvan. Wetgewing (en regspraak) behoort nie binne
die koning se bevoegdhede te val nie, omdat dit nie deur gewoonte en
ervaring onderlê word nie. Ervaring en gewoonte is die grondslag van
demokraties-republikeinse regering. 99 Dienooreenkomstig leer
Fortescue dat die Engelse vors slegs met parlementêre instemming
wette kan maak en belastings kan hef en dat die regters kragtens hulle
eed verplig is om die reg toe te pas selfs al sou die koning uitdruklik
anders gelas. 100
Fortescue verwys in die besonder na die Romeinsregtelik
gebaseerde wilsteorie wat in sy tyd in Europa opgang begin maak het.
(Sien hoofstuk 3). Hierdie Romeinsgebaseerde beginsel dateer uit die
Dominaat, dit wil sê die latere absolutistiese tydvak van die Romeinse
ryk. Daarvolgens het dít wat die vors behaag die status van reg. (Quod
principi placuit, legis habet vigorem). Die beginsel is egter nie in die
Engelse staatsreg opgeneem nie en die Engelse vors is wel aan die reg
gebonde. 101 Dit bly ʼn omstrede vraag in welke mate die Engelse
common law inderdaad die status van fundamentele reg gehad het en
as geldigheidsmaatstaf vir vorstelike optrede aangewend is. 102
Desnieteenstaande is dit volgens Fortescue (en Bracton) duidelik dat
die beginsels van volk- en regsoewereiniteit en die gepaardgaande
regterlike hersieningsbevoegdheid (al is dit in ʼn rudimentêre vorm)
reeds vroeg met groot deernis in die Engelse regsdenke gekoester is.
Sir Thomas Smith (1542-1577), Richard Hooker (1553-1600) en sir
Edward Coke (1552-1634) is latere eksponente van hierdie lang
Engelse tradisie. 103
ʼn Belangrike eienskap van die vroeg Middeleeuse
konstitusionalisme is dat dit ʼn kontraktuele inslag gehad het. Daar het
ʼn intieme verhouding van wedersydse afhanklikheid en hulpverlening
tussen leenheer en leenmanne bestaan. Dit is by wyse van ʼn
kontraktuele verhouding tussen hulle gereël. Met die eerste oogopslag
98 Mc Ilwain (n 64 hierbo) 89-90.
99 Pocock (n 64 hierbo) 9-30.
100 Joubert (n 64 hierbo) 37.
101 Joubert (n 64 hierbo) 38.
102 Sien byvoorbeeld Gough (n 63 hierbo) 12-48 asook die bespreking van judisiële
hersiening in hoofstuk 8.
103 Joubert (n 64 hierbo) 38-41.

Republica Christiana - die voorganger van staatlikheid 29
lyk ʼn persoonlike verhouding enersyds, teenoor ʼn kontraktuele reëling
aan die ander kant, teenstrydig. 104 Feodale verhoudings was egter
wesenlik kontraktueel van aard. Daarvolgens het die vasal sekere
verpligtings teenoor die leenheer gehad, met dien verstande dat die
leenheer ook sy verpligtinge teenoor die vasal gestand sal doen. 105
Die een ding wat hierdie kontraktuele verhouding en volk- en
regsoewereiniteit in gemeen het, is dat dit contra-absolutisties is.
Ingevolge sy ooreenkoms met sy vasalle, staan dit die koning nie vry
om te maak soos hy wil nie. Hy is onderhewig aan die ooreenkoms en
sy vasalle is trou aan hom verskuldig, slegs vir sover hy die
ooreenkoms eerbiedig. Indien die ooreenkoms deur die koning of die
leenhere verbreek word, word die vasalle daarop geregtig om daaruit
terug te tree. 106
Hierdie feodale kontrakgedrewe koningskap is mettertyd deur ʼn
absolutisties-teokratiese (vervat in denkbeelde soos die goddelike reg
van konings en later in sekulêre vorstelike absolutisme) vorm van
koningskap uitgedaag. Volgens eersgenoemde is die koning ʼn party tot
ʼn regsverhouding met sy ondergeskiktes, waarvolgens hy alleen met
hulle instemming reg kan skep. Volgens laasgenoemde staan die
koning bo en buite die gemeenskap en kan hy onbelemmerd en na
willekeur reg skep. 107 Die Magna Carta is tekenend van die
kontraktueel gefundeerde feodale koningskap. 108 Dit is in die
persoonlike aard van die verhouding tussen die vasal en die leenheer
dat die verskil tussen die destydse feodale verhouding en die latere
onpersoonlike legalistiese verhouding tussen trouverskuldigde en die
staat lê. 109 Die feodale verhouding verskil ingrypend van die staatlike
verhouding:
It was an element that was very difficult to reconcile with the national
idea and with the national constitution. 110
Bykomend tot wat tot dusver aangeroer is, moet ons natuurlik ook na
’n ander — waarskynlik die mees geformaliseerde — konstitusionele
reëling van Middeleeuse Christendom in Wes-Europa verwys. Dit is die
konstitusionele reëling 111 tussen die kerklike en wêreldlike
gesagsfere: in die besonder die verhouding tussen die kerk en die ryk.
Hierdie verhouding het geformaliseerde beslag gedurende die
104 Carlyle (n 64 hierbo) 21.
105 Carlyle (n 64 hierbo) 21
106
Ullmann (n 64 hierbo) 147.
107 Ullmann (n 64 hierbo) 146-8.
108 Ullmann (n 64 hierbo) 149-150.
109
Sien die bespreking van hoogverraad in hoofstuk 9.1.
110 Carlyle (n 64 hierbo) 28.
111
Ek is dit heeltemal met Harold Berman eens dat ons hier inderdaad met ’n
konstitusionele reëling te doen het. Nie net die gesagstoedeling binne die kerk
(kragtens die kanonieke reg) nie, maar veral die verdeling van gesag tussen die

30 Hoofstuk 2
pouslike rewolusie gekry. Dié rewolusie 112 het aan die begin van die
pousdom van Gregorius VII (Hildebrand, pous: 1073-1085) ’n aanvang
geneem en is uiteindelik in 1122 met die Konkordaat van Worms
voltrek. Voor die pouslike rewolusie het keisers dikwels pouse
aangestel en afgedank. Hulle het ook ander hoë kerklike ampsdraers
aangestel. Hulle het kerklike sinodes belê en daarin voorgesit en van
tyd tot tyd selfs kanons van sowel ’n teologiese as ’n juridiese aard
neergelê. 113 Gedurende die middel van die elfde eeu het
opeenvolgende keisers juis weer ’n stewige greep op die kerk
uitgeoefen. Benewens die aanstel van die senior kerklike
ampsbekleërs, waaroor die keisers teen daardie tyd reeds geruime tyd
beslis het, is opeenvolgende pouse bowendien deur die keiser
ontslaan en met pouse van sy eie keuse vervang. 114 Dit het die kerk
toenemend ’n onderdeel van die ryk gemaak en sterk herinner aan die
ondergeskikte posisie wat die Oosterse Ortodokse kerk van
Konstantinopel jeens die ryk beklee het. In die jare voordat Gregorius
pous geword het, het daar vanuit die kerk weerstand hierteen
opgebou 115 en toe Gregorius uiteindelik pous word, het hy spoedig ’n
pouslike dekreet (Dictatus Papae) uitgereik waarvolgens die kerk
sigself van die ryk en die keiser bevry het. Volgens die dekreet sou die
pous sonder keiserlike voorskrif deur die senior ampsdraers van die
kerk aangewys word, terwyl die aanstelling van kerklike ampsbekleërs
binne die jurisdiksie van die pous en pertinent buite die gesag van die
keiser geplaas is. Met ’n beroep op wat die posisie van die kerk vroeër
sou wees, 116 in teenstelling met die vryheid wat dit later teenoor die
ryk prysgegee het, het die pous hiermee die integriteit van die kerk
as ’n korporatiewe struktuur vry van wêreldlike gesag probeer vestig.
Onder die aanvoering van keiser Hendrik IV het die ryk sigself teen
hierdie dekreet verset en Gregorius onder meer as ’n vals pous
afgemaak, waarop Gregorius op sy beurt met die ekskommunikering
van Hendrik teruggeslaan het. Verswak deur bondgenote wat teen
hom gedraai en hulle by die pous geskaar het, was Hendrik uiteindelik
111 kerk en die ryk is ten gevolge van die pouslike rewolusie gereël. Elkeen se gesag is
afgebaken en beperk. Dit dra al die eienskappe van ’n eg konstitusionele reëling.
Soos Berman (n 38 hierbo) 213-214 sê: ‘The very separation between
ecclesiastical and secular authority was a constitutional principle of the first
magnitude, which permeated the entire system of the canon law.’
112
Berman (n 38 hierbo) 99 et seq verduidelik breedvoerig waarom dit inderdaad ’n
volskaalse rewolusionêr was.
113 Berman (n 38 hierbo) 484.
114
Trouens, in die honderd jaar voor 1059 toe die kerk vir die eerste maal teen lekeinvestituur
vasgeskop het, het die keiser 21 van die 25 pouse van daardie era self
aangestel en verskeie afgedank. Sien Berman (n 38 hierbo) 91.
115
’n Kerkvergadering, wat deur pous Nicolas II belê is, het in 1059 vir die eerste
maal verklaar dat die pous deur die kardinale van die kerk verkies moet word.
Sien Berman (n 38 hierbo) 94.
116
Baie tipies nie net van die pouslike rewolusie nie, maar ook van daaropvolgende
rewolusies soos die Lutherse rewolusie, is die legitimiteit vir hierdie rewolusie in
die praktyke van die verre verlede gesoek. Die rewolusie is derhalwe as ’n herstel
van (en regstelling) van ’n eertydse orde regverdig. Sien Berman (n 38 hierbo)
112-3.

Republica Christiana - die voorganger van staatlikheid 31
verplig om bes te gee. Die stryd tussen pous en keiser — opvolgers van
die twee aanvanklike teenstanders — het in 1122 met die Konkordaat
van Worms op ’n kompromie uitgeloop. Dié kompromie het die
vryheid van die kerk bevestig en finaal aan die konstitusionele reëling
vir die Republica Christiana beslag gegee: daar sou na dese ’n duidelik
omskrewe verdeling van gesag tussen ryk en kerk wees, ofskoon daar
terselfdertyd ook hegte samewerking tussen die twee entiteite as
komponente van een rykskerklike geheel sou wees. Die leerstuk van
die twee swaarde het weliswaar reeds lank voor die pouslike
rewolusie bestaan. Dit het nou egter ’n nuwe formulering gekry.
Vroeër het dit te doen gehad met die verhouding tussen die aardse en
hemelse sfere waarin Christene hulle bevind het. In dié verhouding
was die kerk bloot die gemeente van (tydelike) pelgrims na
uiteindelike ewige redding. Voortaan het dit ’n politieke en meer
bepaald ’n konstitusionele karakter verwerf in die sin dat dit die
aardse magsterreine tussen die kerk en die ryk — pous en keiser —
gereël het. Die kerk as ’n aardse korporatiewe politieke en
regsentiteit het die geestelike swaard gedra en dié swaard het nie net
met die hiernamaals te doen gehad nie. Dit het daarbenewens ook
gesag oor ’n klomp sake van hierdie wêreld, soos die beheer van
kerkeiendom, die bedrywighede van kerklike ampsdraers,
familieverhoudings, sakemoraliteit en dergelike ander sake
uitgeoefen. 117
Die kerk het hiermee sy posisie gekonsolideer en onder meer na
aanleiding van die werk van Gratianus sy eie regstelsel — die
kanonieke reg — gekry. Die vestiging van ’n eie regstelsel vir die kerk
is die duidelike merkteken van die kerk se outonomie los van die
ryk. 118 Aan die ander kant was die ryk. Hoewel dit as deel van die
rykskerklike geheel uiteraard ’n Christelike ryk was, kon dit in die lig
van die kerk se outonomie oor geestelike sake op die wêreldlike sy —
die politiek — konsentreer. Op hierdie wyse is daar as ‘t ware ’n
konstitusionele reëling tussen die kerk en die ryk getref. Dié reëling
het met die opkoms van die dinastiese state onder druk gekom. Dit
het uiteindelik met die vestiging van territoriale state en die Lutherse
Hervorming, wat in hoofstuk 3 bespreek word, finaal verval.
Gregorius VII het as deel van die kerk se aansprake teen die keiser
ook verklaar dat die pous die bevoegdheid het om oor sowel kerklike
as wêreldlike sake te oordeel. Innocentius III (pous: 1198-1216),
waarskynlik die magtigste van al die pouse, hou vol dat die pous as
opvolger van Petrus oor alle kerklike én wêreldlike sake waar die
sonde ter sake is, jurisdiksie het. Hy beskou die wêreldlike mag van
die keiser as heeltemal ondergeskik aan die mag van die pous want dit
117 Berman (n 38 hierbo) 521.
118 Berman (n 38 hierbo) 202-3.

32 Hoofstuk 2
is die pous wat die imperiale kroon van Byzantium na die Weste
verplaas het en wat meegebring het dat die keisers hulle mag deur die
grasie van die pous uitgeoefen het. 119 Ofskoon die wêreldlike mag wat
Innocentius III uitgeoefen het nooit deur enige ander pous oortref is
nie, bereik die pouslike politieke aansprake met die promulgering van
die Bul Unam Sanctum in 1302 ʼn teoretiese hoogtepunt gedurende die
pousdom van Bonifacius VIII (pous: 1294-1303). Hiervolgens moes
wêreldlike (politieke) mag onder die toesig van die pous uitgeoefen
word. 120 Bowendien het die teologies dominante denkwyse van die
Middeleeue die kerk se politieke magsaansprake ondersteun. Volgens
hierdie denkwyse het God nie die mens vir die wêreld gemaak nie,
maar vir die hiernamaals, en was dit die plig van die kerk om die
verwesenliking van dié oogmerk te bewerkstellig. 121
119 Copleston (n 42 hierbo) 294.
120 Copleston (n 42 hierbo) 303.
121 Copleston (n 42 hierbo) 295.

HOOFSTUK
3
VERVAL EN WEGBEREIDING:
DIE VERTREK VAN DIE
REPUBLICA CHRISTIANA
EN DIE NADERENDE KOMS
VAN STAATLIKHEID
1 Sekularisasie, Renaissance en Humanisme
Die pouslike rewolusie van die laat elfde eeu het, soos in hoofstuk 2
verduidelik, die kerk van die ryk — van die wêreldlike politieke gesag
— bevry. Dié rewolusie het by implikasie egter ook die saad van die
bevryding van die ryk van die kerk gesaai en kan as die grondslag vir
die sekularisering van die politiek beskou word, wat op sy beurt ’n
bydraende faktor tot die ontwikkeling van die territoriale staat was. 1
’n Gelyklopende proses van individualisering, sekularisasie,
staatsvorming en merkantilisme het sigself egter veral vanaf die laat-
Middeleeue met mening begin voltrek. 2 Die ontwikkeling van die staat
en die gepaardgaande staatlike logika is die produk van sekularisasie, 3
wat godsdienstige en kerklike onderhorigheid opsy geskuif en ʼn
lewenswyse vry van godsdienstige voorskrif en kerklike beheer ingelui
het. 4 Teen die agtergrond van die volslae religieuse lewensuitkyk en
bestaanswyse van die Middeleeuse Republica Christiana, soos in
hoofstuk 2 bespreek, spreek dit vanself dat die totstandkoming van
staatlikheid noodwendig deur ʼn diepgaande proses van sekularisasie
voorafgegaan moes word. Religie was gedurende die Middeleeue so
omvattend en deurdringend dat ʼn blote konstitusionele aanpassing, in
die sin van die meganiese wysiging van politiek-juridiese reëls,
onvoldoende sou wees om die territoriale staat en staatlikheid tot
stand te bring. Wat verder moes gebeur — en inderdaad gebeur het —
was, soos E-W Böckenförde dit raakvat:
... the detachment of the political order as such from its spiritual and
religious origin and evolution; with its becoming temporal in the sense of
quitting an ostensibly homogeneous and religious and political context to
1 Sien in die algemeen HJ Berman Law and revolution: The formation of the
Western legal tradition (1983).
2 E Bodenheimer Jurisprudence: The philosophy and Method of Law (1962) 32–34.
3 E-W Böckenförde State, Society and Liberty (vertaling uit die Duits deur JA
Underwood) (1981) 26 et seq.
4 Böckenförde (n 3 hierbo) 27.
33

34 Hoofstuk 3
find an aim and identity of its own, conceived in secular terms (a
‘political’ aim and identity); and finally with the separation of the
political order from Christian religion and from any specific religion as
the foundation and haven. This development too, forms part of the
emergence of the state. In fact, without this aspect of the process, it is
impossible to understand the state as it has evolved and as we see it
today, or to grasp the fundamental problems of political organization
that face the present-day state. 5
Die totstandkoming van die staat en die bereiking van die bestemming
van staatlikheid loop dus langs die weg van sekularisasie. Die kragte
wat die weg voorberei het, was die gees van die Renaissance en
humanisme, die politieke filosofie van dié oorgangstydvak, die
ontwikkeling van die absolutistiese stroming in die Romeinse reg, die
agteruitgang van die politiek-verdeelde politieke orde van die
feodalisme ten gunste van die sentraliserende dinastieë en die breuk
in die kerklike eenheid (die Hervorming). Die gesamentlike effek van
hierdie faktore is die half gesekulariseerde 6 dinastiese staat wat teen
die middel van die sestiende eeu die lig sien.
Gedurende die inkennige, die skugter en na-binne-gerigte
Middeleeue was die menslike blik na bo gerig. Die menslike gemoed
was oop en vatbaar vir goddelike openbaring. In die ekstrovertiese —
die uitgaande — Renaissance verskuif die uitkyk horisontaal na die
aarde en die wêreld. In ’n stemming van menslike selfvertroue
verskuif die intellektuele fokus nou na wat die mens sê, in plaas van
die goddelike openbaring soos tevore.
While the medieval way taught the unimportance of life, stressed its
snares and evils and smothered the individual with a host of confining
rules and prohibitions, the Renaissance beckoned man to enjoy beauty,
to savor the opportunities of this world and to be himself regardless of
restrain. 7
Die mens self word nou die onderwerp van belangstelling soos
gedemonstreer deur die opkoms van allerlei nuwe genres in hierdie
tyd: die biografie, poësie, geskiedskrywing en daarnaas ook die
beeldende kunste. Presterende persoonlikhede tree ook in
aansienlike getalle op die voorgrond. 8 Van besondere belang is dat die
menslike lewe sy waarde en belangrikheid herwin het. Die
Renaissance beleef ʼn optimistiese lewensvreugde in teenstelling met
die Middeleeuse beheptheid met die dood. 9
5
6
Böckenförde (n 3 hierbo) 27.
Aan die einde van hierdie hoofstuk word beskryf waarom hierdie staat nog nie die
volle sekulariseringspad bewandel het nie en wat kortgekom het om die roete te
7
8
9
voltooi.
E Wallback et al Civilization past and present Vol VI (1981) 401.
K Vorländer Gechiedenis van de wijsbegeerte Vol II (1955) 129.
F Braudel A history of civilizations (vertaal uit Frans R Mayne) (1993) 348.

Verval en wegbereiding 35
Daar was ook rede vir optimisme en opgewektheid, want die
menslike prestasies van die tyd was ongekend en ongeëwenaard: ʼn
seeweg is na Indië gevind, ʼn Nuwe Wêreld het met die Europese
ontdekking van die Amerikas op die wêreldkaart verskyn, die
natuurwetenskap het ontstaan, asook die beeldende kunste,
opwindende Renaissance-argitektuur, en letterkunde in die nasionale
tale.
Die gees van die Renaissance word gelei deur drie dominante
temas: die herontdekking van die Klassieke erfenis (van sowel
Griekeland as Rome), sekularisasie en individualisme. 10 Die belangstelling
in die Klassieke was die inspirasie van die nuwe gees;
sekularisasie beskryf die aard van die nuut erkende waardes;
individualisme gee uitdrukking aan die wyse waarop die nuwe waardes
ervaar en nagejaag is. 11 Godsdiens het natuurlik nie eensklaps of
geheel en al van die toneel verdwyn nie, maar het wel sy algeheel
oorheersende posisie prysgegee. Die humanistiese mensgesentreerde
en wêreld-sentriese stemming van die Renaissance het egter die
godsdiens-geïnspireerde Middeleeuse eenheid en universaliteit, wat
in die vorige hoofstuk aangeraak is, laat begin verbrokkel.
Waarskynlik die belangrikste bydra van die Humanisme is dat dit ’n
breuk met die skolastiese tradisies van opvoeding bewerkstellig het
en die herontdekte Antieke in die Westerse kultuur geïnkorporeer
het, en sodoende ook die weg na die suksesvolle deurvoer van die
Hervorming help berei het. 12
Die Renaissance en Humanisme wat die kulturele klimaat vanaf
nagenoeg die tweede helfte van die veertiende eeu tot die middel van
die sestiende eeu oorheers het, het die algemene raamwerk verskaf
waarbinne die spesifieke aspekte van sekulariteit soos die territoriale
staat en die staatlike logika verwesenlik kon word.
Die wegbereiding na staatlikheid is aangehelp deur ʼn aantal
belangrike sosiale veranderings gedurende die Renaissance: die
ontwikkeling van die stede en die opkoms van die middelklas wat hulle
dikwels in bondgenootskap met die staatlike vorste teen die kerk
bevind het, die uitvind van die drukpers in die middel van die
vyftiende eeu en die gepaardgaande massaverspreiding van idees. 13
Daarmee saam beleef Europa van die middel van die vyftiende eeu die
totstandkoming van ’n klomp universiteite wat mettertyd dien as die
wieg van nuwe idees en van rewolusie. 14 Die godsdienstige
10
G Runkle A history of Western political theory (1968) 167-174.
11 Runkle (n 10 hierbo) 174.
12 GR Elton Reformation Europe (1963) 63.
13
P Smith The reformation in Europe (1962) 16-19.
14 Smith (n 13 hierbo) 21.

36 Hoofstuk 3
reformasies van Wyclife, Huss en van Martin Luther vind al drie hulle
oorsprong in die nuwe universiteite.
2 Politieke en regsdenke
Die politieke denke en die regsteorie van die laat-Middeleeue en die
Renaissance, wat nouliks van mekaar onderskeibaar is, lewer veral
twee temas op wat hier van belang is. 15 Eerstens is daar in hierdie tyd
met die magsverhouding tussen die staat en die kerk geworstel.
(Wanneer daar in hierdie tyd van die staat gepraat word, word daar
uiteraard na die staat in sy onderontwikkelde en rudimentêre
gedaante verwys). Tweedens is die bykans absolutistiese magsposisie
van die pous binne die kerk uitgedaag. Onder druk hiervan het die
kerklike (pouslike) aanspraak op politieke mag begin meegee. Die
staat het hierby gebaat, want die politieke magsprysgawe van die
kerk het die politieke magswins vir die staat beteken. Terselfdertyd
het die gedagte van populêre soewereiniteit binne die kerk beduidend
op die voorgrond getree. Dit was in navolging van die stroming ten
gunste van volksoewereiniteit wat, soos in hoofstuk 2 verduidelik is,
deur die loop van die Middeleeue deurentyd sterk was.
Bonifacius VIII (pous: 1294-1303) se Bul (sien hoofstuk 2.2.)
verteenwoordig die draaipunt in pouslike (en kerklike) aansprake op
politieke heerskappy. 16 Daarna het pouslike mag begin taan. Dit is
teweeg gebring deur die pous se politieke neerlaag teen die Franse
koning, Philip V, asook die kerklike skisma, die opkoms van die
politieke filosofie van die Renaissance en natuurlik deur die vestiging
van die politieke mag van die nuwe territoriale staat.
Die herontdekking en populariteit van die politieke filosofie van
Aristoteles was ’n sterk impetus vir die totstandkoming van ʼn
politieke domein, vry van kerklike voorskrif. Vir Aristoteles was die
mens ʼn politieke wese en die politiek ʼn natuurlike instelling,
aangesien dit noodsaaklik vir menslike selfverwesenliking was. 17
Dante Alighieri (1265-1321) of bloot Dante, soos hy algemeen
bekend staan, se werk verteenwoordig ’n belangrike moment in die
skep van ’n bevryde politieke domein. Dante, wat ook deur Aristoteles
beïnvloed is, se ideale staat was van hierdie wêreld. Hy leer ook dat
daar tot die heil van die burgery van die wêreldlike staat geregeer
moet word. Wat noemenswaardig is, is dat Dante geensins werk met
15
Sien in die algemeen die toonaangewende werke van RW Carlyle A history of
medieval political theory in the West Vols. IV, V, VI. (1928); Q Skinner The
16
17
foundations of modern political thought (1978) Vol I.
W Ebenstein Great political thinkers: Plato to present (1969) 261.
FCA Copleston A history of medieval philosophy (1975) 298.

Verval en wegbereiding 37
teologiese deug nie, 18 maar daarenteen die Antiekwêreldse politieke
deug as uitgangspunt aanvaar. Dante rehabiliteer wêreldlike politieke
aktiwiteit en verdiep sodoende die breuk met daardie tradisie in die
Middeleeue, wat vyandig teenoor die wêreldse aard van die politiek
gestaan het. 19 Oor die radikaliteit van Dante se breuk met die
Middeleeue sê PB Clarke:
Prior to Dante politics had been at best an evil necessity forced upon
‘man’ by virtue of the expulsion from the paradisiacal condition and the
necessities that followed from living in the fallen state. Dante turned
this entire model on its head. The moment of expulsion which the
Christian meta-narrative had made definitive of the human condition
became a moment not of regret but of celebration. And at its centre was
willing, acting, being political and enjoying that activity and condition
for its own sake. 20
Volgens Dante was ʼn wêreldlike politieke struktuur — vir Dante ʼn
universele ryk — noodsaaklik vir die welsyn van die mens. ʼn
Wêreldlike gesag moes die vrede handhaaf. Dante argumenteer —
belangwekkend vir sy tyd — dat wêreldlike gesag regstreeks van God
afkomstig is. Daar is gevolglik geen wêreldlike gesag bo die keiser nie
en die keiser ontleen gevolglik nie sy gesag aan die pous wat tussen
God en die keiser staan nie. 21 Dante is steeds ver van staatlikheid af.
Gesag word nog aan God ontleen en religieus geregverdig. Bowendien
dink hy nog in terme van ʼn universele ryk. Desondanks maak hy ʼn
belangrike saak uit ten gunste van die outonomie van die politiek,
bevry van die dissipline van die kerk, en dus in belang van sekulariteit.
Dante se pleidooi vir die wêreldlike politiek is reëlreg in stryd met die
verregaande kerklike magsaansprake van Bonifacius. Dit is
aanduidend van ʼn diepgaande spanning tussen die kerk en die ‘staat’.
Waar daar vroeër losweg van ʼn algemene Christendom gepraat is,
sonder om duidelik tussen die staat en die kerk te onderskei, kon dit
teen die veertiende eeu nie meer gedoen word nie. Die konsep van ʼn
algemene Christendom was nou onder druk.
Marsilius van Padua (1275-1343) voeg hom by Dante as deel van
die oorgang van die Middeleeue na die moderne tyd. Marsilius is egter
ʼn veel moderner figuur as Dante. 22 Marsilius, ʼn Florentyn, sluit ook by
Aristoteles aan. Vir hom is die staat as politieke gemeenskap ook ʼn
18 Runkle (n 10 hierbo) 147-150.
19 PB Clarke Deep citizenship (1996) 64. Hierdie beskouing is waarskynlik ietwat
oordrewe aangesien, dit nie Dante se oortuiging dat alle politieke mag van God
afstam, verreken nie. Die demokratiese ondertoon in die stelling is moontlik ook
nie heeltemal korrek nie, omdat dit nie met Dante se monargale oortuigings
strook nie. Desnieteenstaande demonstreer dit die breuk met die godsdienstige
hegemonie van die Middeleeue.
20 Clarke (n 19 hierbo) 64.
21
Copleston (n 17 hierbo) 302.
22 Ebenstein (n 16 hierbo) 265.

38 Hoofstuk 3
natuurlike gegewe, terwyl die kerk in belang van vrede onder
politieke gesag geplaas word. 23 Ofskoon Marsilius ook skriftuurlik
gebaseerde argumente gebruik het, was sy fokus nie op teologiese
bespiegeling nie, maar eerder op die algehele outonomie van die staat
— van die politiek. Sy belang lê in die outonomie van die staat. Hierdie
outonomie kon slegs verwesenlik word indien die kerk as supranasionale
politieke instelling verwerp word en tot ʼn departement van
die staat beperk word. 24 Marsilius is ʼn outentieke eksponent van die
wêreldlike politiek aangesien hy die rol van die kerk afskaal tot weinig
meer as voorsiener van gemeenskapsdiens en as die skepper van
morele en geestelike omstandighede wat die politieke regeerplig kon
vergemaklik. 25
Binne die kerk het die pouslike plenitudo potestas (absolute
gesag) ook teenstand ontlok wat uiteindelik in die veertiende eeu op
die Konsiliebeweging uitgeloop het. Hierdie beweging kan beskou
word as een van die prominentste uitdrukkings van Middeleeuse
konstitusionalisme. 26 Soos uit die bespreking van die pouslike
rewolusie in hoofstuk 2 blyk, kan ’n konstitusionele tradisie in die kerk
na die laat-elfde eeu nagespeur word. Die Konsiliebeweging was
derhalwe nie die oorsprong van konstitusionalisme in die kerk nie. Dit
sluit aan by ’n tradisie wat reeds gevestig was. Die saak van die
Konsiliebeweging was dat die kerk ʼn korporatiewe entiteit van die
gemeenskap van gelowiges is, waarin almal — geestelikes en leke —
gelyk gedeel het. Kerklike regering moet ook minstens gedeeltelik
behartig word deur rade waarin die gewone kerkvolk verteenwoordig
word. Die Konsiliebeweging is sterk beïnvloed deur die
Romeinsregtelike juris en voorste geleerde onder die Kommentatore,
Bartolus de Saxoferrato (1313–1357) wat aangevoer het dat die volk se
magsoordrag aan die maghebbers nie absoluut was nie. Dit was nie
onvoorwaardelik nie. Dit is juis voorwaardelik, wat beteken dat die
volk steeds die resterende bevoegdheid behou het om weer self as
gesagvoerder op te tree. 27 Hierdie populêre soewereiniteitsbeskouing
is deur sowel die voorgangers as die belangrikste woordvoerders van
die Konsiliebeweging soos Jean van Parys, William van Ockham,
23 Copleston (n 17 hierbo) 309.
24 Copleston (n 17 hierbo) 309.
25
Copleston (n 17 hierbo) 312-313. Heelwat ander geskrifte ter ondersteuning van
die gesag van die koning verskyn in hierdie tyd, byvoorbeeld dié van Pierre du
Bois (sterf: 1322) wat ten gunste van die superioriteit van sekulêre staatsgesag
argumenteer. Sien Artz The mind of the Middle Ages: An historical survey (1980)
126).
26 JN Figgis Political thought from Gerson to Grotius, 1414-1625 (1960) 41, 47.
27
AJ Antonitus ‘Die filosofie van die konsilibeweging’ in AM Faure et al (reds) Die
Westerse politieke tradisie (1981) 139.

Verval en wegbereiding 39
Durandus, Pierre d’Ailly, Johannes Gerson, Zabarella en Nicolas de
Cusa aangegryp. 28
Die Konsiliebeweging het wat betref sy daadwerklike neerslag in
konkrete strukture nie geslaag nie en pouslike absolutisme is weer
grootliks herstel. Die mislukking van die Konsiliebeweging om die pous
te weerstaan en ʼn mate van federalisme in die kerklike regering in te
bou, het die gaping gelaat vir die latere Kerkhervorming met sy veel
radikaler implikasies, naamlik om uiteindelik die Westerse kerklike
eenheid heeltemal te vernietig en sodoende die weg te baan vir die
vestiging van (sekulêre) staatsgesag. Soos Neville Figgis dit stel, het
die mislukking van die konserwatiewe verandering soos bepleit deur
Gerson, as woordvoerder van die Konsiliebeweging, die rewolusionêre
opsie van Calvyn se hervorming genoodsaak en moontlik gemaak. 29
Ten spyte van die politieke mislukking van die Konsiliebeweging
binne die kerk het die beweging ʼn belangrike invloed op die
verhouding tussen die staat en die kerk uitgeoefen. Dit het die kerk
se posisie teenoor die van dié staat verswak.
ʼn Verdere bydrae tot die stroming teen die wêreldlike gesag van
die kerk kom vanuit die universiteite. Prominent in hierdie verband is
die figure John Wyclife 30 (1320-1384) van Oxford en Johannes Huss
(1369-1415) van Praag. Wyclife slaan die geestelike waardigheid van
die kerk so hoog aan dat hy daarvan oortuig is dat die kerk sigself
geensins met wêreldlike sake moet bemoei nie. Gebeur dit wel, moet
die staat die beheer van sulke optrede oorneem. Die effek van hierdie
waardigheidsleerstuk is dat die staat in die gestalte van die
koningskap teen die politieke aansprake van die pous versterk is. 31
Wyclife se afkeer van kerklike eiendomsbesit 32 het dieselfde effek.
Wyclife bepleit voorts ʼn nasionale Engelse kerk wat outonoom van
pouslike beheer funksioneer. 33 Die kerk moes volgens Wyclife en Huss
ʼn inwaartse rol ter wille van die uitverkorenes speel, terwyl die
uitwaartse politieke terrein vir die staat gereserveer moes word.
Hierdie gedagterigting is die onmiskenbare voorloper van die breuk in
die kerk deur die Kerkhervorming van die sestiende eeu. 34
28
29
Antonitus (n 27 hierbo) 140-144; Figgis (n 26 hierbo) 41-71 en veral 67-68. ’n
Vollediger lys van die belangrikste woordvoerders word op 55 deur Figgis
weergegee.
Figgis (n 26 hierbo) 42-43.
30 Soms ook Wycliffe gespel. Sien byvoorbeeld Wallback (n 7 hierbo) 382.
31 CJ Wanlass Gettel’s History of political thought (1953) 136-137.
32
T van Wyk en SB Spies Western Europe from the decline of Rome to the
Reformation (1985) 298.
33 Wanlass (n 31 hierbo) 137.
34 O Gierke Political Theories of the Middle Ages (Engelse vertaling deur RW
Maitland) (1938) 19.

40 Hoofstuk 3
Wanneer die fokus meer na die kant van die regsdenke verskuif,
vind ons dat daar vanaf die twaalfde eeu ʼn hernieude belangstelling
in die Romeinse reg ontwikkel het, aanvanklik in Italië, 35 maar
mettertyd in bykans die hele Wes-Europa. Inderwaarheid was dit net
in Engeland waar die Romeinse reg tot die verligting van sommige
Engelse kommentatore nooit ’n vastrapplek kon kry en ʼn beduidende
invloed op die politiek en staatsregtelike instellings kon uitoefen nie.
Die onbevatlikheid van die Romeinse reg in Engeland word juis beskou
as die rede waarom absolutisme, anders as in Frankryk waar die
invloed van die Romeinse reg diepgaande was, nooit blywend in
Engeland posgevat het nie. 36
Romeinsregtelike denkbeelde vanuit die Justiniaanse kodifikasie
van die sesde eeu het ʼn belangrike invloed op die politieke denke van
die Renaissance 37 en van die sestiende eeu 38 uitgeoefen. Die
Romeinse reg was weliswaar nooit in hierdie tydperk (volledig)
positiewe reg nie. Daarvoor het die gewoontereg nog te veel van ’n
houvas gehad. Dit was egter wel ’n soort ideale reg waarmee die
positiewe reg verkieslik in pas moes wees. 39 Die Romeinse keiserlike
reg, soos vervat in die kodifikasie, verskaf nie ʼn ongekwalifiseerde
grondslag vir keiserlike (of vorstelike) absolutisme nie. Op sterkte van
tekste in die Corpus Iuris Civilis is argumente sowel vir as teen
vorstelike absolutisme aangevoer. 40 Dit is desondanks wel so dat
Romeinsregtelik gebaseerde argumente die saak vir vorstelike
absolutisme, wetgewende bevoegdheid van die monarg en
magsentralisme sterk ondersteun het. Saam met ander kragte wat in
hierdie hoofstuk bespreek word, het dit die opkomende territoriale
state met hulle toenemende sentrale gesagsuitoefening sterk
onderskraag.
Daar is veral drie tekste in die Corpus Iuris Civilis wat hulself by
uitstek geleen het vir ʼn interpretasie ten gunste van monargale gesag
en absolutisme. 41
Eerstens reflekteer Digesta 42 1.4 Ulpianus se stelling dat die wil
van die vors die gesag van wetgewing het: ʼn besluit van die koning het
35
36
DH van Zyl Geskiedenis van die Romeins-Hollandse Reg (1983) 62.
Sien byvoorbeeld W Ullmann Medieval Political Thought (1965) 154-155; JP
37
Verloren van Themaat Staatsreg (1956) 21; Q Skinner (n 15 hierbo) Vol II 54-55.
Onder meer op die filosofie van die konsiliebeweging. Sien Antonitus (n 27 hierbo)
38
139.
Sien byvoorbeeld JW Allen A History of Political Thought in the Sixteenth Century
39
40
41
(1928) 289 et seq.
Berman (n 1 hierbo) 204, 471.
Sien byvoorbeeld Skinner (n 15 hierbo) 129-133.
CP Joubert ‘Die gebondenheid van die soewereine wetgewer aan die reg’ (1942) 5
42
THRHR 18 verwys ook na ’n aantal ander tekste met ’n soortgelyke impak.
Die Digesta gee die standpunte van vernaamlik die juriste van die bloeitydperk
van die Romeinse reg gedurende die tweede en derde eeu weer. Sien W Kunkel An
Introduction to Roman Legal and Constitutional History (Engelse vertaling deur

Verval en wegbereiding 41
die krag van ’n wet. Die keiser beskik oor hierdie wetgewende gesag
op sterkte van die feit dat die volk die bevoegdheid aan hom oorgedra
het. 43 Ulpianus se standpunt is as geldende reg in die tyd van die
opstel van die Corpus Iuris Civilis net so weergegee in Institutiones 44
1.2.6. 45 In die laaste en mees omstrede teks, Digesta 1.3.3.1. wat aan
sowel Ulpianus as Papinianus toegedig word, word verklaar dat die
keiser nie aan die reg gebonde is nie 46 — dat hy dus oor absolute mag
beskik.
Middeleeuse Romeinsregtelike juriste (aanvanklik die Glossatore
maar veral die latere meer gesofistikeerde Kommentatore) het
teenoorgestelde posisies ingeneem met betrekking tot die aard van
die volk se magsoordrag aan die keiser. Sommiges het geargumenteer
dat die magsoordrag nie onherroeplik was nie, maar bloot ’n
concessio, oftewel ʼn voorwaardelike delegasie van die usus van gesag
was. 47 Die effek daarvan is dat die volk steeds soewerein bly en enige
tyd self weer die uitoefening van gesag kon hervat. 48 Wat egter van
groot belang is, is dat die twee invloedrykste Kommentatore, Bartolus
de Saxoferrato (1314-1357) en Baldus de Ubaldis (1327-1400) die
Romeinsregtelike regsposisie uitgelê het as sou die volk onherroeplik
gesag (soewereiniteit) aan die staatshoof afgestaan het en derhalwe
die bevoegdheid om self wette te maak, onherroeplik prysgegee
het. 49
Baldus was die mees uitgesproke eksponent van die
Romeinsregtelik gebaseerde absolutisme. Baldus redeneer dat dit op
die weg van die vors lê om geregtigheid te laat geskied. Dit is egter ʼn
morele verpligting en nie ʼn juridiese een nie. Sou die vors dus sy
morele verpligting versaak, is daar geen juridiese sanksie om hom tot
gepaste optrede te verplig nie. 50 Sowel Bartolus as Baldus leer dat die
42 JM Kelly) (1973) 105, 169; DH van Zyl Geskiedenis en beginsels van die Romeinse
Reg (1977) 31, 59. Ulpianus is een van die vyf mees toonaangewende juriste van
die klassieke tydperk van die Romeinse reg, en sy menings geniet derhalwe
beduidende gesag.
43 Sien die oorspronklike Latyn en Engelse vertaling van Digesta 1.4 uit die Corpus
Iuris Civilis van Justinianus Vol 1 (Latynse teks geredigeer deur T Mommsen en P
Krueger en in Engels vertaal deur A Watson) (1990).
44 Die Institutiones was ’n meer toeganklike studiehandboek wat ook deel van die
Corpus Iuris Civilis was en wat aan studente ’n samevatting van die geldende reg
van die Justiniaanse era gegee het. Sien Van Zyl ( n 42 hierbo) 62-63; JAC Thomas
The Institutes of Justinian Text Translation and Commentary (1975) vii.
45
Sien die oorspronklike Latyn en Engelse vertaling van hierdie teks deur Thomas (n
44 hierbo) 5-6.
46 Sien die oorspronklike Latyn en Engelse vertaling van hierdie teks deur Mommsen
& Krueger (n 43). Papinianus is, soos Ulpianus, een van die groot vyf juriste van
die klassieke Romeinse reg.
47 Gierke (n 34 hierbo) 43; 150 (Nota 159).
48
Joubert (n 41 hierbo) 20-21.
49 Joubert (n 41 hierbo) 30; JA Wahl ‘Baldus de Ubaldis and the foundations of the
nation state’ Manuscripta (1977) XXI 86 en veral 91;Gierke (n 34 hierbo) 39, 43,
147 (Nota 142), 150 (Nota 158).
50 Wahl (n 49 hierbo) 87, 89.

42 Hoofstuk 3
vors die reg uit vrye wil volg. Daar rus egter geen juridiese verpligting
op die vors om ingevolge die reg op te tree nie. 51 Die absolutisme wat
deur Baldus geskets word, is dus ʼn vorm van verligte absolutisme,
want ofskoon ʼn goeie vors op die stem van die volk ag sal slaan, 52 is
daar geen regsverpligting tot die effek nie. 53 Baldus se uiteensetting
van vorstelike absolutisme verskans die vors se magsposisie
permanent. Die rede hiervoor is dat die vors nie sy mag uitoefen op
grond van ʼn persoonlike (en inherent veranderlike) verhouding met sy
onderdane nie, maar vanweë ʼn vaste, onbuigsame regsbeginsel. 54 Dit
gaan vir Baldus dus nie oor die (inherent veranderlike) persoonlike
verhouding van die vors met die volk en prestasies van die vors
teenoor sy onderdane nie, maar om die vorstelike amp wat uiteraard
ʼn blywende en onveranderlike juridiese gegewe is.
Oënskynlik teenstrydig met wat tot dusver oor Baldus se
standpunt oor vorstelike absolutisme gesê is, leer Baldus ook dat die
vors regsgebonde is aan die ooreenkomste van sy voorgangers. 55 Die
gevolg hiervan is egter dat die vors deur hierdie reëling regstreeks
met die staat (die koninkryk) geassosieer word, met die implikasie dat
die staat ook ʼn permanente karakter kry — iets wat sedert die finale
val van die Wes-Romeinse ryk in 476 nie aan Wes-Europa bekend was
nie. Bowendien is vorstelike gebondenheid aan ooreenkomste nie
strydig met die konsep van absolutisme nie, aangesien absolutisme,
soos aangedui, juis sy oorsprong in ʼn onherroeplike ooreenkoms het,
waardeur die volk gesag aan die keiser oorgedra het. Absolutisme se
juridiese oorsprong is kontraktueel van aard, en juis daarom is dit
legitiem.
Baldus leer ook dat die vors slegs aan God ondergeskik is. Hy is aan
die pous verantwoording verskuldig slegs met betrekking tot
geestelike aangeleenthede. 56 Die keiser beklee die hoogste
gesagsposisie met betrekking tot wêreldlike aangeleenthede en
beskik oor die bevoegdheid om enige amptenaar uit sy amp te
onthef. 57
Samevattend het die Romeinse Kommentatoriese reg op twee
maniere as stimulus vir die opkomende territoriale staat en
staatsgesag gedien:
Eerstens het dit die posisie van die wêreldlike politieke gesag ten
koste van pouslike (kerklike) politieke magsaansprake versterk. Dit
51 Wahl (n 49 hierbo) 89-90.
52 Wahl (n 49 hierbo 92.
53 Wahl (n 49 hierbo) 93.
54 Wahl (n 49 hierbo) 80.
55 Wahl (n 49 hierbo) 80, 82-84, 87.
56 Wahl (n 49 hierbo) 85.
57 Wahl (n 49 hierbo) 86.

Verval en wegbereiding 43
sluit aan by die sosiale, politieke en filosofiese strominge van die tyd,
wat meewerk tot die versterking van die wêreldlike politieke gesag
van die ontluikende territoriale state.
Tweedens wys dit die vors (hetsy die keiser van die ryk, of vorste
van die talle Middeleeuse politieke eenhede) as die locus van politieke
soewereiniteit aan en verleen op hierdie wyse juridiese ondersteuning
aan die gesagsaansprake van die vors. Sodoende word die staatlike
aanspraak in die wedywering om politieke gesag teen die kerk
bevorder.
Die Germaanse opvatting dat reg nie uitdruklik verorden word nie,
maar as soewereine reg soos vervat in die volksgewoontes nog altyd
daar — in die volksgewoontes — was, en bloot daar gevind word, het
ook veld verloor teen die Romeinse opvatting dat reg ooreenkomstig
die wil van die vors gemaak kan word. Die Germaanse opvattings oor
volksoewereiniteit was baie lank gedurende die Middeleeue, saam
met opvattings oor regsoewereiniteit, toonaangewend. Mettertyd,
onder meer weens kragte soos die Romeinsregtelik gebaseerde
absolutisme, het dit egter grootliks hulle aanklank en gesag verloor.
Die opvatting oor die goddelike reg van konings, wat in die vierde
deel van hierdie hoofstuk aandag kry, met sy implisiet teologies
gefundeerde ondersteuning vir vorstelike mag en absolutisme, vind in
die Romeinsregtelike stroming ʼn sekulêre bondgenoot wat sy
aansprake uit Antieke bronne put. Albei is boustene van die staat en
van vorstelike absolutisme en albei is op hul eie manier ewe vyandig
teen die politieke gesagsaansprake van die kerk. Die ontluikende
territoriale state het beduidende krag hieruit geput.
3 Staatsvorming
Karel die Grote het weliswaar ’n ryk gehad, maar anders as die
moderne territoriale staat het dit nie ’n duidelike sentrum en ’n
hoofstad gehad nie. Dit het ook aan duidelik grense ontbreek. Anders
as die kontemporêre territoriale staat was dit nie in die eerste plek ’n
territoriale entiteit — ’n entiteit gekenmerk deur vaste grense nie. 58
Dieselfde geld vir die ryk nadat dit in die tiende eeu herleef het. Die
keiser het eerder oor mense regeer as wat sy regering oor ’n duidelik
gedefinieerde gebied gestrek het. Voorts was regering natuurlik ook
lukraak en vir lang tye afwesig. Sonder ’n vaste burokrasie soos met
die hoogbloei van die Romeinse ryk of tans in die goed-funksionerende
territoriale staat, was regering op losse skroewe en dikwels langdurig
afwesig. Regering het afgehang van die vors — die keiser — se fisiese
58 Berman (1 hierbo) 89; 483.

44 Hoofstuk 3
teenwoordigheid, of van die teenwoordigheid van sy rondreisende
afgevaardigdes (veldagente). Die keiser moes gedurig rondreis. Daar
waar hy of sy afgevaardigdes was, het die keiser se gesag gegeld,
opstand is onderdruk en geskille is besleg. Sodra hulle vertrek het, het
regering vervaag. Sy vertrek het dikwels ook die vertrek van die ryk
beteken. Die ryk, sê Harold Berman, was nie ’n geografiese entiteit
nie maar eerder ’n militêre en geestelike gesag. 59 Dinastiese state,
wat rondom vorste ontwikkel het en wat mettertyd die ryk sou
vervang (en die universele kerk opsy sou skuif), het aan dieselfde
gebreke gely. In die besonder was hulle ook nie territoriaal nie. 60 Dit
was ook regering oor mense en nie soseer oor ’n duidelik afgebakende
gebied nie.
Die regering van die keiser en die dinastiese vorste was bowendien
ook nie soseer oor alle mense nie. Binne die konteks van ’n feodale
orde — die orde waarin die ryk vanaf die tiende eeu beslag gekry het
en die state ontstaan het — was die vors se regering op die keper
beskou regstreeks slegs oor sy onmiddellike vasalle, hertoë, grawe en
dergelike adellikes en nie oor almal nie. Die vors het weliswaar
onregstreeks ook oor die ondergeskiktes van sy vasalle regeer maar in
praktiese terme was dit eintlik die vasalle self, wat oor húlle
ondergeskiktes regeer het. Van soewereiniteit — kenmerkend van die
latere territoriale staat — was daar nog nie sprake nie. Politieke
gesagsuitoefening en soewereiniteit (as mens die woord geforseerd
hier wil gebruik) was verdeel — diffuus — en onstabiel. Met die opkoms
van die stede in Wes-Europa was politieke mag voordat die territoriale
staat finaal as die dominante nuwe politieke ordening op die
voorgrond getree het, voorlopig nog meer gefragmenteer. Dit het
onder meer uitdrukking gevind in ’n hele stel parallelle regstelsels,
insluitend feodale reg, landgoedreg (manoral law), stedelike
regstelsels en vorstelike reg. 61
Met die vyftiende eeu breek ’n era van versnelde staatsvorming
aan. Weliswaar was daar reeds lank tevore ʼn stadige en nouliks
merkbare proses van staatsvorming aan die gang toe die Franse
monarge in die twaalfde en dertiende eeue mag begin sentraliseer,
rudimentêre staatsdienste begin vorm en staande leërs begin
ontwikkel het. 62 Trouens, daar word aangevoer dat die Normandiese
koninkryk in Sicilië en Suid-Italië onder Roger II vanaf 1112 tot 1154,
Engeland onder Hendrik II vanaf 1154 tot 1189, Frankryk onder Philip
Augustus vanaf 1180 tot 1223 en enkele ander koninkryke reeds
59
60
61
Berman (1 hierbo) 89.
Berman (1 hierbo) 297.
Dit word breedvoerig deur Harold Berman uiteengesit. Sien Berman (1 hierbo)
62
273-519.
Sien in die algemeen S Painter The Rise of the Feudal Monarchies (1951); RN Berki
The History of Political Thought: A short introduction (1977) 116.

Verval en wegbereiding 45
territoriale state was. 63 Ten minste sommige hiervan was nie
standhoudend nie. Wat wel duidelik is, is dat lewensvatbare en
standhoudende staatsvorming in vroeg-moderne Europa 64 volskaals op
dreef was. Voor 1453 (die val van Konstantinopel voor die Ottomaanse
aanslag en ’n datum wat dikwels as die einde van die Middeleeue
aangedui word) was Europese state — en in hierdie tydvak was dit
Engeland, Frankryk en Spanje — nog meer feodaal as soewerein en
territoriaal. Na 1559 (die Vrede van Augsburg) was hulle egter meer
soewerein as feodaal. Dié state kon voor 1453 nog as feodale
monargieë getipeer word, maar die staat van na 1559 het reeds die
eienskappe van ’n soewereine staat vertoon.
65 66
Waar daar gedurende die laat-Middeleeue ʼn magsewewig tussen
feodale desentralisasie en monargale sentralisasie geheers het, het
die ewewig tussen 1453 en 1559 skerp in die guns van die monarg
geswaai. 67 Die monargale (of dinastiese) staat word in hierdie tyd die
dominante rolvertolker in die globale politiek en in die inter-Europese
staatsbestel en skuif sodoende die eertyds dominante Republica
Christiana opsy. 68 ʼn Sprekende voorbeeld van die mate waarin die
vors se gesag gegroei het, vind ons waar die president van die hoogste
Franse geregshof in 1527 die destydse Franse koning, Francis I,
daarvan verseker dat almal erken dat die princeps legibus solutus est,
oftewel dat die koning bo die reg verhewe is. 69
Ofskoon die Italiaanse Renaissance-state weens die sekulêre
trekke wat hulle vertoon het, in sekere opsigte inleiers van die nuwe
staatlike tydperk was, 70 is die Franse staat as ʼn groot geografiese
eenheid met al die tipiese ontwikkelingspatrone van die destyds
opkomende state, wat vervolgens bespreek word, die tipiese model
63
Vgl die breedvoerige bespreking van Berman (n 1 hierbo) 404-481.
64 Hierdie tydperk is uiteraard nie met spesifieke jaartalle afbakenbaar nie maar dit
is ongeveer die periode 1460 tot 1559 volgens die afbakening van EF Rice The
Foundations of Early Modern Europe 1460-1559 (1971), of 1450 tot 1550 volgens
die afbakening van Van Wyk en Spies (n 32 hierbo).
65 Rice (n 64 hierbo) 92.
66
Die datums 1453 en 1559 is histories belangwekkend, onderskeidelik weens die
val van die Oos Romeinse ryk en die Vrede van Augsburg.
67 Rice (n 64 hierbo) 93.
68
Van Wyk & Spies (n 32 hierbo) 230; HG Koenigsberger en GL Mosse A general
history of Europe in the sixteenth century (1968) 2.
69 Rice (n 64 hierbo) 93.
70
Die Italiaanse stadstate was slegs vir ’n kortstondige episode op die historiese
toneel. Voorts was hulle die produk van baie besondere historiese omstandighede
wat buite die hooftendens van Europese staatsformasie gestaan het. Soos G Ritter
‘Origins of the modern state’ in H Lubasz (red) The development of the Modern
State (1964) 20 dit stel:
The world of Italian Renaissance states is a freak, the product of unique
political conditions and historical memories. The cradle of the great
modern powers, of the modern national-power state is not Italy but
Western Europe.

46 Hoofstuk 3
vir die onplooiing van die staat. 71 Staatsvorming word ten grondslag
gelê deur die ontwikkeling van ʼn permanente burokrasie, permanente
weermag (of in die geval van Engeland, ʼn permanente vloot), ʼn
algemene belastingstelsel, owerheidsbeleid ter ondersteuning van
ekonomiese produksie en groei, die absorpsie van kleiner en swakker
politieke eenhede in groteres en sterkeres, 72 die ontwikkeling van ’n
algemene landsreg (gemenereg) as die dominante of selfs die enigste
regstelsel in die plek van die verskeidenheid van regstelsels van
weleer (feodale reg, landgoedreg — manoral law —, stedelike reg,
benewens natuurlik die kanonieke reg). 73 Die territoriale staat
veronderstel ook die vervanging van persoonlike lojaliteit teenoor die
vors van weleer na ’n onpersoonlike abstrakte verhouding tussen die
regering en die burgery.
Die burokrasie wat begin ontwikkel het, was geen staatsdiens in
die moderne sin van die woord nie, maar wel ’n koninklike burokrasie
— the king’s officers. 74 Die monarg het self die aanstellings gemaak
en hy kon na goeddunke ontslaan, net soos hy na goeddunke kon
aanstel. Die burokrate, aan die ander kant, moes optree soos dit die
koning behaag.
Die koninklike burokrasie weerspieël die sosiale veranderings
sowel as die politieke bondgenootskappe van die tyd. Belangrike
ampte is naamlik nie deur die hoofde van prominente adellike families
gevul nie, maar deur professionele administrateurs vanuit die
opkomende middelklas waarvan die meeste universiteitsopleiding in
die regte ondergaan het 75 en onder die invloed was van die
absolutistiese opvattings wat uit die Justiniaanse kodifikasie
gekonstrueer is.
Daar was ’n strategiese bondgenootskap tussen die vorste van die
opkomende territoriale state aan die een kant, en die burgery en die
71 Dit word onder meer geïllustreer in die bespreking van F Chabod ‘Was there a
Renaissance State?’ in H Lubasz (red) The development of the modern state 26-42
waaruit dit blyk dat die Franse staat (en nie die noord-Italiaanse stadstate van die
laat-Middeleeue en die Renaissance nie) die wegbereiders van die territoriale
staat was.
72
J Anderson en S Hall ‘Absolutism and other ancestors’ in J Anderson (red) The rise
of the modern state (1986) 32.
73 Vergelyk in hierdie verband die breedvoerige bespreking van HJ Berman 1983 405-
519.
74 Rice (n 64 hierbo) 95-96.
75 Ritter (n 70 hierbo) 21-22; Van Wyk & Spies (n 32 hierbo) 244, 248. Laasgenoemde
verduidelik dat daar in daardie tyd ’n sameloop van belange tussen die monarg en
die opkomende burgerklas was. Veral Louis XI van Frankryk het gemenesaak met
die burgerklas gemaak. Die burgerklas het na die Honderdjarige Oorlog
waartydens die laaste oorblyfsels van Engelse gesag uit Europa verdryf is, die
noodsaak van sterk sentrale gesag ingesien, onder meer ten einde beskerming aan
hulle te verleen teen die groeiende en rustelose proletariaat. Daarmee saam was
die middelklas die bron van die koning se opgeleide en toegewyde
administrateurs.

Verval en wegbereiding 47
handelslui in die stede aan die ander kant. Hulle het ’n gedeelde
belang gehad in die verswakking van die politieke mag van mindere
vasalle en in die uitweer van ekonomiese fragmentasie wat deur die
feodale orde se verskeidenheid van geldeenhede, die betaling van
tolgeld, asook ’n verskeidenheid weeg- en meeteenhede en dergelike
vorme van ekonomiese fragmentasie teweeg gebring is. Die burgers en
die handelslui wou belastings aan mindere vasalle vermy, net soos
hulle die koste en beslommernis van tolgelde en die genoemde vorme
van ekonomiese fragmentasie wou vermy. Ter wille van
doeltreffender handel en groter winste wou hulle die grootste
moontlike ekonomiese eenhede gehad het. Die antwoord het vir hulle
in die gesentraliseerde territoriale staat en dus in lojaliteit teenoor
die vors, in plaas van allerlei mindere (feodale) adellikes gelê. Die
vorste, aan die ander kant, het bondgenootskappe opgesoek met
diegene wat juis staatsentralisasie wou hê en die fragmentasie van die
feodale orde ’n steen des aanstoots gevind het. In die handelslui en
die burgerklas van die stede het hulle hierdie bondgenote gevind. Dit
is teen hierdie agtergrond dat die vorste van die opkomende
territoriale state (veral Frankryk) se voorkeur vir die indiensneming
van mense vanuit die stedelike burgerstand in die koninklike
burokrasieë gesien moet word. 76
Die burokrasie het so prominent geword dat dit mettertyd in ʼn
vierde klas, naas die tradisionele Middeleeuse klasse, 77 ontwikkel het.
Die ontwikkeling van hierdie klas verteenwoordig alreeds ʼn breuk met
die Middeleeue. Veel belangriker was egter die professionele
mentaliteit van hierdie klas. Hulle het aan die belange van die staat
voorrang gegee en sodoende meegehelp tot die vestiging van ʼn
staatlike logika waarvolgens die belange van die staat konsekwent die
eerste prioriteit was. 78
Wanneer van ʼn koninklike burokrasie gepraat word, moet dit nie
vanuit ʼn eietydse perspektief verstaan word, naamlik as ʼn staatsdiens
wat deel van die uitvoerende gesag is nie. Die burokrasie sluit die
groeiende getal burokrate in wat vir die regspleging verantwoordelik
was en in hierdie hoedanigheid bygedra het tot die vestiging van
staatsgesag. By die burokrasie is ook ʼn vaste diplomatieke korps
inbegryp wat, namate staatsvorming gevorder en interstaatlike
verhoudings toegeneem het, al hoe noodsaakliker geraak het. 79
76
Hierdie dinamika word breedvoerig deur Hendrik Spruyt The sovereign state and
its competitors: An analysis of systems change (1994) geskets.
77 Sien die eerste gedeelte van hierdie hoofstuk.
78
Chabod (n 71 hierbo) 36.
79 Die groeiende belangrikheid van die diplomaat kan nouliks beter gedemonstreer
word as deur Machiavelli — die aankondiger van die nuwe staatlike era — wat
onder andere die verteenwoordiger van Florence in die Franse hof was. Sien
Skinner (n 15 hierbo) 4 et seq.

48 Hoofstuk 3
Staatsvorming gaan hand aan hand met die vestiging van
permanente leërs. Die staat verkry hierdeur ʼn monopolie op
geweldsmiddele en geweldsuitoefening, anders as in die Middeleeue
toe oorlogvoering in ʼn groot mate ʼn private aangeleentheid was. 80
Ofskoon daar rudimentêre tekens van diensplig was, was die destydse
leërs merendeels huurleërs. 81 Die leërs is deur die monarg in diens
geneem en is deur sy onderdane, sowel as buitelanders beman. Die
leërs het ook dikwels onder die aanvoering van buitelanders
gefunksioneer. 82 Desondanks kon die sestiende-eeuse monarge
staatmaak op veel groter en doeltreffender leërs as hul Middeleeuse
voorgangers.
Die groter, aktiewer en administratief doeltreffender staat het
veel meer geld vereis. Daarom was ʼn drastiese breuk met die
Middeleeuse beskouing oor belasting noodsaaklik en moes ʼn fiskale
bedeling gevestig word met die vermoë om baie meer fondse te
genereer. Volgens die Middeleeuse opvatting was die hef van
regstreekse belastings onaanvaarbaar. Daar is geredeneer dat die
koning op sy eie moes leef uit die opbrengs uit sy kroonlandgoed
(royal demesne), aangevul deur lenings en indirekte belasting. 83 Die
onderliggende gedagte was dat die koning oor politieke gesag
(dominium) beskik het, terwyl privaat eiendom (proprietas) die
onderdaan toekom. 84 Deur die hef van belasting, begeef die vors hom
op die terrein van proprietas en word die onderskeid tussen die twee
terreine misken.
Weens die groter staatsbetrokkenheid by die daaglikse lewe van
die onderdaan, wat deur die verbeterde staatsadministrasie teweeg
gebring is, het die tradisionele houding teen die hef van belasting
verval. Populêre instemming vir die hef van belastings het gegroei.
Vroeër kon slegs die State-Generaal (in Frankryk, Spanje ens.) die hef
van belastings gelas. Die situasie het egter verander en teen die
middel van die sestiende eeu het die Franse konings, Francis I en Henri
II, reeds oor die de facto bevoegdheid beskik om belastings te hef. 85
Die ontwikkelende territoriale state het nie oor ‘nasionale’
ekonomieë beskik nie. Weens tariefmure, tolgelde wat oral
betaalbaar was, ’n verskeidenheid van geldeenhede, en net so ’n
groot verskeidenheid van maat- en weegeenhede, was daar ʼn klomp
80 Die staat is per definisie juis die enkele entiteit wat oor ’n monopolie oor
legitieme huishoudelike en eksterne geweld beskik. Soos Hendrik Spruyt (n 76
hierbo) 16 sê: ‘The state claims a domestic and external monopoly of force. As a
consequence non-state actors are stripped of coercive means — mercenaries and
privateers thus have disappeared.’
81
Rice (n 64 hierbo) 98.
82 Anderson & Hall (n 72 hierbo) 35.
83 H Heaton Economic history of Europe (1948) 70; Berman (n 1 hierbo) 484.
84
Rice (n 76 hierbo) 101-102; sien ook Ritter (n 70 hierbo) 21.
85 Rice (n 76 hierbo)102-103; Koenigsberger & Mosse (n 68 hierbo) 228-231.

Verval en wegbereiding 49
plaaslike ekonomieë. Staatsformasie moes en het derhalwe ook
gepaard gegaan met die verstaatliking van ekonomieë wat later, veral
in die sewentiende eeu, uitgeloop het op ʼn beleid van merkantilisme
wat veral in Frankryk en meer bepaald onder die leiding van die
Franse staatsman, Jean Baptiste Colbert (1619-1683) gevolg is.
Merkantilisme, waarvan die eerste spore tot 1550 terug herlei word,
was basies die beleid waarvolgens alle ekonomiese hulpbronne ter
wille van die versterking van staatsmag gemobiliseer is. 86 Daarvolgens
is ’n staats-algemene praktyk ingevoer met betrekking tot die hef van
belastings en die geldeenheid, en is die betaling van tolgeld en
doeane-heffings binne state uitgefaseer. 87
Namate die opkomende vorste van die ontluikende territoriale
state se gesag ten koste van die feodale eenhede uitgebrei het, het
die verskeidenheid van regstelsels wat daar vroeër bestaan het ook
toenemend plek gemaak vir ’n enkele gemenereg, oftewel landsreg
wat oor die hele territoriale staat — aan die begin veral Engeland —
gegeld het. Hand aan hand hiermee het tribunale wat die landsreg
moes toepas ook hulle merk begin maak: in Engeland die Court of
Common Pleas en die King’s Bench. 88 Die algemene landsreg het ook
neerslag gevind in algemene werke wat daar oor die landsreg verskyn
het. Die Treatise on the Laws and Customs of the Kingdom of England
wat aan Glanville toegeskryf word, het reeds in 1187 verskyn en
Bracton se Treatise on the Laws and Customs of England sowat vyftig
jaar later. 89
Engeland was teen die sestiende eeu lank reeds ʼn gevestigde
geografiese eenheid. Frankryk het ook vinnig in die rigting van
magsentralisasie beweeg. Verskeie (Franse) gebiede wat nie vroeër
onder die beheer van die Franse monarg was nie, kom gedurende die
vyftiende eeu onder sy gesag. In die regeringstydperk van Francis I
(1515-1546) word die proses afgerond, sodat alle Franse grondgebied
vir die eerste maal in die geheel onder die beheer van die Franse vors
geplaas word. 90 Die Franse model word mettertyd in die hele Wes-
Europa, met inbegrip van Skandinawië nagevolg. Na die Europese
koloniale uitbreiding, vind die model van die omvangryke soewereine
territoriale staat, volgens die Europese voorbeeld, wêreldwyd inslag.
86 S Viljoen Economic systems in world history (1974) 143.
87 Die beleid is ook toegepas met betrekking tot die verhouding tussen die koloniale
moondhede en hul koloniale dominiums. Daarvolgens is die ekonomieë van die
kolonies so ingerig dat dit die ekonomiese en politieke belange van die koloniale
heerser ten beste sou dien. Die kolonies se produksie en handel is derhalwe
ingerig volgens die behoeftes van die koloniale moondheid en nie volgens die
behoeftes van die kolonie en sy bevolking nie. Viljoen (n 86 hierbo) 170 et seq.
88 Berman (n 1 hierbo) 425-443.
89
Berman (n 1 hierbo) 457-9.
90 Van Wyk & Spies (n 32 hierbo) 249.

50 Hoofstuk 3
Internasionale betrekkinge ondergaan in die vroeg-Moderne
tydperk eweneens wesenlike veranderings. Dit word toenemend
interstaatlike verhoudings, wat aan die hand van ʼn staatlike logika
(raison d’êtat) bestuur word. Die implikasie daarvan is dat waar
godsdienstige waarheidsaansprake vroeër die kritiese faktor in
globale verhoudings was, die beste belange van die staat voortaan die
kritiese maatstaf in globale verhoudings word. Vroeër was die primêre
spanningsveld in die globale politiek dié tussen die Wes-Europese
Christelike ryk en die (sg. ongelowige) wêreld van Islam. Na dese lê
die spanningslyne tussen die opkomende territoriale state.
Karel V, koning van die Habsburgse gebiede (wat Spanje,
Nederland, Oostenryk, Napels, Sisilië en die Spaanse oorsese gebiede
ingesluit het) en keiser van die Heilige Romeinse ryk (1519-1556), 91
was steeds besiel met die ideale van Christelike universalisme. Hy
sien sy hooftaak steeds as die beskermer van die Christendom, die
bestraffer van die ongelowige Ottomaanse Turk 92 en die uitroeier van
die grootskaalse kettery wat deur die Kerkhervorming veroorsaak is.
Soos in die Middeleeue was Karel se mentaliteit Christelikuniversalisties
gedrewe. Hy het die ou era versinnebeeld. Teenoor
Karel staan sy teenpool, Francis I, koning van Frankryk (regeer 1515-
1546) wat in die sfeer van internasionale verhoudings politieke
doelmatigheid van godsdienstige suiwerheid geskei het. Hy was ʼn
realpolitikus by uitnemendheid wat, ongeag godsdienstige
oorwegings, die belange van die Franse staat voorop gestel het. Binne
die Europese konteks was die twee vorste teenstanders. In sy stryd
teen Karel werp Francis die religieuse logika omver en sluit in 1525,
gesien vanuit ʼn Middeleeuse perspektief, ʼn onheilige bondgenootskap
met die (ongelowige Islamitiese) sultan teen sy (Francis se) Christelike
(Habsburgse) broer. 93 Aan die einde van Karel se lewe was die ideaal
van Christelike universalisme reeds aan die verlede toevertrou.
Ofskoon die ideaal van Christelike universalisme in die
internasionale sfeer verdwyn het, was godsdiens as politieke
determinant binne die opkomende territoriale state egter steeds
hardnekkig. Die staatlike logika het moeilik posgevat en godsdiens
was nog vir ʼn ruk ʼn bepalende politieke faktor. Binne die state is daar
min verdraagsaamheid vir godsdienstige pluralisme en dus vir ʼn
verskeidenheid van godsdienstige denominasies wat naas mekaar in
een staat bestaan openbaar. ʼn Wesenlike verandering het eers
ingetree na die verskrikking van die Franse godsdiensoorloë, wat later
bespreek word.
91 Rice (n 64 hierbo) 107.
92
Rice (n 64 hierbo) 108; Koenigsberger & Mosse (n 68 hierbo) 178.
93 Rice (n 64 hierbo) 120.

4 Reformasie
Verval en wegbereiding 51
Martin Luther het nie ʼn politieke rewolusie beplan nie en hy wou nie
ʼn skeuring in die kerk veroorsaak nie. 94 Hy was ’n baie teësinnige
rewolusionêr wat nooit enige tradisie wou laat vaar tensy die Skrif
hom daartoe gebied het nie. 95 Toe die Hervorming en die
gepaardgaande skeuring eintlik al ’n voldonge feit was, het hy steeds
nie die breuk as finaal beskou nie en nog sy hoop op die interne
hervorming van die een universele kerk geplaas. 96 Vir sover Luther
wel iets beplan het, was dit daarop gerig om hervorming van die kerk
te bewerkstellig. Maar soos onder andere Micheal Oakeshott
insiggewend verduidelik, word die menslike geskiedenis nie voltrek
ooreenkomstig menslike beplanning nie, maar wel op sterkte van
menslike handeling. 97 Ofskoon Luther se oog na bo gerig was, was dit
soos Neville Figgis dit stel, sy funksie, asook die van Zwingli, die
Anglikane, Wyclife en Hooker, om al die belangrike elemente van
gesag wat gedurende die Middeleeue in die kerk gesetel het, aan die
staat oor te dra. 98 Figgis verklaar:
... the medieval mind conceived of its universal Church-State, with
power ultimately fixed in the Spiritual head bounded by no territorial
frontier; the Protestant mind places all ecclesiastical authority below
the jurisdiction and subject to the control of the ‘Godly prince.’ 99
Elders, moontlik ietwat oordrewe, maar nie heeltemal van die merk
af nie, som Figgis die argument dat die Protestantse rewolusie die
noodsaaklike voorwaarde vir koninklike absolutisme was, so op:
Had there been no Luther there could never have been a Louis XIV. 100
Gesien vanuit ʼn politieke oogpunt, moet die Protestantse Reformasie
eerder as ʼn rewolusie getipeer word. Die rykskerklike Middeleeuse
universalisme — in die tyd van Luther reeds ʼn verweerde konsep — is
met die Protestantse rewolusie opgehef. Die rewolusie is tweesydig:
Eerstens is daar ʼn sekulêre sy wat behels het dat die kerk volledig van
wêreldlike gesag gestroop is, wat na dese vir die (wêreldlike) politici
gereserveer is. Met die Lutherse rewolusie word die kerk bloot ’n
assosiasie binne die staat. Dit was nie meer langs die staat nie en dit
was veral nie bokant die staat verhewe nie. 101 Tweedens het dit ʼn
94
95
96
97
98
99
100
Elton (n 12 hierbo) 13.
Elton (n 12 hierbo) 17.
Elton (n 12 hierbo) 54.
M Oakeshott Rationalism in politics and other essays (1962) 1-36.
Figgis (n 26 hierbo) 71.
Figgis (n 26 hierbo) 71.
Figgis (n 26 hierbo) 81. (Louis XIV van Frankryk word allerweë as die
101
verpersoonliking van vorstelike absolutisme beskou.)
Berman (n 1 hierbo) 269.

52 Hoofstuk 3
partikularisme-sy, wat beteken dat waar politieke gesag ten minste
deels en soms grotendeels in die keiser van die universele ryk gesetel
het in plaas van in die vorste van kleiner politieke eenhede, dit nou
beslissend na die monarge van ʼn verskeidenheid van ontluikende
territoriale state verskuif het.
Die sukses van Luther se rewolusie was daaraan te danke dat die
tyd ryp was vir ʼn figuur wat sy rol moes vertolk. Die intellektuele
klimaat van die Renaissance, soos hierbo beskryf, was swaar teen die
voortgesette mag van die kerk gelaai. Die intelligentsia van die tyd
het begin bewus raak van hulle nasionale (of staatlike) identiteit en
het dit toenemend moeilik gevind om hulle ongekwalifiseerd met die
lidmaatskap van ʼn enkele Christelike gemeenskap te vereenselwig. 102
Die uitdaging wat Luther aan die kerk gerig het, het die veranderde
toestand wat reeds in die toentertydse gemeenskap vaardig was,
weerspieël. Die Lutherse rewolusie was ook in ʼn natuurlike
bondgenootskap met ʼn aansienlike getal Duitse prinsdomme en
vrystede wat in die Lutherse rewolusie versterking vir hul politieke
strewe na groter outonomie gevind het, en wat Lutheranisme as
staatsgodsdiens aanvaar het. 103
Latyn, die heilige taal van die Republica Christiana, 104 en een van
die hoekstene van die Middeleeuse identiteit, het begin veld verloor
teen die nuwe opkomende skryftale van Wes-Europa. 105 Die nuwe
skryftale is veral aangewakker deur die drukkerskuns wat teen die
middel van die vyftiende eeu begin ontwikkel het. Die mark vir
Latynse geskrifte is vinnig uitgeput omdat slegs ’n fraks-persentasie
van die bevolking Latynse literati was. Gevolglik is die boekemark
vinnig gevul met groot hoeveelhede Duitse, Franse en Engelse
geskrifte wat vir baie meer mense toeganklik was. 106 Benedict
Anderson verduidelik dit soos volg:
... the evolution of these vernaculars to the status of languages of
power, where, in one sense, they were competitors with Latin ... made
its own contribution to the decline of the imagined community of
Christendom. 107
Die verheffing van moedertale tot die status van skryftale en tale van
geleerdheid het tot die aftakeling van die oorkoepelende Middeleeuse
Christelike identiteit en tot die verskerpte bewuswording van nuwe
identiteite bygedra. Juis die drukpers het die Lutherse rewolusie in
102 Van Wyk & Spies (n 32 hierbo) 287.
103 SJ Lee Aspects of European history 1494-1789 (1982) 18-25; Ebenstein (n 16
hierbo) 304-5.
104 B Anderson Imagined communities: Reflections on the origins and spread of
nationalism (1983) 22.
105 Anderson (n 104 hierbo) 25, 45.
106 Anderson (n 104 hierbo) 42-43.
107 Anderson (n 104 hierbo) 43-44.

Verval en wegbereiding 53
staat gestel om, anders as vroeëre afwykings van die kerklike
ortodoksie, ʼn voorsprong bo die Roomse Kerk te verkry. Luther se
Duitse geskrifte het so vinnig versprei — hy word beskryf as die eerste
skrywer van blitsverkopers 108 — dat die kerk se reaksionêre pogings
om dit in toom te hou net eenvoudig te swak was.
Die toestand in die kerk was eweneens ryp vir ʼn rewolusie. Die
kerklike skisma (1378-1417) met sy twee en later drie pouse wat om
mag meegeding het, is wel herstel, maar dit het die morele en
geestelike leierskap van die kerk blywende skade berokken. 109 Die
Renaissance-pousdom het voorts volskaals by die wispelturige
Italiaanse stadstaatspolitiek van die tyd betrokke geraak. Die kerk het
ʼn politieke en militêre rolspeler naas ander sodanige rolspelers
geword. Die pouse het ook gekom vanuit die geledere van die
destydse vooraanstaande dinastiese families in Italië. 110 Die optrede
van die pouse in die tydperk net voordat Luther op die toneel verskyn
het, is boonop gekenmerk deur morele verval, nepotisme en magslus
wat die aansien van die kerk onberekenbaar benadeel het. 111
In Martin Luther se teologie lê daar ook sy implisiete politieke
teorie met verreikende politieke implikasies. Luther leer dat
saligmaking alleen deur geloof — sola fide — en genade moontlik is. In
hierdie teologie van solfidianisme lê daar vernietigende implikasies
vir die kerk, want as die weg na saligmaking deur geloof en genade
loop, is daar geen plek meer vir die ortodokse opvatting dat die kerk
tussenbeide moet wees — moet bemiddel — tussen die individuele
gelowige en God nie. 112 Die ware kerk is dus die congregatio fidelium
— die onsigbare gemeenskap of gemeente van gelowiges wat in God
se naam vergader, en nie die sigbare kerklike hiërargie nie. Die
kerklike orde hier op aarde (mees prominent deur die Roomse Kerk
beliggaam) word hiermee nie net irrelevant vir die doel van
saligmaking nie, maar ook aan gelykmaking onderwerp, want almal
het ʼn gelyke vermoë tot geloof en alle Christene vorm saam ʼn ware
Christelike stand. Vir ʼn afsonderlike en verhewe priesterlike stand,
wat lank die boonste stratum van die sosiale orde uitgemaak het, is
daar dus geen plek meer nie. 113
Alle kerklike instellings met inbegrip van die priesterdom en die
monnikedom, wat gebaseer was op die aanname dat kerklui ʼn
afsonderlike en verhewe klas met spesiale bevoegdhede en voorregte
108 Anderson (n 104 hierbo) 43.
109 Van Wyk & Spies (n 32 hierbo) 291.
110 Van Wyk & Spies (n 32 hierbo) 293-4.
111 Van Wyk & Spies (n 32 hierbo) 294; Smith (n 13 hierbo) 25-26.
112 Skinner (n 15 hierbo) Vol II 10-11; Rice (n 64 hierbo) 127-128: Slegs deur geloof,
die Skrif en deur genade — sola fide, sola Scriptura, sola gratia — kan die
saligheid beërwe word.
113 Skinner (n 15 hierbo) 11.

54 Hoofstuk 3
was, het hiermee in die volle branding van Luther se aanslag
beland. 114 Vir Luther was daar ook geen plek meer vir ʼn afsonderlike
stelsel van kanonieke reg nie. 115 Die reg is staatlike reg — reg
verorden deur die staat en deur die staat afgedwing. Teen die
agtergrond kan daar met ’n beduidende mate van oortuiging
aangevoer word dat Luther se rewolusie, net soos dit die deur vir die
latere opkoms van staatlike absolutisme oopgemaak het, eweneens
die veld vir die opkoms van ’n nuwe regsteorie, naamlik van
regspositivisme, bemes het — ’n regsteorie wat die reg neutraal
beskou en die reg as ’n middel tot ’n doel in plaas van ’n doel opsigself
beskou; in die besonder ’n regsteorie waarvolgens die reg as ’n
werktuig vir die beleid van die soewerein en ’n middel vir die afdwing
daarvan gesien word. 116
Vir die ideaal van ʼn kloosterbestaan — een van die outentieke
manifestasies van die aanname dat kerklui ʼn eie afsonderlike stand
was — was daar volgens Luther eweneens geen plek nie. 117 Die
kloosterdom lê nie net evangeliese vryheid aan bande nie. Dit stry
boonop teen die solfidianisme, want in plaas daarvan dat alleen
geloof die weg na saligmaking is, misplaas dit die klem op goeie
werke. 118
In die lig van die feit dat die kerk as onsigbare geloofsgemeenskap
geen hiërargiese orde of piramidale struktuur behoort te hê nie, het
die kerk ook hoegenaamd geen politieke rol meer te speel nie. Die
politiek word uitsluitlik vir die staat gereserveer. Dit is die rede
waarom daar tereg gesê word dat die Reformasie ʼn aspek van die
opkoms van die staat is. 119 Dit is die taak van die kerk om die Woord
te verkondig. Daarenteen het God die domein van die wêreldlike
gesag verordineer. Hiervolgens word politieke gesag deur die
wêreldlike heersers uitgeoefen met die oog daarop om vrede tussen
sondige mense te bewaar. 120 Gevolglik is pouslike en kerklike
aansprake om wêreldlike mag uit te oefen, ʼn magsvergryp op die
terrein van die wêreldlike gesagvoerders.
Die politieke magsvakuum wat deur Luther se redenering teen
kerklike magsaansprake teweeg gebring is, moet volgens Luther se
argumentasie deur (wêreldlike) politici gevul word. Indien die kerk,
volgens die Lutherse leer, slegs ʼn gemeenskap van gelowiges is,
beteken dit dat die sekulêre ampsbekleërs die alleenreg op politieke
gesag het. Wat meer is, is dat dit politieke gesag oor die kerk
114 Skinner (n 15 hierbo) 13.
115 Skinner (n 15 hierbo) 13.
116 Berman (n 1 hierbo) 29.
117 Skinner (n 15 hierbo) 13.
118 Skinner (n 15 hierbo) 14.
119 Ebensten (n 16 hierbo) 303; Rice (n 64 hierbo) 167.
120 Skinner (n 15 hierbo) 14.

Verval en wegbereiding 55
insluit. 121 In die lig van die feit dat die kerk slegs op geestelike terrein
werk, maak hierdie (wêreldlike) politieke gesag van die staat egter
geen inbreuk op die kerk nie. Tog is die implikasie steeds dat die
sigbare kerk — die kerklike strukture — onder wêreldlike politieke
gesag geplaas word. Luther stel dit duidelik dat daar geen plek vir die
kerk op die wêreldlike en dus die politieke terrein is nie. Die idee van
die pous en die keiser as parallelle universele magte word hiermee die
nekslag toegedien. 122
Die implikasie van Luther se argumentasie is dat die politieke
domein van religieuse voorskrif bevry is en volledig ʼn sekulêre
aangeleentheid geword het. Die politieke implikasies van Luther se
arbeid strek egter nog verder, want waar die politieke gesag in die ou
Middeleeuse orde by die keiser berus het, wat universele mag oor die
Heilige Romeinse ryk uitgeoefen het, word dit nou afgewentel na ʼn
verskeidenheid van nuwe opkomende territoriale state. Neville Figgis
vat die twee aspekte van die omwenteling wat deur die Hervorming
meegebring is, bondig saam wanneer hy verklaar:
The change is a change from a world-empire to a territorial State, and
from ecclesiastical to civil predominance. 123
Luther keur die gedagte van opstand teen politieke gesag — in daardie
stadium die gesag van die opkomende territoriale state (in Duitsland,
die gesag van die prinsdomme) uitdruklik af. Die paslike oriëntasie
van die Christen-gelowige jeens wêreldlike gesag behoort een van
passiewe gehoorsaamheid te wees. 124 Die vors wie se gesag deur God
verorden is en wat sy gesag regstreeks aan God ontleen, moet
gehoorsaam word. Dit is weliswaar so dat die politieke maghebber nie
oor grenslose gesag beskik nie en dat die verpligting om die vors te
gehoorsaam nie so ver strek as om goddeloosheid van die vors te
gehoorsaam nie. Die reaksie teen die politieke maghebber mag egter
nooit sover as aktiewe verset teen die politieke maghebber gaan
nie. 125 Hierdie politieke standpunt van Luther vloei regstreeks voort
uit sy teologiese oortuiging dat die bestaande sosiale en politieke
orde God se wil en voorsienigheid vergestalt. Diegene wat hierdie
orde weerstaan, is dus opstandelinge teen God. 126 Hierdie opvatting
wyk af van die Middeleeuse opvatting waarvolgens die volk altyd op
verset geregtig was en die vors selfs regmatig kon ontsetel indien die
121 Skinner (n 15 hierbo) 15.
122 Skinner (n 15 hierbo) 15.
123 Figgis (n 26 hierbo) 72.
124 Figgis (n 26 hierbo) 74.
125 Skinner (n 15 hierbo) 16-17.
126 Skinner (n 15 hierbo) 18-19.

56 Hoofstuk 3
vors strydig met sy regeer-ooreenkoms met die volk en die gevestigde
gewoontes opgetree het. 127
Die noue verband tussen Luther se teologie en die goddelike reg
van konings blyk hieruit ook duidelik. 128 Trouens, Luther verskaf die
mees ongekwalifiseerde teologiese basis vir hierdie absolute regeerreg
van vorste. Waar die goddelike reg van konings gedurende die
Middeleeue geen noemenswaardige ondersteuning geniet het nie en in
hierdie tydperk slegs enkele male na verwys is, 129 tree dit met die
Hervorming en in die besonder weens Luther se leringe sterk op die
voorgrond.
Die ontkoppeling van die politiek en die godsdiens en die
meegaande erkenning van twee losstaande identiteite — ʼn
godsdienstige en ʼn staatlike identiteit — waarvan die eerste tekens
reeds by Dante, Marsilius, Wyclife en Huss waarneembaar was, word
by Luther tot praktiese politiek ontwikkel. Na Luther het die
opkomende territoriale staat nie net die onderskraging van die
Renaissance-humanisme en die absolutistiese stroming in die
Romeinse reg nie, maar ook die krities belangrike ondersteuning
(ofskoon onbedoeld) van ʼn simpatieke teologie.
Die Hervorming is ʼn bevestiging van die aanspraak om onafhanklik
en los van die kerk aan alle vertakkinge van menslike aktiwiteite deel
te neem. Die Hervorming verskaf ʼn kragtige impetus vir die vordering
van die goddelike reg van konings 130 wat die politiek se
selfstandigheid van die kerk bevestig en inderdaad as die politieke sy
van die Reformasie beskou kan word. 131 Dié teorie plaas politieke mag
stewig in die hande van die vors en laat die kerk sonder enige
aanspraak hoegenaamd daarop. Die oorredingskrag van die teorie van
die goddelike reg van konings was aansienlik aangesien dit
doeltreffend ingespeel het op die intellektuele klimaat van daardie
tyd, want ofskoon die effek van die goddelike reg van konings was om
die wêreldlike politieke gesag te bevorder, is dit in teologiese terme
geformuleer. Dit was in daardie tyd retories die oortuigendste en
doeltreffendste. Die pous is as’t ware op sy eie terrein aangedurf en
verslaan.
The only way to escape from the fetters imposed by traditional methods,
was to assert from the old standpoint of a scriptural basis and to argue
by accustomed fashion of Biblical quotations, that politics must be free
127 Vgl met betrekking tot die Middeleeuse opvatting Carlyle (n 15 hierbo) Vol III 21,
39-40, 58, 59, 113, 130, 168; Vol V 112; Vol VI 396, 410; Ullmann (n 36 hierbo)
147.
128 Figgis (n 26 hierbo) 77-93.
129 Carlyle Figgis (n 26 hierbo) Vol VI 185-7.
130 JN Figgis The theory of the divine right of kings (1896) 257.
131 Figgis (n 130 hierbo) 260.

Verval en wegbereiding 57
from theology and that the Church must give up all attempts to control
the State. 132
ʼn Nie-teologiese politiek is dus op grond van teologiese sanksie
bewerkstellig. 133 Die goddelike reg van konings was egter nie blywend
nie. Dit was ʼn egte oorgangsteorie wat tussen die Middeleeuse en
moderne mentaliteite lê. Sy oogmerk en bestemming was die
moderne sekulêre staat, maar sy retoriek en logika was Middeleeusteologies.
Dit maak daarop aanspraak dat die politiek — die outonome
staat — ʼn legitieme funksie het, maar hierdie outonomie word
voorgehou as deel van God se raadsplan met die mens. 134 Staatlike
(en vorstelike) outonomie kon slegs doeltreffend opgeëis word, indien
dit as goddelike reg voorgehou is. Volgens die goddelike reg van
konings is sekulêre gesag dus deur God verorden. 135
5 Impasse
Binne die rykskerklike wêreldgeheel van die Middeleeue was
godsdiens — Christenskap — die primêre politieke faktor. Christenskap
het sy teenpool buite die Christelike wêreld in die Islam gehad, en
binne die Christelike wêreld was kettery die teenpool van (ware)
Christenskap. Kettery was dwaalleringe en afwykings wat deur klein
groepies wat die spoor byster geraak het, aangehang is. Kettery is
baie lank vanweë die geringe aanhang wat ketter-strominge geniet
het, met gemak in toom gehou. Soos daar in hoofstuk 2 verduidelik is,
is kettery in die rykskerklike wêreldgeheel as ʼn opstand teen sowel
die kerk (en teen God) as die (Christelike) ryk beleef. Dit was nie slegs
valse godsdiens nie, maar tegelyk ook ondermynende politiek.
Die Kerkhervorming het die homogene Middeleeuse universum
gebreek. Indien daar dus voortgegaan sou word om, soos in die
Middeleeue, godsdiens as ʼn politieke aangeleentheid, in plaas van ʼn
private aangeleentheid, te hanteer, sou dit onvermydelik tot
grootskaalse konflik gelei het.
Daar is na die Hervorming inderdaad voortgegaan om godsdiens as
ʼn politieke aangeleentheid te hanteer en dit het inderdaad intense en
bloedige konflik meegebring. Die era na die vestiging van die
Protestantisme word inderdaad as die tydperk van godsdiensoorloë
beskryf. 136
132 Figgis (n 130 hierbo) 258-9.
133 Figgis (n 130 hierbo) 259.
134 Figgis (n 130 hierbo) 256.
135 Figgis (n 130 hierbo) 257.
136 Sien byvoorbeeld in die algemeen RS Dunn The age of religious wars 1559-1689
(1970).

58 Hoofstuk 3
Teenstanders aan albei kante van die godsdienstig-politieke
verdelingslyn het godsdiens op die tipiese Middeleeuse manier as ʼn
politieke kwessie hanteer. Die onwilligheid van politiek-godsdienstige
antagoniste om godsdiens na afloop van die Reformasie op ʼn moderne
wyse as ʼn nie-politieke en private saak te hanteer, is duidelik tydens
die Ryksdagsitting op 18 en 19 April 1521 in Worms gedemonstreer
tydens die dramatiese konfrontasie tussen Luther en die nuwe jong
keiser van die Heilige Romeinse ryk (en hoof van die Habsburgse
dinastie), Karel V. Luther het volstrek geweier om enige van sy
Protestantse oortuigings terug te trek. Karel het op sy beurt
onverbiddelik gereageer en onderneem om alles, insluitende homself,
ter wille van die bekamping van Luther se kettery en vir die ware
Christendom op die spel te plaas. 137 Karel V en sy opvolgers,
waaronder Fillip II en Ferdinand II, sou in die daaropvolgende tyd,
gedryf deur die vaste geloof in die waarheid van die Rooms-
Katolisisme en afkeur van die goddelose Protestantse kettery, ’n
kruistogtelike stryd vir die Katolisisme teen die Protestantisme voer.
Die Godsdiensoorloë het die hele Wes- en Sentraal-Europa getref.
Die eerste oorloë was in Duitsland en in die Switserse kantons. 138
Daarna volg ʼn reeks oorloë met die Nederlanders se deels godsdienstig
gemotiveerde opstand teen die Spaanse Katolieke Habsburgers, asook
die burgeroorloë in Frankryk, Skotland en Ierland en natuurlik die
Dertigjarige Oorlog (1618-1648) 139 wat hoofsaaklik op Duitse bodem
gevoer is, maar wat weens die Habsburgse, Deense, Sweedse en
Franse betrokkenheid daarby in werklikheid ʼn algemene Europese
oorlog was.
Godsdiens was weliswaar nie die enigste oogmerk waarvoor die
godsdiensoorloë gevoer is nie. Die godsdienstige dryfveer het dikwels
met ander oorlogsoorsake gepaard gegaan. Godsdiens was egter die
gemene deler wat deurlopend teenwoordig was. 140 Die Nederlandse
opstand teen Spanje was nie alleen godsdienstig nie, maar is ook deur
nasionale sentiment geïnspireer. 141
In Engeland wat deur die loop van bykans die hele sewentiende
eeu ʼn konstitusionele stryd beleef het, was godsdiens benewens ander
strydpunte ook deurlopend teenwoordig. Dit was veral opeenvolgende
Engelse vorste wat gemoedere gaande gehad het met
pogings om Engeland vir die Rooms-Katolisisme terug te wen. James
I wat aan die begin van die sewentiende eeu aan bewind was, het
137 Rice (n 64 hierbo) 160-161.
138 P de Klerk et al Die opkoms van Europa (1977) 136; W Wallback et al Civilization
past and present Vol VI (1981) 263.
139 De Klerk (n 138 hierbo) 136
140 Dunn (n 136 hierbo) ix.
141 Dunn (n 136 hierbo) 32-33.

Verval en wegbereiding 59
godsdienstige eenvormigheid nagestreef, 142 en James II (regeer 1685-
1688) het gepoog om Engeland in die Katolieke kamp terug te kry. 143
Hy het hom sodoende van die Engelse volk vervreem en sy uiteindelike
afsetting is regstreeks aan sy Katoliek gedrewe optrede te wyte. 144
Die Dertigjarige Oorlog (1618-1648) wat inderwaarheid vyf
verskillende oorloë was, 145 is ook in ʼn mindere of meerdere mate om
godsdienstige redes gevoer. Vir minstens keiser Ferdinand II was die
bevordering van die Katolisisme die hoof oorlogsoogmerk. Dit het hy
duidelik getoon toe hy by wyse van die Edik van Restitusie in 1629 die
Calvinisme in die Heilige Romeinse ryk in die ban gedoen het en alle
eiendom van die Rooms-Katolieke Kerk wat sedert 1552 gekonfiskeer
is, weer in beslag geneem het en ʼn groot aantal gebiede weer onder
Rome se kerklike beheer geplaas het. 146
Ofskoon die agt Franse godsdiensoorloë wat periodiek vanaf 1562
tot 1598 gewoed het, 147 oor meer as net godsdiens gegaan het, was
die een saak wat primêr vir albei partye in dié reeks oorloë op die spel
was, die godsdienstige karakter van die Franse staat. Dit blyk duidelik
uit die politiek-godsdienstige geskrifte van daardie tyd. 148 Bowendien
het die pous die godsdienstige aard van die konflik onteenseglik
gedemonstreer met sy goedkeuring 149 van die massamoord op die
Franse Protestante gedurende die Bartholomeusnag op 24 Augustus
1572.
142 De Klerk (n 138 hierbo) 193.
143 Dunn (n 136 hierbo) 169.
144 Die Bill of Rights wat in 1689 ten gevolge van die onttroning van James II as deel
van die Glorious Revolution aanvaar is, reflekteer in paragraaf 2 van die eerste
artikel ook uitdruklik die verset teen James se afkeurenswaardige godsdienstig
geïnspireerde optrede.
‘Whereas the late king James II by assistance of diverse evil counselors,
judges and ministers imployed by him, did endeavour to subvert and
extirpate the Protestant religion and the laws and liberties of this
kingdom - ...’.
145 SL Lee Aspects of European history 1494-1789 (1978) 106.
146 Dunn (n 136 hierbo) 73. Aan die ander uiterste was Richelieu wat suiwer weens
realpolitieke oorwegings, naamlik die belange van Frankryk, by die oorlog
betrokke geraak het en die Lutheraanse Gustavus Adolphus van Swede teen sy
Habsburgse politieke teenstanders (ondanks die Katolieke gemeenskaplikheid met
die Habsburgers) ondersteun het (Dunn (n 136 hierbo) 74). Die Boheemse opstand
wat die oorlog ingelui het, is gemotiveer deur ’n mengsel van Boheemse nasionale
en godsdienstige dryfvere. (De Klerk (n 138 hierbo) 208). Die Deense
betrokkenheid kan gewyt word aan ’n mengsel van Deense dinastiese en
Protestants-godsdienstige motiewe. (Dunn (n 136 hierbo) 72; De Klerk (n 138
hierbo) 210) Dieselfde geld vir die Sweedse betrokkenheid. ( Dunn (n 136 hierbo)
73; De Klerk (n 138 hierbo) 213) Sien voorts oor die prominensie van die
godsdienstige dryfveer in die Dertigjarige Oorlog TK Rabb The Thirty Years’ War
(1972) 53-57.
147 De Klerk (n 138 hierbo) 176-180; Dunn (n 136 hierbo) 20-29.
148 JW Allen A history of political thought in the sixteenth century (1960) 280-366.
149 De Klerk (n 138 hierbo) 1977-178; Ebenstein (n 16 hierbo) 306.

60 Hoofstuk 3
Die eerste poging om die geweldige wanorde wat deur die
godsdienstige breuk veroorsaak is, by te lê, was in die Heilige
Romeinse ryk met die Vrede van Augsburg in 1555. Die formule van die
Augsburgse vredesreëling was deels Middeleeus en deels modern. Dit
aanvaar die godsdienstige skeuring as ʼn gegewe en poog nie om die
Middeleeuse universele homogeniteit te herstel nie. Dit behou egter
die grondliggend Middeleeuse beginsel om godsdiens steeds as ʼn
politieke faktor en skeidslyn te hanteer, want in plaas daarvan dat
godsdienstige denominasie as ʼn kwessie van private keuse hanteer
word, is die Augsburgse beginsel dié van cuius regio eius religio,
oftewel dat hy wat in ʼn bepaalde gebied regeer, die godsdienstige
aard van die betrokke gebied bepaal. 150 Die vredesreëling ken dus ’n
ius reformandi aan die vors toe, ingevolge waarvan hy oor die
godsdienstige karakter van sy gebied mag beslis. Godsdiens bly dus,
soos aangetoon, ʼn politieke aangeleentheid. Die politieke orde behou
steeds sy openbare politieke karakter, net soos in die Middeleeue.
Godsdiens word steeds nie na die private sfeer afgewentel nie. Anders
as in die Middeleeue — en dit is waar Augsburg ʼn verskil meebring —
kan politieke eenhede nou, afhangende van die beslissing van die
betrokke vors, variërende godsdienstige karakters hê. Die
godsdienstige karakter van die verskillende politieke eenhede word
dus ʼn funksie van vorstelike soewereiniteit.
Aangesien godsdiens steeds binne die openbare sfeer bly, word
die keuse van godsdiens nie tot ’n individuele reg verhef nie. Die
enigste individuele reg wat hierdie vredesreëling meebring, is die ius
emirgandi, oftewel die reg van individuele burgers om na ’n gebied te
emigreer waar die emigrant en die vors tot dieselfde godsdienstige
denominasie behoort. 151 Met hierdie reëling word daar dus nie soseer
individuele godsdienstige verdraagsaamheid meegebring nie, dog wel
interstaatlike godsdienstige verdraagsaamheid. 152 Binne ’n staat het
individue nie die vrye keuse om hulle godsdienstige voorkeure uit te
oefen nie. Die bevoegdheid van politieke gesagvoerders om die
godsdienstige karakter van hul onderskeie prinsdomme te bepaal, is
egter wel erken.
Onder meer die Dertigjarige Oorlog het getoon dat die Augsburgse
verdrag nie standhoudend was nie en dat hierdie vredesreëling nie die
volle implikasies van die breuk in die Westerse Christendom verreken
het nie. Duitsland was weens sy politieke fragmentasie egter vatbaar
vir die Augsburgse vredesreëling. Uiteenlopende keuses oor die
150 Rice (n 64 hierbo) 165; Dunn (n 136 hierbo) 49; Smith (n 13 hierbo) 107
verduidelik dat die beginsel van beperkte omvang was, nie op alle Duitse gebiede
van toepassing was nie, en bowendien slegs vir Katolieke en Lutheraanse vorste
gegeld het.
151 Rice (n 64 hierbo) 165.
152 Figgis (n 26 hierbo) 130.

Verval en wegbereiding 61
godsdienstige karakter van sy prinsdom kon deur elke vors uitgeoefen
word en onderdane kon, indien nodig, wel die ius emigrandi uitoefen
indien hulle godsdienstige keuse van dié van die vors verskil het en na
’n ander prinsdom padgee.
Frankryk, daarenteen, was nie vatbaar vir ʼn kompromie van die
aard van Augsburg nie. Dit was Frankryk wat blootgestel is aan die
volle branding van die godsdienstige breuk. Dit was ook, soos in die
vierde deel van hierdie hoofstuk verder bespreek word, Frankryk wat
na 1598 die moderne staatlike formule daargestel het om
godsdienstige konflik te hanteer. Die unieke posisie van Frankryk (in
teenstelling met veral Duitsland) word só deur George H Sabine
beskryf:
In Germany divisions of territory made it a struggle between princes,
with the result that the fundamental issue of religious freedom need not
be pressed. In the Netherlands it took the form of a revolt against a
foreign master. In England, as also in Spain, the supremacy of royal
power prevented the outbreak of civil war during the sixteenth century.
But in France and Scotland a factional struggle arose which threatened
the stability of the nations. 153
Die Franse staat was reeds lankal ʼn enkele territoriale eenheid. Die
godsdienstige karakter van die Franse staat was egter omstrede en
onbeslis. Vanaf 1562 tot 1598 was opeenvolgende godsdienstige
burgeroorloë die bloedige metode wat aangewend is om dié
omstredenheid uit die weg te ruim. Van besondere belang was die
regs- en politieke filosofie van hierdie era in Frankryk — een van die
mees betekenisvolle hoofstukke in die geskiedenis van die Franse
openbare filosofie. 154
Die treffendste eienskap van die politieke denke wat sowel die
Rooms-Katolieke as die Calvinistiese partye opgelewer het, was die
konserwatisme daarvan. Dit poog nie om ʼn modus vivendi te vind vir
die bestaan van uiteenlopende godsdienstige oortuigings nie, maar
kleef krampagtig vas aan die Middeleeuse ideaal van universele
godsdienstige homogeniteit waarin daar geen ruimte vir godsdienstige
verdraagsaamheid is nie. 155
Die Hugenote-(Calvinistiese) party in Frankryk het hulle by hulle
minderheidstatus aangepas en het nie na die eerste prys van ʼn
totalitêre Calvinistiese staat na die voorbeeld van Calvyn se staat in
Genève, gestreef nie. 156 Die Hugenote-party se politieke teorie was ʼn
eklektiese sameflansing van dikwels onoortuigende beroepe op
153 GH Sabine A History of Political Theory (1971) 372.
154 Sabine (n 153 hierbo) 372.
155 Dunn (n 136 hierbo) 4.
156 Allen (n 145 hierbo) 304.

62 Hoofstuk 3
populêre soewereiniteit, 157 voortspruitend uit die Middeleeuse
antieke konstitusie. 158 Dit is deurtrek van Calvyn se aristokratiese
oortuiging dat ʼn opstand teen die vors slegs regmatig is indien dit deur
openbare ampsbekleërs of dergelike toonaangewende figure in die
samelewing (magistrati) gelei word. 159 Vir die onderhawige
bespreking is hierdie punt egter onbelangrik.
Die kern van die gedagterigting van die Hugenote-party is dat die
vors nie oor onbeperkte gesag beskik nie en dat die volk
dienooreenkomstig ook nie ongekwalifiseerde trou aan die vors
verskuldig is nie. Indien die vors tot nadeel van die volk handel,
verbreek hy sy verbond met God en verbeur hy die volk se
gehoorsaamheid. Die aartsonreg wat deur die vors gepleeg word, is
wanneer hy strydig met die ware godsdiens — en volgens die Hugenote
is dit die Calvinisme — handel. Dan word die vors ʼn tiran en kan daar
regmatig teen hom in opstand gekom word. 160
Die Katolieke Bond wat net so oortuig van húlle waarheid was, het
op ʼn soortgelyke manier geargumenteer. Die Katolieke was egter die
groot meerderheid van die Franse bevolking en daarom voer hulle aan
dat die Franse staat ʼn ongekwalifiseerde Rooms-Katolieke karakter
moet hê. Daar word aangevoer dat die vors geen kompromieë met die
Hugenote, dit wil sê met kettery mag aangaan nie. 161 Soos in die
Middeleeue, word daar geredeneer dat die kettery die wortel van alle
kwaad is en dat die Franse volk juis daaronder ly. Kettery word egter
nie net godsdienstig afwykend nie, maar ook as polities ondermynend
beleef, want word gesê, kettery teen die kerk gaan altyd gepaard met
rebellie teen die vors. 162 In hierdie opsig en gegewe die destydse
politieke konteks in Frankryk was die Katolieke natuurlik reg, want die
Hugenote het juis geleer dat opstand teen, en omverwerping van ʼn
vors wat die ware godsdiens vervolg, regmatig is.
Die noodsaak vir godsdienstige homogeniteit van ʼn staat (op
dieselfde grondslag as die Middeleeuse rykskerklike homogeniteit) het
vir die Katolieke Bond die hoogste voorrang geniet. Godsdienstige
homogeniteit is die enigste soliede grondslag vir die Franse staat, en
geen staat is sonder daardie eenheid bestaanbaar nie, redeneer die
157 Allen (n 148 hierbo) 305; 309-310. Dit kom onder meer voor in die geskrifte van
Hotman. Populêre soewereiniteit het egter by die Hugenote-party slegs ’n
passiewe betekenis, naamlik dat die vors tot die voordeel van die volk moet
regeer. Hierdie konsep van volksoewereiniteit stel egter nooit die volk in staat om
self te rebelleer nie. Magistrate — lede van die regerende stand — moet altyd die
opstand lei. Indien nie, moet die volk maar by die onregverdige heerskappy van
die regering berus. Sien verder hieroor Allen (n 148 hierbo) 325.
158 Sien hoofstuk 2.2.
159 Allen (n 148 hierbo) 322-325.
160 Allen (n 148 hierbo) 306, 314-318, 327.
161 Allen (n 148 hierbo) 344.
162 Allen (n 148 hierbo) 347.

Verval en wegbereiding 63
Bond. Godsdiens verskaf die kohesie van die staatlike gemeenskap en
dienooreenkomstig is dit die primêre plig van die vors om kettery wat
daardie kohesie kan verswak, uit te roei. 163 Die Katolieke Bond het
aangevoer dat die vors regmatig ontsetel kan word indien hy die staat
benadeel — en die ergste nadeel wat die staat berokken kan word, is
wanneer die vors meer as een godsdiens daarin toelaat. 164
Aangesien godsdienstige eenstemmigheid die conditio sine qua
non vir ʼn soliede staatsgemeenskap is, moet elke Fransman
noodwendig Katoliek wees. Jean Boucher, een van die belangrikste
woordvoerders van die Katolieke Bond, verklaar dan ook dat ʼn
Hugenoot net so min ʼn Fransman is, as wat ʼn Turk ʼn Fransman is. 165
Die stryd tussen die Katolieke en die Hugenote in Frankryk
versinnebeeld die impasse waarin die godsdienstige breuk Europa laat
beland het. Die voortgesette hantering van godsdiens as ʼn politieke
aangeleentheid — die vereenselwiging van godsdiens met politiek —
binne ʼn reeds gevestigde territoriale staat, verhoed enige vrede, orde
en stabiliteit en verseker soos bloedig in die godsdiensoorloë
gedemonstreer is, slegs ʼn uitmergelende stryd. Die funksionering van
godsdiens as ʼn politieke kategorie, wat die fondament van die
Middeleeuse rykskerklike geheel was, het Europa nou in ʼn politieke
impasse laat beland. Die Christelike geheel van weleer het plek
gemaak vir onherroeplike fragmentasie. Die drang na die politiek van
waarheid, oftewel die vestiging van state op ʼn eenstemmige
godsdienstige grondslag, was nie langer met orde en stabiliteit
versoenbaar nie. Die enigste uitweg uit die impasse was ʼn keuse ten
gunste van orde, bo godsdienstige waarheid en ʼn gepaardgaande
verplasing van godsdiens vanaf die openbare domein as ʼn saak van die
politiek na die private sfeer waar individue as ʼn persoonlike saak self
daaroor besluit.
163 Allen (n 148 hierbo) 347.
164 Allen (n 148 hierbo) 348.
165 Allen (n 148 hierbo) 352.

HOOFSTUK
4
DIE GRONDLEGGING EN DIE
GRONDLEGGERS VAN
STAATLIKHEID
1 Die Politiques, Michel de l’Hôpital en Jean
Bodin
Die weg uit die impasse van die godsdiensoorloë is aangewys deur die
Politiques, ʼn godsdienstig neutrale politieke groepering wat te midde
van die bloedige chaos van die Franse godsdiensoorloë ontstaan het.
Die Politiques en sy belangrikste woordvoerders, Michel de l’Hôpital
en Jean Bodin, was Katoliek maar was nie bereid om die belange van
die Franse staat aan die Rooms-Katolieke Kerk ondergeskik te stel nie.
Vir die Politiques was die enigste tersaaklike politieke maatstaf ʼn
persoon se staatsburgerskap en nie sy lidmaatskap van die een of
ander godsdienstige denominasie nie. Waar sowel die Katolieke Bond
as die Hugenoteparty aan godsdienstige waarheid prioriteit gegee
het, ten einde aan die staat ʼn bepaalde godsdienstige karakter te
verleen, en met die oog hierop tot burgeroorlog aangevuur is, verwerp
l’Hôpital daarenteen godsdiens as ʼn politiek beslissende faktor.
‘Lutheraan’, ‘pouslik’ of ‘Calvinis’ is vir hom politiek
weersinswekkende begrippe. ʼn Persoon hou nie op om ʼn burger te
wees wanneer hy geëkskommunikeer word nie. 1 ʼn Bepaalde
godsdienstige karakter is derhalwe nie ʼn noodsaaklike voorvereiste vir
die bestaan en stabiliteit van ʼn staat nie.
Dit is weliswaar so dat godsdienstige eensgesindheid bevorderlik
vir die staat is en dat die vors in belang van die staat moet poog om
godsdienstige eenstemmigheid te bevorder, 2 maar sodanige
eenstemmigheid is nie ʼn noodsaaklike voorwaarde vir die bestaan van
die staat nie. Indien ʼn nuwe godsdiens reeds goed gevestig is, moet
dit verdra word. Die bestaan van die staat enersyds, en godsdienstige
pluraliteit andersyds, is derhalwe nie wedersyds uitsluitend nie.
Anders as volgens die Middeleeuse beskouing hoef die staat nie ʼn
Christelike republiek te wees nie.
1
W Ebensteuin Great political thinkers: Plato to present (1969) 350.
2 JW Allen A history of political thought in the sixteenth century (1960) 349.
65

66 Hoofstuk 4
Sowel l’Hôpital as Bodin was intens by die Franse politiek van
hulle tyd betrokke. 3 Hulle lewer hulle werk nie as afsydige teoretici
nie maar wel met die konkrete oogmerk om die terminaal verdeelde
Franse staat van hulle tyd te probeer red. 4 In Jean Bodin se werk is
daar dus nie te soek vir teoretiese suiwerheid en konsekwentheid nie.
Sy politieke teorie kan alleenlik verstaan word teen die agtergrond
van die doel wat hy daarmee wou bereik, naamlik die vestiging van
blywende openbare orde en vrede. 5
L’Hôpital word beskou as die grondlegger van die Politiquesbeweging.
6 Vir hom, anders as sy godsdienstig ekstremistiese
opponente vir wie godsdienstige waarheid van primêre belang was, is
interne vrede en stabiliteit die hoogste deug. Daarom moet
godsdienstige faksies in die kiem gesmoor word, omdat dit andersins
burgeroorlog kan ontketen. Volgens hom is dit nie die plig van die vors
om ketters te bestraf nie, terwyl dit eweneens nie die funksie van die
owerheid is om die ware godsdiens in stand te hou nie. Geregtigheid
vereis nie dat persone wat te goeder trou volgens hulle gewete handel
en niemand anders benadeel nie, vervolg word bloot omdat hulle
bepaalde godsdienstige oortuigings huldig nie. Dit mag moontlik nie
altyd verkeerd wees om godsdienstige oortuigings te kriminaliseer
nie, maar sodanige kriminalisering en gepaardgaande vervolging is nie
die owerheid se primêre plig nie. Die owerheid se primêre taak is wel
om die vrede en orde in stand te hou. Dit is dáártoe en tot niks anders
nie, waartoe die owerheid verbind moet wees. Die owerheid moet bo
enige godsdienstige tweespalt uitstaan en nooit die bondgenoot van
enige godsdienstige groepering wees nie. 7
L’Hôpital staan nie onverskillig teenoor die politieke rol van
godsdiens nie. Twee godsdienstige denominasies in een staat is
volgens hom ʼn gevaarlike euwel, omdat niks mense so hewig verdeel
as juis godsdiens nie. Dit sou volgens hom oneindig beter vir Frankryk
gewees het as die land slegs een godsdiens gehad het. 8 Maar met die
toedrag van sake soos in die destydse Frankryk was dit duidelik dat die
toekenning van godsdiensvryheid die enigste metode was om vrede te
handhaaf. Die tersaaklike vraag was nie wat die ware godsdiens is nie,
maar hoe mense in vrede kan saambestaan. 9 Vervolging as ʼn metode
om godsdienstige eenvormigheid te handhaaf, het misluk. Die prys
3
Sien byvoorbeeld Allen (n 2 hierbo) 292 asook O Ulph ‘Jean Bodin and the Estates-
General of 1576’ (1947) XIX The Journal of Modern History 289.
4 JU Lewis ‘Jean Bodin’s logic of sovereignty’ (1968) 16 Political Studies 210.
5
Lewis (n 4 hierbo) 213 Bodin se politieke teorie word saam met dié van
Machiavelli en Hobbes paslik getipeer as die ideologie van orde. Sien byvoorbeeld
P King The Ideology of Order: A comparative analysis of Jean Bodin and Thomas
Hobbes (1974).
6 Allen (n 2 hierbo) 292.
7 Allen (n 2 hierbo) 293-295.
8
Allen (n 2 hierbo) 295.
9 Allen (n 2 hierbo) 295.

Die Grondlegging en die grondleggers van staatlikheid 67
wat vir die voortsetting van vervolging betaal sou moes word, was die
potensiële vernietiging van die staat. Dié prys was vir l’Hôpital te
hoog. In die omstandighede het godsdienstige verdraagsaamheid die
enigste toevlug gebied. 10
Vir l’Hôpital is verdraagsaamheid nie ʼn saak van teoretiese
beginsel nie. Anders as by sommige tydgenote en by die proto-liberale
teoretici van die sewentiende eeu, wat die erkenning van
godsdienstige verdraagsaamheid as ʼn saak van beginsel bepleit het, 11
gaan dit vir hom nie in die eerste plek oor godsdiensvryheid nie, maar
oor die belang van die staat. Dit is dus ’n geval van godsdiensvryheid
ter wille van ʼn eg sekulêre oorweging, naamlik die voortbestaan en
stabiliteit van die (Franse) staat.
Bodin se verdraagsaamheidsopvatting stem grootliks ooreen met
die van l’Hôpital. Die hoofklem van Bodin se denkarbeid val egter op
staatsoewereiniteit. Soewereiniteit is vir hom die onderskeidende
eienskap van die staat en hierdie soewereiniteit moet in belang van
die handhawing van die staat uitgeoefen word. Indien die
instandhouding van die staat vereis dat ʼn sekere graad van
godsdiensvryheid toegelaat moet word, moet die soewereine mag vir
daardie doel aangewend word.
Bodin bevind hom in die aanvangsfase van die lang geskiedenis van
die politieke filosofie aan die begin van die moderne era. Hy lê die
grondslag vir die politieke teorie van die moderne staat. 12 Wanneer
die soort beperkings wat Bodin op soewereiniteit plaas egter oorweeg
word, is dit duidelik dat hy steeds met een voet in die Middeleeuse
regstradisie gestaan het.
Vir Bodin is soewereiniteit, wat in die staatsowerheid — die vors
— setel, die hoogste mag onder God. Soewereiniteit is die sleutel tot
die bekamping en beheer van middelpuntvliedende kragte wat die
voortbestaan van die staat bedreig. Soewereiniteit is die
10 Allen (n 2 hierbo) 296.
11
Byvoorbeeld die humanistiese skeptici soos Castellio, Acontius, William Walwyn
en Francis Osborne wat geredeneer het dat die waarheid al dan nie van sekere
dinge in elk geval nie objektief vasstelbaar was nie en dat vervolging daarvoor
onvanpas en wreed sou wees. Sien byvoorbeeld B Tierney ‘Religious rights: an
historical perspective’ in J Witte & JD van der Vyver (reds) Religious rights in
global perspective (1977) 18 et seq.
12 MA Sheppard (1930) 45 ‘Sovereignty at the crossroads’ Political Science Quarterly
591-596; Allen (n 2 hierbo) 416-423; M Wolfe ‘Jean Bodin on Taxes’ (1968) 83
Political Science Quarterly 268; Lewis (n 4 hierbo) 215-218. In ’n sekere sin kan
Machiavelli ’n sterker aanspraak hierop maak. Machiavelli was egter voor sy tyd,
want hy worstel as Florentyn nie met die problematiek van die omvangryke
territoriale staat nie, maar met dié van die stadstaat Florence. Voorts is hy,
anders as Bodin, nog nie gekonfronteer met die breuk in die Wes-Europese
Christendom nie.

68 Hoofstuk 4
fundamentele bestaansvoorwaarde vir die staat. 13 Alle ander
instellings in die staat dank hulle bestaan aan die grasie van die
vors. 14 Vir Bodin is dit baie belangrik dat staatsgesag gesentraliseer
moet wees ten einde te verseker dat algemeen geldende reg vir die
staat in die geheel verorden kan word. Dit moet die vors vrystaan om
onafhanklik van botsende aansprake van seksionele (territoriale en
godsdienstige) entiteite algemene reg vir die staat daar te stel.
Die modernisme van Bodin tree in hierdie opsig duidelik op die
voorgrond, want hier is daar nie sprake dat die owerheid, soos in die
Middeleeue, passief die reg waaraan hulle onderdane onderworpe is,
bloot moet vind nie, maar daarenteen aktief te werk moet gaan om
reg te skep. Die owerheid is ʼn aktiewe regskepper, dit wil sê die
neerlegger van bevele. Die onmiskenbare voortekens van die latere
denke van die groot woordvoeders van die soewereine territoriale
staat, Hobbes en John Austin, is duidelik hieruit te bespeur. 15
Bodin staan egter in twee belangrike opsigte van Hobbes
verwyderd. Bodin se soewerein is nog geensins so oppermagtig soos
Hobbes se soewerein nie. Hy is nog onderworpe aan ʼn aantal
beperkings wat deur die goddelike en die natuurreg opgelê is. 16 Die
vernaamste effek van die beperkings waaronder die soewerein moet
handel, is dat die soewerein verhoed word om sekere privaatregtelike
regte van die burgery aan te tas. 17 Die owerheid mag nie die burgery
dwing om te kontrakteer nie, mag nie arbitrêr op eiendom beslag lê
nie en mag die burgery slegs binne redelike perke belas. Daar blyk in
hierdie opsig ʼn teenstrydigheid te wees, want hoe kan Bodin enersyds
soewereiniteit wat tog onbeperkte magskapasiteit impliseer,
beklemtoon en dit dan tegelyk met die gemelde beperkings afwater?
Die antwoord hierop is dat Bodin in hierdie opsig nog tipies
Middeleeus argumenteer, want die aard van die beperkings waarmee
hy soewereiniteit kwalifiseer, is juis die soort beperkings wat kragtens
die Middeleeuse reg op maghebbers geplaas is. In die Middeleeue was
vorste se bevoegdhede om belastings te hef, baie beperk. 18 Die
bevoegdheid om belastings te hef en die meegaande reg om regmatig
op eiendomsreg inbreuk te maak, is alleenlik met die grootste moeite
verwerf. Die beperking teen die inbreuk op eiendomsreg is, ofskoon
dit met die eerste oogopslag lyk na ʼn stuk negentiende-eeuse liberale
13
14
15
King (n 5 hierbo) 75.
King (n 5 hierbo) 98.
Lewis (n 4 hierbo) 208 verklaar dat Bodin ’n breuk met die Middeleeue
verteenwoordig in die sin dat hy die klem op wetgewing in plaas van gewoonte
16
17
laat val.
Sheppard (n 12 hierbo) 586-588.
Sheppard (n 12 hierbo) 591-596; Allen (n 2 hierbo) 416-423; Wolfe (n 12 hierbo)
18
268; Lewis (n 4 hierbo) 215-218.
Verder in hierdie hoofstuk in 3.6 bespreek.

Die Grondlegging en die grondleggers van staatlikheid 69
kapitalisme, tog ook tipies Middeleeus. Eiendomsreg is in die
Middeleeue veel enger omlyn as wat in die negentiende eeu die geval
was, 19 en daarom kon daar nouliks nog verder daarop inbreuk gemaak
word. Daar is dus slegs ʼn teenstrydigheid indien soewereiniteit vanuit
ʼn moderne hoek beoordeel word. In die lig van Bodin se eie deels
Middeleeus-gedrewe denke is daar egter geen teenstrydigheid nie.
Volgens die Middeleeuse opvatting, wat nog deels Bodin se denke
bepaal, val slegs die burgerlike reg binne die gesag van die vors;
daarenteen val fundamentele reg (konstitusionele reg), wat onder
meer as die terrein van die goddelike en die natuurreg beskou is, buite
die grense van die vors se staatlike soewereiniteit. 20 Bowendien
behandel Bodin soewereiniteit nie as ʼn rasioneel deurdagte logiese
begrip nie, maar as ʼn funksionele instrument om staatlike orde en
stabiliteit te bewerkstellig. Die omvang van soewereiniteit strek dus
slegs sover as wat nodig is om vrede en openbare orde in die staat te
verseker. Soewereiniteit funksioneer dus nie by Bodin as ʼn logies
suiwer teorie nie, maar as ʼn strategie vir staatsbehoud. 21 Die
beperkings wat in hierdie beskouing van soewereiniteit ingebou is,
staan eweneens in diens van staatsorde en -stabiliteit. 22
Die perke wat Bodin op die hef van belastings plaas, is soortgelyk
verklaarbaar: privaat eiendom verskaf die lewensmiddele om gesinne
te onderhou. Gesinne is die boustene van die staat. Oormatige
belastings tref dus nie slegs individuele gesinne nie, maar uiteindelik
ook die staat self. 23
Wat sy soewereiniteitsteorie betref, bou Bodin voort op
Middeleeuse voorlopers. 24 Wanneer die beperkings van Bodin se
soewerein oorweeg word, is dit duidelik dat hy ʼn oorgangsfiguur was.
Ofskoon soms aangevoer word dat daar ʼn regstreekse lyn vanaf Bodin
deur Hobbes na John Austin en die moderne regspositivisme loop, 25 is
daar ook enorme verskille. Waarskynlik die belangrikste is dat Bodin
nie ʼn analitiese juris was, wat ʼn duidelike onderskeid tussen reg en
moraliteit tref nie. Inteendeel, Bodin se denkarbeid word juis
aangewend ter verwesenliking van Bodin en die Politiques se morele
waarde-oordeel waarvolgens openbare vrede en orde voorkeur bo
godsdienstige waarheid geniet.
19 Sien oor die vroeëre (voor-kapitalistiese) eng omskrywing van eiendomsreg AJ van
der Walt ‘Marginal notes on powerful legends: Critical perspectives on proprietary
20
21
22
23
24
25
theory’ (1995) 58 Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg 396 et seq.
Sheppard (n 12 hierbo) 597-598; Lewis (n 4 hierbo) 216.
Allen (n 2 hierbo) 422.
Lewis (n 4 hierbo) 213.
Wolfe (n 12 hierbo) 274-275.
HF Jolowicz Lectures on Jurisprudence (1963) 64-68.
Sien die skrywers aangehaal deur Lewis (n 4 hierbo) 214.

70 Hoofstuk 4
Bodin is in ʼn tweede opsig ver van Hobbes verwyderd. Anders as
Hobbes glo Bodin in ooreenstemming met die Klassieke oortuiging dat
menslike gemeenskap natuurlik is. Vir Bodin is daar geen verskil
tussen ʼn goeie burger en ʼn goeie mens nie. 26 Hobbes, soos verder uit
hierdie hoofstuk sal blyk, is daarenteen volskaals modern en koester
geen geloof in die natuurlikheid van menslike gemeenskap nie;
inteendeel, individue is in ʼn onafgebroke stryd met mekaar gewikkel.
Bodin se beskouings oor die kwaliteite van die soewerein en oor
hoe godsdiens in die staat hanteer moet word, is net so pragmaties
soos sy gekwalifiseerde soewereiniteitsbeskouing. Dit is ook daarop
gemik om die eenheid van die staat en openbare stabiliteit te
verseker.
Sy pragmatiese benadering verklaar ook sy veranderde beskouings
oor die Franse troonopvolging van Henri IV. Henri was Protestants en
daarom het die Katolieke Bond sy troonbestyging teengestaan. Bodin
het egter suiwer op sterkte van die troonopvolgingsreg aangevoer dat
Henri vir troonopvolging kwalifiseer en het anders as die Katolieke
Bond nie denominasie-lidmaatskap as ʼn politiek relevante en dus ʼn
juridiese voorwaarde vir die Franse troonopvolging gestel nie. Tog het
Bodin in 1589 sy standpunt verander en toe ook, net soos die Katolieke
Bond ʼn denominasie-verandering van Henri vereis alvorens hy koning
van Frankryk kon word. 27 Bodin se standpuntverandering was egter
nie godsdienstig van aard nie, maar polities gemotiveerd, want hy het
nie bepleit dat Henri ter wille van trou aan godsdienstige waarheid
Katoliek moes word nie, maar dat hy van denominasie moes verander
ter wille van Frankryk en ter wille van die beëindiging van die
godsdienstige stryd wat die voortbestaan van die Franse staat bedreig
het. 28 Hy handhaaf steeds sy basiese beskouings oor godsdiensvryheid
en hy beskou steeds godsdienstige konflik as die primêre euwel. Hy
bepleit bloot as ʼn ware Politique ʼn politiek berekende bekering ter
wille van die Franse staat. 29
Die optrede van die owerheid moet ook gelei word deur die beste
belange van die staat, in plaas van deur godsdienstige
waarheidsoorwegings. Die owerheid moet nie by godsdienstige
geskille betrokke raak nie, en ook nie probeer om die een of ander
godsdienstige oortuiging te bevorder nie. Indien dit moontlik is om in
belang van eenheid godsdienstige eenstemmigheid te bevorder, moet
die owerheid dit doen. Dit is verder volgens Bodin ook heeltemal
gerade dat die owerheid nuwe en nog swak ontwikkelde godsdienstige
26 Lewis (n 4 hierbo) 211-212.
27
PL Rose ‘The Politique and the Prophet: Bodin and the Catholic League 1589-1594’
(1978) 2 Historical Journal 783 et seq.
28 Rose (n 27 hierbo) 796-797.
29
Rose (n 27 hierbo) 807. Bodin was in hierdie opsig in pas met ander Politiques wat
dieselfde standpunt gehuldig het. Sien hieroor verder (n 27 hierbo) 798-799.

Die Grondlegging en die grondleggers van staatlikheid 71
strominge en denominasies vervolg. 30 Die rede daarvoor is egter nie
dat so ʼn godsdiens vals is nie, maar dat indien dit toegelaat word om
te groei, dit die eenheid en stabiliteit van die staat kan aantas. Die
vervolging vind dus nie plaas omdat die godsdienstige dogmatiek en
oortuigings van die nuwe godsdienstige stroming as polities relevant
beskou word nie, maar suiwer met die oog op die verstewiging van die
eensgesindheid van die staatlike bevolking en derhalwe die integriteit
van die staat. 31 Sodra ʼn godsdienstige denominasie egter stewig
gevestig is, sal daar ʼn te hoë prys, gemeet aan wanorde en
onstabiliteit, betaal moet word, indien dit vervolg word. In so ʼn geval
sal vervolging polities onverstandig wees. Gevolglik moet die
owerheid dan liewers die ongestoorde beoefening van die nuwe
godsdiens toelaat.
Godsdienstige verdraagsaamheid is dus nie soseer ʼn beginsel,
voortspruitend uit teoreties gefundeerde oortuigings nie. Dit is ʼn
(politieke) strategie wat in belang van die staat soms gevolg kan word,
net soos die teenoorgestelde — godsdienstige vervolging — in ander
omstandighede meer gewens mag wees. 32 Dit is nie godsdiensvryheid
nie, maar die staat wat konsekwent die hoogste deug is en wat die
bepalende faktor by die vasstelling van beleid is. Dit is in belang van
die staat dat godsdienstige eenheid prysgegee en godsdiensvryheid
toegelaat word, en in ander omstandighede ook in belang van die
staat dat godsdienstige vervolging binne sekere perke beoefen
word. 33 Waarmee Bodin hier besig was, was ʼn strategie van staatsbou
ter wille van die eenheid en integriteit van die staat.
Die politieke teorie van die Politiques erken dat daar uit die
enkele monolitiese gemeenskap van die Middeleeuse rykskerklike
geheel twee kwalitatief uiteenlopende gemeenskappe ontstaan het:
ʼn sekulêre (openbare) politieke gemeenskap georganiseer as die
staat, teenoor private godsdienstige gemeenskappe georganiseer in
die kerke.
Staatsoewereiniteit het tot gevolg dat die wedywerende politieke
aansprake van ʼn feodale of ʼn kerklike oorsprong irrelevant raak en
opsy geskuif word. Spesifiek godsdiens word uit die openbare sfeer
verwyder en na die private sfeer afgeskuif. Met die Politiques word
godsdiens gevolglik ʼn private en persoonlik-individuele saak. 34
Godsdiens verloor sy openbare aanspraak as ʼn politieke kategorie
omdat dit moet bes gee vir die nuwe voorkeur-waarde, naamlik die
eenheid en stabiliteit van die staat wat die primêre belang en hoogste
30
31
Allen (n 2 hierbo) 429; Ebenstein (n 1 hierbo) 350.
Bodin se Politiques-kollegas is in dié opsig kennelik Machiavelliaans. Sien JN Figgis
32
33
34
Political thought from Gerson to Grotius, 1414-1625 (1960) 133.
Figgis (n 31 hierbo) 130-131.
Figgis (n 31 hierbo) 133.
Figgis (n 31 hierbo) 124.

72 Hoofstuk 4
deug word. 35 Die territoriale staat as godsdienstig en andersins
neutrale entiteit seëvier oor godsdiens in die sin dat die integriteit
van die staat die primêre openbare politieke deug word, terwyl
godsdiens, wat in die strewe na godsdienstige waarheid en suiwerheid
die staat se stabiliteit mag ondermyn, geprivatiseer word. Aan die
ander kant noodsaak die beste belang van die staat dat ʼn sekere graad
van denominasie-pluraliteit en vrye godsdiensbeoefening toegelaat
word. Indien nie, kan die stabiliteit en voortbestaan van die staat in
die gedrang kom. Godsdiensvryheid — die produk van die denkarbeid
van die Politiques — is nie aan die staat of aan die natuurreg te danke
nie. Die omgekeerde is waar, naamlik dat die staat aan
godsdiensvryheid te danke is en dat die voortbestaan van die staat
daarvan afhang. Soos Mayo dit stel:
Religious freedom and toleration appear to have been adopted or
enforced for political reasons - ... a quiet life, raison d’êtat. 36
In staatsdienende godsdiensvryheid vind ons dus die prototipiese
moderne mensereg (fundamentele reg) en die prototipiese
liberalisme. Hierdie reg is die voorwaarde vir die bestaan van die
staat en is ook die reg wat die oer-wortel van die moderne liberalisme
is. Maar meer as dit: die noodgedwonge erkenning van
godsdiensvryheid as prototipiese liberale mensereg in dieselfde tyd
waarin die moderne staat sy beslag gekry het, het ook daarvoor gesorg
dat die liberalisme reg vanuit die staanspoor een van die
grondliggende eienskappe van die staat geword het.
Sedert die staat daarin geslaag het om godsdiens as die enigste
politieke kategorie opsy te skuif, waak dit jaloers oor sy monopolie
oor die openbare domein. Individue moet dus voorkeur aan hulle
verbintenis met die staat gee en moet bowenal in die eerste plek
staatsburgers wees. Dienooreenkomstig koester die staat ʼn diep
afkeur van enige groepsvorming in die staat wat in die openbare
domein ʼn beslag mag kry en dus aan die staat ʼn bepaalde identiteit
eie aan ʼn groep (godsdienstig, taal, kultureel, etnies of dergelik) mag
besorg, of wat ʼn verdelende effek mag hê. Die staat is sedert die dae
van die Politiques op sy gemaklikste met individuele burgers, dit wil
sê met ʼn aantal vryswewende individue wat nie die een of ander
groepsverbintenis het wat dalk hegter as die verbintenis met die staat
self mag wees nie en meer lojaal teenoor die groep as teenoor die
staat is nie. Die staat is dus inherent ongemaklik — dikwels openlik
vyandig — teenoor die verskynsel van pluraliteit binne die staat,
omdat kultuur-, taal-, godsdienstige en dergelike groepe (anders as
individue) in staat is om ʼn politiek beduidende krag te konstitueer, om
sodoende individuele lojaliteit te genereer met die vermoë om die
35
Figgis (n 31 hierbo) 124.
36 HB Mayo An introduction to democratic theory (1960) 145 voetnoot 3.

Die Grondlegging en die grondleggers van staatlikheid 73
staat se monopolie op openbare identiteit in die vorm van
staatsburgerskap uit te daag. Vir sover daar wel groepe is, moet hulle
’n stil, private bestaan voer en hulle nougeset uit die openbare
domein hou wat eksklusief deur die staat beset word.
Die soort staat wat met die Politiques op die voorgrond tree, dra
die stempel van ʼn neutrale staat wat mense binne sy territoriaal
gedefinieerde grense onder die beheer van sy regsreëls het en wie se
partikuliere groepaffiliasie geen impak op die karakter van die staat
mag hê nie. Die Politiques se staatsdefinisie kom bloot neer op ʼn
versameling van mense binne ʼn afgebakende gebied, wat in gemeen
het dat hulle ʼn gemeenskaplike regering gehoorsaam.
Die Politiques verwerp die kernbeginsel van die Middeleeuse
staatsopvatting waarvolgens godsdienstige waarheid die fondament is
waarop die politieke orde berus. In die plek daarvan word ʼn nuwe
waarde voorop gestel, naamlik dié van formele vrede tussen die
staatsburgery. Soos EW Böckenförde dit stel:
For the Politiques, formal peace as opposed to the horrors and sufferings
of civil war, was an independent inherently justified good. 37
Dit was ingevolge hierdie nuwe waardekeuse nie meer soos vroeër die
plig van die vors om die kerk se agent te wees ter bevordering van
godsdienstige waarheid en ter onderdrukking van dwaling en kettery
nie. Sy plig was om te verhoed dat sy onderdane mekaar in die najaag
van die realisering van godsdienstige waarheid uitroei 38 en sodoende
ook die staat vernietig. Die owerheid word hiermee die instandhouer
van staatlike orde en vrede, in plaas van die waghond oor
godsdienstige waarheid.
Die neutrale Politiques-staat kom tot stand te midde van die
radikale afwesigheid van daadwerklike bande wat die voorvereiste is
vir menslike gemeenskap en teen die agtergrond van die
oorweldigende probleem van aanhoudende en onbesliste konflik. In
die lig hiervan is die bylê van konflik die raison d’ être van die staat.
Die staat is nie ‘n res publica — die gemeenskaplike saak van ʼn
gemeenskap van burgers — nie; dit gee ook nie uitdrukking aan ʼn
reeds bestaande gemeenskap en van ʼn beduidende waardekonsensus
nie. Tewens, die staat is die produk van ʼn gebrek aan gemeenskap en
van ʼn waarde-dissensus. Dienooreenkomstig is die staat ʼn blote
konflikreguleerder, die meganisme wat menslike optrede so moet
bestuur dat die risiko van wedersydse verdelging verhoed word.
37 EW Böckenförde State, society and liberty uit die Duits vertaal deur JA
Underwood (1981) 36.
38 Böckenförde (n 37 hierbo) 36.

74 Hoofstuk 4
Hierdie soort staatsbeskouing wat met Hobbes sy volle sterkte bereik,
lê die grondslag vir die kontemporêre liberale territoriale staat.
By Bodin tree ʼn nuwe vorm van burgerskap na vore, wat ingrypend
verskil van die soort burgerskap wat in die politieke filosofie van
Aristoteles aangetref word. By Aristoteles behels burgerskap burgers
se deurlopende deelname aan openbare politieke aangeleenthede.
Die aktiewe burgerskap en betrokkenheid by die res publicae is hier
van wesenlike belang. By Bodin, daarenteen, berus burgerskap daarop
dat die individu hom neerlê by die reg van die staat, in ruil vir
beskerming en die instandhouding van die openbare orde. 39 By die
Klassieke beskouing van Aristoteles word daar met ʼn burger gewerk as
’n entiteit met per definisie ’n hoë openbare profiel. Burgerskap word
as ’t ware elke dag opnuut uitgeleef. ’n Persoon word elke dag weer
’n burger wanneer hy hom aktief met die openbare sake van die staat
(die polis in hierdie geval) bemoei. Burgerskap kry dus deurlopend
inhoud deur deelname aan die sake van die polis. By Bodin beteken
burgerskap nie daadwerklike deelname nie. Dit impliseer ’n passiewe
juridiese status. By Aristoteles word die burger met die staat verbind
deur sy daaglikse deelname aan die politiek. By Bodin verbind die
juridiese status van burgerskap die individu met die staat. Burgerskap
vereis in dié geval nie aktiewe openbare deelname aan die politiek
nie; dit behels passiewe private gehoorsaamheid aan die reg.
Die godsdienstige verdraagsaamheid wat met die Politiques sy
verskyning maak, is ’n verdraagsaamheid van ’n besondere aard. Dié
verdraagsaamheid tref ’n duidelike onderskeid tussen die openbare
en private sfere en is slegs in die laasgenoemde sfeer van krag. Die
individu kan binne die private sfeer die godsdiens van sy keuse
beoefen. Sedertdien het hierdie vryheid uitgebrei: die vryheid om
kulturele-, taal- en etniese identiteit uit te leef, vrye persoonlike
uitdrukking ingevolge die reg op vryheid van uitdrukking, asook die
vrye keuse met betrekking tot seksuele voorkeur en dies meer.
Ofskoon die vryheid veel groter inhoud gekry het, bly die basiese
beginsel egter steeds geld, naamlik dat vryheid tot die private sfeer
beperk word. Dié vryheid is op die keper beskou egter nie werklik vir
die openbare sfeer bedoel nie, want die openbare sfeer moet neutraal
bly. Indien dit wel na die openbare sfeer uitgebrei word, tree die
gevaar opnuut na vore dat die aard van die staat ’n geskilpunt word
en dat konflik, wat so erg kan wees soos met die Franse
godsdiensoorloë, weer kan ontstaan. Hierdie siening van individuele
vryheid wat as liberale verdraagsaamheid 40 getipeer kan word, is tans
nog steeds dominant. Deur hierdie verdraagsaamheid vrywaar die
39 J Leca ‘Questions of citizenship’ in C Mouffe (red) Dimensions of radical
40
democracy (1992) 28.
AE Galeotti ‘Citizenship and Equality: The place for toleration’ (1993) 21 Political
Theory 588.

Die Grondlegging en die grondleggers van staatlikheid 75
staat sy burgers van die potensieel nadelige gevolge van hulle
onderlinge verskille, deur die verskille uit die openbare sfeer te
hou. 41 Tegelykertyd het hierdie vryheid en verdraagsaamheid egter
ook ’n nuwe openbare identiteit, naamlik dié van staatsburgerskap
geskep. In die private sfeer is ’n persoon vry om die etniese,
kulturele, taal of godsdienstige identiteit na gelang van sy persoonlike
voorkeure uit te leef, maar in die openbare sfeer is slegs een
identiteit toelaatbaar, naamlik dié van staatsburgerskap. AE Galeotti
vat dié waarheid goed saam wanneer hy sê:
Therefore whereas citizens are free to pursue their own ideals and
practice their own culture and religion within civil society, in the public
sphere they should disregard their special and particular membership
and be ‘just citizens’ on an equal basis. 42
By Bodin en later by Hobbes, Locke en andere is hierdie nuwe
openbare identiteit naamlik die neutrale staatlike identiteit van
staatsburgerskap wat die Middeleeuse openbare identiteit van
Christenskap vervang het, ʼn passiewe identiteit. Rousseau en sy
ideologiese volgelinge mobiliseer die passiewe identiteit in ʼn aktiewe
republikanisme wat dikwels die totalitêre gevolg meebring dat die
vryheid van die private domein vernietig word. 43 Vandag vind
soortgelyke mobilisasie van die burgerskapsidentiteit uiting in
sogenaamde nasiebouprogramme.
2 Thomas Hobbes en die geboorte van Leviatan,
die sterflike god
Teen die laaste kwart van die sestiende eeu is die konsep van staatlike
soewereiniteit in veral Frankryk en Engeland gevestig. In Frankryk in
die besonder het staatlike soewereiniteit met monargale absolutisme
gepaard gegaan. Ook in Engeland het die pro-absolutistiese stroming
sterk stoom opgebou. Vorstelike absolutisme kom eenvoudig daarop
neer dat die koning se gesag nie aan enige reëls gebonde was nie. Dit
was absoluut (absoluta), aangesien dit aan geen juridiese geldigheidsmaatstawwe
onderhewig was nie. 44
Jean Bodin en Thomas Hobbes (1588-1679) was die prominentste
apologete vir absolutisme. Hulle was egter ingebed in ’n breë
Europese tendens ten gunste van absolutisme en teen wedywerende
plaaslike (nie-sentralistiese) en kerklike aansprake op politieke gesag.
41 Galeotti (n 40 hierbo) 590.
42 Galeotti (n 40 hierbo) 591.
43 Hierdie aspek word breedvoerig in hoofstuk 6 bespreek.
44
E Lousse ‘Absolutism’ in H Lubasz (red) The development of the Modern State
(1964) 43.

76 Hoofstuk 4
Quentin Skinner verduidelik byvoorbeeld dat die indruk wat soms
gewek word dat Hobbes ’n ideologies geïsoleerde figuur was, nie
korrek is nie. 45 Hobbesiaanse absolutisme het onder meer
gekwalifiseerde ondersteuning van Samuel Pufendorf, een van die
voorste internasionaalregtelike juriste van daardie tyd, geniet, 46
terwyl Hobbes ook in Engeland dikwels — soms goedkeurend —
aangehaal is.
Die apologieë wat vir absolutisme aangevoer is, het egter wyd
uiteengeloop. Sommige teoretici het hulle daarop toegespits om prokerklike
magsaansprake teë te gaan en het hulle daarom daarop
toegespits om vorstelike absolutisme op grond van die goddelike reg
van konings te regverdig. Onder hulle tel William Barclay, 47 wat aan
die begin van die sewentiende eeu ’n invloed op die absolutistiese
oortuigings van die Engelse koning James I uitgeoefen het 48 en ook
natuurlik James self, wat aanvanklik oor Skotland en later ook oor
Engeland regeer het. James was sekerlik die bes gekwalifiseerde
vorstelike eksponent van absolutisme. Hy was daarvan oortuig dat die
vors aan geen wêreldlike gesag onderworpe was nie en dat die vors
oor ’n onvervreembare reg op gesagsuitoefening beskik het, met
inbegrip van die bevoegdheid om wette te maak. 49 James verwerp
ook die gedagte dat die vors aan die gemenereg onderworpe is en kom
juis as gevolg hiervan in hewige botsing met sommige Engelse
gemenereg-juriste soos Edward Coke. Dié aspek kom in hoofstuk 8.3.4
ter sprake.
Bodin se invloed op James was veral sigbaar in laasgenoemde se
beskouing oor godsdiensvryheid. Net soos Bodin was James ook van
oortuiging dat godsdiensvryheid genoodsaak is deur die
instandhouding van staatstabiliteit. 50 Juis op grond van hierdie
beskouing het James enige politieke gesagsaansprake van die kerk —
sowel Katoliek en Calvinisties — verwerp. 51 James was in dié opsig ook
volledig in pas met sy gedeeltelike tydgenoot, Henri IV (van Navarre)
van Frankryk.
In Engeland het die regverdiging vir vorstelike absolutisme in die
laaste kwartaal van die sestiende eeu met die werk van sir Thomas
Smith begin stoom opbou. Aanvanklik is volskaalse absolutisme egter
nie bepleit nie. In die tydperk vanaf James I tot met die ontseteling
45 Q Skinner ‘The ideological context of Hobbes’ political thought’ (1966) 17
46
47
48
Historical Journal 286 et seq.
Skinner (n 45 hierbo) 291.
GH Sabine A History of Political Theory (1971) 93-394.
HM Chew King James I in FJC Hearnshaw The social and political ideas of some
49
50
51
great thinkers of the sixteenth and seventeenth centuries (1967) 111.
Chew (n 48 hierbo) 115-116.
Chew (n 48 hierbo) 123, 129.
Chew (n 48 hierbo) 112.

Die Grondlegging en die grondleggers van staatlikheid 77
van Charles I, met ander woorde vir bykans die hele eerste helfte van
die sewentiende eeu, het vorstelike absolutisme egter sterk op die
voorgrond getree as ’n teorie van onbeperkte vorstelike gesag. Na die
burgeroorlog was die rojaliste defensief en merkbaar minder
absolutisties. 52 Robert Filmer 53 was die laaste om (op grond van
hoofsaaklik historiese argumente) 54 ’n kragtige, maar grootliks
anachronistiese pleidooi vir absolutisme te lewer. Dit was egter ’n
laaste stuiptrekking want na die Glorious Revolution van 1689 het
absolutisme geen beduidende aanhang meer in Engeland gehad nie. 55
Hobbes het hom radikaal van al die ander rojaliste onderskei. Hy
was geen gewone absolutis nie. Anders as die eksponente van die
goddelike reg van konings, wat weens hulle fokus op kerklike
aansprake op politieke mag noodwendig religieus moes
argumenteer, 56 was Hobbes se benadering modern en sekulêr. Vir
Hobbes kom die staat tot stand vanweë individue se behoefte aan
vrede en stabiliteit. 57
Hobbes se politieke uiteensettings bly vandag steeds van die
allergrootste belang. Absolutisme was maar slegs ’n klein
onderafdeling van Hobbes se opvattings. Die res van sy insigte en
beskouings het sy oortuigings oor absolutisme eeue lank oorleef en is
vandag nog daaglikse lewende praktyk.
Anders as Bodin wat hom hoofsaaklik met die klaaglike
onstabiliteit van die Franse staat van sy tyd bemoei het, gee Hobbes
beslag aan ’n rasioneel ontwerpte en universeel geldende 58 teorie oor
die ontstaansoorsaak en aard van die staat, asook oor die funksies van
die owerheid in die staat. Hobbes se politieke teorie is derhalwe nie
beperk tot die Engeland van sy tyd nie. Dit is ’n algemeen geldende
politieke teorie wat die basiese karaktertrekke van die nuut
ontstaande soewereine territoriale staat in perspektief stel. 59
52 J Daly ‘The idea of absolute monarchy in seventeenth century England’ (1978) 21
The Historical Review 235-239.
53
Sien onder andere JGA Pocock (1957) The Ancient Constitution and the Feudal
Law 151-156; Daly (n 52 hierbo) 244-245; Sabine (n 47 hierbo) 512-514.
54 WH Greenleaf ‘Filmer’s patriarchal history’ (1966) 9 The Historical Journal 157 et
seq.
55 Daly (n 52 hierbo) 244-245.
56 Chew (n 48 hierbo) 127-128.
57
Böckenförde (n 37 hierbo) 39-40.
58 Die breuk wat Hobbes in die staatsfilosofie meegebring het, strook met die breë
filosofiese tendens van sy tyd waarvolgens die Middeleeuse Skolastiek finaal
gediskrediteer is en die Rede as bron van menslike kennis sterk op die voorgrond
getree het. Sien H-J Störig (1979) Geskiedenis van de Filosofie Vol I 302 en in die
algemeen S Hampshire (1956) The age of reason: the seventeenth century
philosophers.
59 Soos Ebnestein (n 1 hierbo) 364 dit stel:
The Leviatan is not an apology for the Stuart monarchy, nor a grammar of
despotic government, but a first general theory of politics in the English
language. (Eie beklemtoning).

78 Hoofstuk 4
Hobbes is egter grondig deur die besonder dramatiese
omstandighede van sy tyd beïnvloed. Die sewentiende-eeuse
agtergrond waarteen Hobbes sy werk lewer, is een waarin
individualisme toenemend op die voorgrond tree. Die antropologiese
materiaal waarmee Hobbes, soos ander kommentators van sy tyd
gehandel het, was nie die gemeenskap nie, maar wel soos Michael
Oakeshott dit stel:
... the independent, enterprising man out to seek his intellectual or
material fortune, and the individual human soul responsible for his own
destiny ... 60
Bowendien kry Hobbes se opvattings beslag teen die agtergrond van
die Engelse burgeroorlog, 61 wat sy mees oorheersende onmiddellike
bekommernis was. 62 Ofskoon Hobbes se beskouings nie deur die
oorlog veroorsaak is nie, is hy beslis daardeur beïnvloed. Ook ander
invloede het op Hobbes ingewerk, soos die ontdekking van die
Amerikas en die getuienis oor die leefwyse van die Amerikaanse
Indiane. Dit het historiese ondersteuning aan Hobbes se beskouing oor
die natuurstaat verskaf. 63 Ofskoon daar spesifiek histories gebonde
invloede op Hobbes ingespeel het, is daar egter tereg oor sy werk
opgemerk dat dit nie ʼn blote apologie vir die Stuart-monargie van die
destydse Engeland, of vir despotiese regering was nie, maar die eerste
volskaalse politiek-teoretiese werk in die Engelse taal. 64 Dit was die
eerste politiek-teoretiese werk waarin die fundamentele aard van die
moderne territoriale staat op ‘n rasionalistiese wyse blootgelê is. 65
Hobbes breek met die Aristoteliese beskouing dat die mens
grondliggend ʼn sosiale wese is. 66 In al drie sy politieke werke
Elements of Law, De Cive en Leviathan begin hy met ʼn uiteensetting
60 M Oakeshott Rationalism in politics and other essays (1962) 251.
61 A Vincent Theories of the State (1987) 52; Sabine (n 47 hierbo) 456.
62
CB Macpherson Introduction to Thomas Hobbes’ Leviathan (1955) 9.
63 R Ashcraft ‘Hobbes’ Natural Man: A Study in Ideology Formation’ (1971) 33
Journal of Politics 1097.
64
Ebenstein (n 1 hierbo) 364.
65 In hierdie wesenlike opsig sluit Hobbes aan by die rasionalistiese intellektuele
klimaat van daardie tyd, soos dit veral uit die werk van René Descartes
(1596–1650) blyk. Descartes, klaarblyklik diep geraak deur die ontwrigting van
sluipmoord op Henri IV en die verwoesting van die Dertigjarige Oorlog, poog om
’n onaanvegbare intellektuele strategie te vind wat sekerheid van kennis (in die
wetenskap) kon bewerkstellig, maar wat vir die politiek wat juis op daardie
stadium in ’n groot krisis verkeer en so aan bloedige konflik uitgelewer is, ewe
belangwekkend is. Descartes vind hierdie onaanvegbare strategie nie in die
tradisie van gemeenskapskennis en wysheid nie maar in net een ding wat volgens
Descartes seker is, naamlik die individu se wete van die bestaan van sy eie
verstand. Dit is vanuit die individuele verstand wat kennis rasioneel bedink kan
word en by implikasie ’n openbare orde ook rasioneel ingerig kan word. Sien
hieroor in die algemeen S Toulmin Cosmopolis: The hidden agenda of modernity
66
(1990) veral 45–88.
CD Tarlton ‘The Creation and Maintenance of Government: A Neglected Dimension
of Hobbes’ Leviathan’ (1978) 26 Political Studies 311.

Die Grondlegging en die grondleggers van staatlikheid 79
van die menslike natuur. Die mens word in al drie die werke as ʼn
vryswewende individu beskryf. Hobbes het algaande meer oortuig
geraak dat individue ’n radikaal atomistiese en wedersyds afsydige
bestaan voer en al hoe meer skepties oor die moontlikheid van
daadwerklike menslike sosiale gemeenskap geraak. 67 Elke individu
koester op selfstandige wyse die realisering van sy/haar persoonlike
behoeftes en die vermyding van dit wat persoonlik onaanvaarbaar is.
Die mees grondliggende beweegrede vir individuele optrede is juis
hierdie botsende individuele appetites and aversions. Individue is
eksistensieel van mekaar verwyder en is daarom nie in staat om
grondig en betroubaar met mekaar te kommunikeer nie. Gevolglik
beskik hulle ook nie oor die vermoë om hulle onderlinge botsende
aansprake by te lê nie. Dit bring mee dat individue in ʼn atmosfeer van
voortdurende wedersydse agterdog jeens mekaar lewe, en poog om
fundamenteel botsende aansprake en behoeftes te verwesenlik. Alle
mense tree so op. Dit lei tot ’n toestand van algemene konflik. Die
enigste rasionele wyse om die konfliksituasie te hanteer is om na mag
te streef. Deur in ’n gunstiger magsposisie as ander individue te
verkeer, kan die verwesenliking van individuele behoeftes verseker
word. Dit het natuurlik terselfdertyd die effek dat ander minder
magtige individue daarvan weerhou word om hulle (botsende)
aansprake en behoeftes te laat realiseer. Die aangewese handelswyse
vir elke individu is om persoonlike mag te maksimaliseer ten einde
ander individue te troef: mag moet opgebou word sodat botsende mag
die hoof gebied kan word. Dienooreenkomstig beskryf Hobbes mag in
dinamiese terme, naamlik mag in ’n deurlopend antagonistiese
verhouding met botsende mag, en netto oormag in vergelyking met
teenstrydige magsaansprake.
And because the power of one man resisteth and hinderith the effects of
the power of another; power simply is no more, but the excess of the
power of one above that of another. 68
Elke individu verkeer in ’n voortdurende stryd om oormag teen ander
individue. Nou is dit ook so dat almal nie dieselfde behoeftes en
aansprake het nie en dat baie mense heel gematig is. Aan die ander
kant is daar egter ander mense wie se behoeftes so wydlopend is, dat
hulle selfs op die basiese behoeftes van meer gematigde mense ’n
kleim afsteek. Weens die algemene aanwesigheid van magsug by alle
mense (ten einde persoonlike behoeftes te bevredig) en die
67 B Missner ‘Skepticism and Hobbes’ political philosophy’ (1983) 44 Journal of the
History of Ideas 407 et seq; Kommentare op Hobbes se werk wissel ook na gelang
van welke werk die hoofbron/ne van die betrokke kommentaar is. Kommentare
waarin hoofsaaklik op Elements of Law en De Cive gesteun word, soos dié van R
Tuck Hobbes (1989) gee aanleiding tot dieselfde wederyds antagonistiese
toestand waarin die mens in die natuurtstaat verkeer as kommentare wat swaar
68
op Leviathan steun nie.
Thomas Hobbes The Elements of Law: Natural and Political (onder redaksie van F
Tönnies (1969) Deel I hfst 8.4 34.

80 Hoofstuk 4
uitermatige magsug van sommiges (ten einde hulle buitensporige
behoeftes te bevredig), is die natuurlike situasie waarin die mens in
die natuurstaat verkeer ’n algemene oorlogstoestand.
I put for a generall inclination of all mankind, a perpetuall and restlesse
desire of Power after power, that ceaseth only in Death. And the cause
of this is not always that a man hopes for a more intensive delight, than
he has already attained to, or that he cannot be content with a
moderate power: but because he cannot assure the power and means to
live well, which he hath present, without the acquisition of more. 69
Wat die situasie in die natuurstaat des te meer onhoudbaar maak, is
dat Hobbes leer dat mense nie net wat betref hulle behoeftes en
verwagtings nie, 70 maar ook wat betref hulle vermoëns,
fundamenteel gelyk is.
For as to the strength of the body, the weakest has the strength enough
to kill the strongest, either by secret machination, or by confederacy
with them, that are in the same danger with himselfe. 71
As die natuurlike situasie een van ongelykheid was, sou daar orde
gewees het, al was dit ’n hiërargies gestruktureerde orde. Die
toestand van gelykheid werk egter juis die impasse van ’n
onophoudelike en onbesliste stryd in die hand, wat Hobbes in die
volgende beroemde passasie in Leviathan so beskryf:
In such condition, there is no place for Industry; because the fruit
thereof is uncertain: and consequently no Culture of the Earth; no
Navigation, nor use of the commodities that may be imported by Sea; no
commodious Building, no Instruments of moving, and removing such
things that require much force; no Knowledge of the face of the Earth;
no account of Time; no Arts; no Letters; no Society; and which is worst
of all continuall feare, and danger of violent death; And the life of man,
solitary, poore, nasty, brutish and short. 72
Hierdie voorstelling van die natuurstaat is somber, maar die rasioneel
geïnspireerde uitvlug uit dié klaaglike toestand is ook latent in die
voorstelling opgesluit. Die saak staan so: Die voortdurende doodsvrees
wat die mens in die natuurstaat teister, noop hom om met die hulp
van sy rasionele vermoëns na ’n beter toestand, naamlik dié van die
staat — die commonwealth — te ontsnap. Die commonwealth word by
wyse van ’n sosiale kontrak in die lewe geroep.
69
Thomas Hobbes Leviathan (1985) 161.
70 Hobbes (n 69 hierbo) 184.
71 Hobbes (n 69 hierbo) 183; Sien ook Hobbes (n 68 hierbo) Deel I hfst 14.1.2. 70.
72
Hobbes (n 69 hierbo) 186; die beskrywing van die natuurstaat is soortgelyk in
Hobbes (n 68 hierbo) Deel I hfst 14.12 73.

Die Grondlegging en die grondleggers van staatlikheid 81
Hobbes verduidelik die rasionele weg na die totstandkoming van
die staat by wyse van die sosiale kontrak deur te verklaar dat elke
mens oor sekere natuurlike regte beskik, naamlik die reg op lewe,
liggaam en besittings. Elke mens het ook die onvervreembare reg ter
verdediging van hierdie regsbelange. In die natuurstaat kan daar
weens die onsekere toestand waarin mense verkeer — weens die
bellum omnia contra omnes (die oorlog van almal teen almal) — nie
na hierdie basiese belange omgesien word nie. Hobbes se skets van
die mistroostige toestand wat in die natuurstaat heers, maak dit juis
duidelik dat die natuurstaat die realisering van hierdie fundamentele
regte verhoed. Vir die verwesenliking van hierdie regte is dit rasioneel
gebiedend dat die commonwealth deur middel van die sosiale kontrak
in die lewe geroep word.
Alle individue is partye tot hierdie sosiale kontrak. Met hierdie
kontrak kontrakteer alle individue onderling met alle ander individue.
Die prestasies (optrede) waartoe elke individuele kontraktant
ingevolge die kontrak verplig is, is dat elkeen sy natuurstaatlike reg
om persoonlik oor sy eie belange te beskik en dit te beskerm, prysgee,
met dien verstande dat elke ander kontraktant ook sy natuurstaatlike
reg dienooreenkomstig opsê. Ingevolge die kontrak dra almal dan
hulle natuurstaatlike regte tot persoonlike belangebeskerming (dit wil
sê om eiereg te gebruik) aan ’n enkele persoon of ’n enkele
vergadering van persone oor. 73 Daarna het hierdie persoon of
vergadering die permanente verpligting om doeltreffend na die
natuurlike regte van elke kontrakterende individu om te sien.
Die totstandkoming van die staat (commonwealth) is uitsluitlik
daarop gemik om die natuurlike individuele regte waaroor elke
persoon beskik, naamlik om na sy voortbestaan en materiële welsyn
om te sien, te bestendig en te stabiliseer. 74 Met die totstandkoming
van hierdie commonwealth of, in Hobbes se woorde, die Mortall
God, 75 word die veelheid van antagonistiese individuele wille wat die
natuurstaat so miserabel gemaak het, gekondenseer tot ’n enkele wil.
Dit is die magtige wil van die regering van die staat, die Leviatan,
oftewel die sterflike god, synde die:
... Mortall God to which we owe, under the Immortal God, our peace and
defence. 76
Die begrippe staat (commonwealth) en regering is vir Hobbes so heg
verwant dat daar nie ʼn onderskeid tussen die twee getref kan word
73 Hobbes (n 69 hierbo) 227.
74
T Nagel ‘Hobbes’ Concept of Obligation’ (1959) 68 The Philosophical Review 69,
74, 91.
75 Hobbes (n 69 hierbo) 227 (Die Latynse term civitas word as sinoniem vir
commonwealth gebruik.)
76 Hobbes (n 69 hierbo) 227.

82 Hoofstuk 4
nie. Die staat is per definisie ’n entiteit met ’n enkele
gesentraliseerde owerheid. Indien met laasgenoemde weggedoen
word, is eersgenoemde ook onbestaanbaar. Die staat (en die regering)
dank sy bestaan en sy legitimiteit aan die feit dat hy ’n doeltreffende
beskermer van individuele regte is. Dit is immers die rede waarom dit
tot stand gekom het. Leviatan is, ofskoon hy doeltreffend moet wees,
egter geen tiran nie en hy kan ook nie maak soos hy wil nie. Die
bestaansoorsaak van die staat is dat dit die ewige vreesteistering en
belangeskendings van die natuurstaat moet verwyder en veiligheid en
regsbeskerming in die plek daarvan moet plaas. 77 In die lig van die feit
dat Hobbes se Leviatan hierdie verpligting het, is dit geensins so
absolutisties soos daar dikwels geglo word nie. Leviatan — die
sterflike god — moet sy plig tot belangebeveiliging nougeset nakom.
Indien Leviatan buite die perke van sy pligte optree, verval die
verpligting om Leviatan te gehoorsaam. Die soewerein kan ook nie die
onderdaan verplig om tot sy eie nadeel op te tree nie. Daar is in
Hobbes se denke egter geen meganismes waarmee die soewerein tot
die uitvoer van sy pligte gedwing kan word nie. Hobbes wil trouens
ook nie sulke meganismes hê nie, want hy vrees dat dit die integriteit
van die soewereine regering tot nadeel van die onderdane kan
ondermyn. Die soewereine mag van die staat is daargestel om die
onderdane te beskerm. Indien dit deur kontrolemeganismes aan
bande gelê word, kan dit tot nadeel van die bevolking strek. Om dié
rede is die pligte van die regering ingevolge die sosiale kontrak ook
nie uitgedruk in terme van ooreenstemmende regte wat in die
onderdane setel nie. Dit word daarenteen eerder hanteer in terme
van verpligtinge wat op die owerheid rus. Hobbes kom om hierdie
rede moontlik ietwat onmodern voor. Hierdie indruk is egter
verkeerd, want moderne (tweede-generasie) ekonomiese regte, soos
dit byvoorbeeld in die Internasionale Verbond vir Ekonomiese, Sosiale
en Kulturele Regte 78 en die Europese Sosiale Handves 79 vervat is,
plaas ook nie die klem op die vestiging van regte in individue nie,
maar eerder op verpligtinge wat op die staat rus.
Volgens Hobbes moet die owerheid dit op hom neem om nie net
vrede en veiligheid te waarborg nie maar om ook sekere stappe ter
bevordering van sosio-ekonomiese belange te doen. 80
77 MacPherson verduidelik dat die Hobbesiaanse politieke teorie in diens staan van
die bourgeoisie-gemeenskap, wat by uitstek orde en stabiliteit behoef ten einde
private belange so ongestoord as doeltreffend moontlik na te jaag. Sien
Macpherson (n 62 hierbo) 51-63.
78 Verenigde Nasies-konvensie wat kragtens resolusie 2200 van die Algemene
Vergadering op 16 Desember 1966 aangeneem is en op 3 Januarie 1976 in werking
getree het.
79 Konvensie van die Europese Raad wat op 18 Oktober 1961 aangeneem is en op 26
Februarie 1965 in werking getree het.
80 Sien byvoorbeeld Tuck (n 67 hierbo) 70-72.

Die Grondlegging en die grondleggers van staatlikheid 83
Die rasionele oogmerk waarvoor die staat tot stand kom, is om tot
voordeel van individuele staatsonderdane mag uit te oefen. Ofskoon
Hobbes se sterflike god weens die soewereine mag wat dit uitoefen
kragtig is, is dit terselfdertyd ’n voordelige entiteit. In die lig hiervan
is dit gepas om Hobbes as die wegbereider van verligte despotisme te
tipeer, eerder as ’n pleitbesorger vir ongebreidelde absolutisme. Die
voordele wat die owerheid vir die onderdane moet bewerstellig, plaas
Hobbes ook in die utilitêre kader. Soos Ebenstein dit stel:
The Hobbesian monarch cannot hide his ineffectiveness behind divine or
traditional authority. He must ‘deliver the goods’ if he is to retain his
regal office. 81
Hobbes se verligte despotisme en sy (vermeende) absolutisme is ver
verwyderd van enige vorm van staatstotalitarisme. Hy lewer sy werk
voor die era van die totalitêre staat. 82 Sy Leviatan betrek nie die
bevolking by ideologiese en sosio-ekonomiese programme nie.
Totalitêre politiek behels dat die onderskeid tussen die burgerlike en
private sfeer aan die een kant teenoor en die openbare domein aan
die ander kant ontken word en dat die staat tot in die fynste
besonderhede ook die gang van individue se private lewens en
burgerlike bedrywigheid stuur. 83 Dit kom geensins by Hobbes voor nie.
Hobbes se staat handhaaf vrede, orde en stabiliteit en hou hom binne
die eng omskrewe parameters van die openbare terrein. 84 Die
Hobbesiaanse staat reguleer en versag bloot individuele antagonisme
en konflik en fasiliteer individuele verhoudings in die bourgeoisiestaat.
Ofskoon Hobbes nie totalitêr is nie, gee hy sterk voorkeur aan die
gedagte van die monistiese staat. Gevolglik is hy baie lugtig vir enige
vorm van pluralisme. Hierdie sentiment is ʼn logiese uitvloeisel van sy
hele staatsteorie: die staat kom tot stand met die oog daarop om
vrede te bring en in stand te hou. Wanneer groeperinge ontstaan, tree
die moontlikheid van onderlinge twis na vore, wat die staat in
burgeroorlog kan dompel en trouens die gevaar meebring dat die
voortbestaan van die staat in die gedrang kan kom. Die Engeland en
Europa van Hobbes se tyd bied juis weens die intense konflik wat daar
toe geheers het, oorvloedige getuienis van die gevaar verbonde aan
verskillende groeperinge in een staat. Hobbes se oorheersende vrees
was daarom juis dat burgeroorlog weer kon uitbreek. 85 Die wortel van
die kwaad van burgeroorlog is die uiteenlopende opvattings en
oortuigings van verskillende groepe in ’n plurale staat wat, indien dit
81
82
Ebenstein (n 1 hierbo) 369.
Vir ‘n onderskeid tussen die konsepte absolutisme en totalitarisme sien
83
84
85
byvooerbeeld Lousse (n 44 hierbo) 44-45.
G Sartori Democratic Theory (1962) 146.
Ebenstein (n 1 hierbo) 370.
Aldus Macpherson (n 62 hierbo) 9.

84 Hoofstuk 4
nie behoorlik beheer word nie, kan oorgaan tot daadwerklike konflik.
Om vredesonthalwe moet die owerheid dus beheer uitoefen oor die
wortel van die kwaad, naamlik oor die uiteenlopende oortuigings
binne die staat. Sodoende kan burgeroorlog verhoed word.
It belongeth therefore to him who hath the Sovereign Power, to be the
Judge, or constitute all Judges of Opinions and Doctrines, as a thing
necessary to Peace, thereby to prevent Discord and Civill Warre. 86
Die vrees vir die konflikpotensiaal van antagonistiese oortuigings
verklaar waarom Hobbes van mening was dat die staat doktrinêre
beheer oor die kerk moes uitoefen. Sodoende moes die staat verhoed
dat die kerk deur ondermynende leerstellings mense tot aktivisme
beweeg wat die staat kon ondermyn en die openbare orde kon
versteur. 87
Ofskoon Hobbes en Bodin verskil oor die besonderhede van die
presiese wyse waarop godsdiens en die kerke hanteer moes word, is
hulle dit roerend eens oor die breë strategiese oogmerk, naamlik dat
godsdienstige denominasies op so wyse hanteer moes word dat dit
nooit die stabiliteit van die staat sal bedreig nie. Vir sowel Bodin as
Hobbes is godsdienstige dogma irrelevant. Hulle benader die kwessie
van godsdiens vanuit ’n strategiese oogpunt deur slegs te fokus op dit
wat die beste vir die instandhouding en integriteit van die staat sal
wees. Albei sien in pluraliteit ’n potensiële bedreiging vir die
integriteit van die staat en die handhawing van die openbare orde.
Net soos die Politiques, maak Hobbes ’n waardekeuse ten gunste van
formele vrede (gehandhaaf deur Leviatan), en verwerp hy ook die
gedagte dat die staat ’n karakter eie aan enige van die groeperinge in
die staat moet hê. Hobbes sit die Politiques-geïnspireerde afkeur van
groepvorming in die staat voort, en ook hy leer dat die beheer oor
groepe en groepvorming volledig aan die oordeel van die soewerein
oorgelaat moet word.
Hobbes se afkeur van (potensieel ondermynende) pluraliteit bring
mee dat die enigste entiteite waarvoor daar uiteindelik in sy
staatsteorie plek is, die staat en die individu is. Vir groepe is daar
ruimte, met dien verstande dat hulle die etiket streng privaat
vertoon, en nougeset volgens dié etiket optree. Dit beteken dat
groepe geen openbare politieke profiel mag hê en geen ingreep in die
openbare domein mag maak nie. Leviatan moet daarvoor sorg.
86 Hobbes (n 69 hierbo) 233.
87 Sien hieroor in die algemeen EJ Eisenach ‘Hobbes on church, state and religion’
(1982) in History of political thought (1982) 217 en veral ook 236-237; Tuck (n 67
hierbo) 73-74; Tarlton (n 66 hierbo) 321-322.

Die Grondlegging en die grondleggers van staatlikheid 85
Die belangrikste aspek van Hobbes se staatsteorie is dat hy
uitgaan van die aanname van ’n radikale afwesigheid van enige
daadwerklike menslike gemeenskap. Hy verteenwoordig die
prototipiese antitese van ʼn kommunitêre sienswyse en politieke
bestel. Vir hom is daar geen gemeenskap nie, maar slegs ’n klomp
mense — a multitude of men — wat in wedersydse wantroue,
agterdog, spanning en onverklaarde oorlog teen mekaar wedywer met
die oog op die verwesenliking van antagonistiese individuele
oogmerke. Die staat probeer ook nie gemeenskap skep nie en bepaal
hom by sy hooftaak — eintlik sy enigste taak — naamlik om te sorg dat
wedywerende individue mekaar nie uitroei nie. Die staat is nie die
vergestalting van menslike gemeenskap, oftewel die burgery se res
publica nie, maar is bloot die mag en die skeidsregter wat die
antagonistiese optrede van kompeterende individue binne perke moet
hou. Wanneer dié mag/skeidsregter onttrek, hervat die onbeheerste
stryd van die natuurstaat in al sy felheid. Die staat is dus slegs ’n
juridiese instelling; dit is geen gemeenskap nie.
Die radikale afwesigheid van menslike gemeenskap en die
hantering van die menslike samelewing as een van antagonistiese
individuele atome wat vyandig teen mekaar meeding, is die
grondliggende aanname van die Hobbesiaanse staat en die
Hobbesiaanse staatsteorie.
In die eeue sedert Hobbes het hierdie aanname dieselfde gebly. In
die hedendaagse regsteorie en -praktyk word steeds, en grotendeels
onnadenkend, met presies dieselfde aanname gewerk. Daar is, soos
aanstons aangedui sal word, sekere kontemporêre instellings soos
menseregte wat, ofskoon dit met die eerste aansien lyk asof dit ’n
baie positiewer beskouing van die menslike samelewing het, tog
steeds van dieselfde veronderstelling uitgaan.
3 John Locke, die konstitusionele voortsetting
van Thomas Hobbes
John Locke (1632-1704), die voorste en bekendste woordvoerder —
ten minste in die Engelse wêreld — van die liberale tradisie in die
staats- en regsteorie, se denke oor die reg en die politiek is vervat in
sy werke Two Treatises of Government en A Letter Concerning
Toleration. Eersgenoemde werk bestaan uit twee volumes. In die
eerste behandel Locke uitvoerig Robert Filmer se Patriarcha, waarin
’n apologie vir vorstelike absolutisme gelewer word. Die tweede
volume bevat Locke se uiteensetting van die beginsels van burgerlike
regering. In die tweede Treatise antwoord Locke ook, sonder om
êrens by name na hom te verwys, op die regspolitieke opvattings van

86 Hoofstuk 4
sy groot teenstander, Thomas Hobbes. Hoe belangrik patriargie 88 in
hierdie tyd was, blyk ook uit die tweede Treatise waarin Locke steeds
met dié gedagterigting worstel. 89
Locke se werk het ’n blywende invloed op die Westerse politieke
denke uitgeoefen. Sy werk was egter daarop gemik om ’n konkrete
uitwerking op die konstitusionele stryd wat in die destydse Engeland
gewoed het, te hê. Locke was nou betrokke by die opposisiepolitiek 90
teen die absolutistiese neigings van die Engelse koning, James II. Hy
het trouens gedurende die 1680's ʼn lang tyd in ballingskap in
Nederland deurgebring, terwyl daar teen die absolutistiese strategie
van James gestry is. Na die ontseteling van James en die deurvoer van
die Glorious Revolution van 1688-1689 keer Locke terug na ʼn
Engeland wat hy begeer het, ʼn Engeland met ʼn gevestigde
konstitusionele monargie.
Locke het veral ’n diepgaande invloed op die Amerikaanse
politieke en grondwetlike denkrigtings uitgeoefen. 91 Sy invloed is
daarbenewens in die 18 de-eeuse Franse rewolusionêre denke
gevoel. 92 Ook in Engeland het Locke sy merk gemaak, ofskoon dit
blykbaar verkeerd is om te aanvaar dat sy werk reeds onmiddellik na
die Glorious Revolution van besondere belang was. 93 In daardie tyd
het ander liberale teoretici soos James Tyrell (1642-1718) en Samuel
Pufendorf (1632-1694) veral groter aandag geniet. 94 Locke was ook
allermins heeltemal oorspronklik. Baie van die gedagtes wat in die
Treatises voorkom, het vroeër reeds wye aanhang geniet. 95
Bowendien het Locke, ofskoon hy dikwels as rewolusionêr getipeer
word, baie geput uit die opvattings oor die Middeleeuse
konstitusionalisme. 96 Dit blyk onder andere uit sy herhaalde aanhaal
van Richard Hooker (1554-1600).
88
MP Thompson ‘The Reception of Locke’s Two Treatises of Government 1690-1705’
(1976). 24 Political Studies 189.
89 Byvoorbeeld in J Locke Of Civil Government (Second Treatise) (1992) hoofstukke
1, 6, 7 (paras 77 -80).
90 J Dunn Locke (1984) 9-10.
91 WT Bluhm Theories of the Political System (1984) 294; Sabine (n 47 hierbo) 539;
Ebenstein (n 1 hierbo) 400.
92 Sabine (n 47 hierbo) 539.
93 Thompson (n 88 hierbo) 184 et seq; MP Thompson ‘Reception and Influence: A
Reply to Nelson on Locke’s Two Treatises of Government’ (1980) 28 Political
Studies 100 contra JM Nelson ‘Unlocking Locke’s legacy: A comment’ (1978) 26
Political Studies 202 et seq. Tog het Locke se werk vandat dit gepubliseer is,
vinnig aandag getrek. Dit blyk uit die spoedige verskyning van verdere uitgawes
van sy Treatises asook uit die feit dat sy idees vinnig in meer populêre geskrifte
neerslag gevind het. Sien byvoorbeeld R Ashcraft en MM Goldsmith ‘Locke,
Revolution and Principles, and the Formation of Whig Ideology’ (1983) 26
Historical Journal 772, 774, 786, 800.
94 Thompson (n 88 hierbo) 184-85, 187.
95
(n 88 hierbo) 184.
96 Sabine (n 47 hierbo) 524.

Die Grondlegging en die grondleggers van staatlikheid 87
In sy denke verleen Locke ook verdere stukrag aan die
ontwikkeling van die reg op godsdiensvryheid. Net soos Bodin
ondersteun Locke ook godsdiensvryheid ter wille van die stabiliteit
van die staat, maar anders as die grootliks pre-liberale Bodin voorsien
Locke ’n veel meer individueelregtelike, oftewel liberale karakter aan
die saak vir godsdiensvryheid. Godsdienstige oortuigings, volgens
Locke, is ’n interne persoonlike aangeleentheid, 97 terwyl die
commonwealth (die staat) sigself daarenteen met uitwendige sake
bemoei. Uitwendige dwangmaatreëls wat daarop gemik is om
persoonlike oortuigings te verander, is dus onvanpas. Dit is bowendien
ook ondoeltreffend, omdat dit onmoontlik is om die sukses al dan nie
van sodanige maatreëls met sekerheid te bepaal. 98 Daar moet ’n
duidelike skeidslyn tussen die staat en die kerk wees. Stappe wat die
kerk teen ’n lidmaat doen, byvoorbeeld ekskommunikering, mag nie
met staatlike sanksies gepaard gaan nie. Die staat mag dus nie as ’n
agent van die kerk optree nie. 99 Daarmee gepaardgaande is enige
vorm van kerklike jurisdiksie oor staatlike aangeleenthede ook buite
orde 100 en niemand mag weens godsdienstige oortuigings uit die staat
gesluit word nie. 101 Met hierdie wyse van argumentasie is Locke
modern-liberaal.
Locke voer egter ook ’n ander argument vir godsdiensvryheid aan
wat die ooreenkomste tussen hom en Bodin duidelik op die voorgrond
plaas. Die wyse waarop godsdiensvryheid hanteer word, moet volgens
Locke die noodsaak vir die stabiliteit van die staat nougeset in ag
neem. Daarom argumenteer hy dat die staat tog jurisdiksie moet
uitoefen oor godsdienstige aangeleenthede vir sover dit die stabiliteit
en die belange van die staat kan beïnvloed. 102 In Locke se staat word
daar geen vryheid gebied vir ’n godsdienstige leerstelling dat die vors
weens godsdienstige dwaling ontsetel moet word nie. 103 Wat Locke
dus doen, is om, net soos Bodin, staatlike orde bo (gewaande)
godsdienstig-doktrinêre waarheid te stel. 104 Die slotsom van Hobbes
se beskouing oor die verhouding tussen die staat en die kerk is dat die
staat geen jurisdiksie het oor die (interne) geloofsoortuigings wat in
die kerk gepredik en gehuldig word nie. Die staat het egter wel
jurisdiksie oor die (eksterne) uitleef van godsdiensoortuigings vir
97 Locke J A letter concerning toleration (onder redaksie van J Norton en S Mendes)
(1991) 14, 18.
98 Locke (n 97 hierbo) 18.
99 Locke (n 97 hierbo) 23.
100 Locke (n 97 hierbo) 25.
101 Locke (n 97 hierbo) 51. Locke bly natuurlik ’n Christelike filosoof.
Godsdiensvryheid strek vir hom so ver as die wyses waarop ’n persoon sy
Christelike oortuigings kan uitleef. Dié reg is nie vir ateïste beskore nie. Sien n 47
hierbo.
102 Locke (n 97 hierbo) 37.
103 Locke (n 97 hierbo) 46.
104 Dunn (n 90 hierbo) 24.

88 Hoofstuk 4
sover dit ’n uitwerking op die belange van die staat kan hê. 105 Ofskoon
individue die reghebbendes van die reg op godsdiensvryheid is, bly die
staat ’n belanghebbende party. Die individuele reg op godsdiensvryheid
word ingekort in die mate waarin die belang van die staat dit
vereis. Die slotsom is dat individue en die staat dus ’n ewe groot
belang by godsdiensvryheid het, aangesien godsdiensvryheid sowel
die individuele as die staatsbelang moet dien.
Locke se algemene staats- en regsteorie is selfs meer insiggewend
as sy beskouings oor godsdiensvryheid. Terugskouend was Locke die
eerste om ’n omvattende apologie vir konstitusionele regering en ’n
meegaande kritiek teen absolutisme te lewer. Hobbes het, soos
hierbo verduidelik, nie ’n volledig vrye hand aan die owerheid gegee
om te maak soos hy wil nie en het owerheidsoptrede tot die voordeel
van die onderdane vereis. Locke se regverdiging vir konstitusionele
regering het hom egter die primêre opponent van Hobbes en dié se
absolutistiese neigings gemaak.
Net soos Hobbes konstrueer Locke die commonwealth (die staat)
uit die voor-burgerlike natuurstaat. Locke leer ook dat die
natuurstaat by wyse van ’n sosiale kontrak tussen al die mense in die
natuurstaat opgehef en met die commonwealth vervang is.
Die Lockeaanse natuurstaat is een waarin daar volledige
individuele vryheid 106 en gelykheid 107 heers. Locke was van mening
dat daar historiese getuienis bestaan het dat die natuurstaat
inderdaad die commonwealth voorafgegaan het. Die rede waarom die
historiese rekord van die oorgang vanaf die natuurstaat na die
commonwealth ontbreek, is eenvoudig omdat mense baie lank gelede
reeds die wysheid van die vervanging van die natuurstaat met die
commonwealth ingesien en dus reeds baie lank gelede die sosiale
kontrak gesluit het. 108
Die vryheid wat in die natuurstaat geheers het, het nie ’n volslae
ongereguleerde losbandigheid behels nie. 109 In die natuurstaat het
die natuurreg gegeld. Dié is weliswaar nie iets wat in die mens
ingebore is nie, maar Locke leer dat die mens deur aktiewe rede
kennis van die natuurreg kan bekom. 110
105 Dunn (n 90 hierbo).
106 J Locke Of Civil Government (Second Treatise) (1992) paras 4, 87, 95.
107 Locke (n 106 hierbo) paras 4, 87, 123.
108 Locke (n 106 hierbo) paras 100–106.
109 Locke (n 106 hierbo) para 6.
110 JW Yolton ‘Locke on the law of nature’ (1958) 67 The Philosophical Review 477 et
seq, wys uit dat Locke se kennisleer en sy beskouing oor die natuurreg grootliks
met mekaar ooreenstem. Die rede waardeur kennis van die natuurreg verkry
word, is in werklikheid deel van die (empiriese) gereedskap waardeur kennis
gevind word. Sien in die besonder 482.

Die Grondlegging en die grondleggers van staatlikheid 89
Locke verwerp Hobbes se voorstelling van die klaaglike toestand
van onophoudelike stryd waarin mense na bewering in die natuurstaat
sou geleef het. Hy staan trouens ’n afsonderlike hoofstuk aan die staat
van oorlog af, wat hy uitdruklik van die natuurstaat onderskei 111 en
verwerp klaarblyklik met Hobbes in gedagte, ‘some men’ se
gelykstelling van die staat van oorlog aan die natuurstaat. 112
Die reg — die natuurlike regte — waaroor elkeen in die natuurstaat
beskik, is die reg op eiendom (property), wat nie die moderne
sakeregtelike betekenis het nie, maar wat die reg op lewe, vryheid en
eiendom omvat. 113 Die fundamentele probleem in die natuurstaat,
aldus Locke, uitgedruk in moderne terminologie, is nie
materieelregtelik nie, maar van ‘n prosesregtelike aard. In die
natuurstaat is die toepas en die afdwing van die reg almal se
verantwoordelikheid. Elkeen het die reg om oortreders te straf. 114
Almal is in hierdie opset waarin regstoepassing ’n kwessie van
eierigting is, inderwaarheid lede van die uitvoerende en regsprekende
gesag. 115 Ofskoon daar in hierdie toestand regsekerheid oor die
materiële reg heers, is die regstoepassing gebrekkig. 116 Juis hierdie
prosesregtelike wanfunksie is die rede vir die stig van die
commonwealth. Die stigting van die commonwealth bring gevolglik
nie nuwe regte tot stand nie, maar skep bloot ’n doeltreffende
prosesregtelike reëling om die behoorlike afdwing van reeds
bestaande (natuurlike) regte te verseker. Hierdie betoog is sentraal in
die Lockeaanse konstitusionalisme. Dit verteenwoordig tegelyk Locke
se kernverskil met Hobbes. Volgens Locke loop die natuurregtelike
regte van die mens nie met die stig van die commonwealth ten einde
nie. Inteendeel, in die commonwealth moet die regte juis bestendig
word:
... for truly so are a great part of the municipal laws of countries, which
are only so far right as they are founded on the law of nature, by which
they are to be regulated and interpreted. 117
111 Hoofstuk 2 van die tweede Treatise (n 106 hierbo) handel oor die natuurastaat en
hoofstuk 3 oor die staat van oorlog.
112 Locke (n 106 hierbo) para 19.
113 Locke (n 106 hierbo) para 87.
114 Locke (n 106 hierbo) para 7.
115 Locke (n 106 hierbo) paras 13, 125.
116 Locke (n 106 hierbo) para 127. Die analitiese regsteorie van HLA Hart toon
opvallende ooreenkomste met Locke se skets van die aard en die gebreke van die
natuurstaat. Die probleem in die natuurstaat, oftewel in ‘n primitiewe opset
voordat die burgerlike reg tot stand gekom het, is prosesregtelik van aard. Die
problmeem word dan volgens Hart opgelos deur by die primêre reëls, wat reeds in
‘n primitiewe opset geld, sekondêre reëls — rules of identification, change,
adjudication — te voeg om sodoende ‘n behoorlik funksionerende regstelsel daar
te stel. Sien hieroor HLA Hart The Concept of Law (1961) 77-96.
117 Locke (n 106 hierbo) para 12.

90 Hoofstuk 4
By Locke vind ons dus wat getipeer kan word as die
konstitusionalisme van die natuurreg, 118 wat duidelik soos volg in
Locke se eie woorde saamgevat word:
Thus the law of nature stands as an eternal rule to all men, legislators as
well as others. The rule that he makes for other men’s actions must, as
well as their own, and other men’s actions be conformable to the law of
nature ... 119
Burgerlike regering — die commonwealth — verander niks aan die
natuurstaatlike regsposisie nie. Burgerlike regering is slegs ’n gepaste
remedie vir die (prosesregtelike) ongerief van die natuurstaat. 120
Teen die hierdie agtergrond beskryf Locke die commonwealth soos
volg:
Wherever therefore, any number of men, so unite into one society, as to
quit everyone his executive power of the law of nature, and to resign to
the public, there, and then only, is a political, or civil society. And this is
done wherever any number of men, in the state of nature, enter into
society, to make one people, one body-politic, under one sovereign
government ... 121 (eie beklemtoning)
Die oogmerk en die resultaat van die daarstel van die commonwealth
is die skep van doeltreffende prosesregtelike stelsel. Met die koms
van burgerlike regering kom ’n skeidsregter — ’n geskilbeslegter — tot
stand wat die geskille tussen individue oor botsende individuele
belange moet bereg. Die oogmerk van die verbeterde regsorganisasie
is die instandhouding en die beskerming van individuele
regsbelange. 122 Trouens, die enigste rede waarom mense die
natuurstaat ten gunste van die commonwealth ophef, is die meer
doeltreffende wyse waarop laasgenoemde na die individuele belange
van menslike lewe, persoonlike vryheid en eiendom kan omsien. 123
Binne die historiese situasie waarin Hobbes en Locke hulle werk
gelewer het, het hulle teenpole op die politieke spektrum
verteenwoordig. Dit is so ondanks die feit dat Hobbes, soos hierbo
geargumenteer, nie sonder meer as absolutisties beskou kan word nie.
Gesien vanuit ’n breër historiese perspektief is daar egter
wesenlike politiek-filosofiese ooreenkomste tussen die twee groot
meesters. Trouens, hulle is mede-skeppers en mede-eksponente van
dieselfde staatlike paradigma. Daar bestaan sleutel-ooreenkomste
118 Sien onder andere Locke (n 106 hierbo) paras 131, 134, 202.
119 Locke (n 106 hierbo) para 135.
120 Locke (n 106 hierbo) paras 13, 90.
121 Locke (n 106 hierbo) para 89.
122 Locke (n 106 hierbo) paras 87-88, 124, 127; Locke (n 97) 17, 43, 44.
123 Locke (n 106 hierbo) para 131.

Die Grondlegging en die grondleggers van staatlikheid 91
tussen Hobbes en Locke wat van hulle mede-grondleggers van
dieselfde staatlike paradigma maak.
Eerstens: Hobbes se uiteensetting en taksering van die
natuurstaat getuig van ’n radikaal atomistiese bestaan sonder enige
menslike gemeenskap. Locke, soos gesê, beskryf weliswaar nie die
natuurstaat in dieselfde mistroostige terme nie. Locke se
antropologie, soos blyk uit sy beskrywing van die natuurstaat, getuig
egter van dieselfde radikale gebrek aan menslike gemeenskap. In A
Letter Concerning Toleration laat Locke hom soos volg hieroor uit:
But the pravity of mankind being such, that they had rather injuriously
prey upon the fruits of other men’s labours than take pains to provide
for themselves; the necessity of preserving man in the possessions of
what honest industry has already required, and also of preserving their
liberty and strength, whereby they might acquire what they further
want, obliges men to enter into society with one another; that by
mutual assistance and joint force, they may secure unto each other their
properties, in the things that contribute to the comforts and happiness
of this life; leaving in the meanwhile to every man the care of his own
eternal happiness, the attainment whereof can neither be facilitated by
another man’s industry, nor can the loss of it turn to another man’s
prejudice, nor the hope of it be forced from him by any external
violence ... 124
Hierdie stelling van Locke oor die menslike natuur en die gebrek aan
menslike gemeenskap bring hom baie na aan Hobbes se pessimistiese
skets van die toestand in die natuurstaat. In sy tweede Treatise gaan
Locke op dieselfde trant voort. Op sy vraag waarom mense ondanks
die vryheid wat hulle in die natuurstaat geniet, die commonwealth
verkies, antwoord Locke soos volg:
... though in the state of nature he hath such a right, yet the enjoyment
of it is very uncertain, and constantly exposed to the invasions of others.
For all being kings as much as he, every man his equal, and the greater
part no strict observers of equality and justice, the enjoyment of the
property he has in this state is very unsafe, very insecure. This makes
him willing to quit this condition, which, however free, is full of fears
and continual dangers. 125
Ietwat verder 126 verwys Locke na die korrupsie en wreedaardigheid
van verworde mense — corruption and viciousness of degenerated
men — wat meebring dat mense die commonwealth bo die natuurstaat
verkies. Weereens klink Locke net soos Hobbes en herinner die
toestande in Locke se natuurstaat aan Hobbes se bellum omnia contra
omnes.
124 Locke (n 97 hierbo) 43.
125 Locke (n 106 hierbo) para 123.
126 Locke (n 106 hierbo) para 128.

92 Hoofstuk 4
Die slotsom waartoe ons gebring word, is dat Hobbes en Locke
grootliks dieselfde uitgangspunte deel. Albei glo dat mense
vryswewende atome, ontdoen van enige daadwerklike menslike
gemeenskap, is en dat hierdie menslike atome, as gevolg van
fundamenteel botsende individuele belange, altyd potensieel en
dikwels daadwerklik, met mekaar in stryd verkeer.
Tweedens is diegene wat die commonwealth tot stand bring,
eweneens nie ’n gemeenskap van mense nie, maar bloot enige klomp
mense — ‘any number of men.’ Hierdie frase kom herhaaldelik in
Locke se tweede Treatise voor. 127 Daar is nie ’n gemeenskap van
mense wat ’n gemeenskaplike res publica stig nie, dog alleen maar ’n
toevallige klomp mense wat slegs die verwesenliking van private
individuele belange beoog. Die ooreenkoms met Hobbes is weereens
op die voorgrond.
Hierdie vertrekpunt het paradigmatiese implikasies gehad, want
sedert Hobbes en Locke het liberale teoretici dit hulle taak gemaak
om primêr op die verhouding tussen die individu en die staat te
fokus. 128 Weens hulle individualistiese (atomistiese) vertrekpunte het
die liberales feitlik deurlopend enige problematisering oor wie die
burgery is, vermy. Vrae oor die relatiewe homogeniteit of
heterogeniteit van die bevolking van die staat, of die staatsbevolking
weens hulle heterogeniteit werklik sinvol burgers kan wees en werklik
in een staat tuishoort en of die staatsgrense in die lig daarvan nie
hertrek moet word nie, oor hoe die grondwetlike bestel van ʼn staat
ingerig moet word ten einde ‘n diepverdeelde heterogene bevolking
behoorlik gelykwaardig te akkommodeer en dies meer, word gewoon
uit die oog verloor. Weens die bykans uitsluitlike beheptheid met die
verhouding tussen slegs die staat en die individu kon daar ingevolge
die liberale uitgangspunt nie werklik daarin geslaag word om ’n
behoorlike konstitusionele teorie te ontwikkel nie. Vernon Van Dyke
wys soos volg daarop:
Hobbes speaks of a ‘multitude of men,’ and Locke of ‘any number of
men’ making a covenant. Neither attempted to characterize the men —
nor saying for example whether the men shared a common language or
religion. 129
Elders laat Van Dyke hom soos volg oor dieselfde kwessie uit:
Leading British and French political philosophers took the same general
view. Locke seems to have simply assumed that those who have joined in
127 Locke (n 106 hierbo) paras 89, 95, 96.
128 V Van Dyke ‘The individual the state and ethnic communities in political theory’
(1976–77) 29 World Politics 343.
129 Van Dyke (n 128 hierbo) 347; Sien ook W Connor ‘The Politics of Ethnonationalism’
(1973) 27 Journal of International Affairs 5.

Die Grondlegging en die grondleggers van staatlikheid 93
the social contract would be homogenous in a racial, linguistic and
cultural sense. 130
Liberale teoretici gaan met die staat ook net so onkrities om as wat
hulle met mense (individue, groepe) omgaan. John Rawls, die groot
liberale teoretikus van die tweede helfte van die twintigste eeu, is
steeds in pas met Hobbes en Locke. Hy werk met die bestaande
territoriale staat as ’n vaste vanselfsprekende gegewe, soos van Dyke
dit stel ‘as a kind of happening’ 131 en gaan dan sonder ʼn oomblik se
kritiese nadenke voort byna asof die staat die een of ander
onveranderlike gegewe van die fisika is.
Derdens is Locke dit ook eens met Hobbes dat die stigting van die
commonwealth uitsluitlik plaasvind met die oog op die verwesenliking
van persoonlik egoïstiese oogmerke en in die besonder, die
verskansing van eiendom. 132 Locke verklaar in A Letter Concerning
Toleration:
The commonwealth seems to me to be a society of men constituted only
for the procuring, preserving and advancing their own civil interests. 133
Hobbes en Locke verskil oor die meganika van die staat: Locke is die
streng konstitusionalis, terwyl Hobbes weer arbitrêr-absolutisties
voorkom. Oor die grondslag van die staat is hulle dit egter eens: Die
staat — commonwealth — spruit uit die radikale afwesigheid van
menslike gemeenskap en die onsekerhede, gevare en konflik van die
natuurstaat waarin die realisering van private individuele belange
onmoontlik is. Die staat kom tot stand as ’n egoïstiese strategie van
persoonlike belange-bevordering. Die staat sorg deur sy doeltreffende
uitvoerende gesag en deur sy skeidsregtersfunksies dat individuele
belange bevredig word. Die staat kom nie tot stand weens die realiteit
van menslike gemeenskap of deur die belewenis van gemeenskap nie
en die staat is ook nie die skepper van so ’n gemeenskap nie.
Inteendeel, die staat kom juis tot stand weens die afwesigheid van
gemeenskap. Die staat is slegs die fasiliteerder van die private
individuele belange van ’n klomp losstaande en wedersyds
antagonistiese individue wat niks met mekaar in gemeen het nie.
Oor al hierdie dinge is Hobbes en Locke eenstemmig. Hulle is dus
vertolkers van dieselfde atomisties individuele (proto-liberale) staat:
Hobbes se mortal god en Locke se commonwealth.
130 V Van Dyke ‘Human Rights and the Rights of Groups’ (1974) 18 American Journal
of Political Science 726. Van Dyke wy verder in dieselfde trant oor Rousseau en
Mill uit.
131 Van Dyke (n 128 hierbo) 348.
132 Locke (n 106 hierbo) para 88-90, 124, 128, 131; Locke (n 97 hierbo) 17, 43, 44.
133 Locke (n 97 hierbo) 17.

94 Hoofstuk 4
4 Interstaatlikheid en Hugo de Groot
Jean Bodin, Thomas Hobbes en John Locke het die historiese
omwenteling wat deur die Lutherse rewolusie — die Kerkhervorming
— ingelui is, politiek-teoreties afgerond. Die universele godsdienstig
gedrewe Republica Christiana het sy historiese posisie ontruim ten
einde plek te maak vir die pluraliteit van territoriale state —
commonwealths, of, in die dramatiese taal van Thomas Hobbes,
Leviatan(s) of die sterflike gode (mortal gods). Na dese neem dít die
plek van die universele Christelike republiek van weleer in as die
sentrale tema van die politieke filosofie en van regsdenke. Dit word
ook die primêre verskaffer van openbare identiteit, eers van die
Westerse mens, en mettertyd van al die streke waar die Westerse
wêreld sy invloed laat geld het.
Die territoriale state het in die sewentiende eeu hulle beslag in
Wes-Europa gekry. Daar moes egter nog duidelikheid kom oor die
wyse waarop die onderlinge verhoudings tussen die state gereël moes
word. Ons kan dit so stel: Die historiese gebeure sedert Luther en die
teoretiese werk van veral Bodin, Hobbes en Locke het duidelikheid
gebring oor die nuwe verskynsel van staatlikheid. Die wyse waarop die
verhoudings tussen die state in ’n nou verdeelde Christelike wêreld
gereël moes word, was egter nog onseker.
Vroeër, gedurende die Middeleeue toe die Republica Christiana
nog toonaangewend was, is die verhoudinge tussen die toe nog swak
ontwikkelde rudimentêre state in die laaste instansie deur die kerk,
en by name deur die pous, gereël. 134 Daar is wel vroeër oor sekere
temas rakende die betrekkinge tussen politieke entiteite, soos
byvoorbeeld oor oorlog en oor die behandeling van ambassadeurs,
geskryf. Tipies van die godsdienstig gedrewe mentaliteit van die
Middeleeue is die reg egter nie van die teologie en van etiese kwessies
geskei nie. Daar is ook nie ’n duidelike onderskeid tussen
huishoudelike en internasionale kwessies getref nie. 135 In ’n
universele politiek-godsdienstige organisasie soos dié van die
Middeleeue was dergelike onderskeidinge eenvoudig irrelevant en
daarom het dit nie te berde gekom nie.
Die Hervorming verander uiteindelik alles. In die godsdienstig
verdeelde wêreld na die Hervorming het die kerk sy gesag prysgegee.
In die Rooms-Katolieke gedeelte van Europa kon moontlik nog op die
kanonieke reg teruggeval word as ’n grondslag vir die reëling van
134 GN Barrie ‘Die betekenis van De Groot vir die Internasionale Reg’ (1983) 46
Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg 173.
135 JL Brierly The Law of Nations: An Introduction to the International Law of Peace
(onder redaksie van H Wadlock) (1963) 25.

Die Grondlegging en die grondleggers van staatlikheid 95
interstaatlike betrekkings. Die Protestante het egter die gesag van die
kanonieke reg verwerp. Hulle was in hul regsbeskouings daarop uit om
’n sekulêre grondslag te vind waarop politieke organisasie
gekonstrueer kon word. 136 Selfs in die Katolieke wêreld het die kerk
grotendeels sy politieke gesag verloor. 137
Benewens die godsdienstige breuk was die territoriale state ook
lank reeds aan die ontwikkel. 138 Met die Vrede van Wesfale in 1648,
na die Dertigjarige Oorlog, kry die permanente territoriale staat
verdere formele erkenning. Dit het die aanvaarding van ’n nuwe
politieke orde in Europa aangekondig, 139 waarin territorialiteit,
oftewel die nuwe soewereine territoriale staat, finaal geseëvier het
en waarin die gedagte van ʼn familie van territoriale state in plaas van
’n kerklik gereguleerde verenigde Christendom die nuwe grondslag
vir globale verhoudings geword het. 140 Veral die besondere
brutaliteit van die godsdienstig gemotiveerde oorloë 141 wat op die
Hervorming gevolg het, het dit noodsaaklik gemaak om in die plek van
die ou onwerkbare teologiese regulering van globale verhoudings ’n
nuwe werkbare stel reëls te vind.
Wat nou nodig was, was ’n nuwe stel beginsels wat die
godsdienstige breuk en tweespalt oorspan het, asook die vestiging van
die nuwe territoriale state verreken het, wat met ander woorde wyd
en soepel genoeg was om in die hele nuwe godsdienstig plurale en
territoriaal gefragmenteerde wêreld gesaghebbend te wees. ’n Nuwe
internasionale of, meer korrek, interstaatlike reg het op die
voorgrond getree. Dit was op ’n sekulêre interpretasie van die
natuurreg gebaseer en het sodoende aan die vereistes van die nuwe
situasie voldoen. 142
Die eksponente van die nuwe natuurreg sluit onder andere in:
Francisco de Vitoria (1492-1546), Alberico Gentili (Gentilis) (1552-
1608), Hugo de Groot (Grotius) (1583-1645), Richard Zouche (1590-
1660), Samuel Pufendorf (1632-1694), Cornelius van Bynkershoek
(1673-1743) en Emerich de Vattel (1714-1769). 143 Hulle het weliswaar
onderlinge verskille gehad. Sommige, by name De Groot en Pufendorf,
het die natuurreg aangehang, terwyl Van Bynkershoek meer
positivisties geneig het en Zouche, wat staatspraktyk as die
136 Sabine (n 47 hierbo) 416.
137 Brierly (n 135 hierbo) 5.
138 In hoofstuk 3.4 en 3.5 is die kwessie breedvoerig behandel.
139 JA Walker A History of the Law of Nations Vol I (1899) 147.
140 FJC Hearnshaw ‘Hugo Grotius’ in FJC Hearnshaw (red) The Social and Political
Ideas of Some Great Thinkers of he Sixteenth and Seventeenth Centuries (1967)
139; Walker (n 139 hierbo) 148; Jolowicz (n 24 hierbo) 50.
141 De Groot was onder andere hewig ontsteld oor die ongekende brutaliteut van die
oorloë. Sien Barrie (n 134 hierbo) 173.
142 Hearnshaw (n 140 hierbo) 143.
143 Brierly (n 135 hierbo) 25-40.

96 Hoofstuk 4
belangrikste ontstaansbron van die reg beskou het. 144 Oor een
kardinale saak was hulle dit egter eens: hulle het die reg en die
teologie duidelik van mekaar geskei en het aan die teologie geen plek
in die internasionale reg gegee nie. Sodoende was dit vir hulle
moontlik om ’n interstaatlike reg te ontwikkel waarmee alle state
hulself, in weerwil van hulle godsdienstige verskille, kon
vereenselwig.
De Groot was uiteindelik die invloedrykste eksponent van die
ontluikende internasionale reg. Die effek van sy werk was om die
internasionale reg van die teologie te emansipeer. 145
De Groot se denke het sterk rasionalisties geneig. Hy het geglo in
die bestaan van die sekulêre beginsels van die natuurreg, wat
onafhanklik van godsdienstige waarheid bestaan. Met die rasionele
kwaliteite waaroor elke mens beskik, kon kennis van die natuurreg
verwerf word. 146 De Groot weerspieël die progressiewe intellektuele
klimaat van na die Reformasie wanneer hy leer dat ofskoon Goddelike
verordeninge met die natuurreg ooreenstem, die natuurreg selfs
sonder God kon voortbestaan. 147 In hierdie opsig sluit De Groot en sy
mede-juriste hulle aan by Bodin. Ofskoon Bodin nie die natuurreg as
grondslag vir sy politieke filosofie en as basis vir politieke orde
aanvaar het nie, het hy net soos die juriste ’n godsdienstig
onpartydige mag as die sleutel tot politieke orde en sosiale vrede
beskou. 148 Die gemeenskaplikheid bestaan daarin dat albei godsdiens
as ’n geloofwaardige en werkbare politieke ordeningsinstrument laat
vaar het. Hobbes en Locke deel natuurlik ook hierdie
gemeenskaplikheid.
De Groot het geput uit die breuk tussen die teologie en die
politieke filosofie wat teen die begin van die sewentiende eeu feitlik
reeds heeltemal voltrek was en wat gepaard gegaan het met die
natuurreg se ontvoogding uit die teologie. 149 Die natuurreg het ’n ryk
Klassieke tradisie met ’n sekulêre inhoud, wat geredelik in die
godsdienstig heterogene wêreld van na die Hervorming toegepas kon
word. Die Stoïsyne, wat die Romeinse regsopvattings beïnvloed het en
wie se denke onder andere deur Cicero weerspieël is, 150 het geleer
dat daar ’n universele reg is wat op alle mense van toepassing is en
waartoe elke mens met die gebruik van sy rasionele vermoëns toegang
het. Hierdie sekulêre universele reg het aan De Groot, Pufendorf en
144 Brierly (n 135 hierbo).
145 R Pound Theories of the Law (1912-13) 22 Yale Law Journal 124.
146 Barrie (n 134 hierbo) 174.
147 AduP Louw ‘Hugo de Groot of Grotius (1583-1645)’ in AM Faure et al (reds) Die
Westerse politieke tradisie (1981) 204.
148 Louw (n 147 hierbo) 205.
149 Sabine (n 47 hierbo) 415 et seq.
150 Sien in die algemeen Sabine (n 47 hierbo) 159–173.

Die Grondlegging en die grondleggers van staatlikheid 97
ander eksponente van die natuurregskool die nodige intellektuele
werktuig gebied vir die ontwerp van ’n interstaatlike reg in ’n supranasionale
en godsdienstig heterogene wêreld. Met behulp van hierdie
nuwe regulerende stelsel van internasionale reg kon De Groot
uiteindelik, soos Neville Figgis gesê het, daarin slaag om Machiavelli
(en ongebreidelde magspolitiek) te tem. 151
Die besonderhede van die internasionale reg is nie in die
onderhawige bespreking van belang nie. Wat wel belangwekkend is,
is dat die territoriale staat sedert die sewentiende eeu die sentrale
entiteit van die internasionale reg geword het, net soos dit ook die
sentrale tema van die politieke filosofie en die politieke praktyk
geword het. In hierdie verband merk JL Brierly op:
But as a definite branch of jurisprudence the system which we now know
as international law is modern, dating only from the sixteenth and the
seventeenth centuries, for its special character has been determined by
that of the modern European state system, which was itself shaped in
the ferment of the renaissance and the reformation. 152
Na Bodin, Hobbes, Locke en De Groot baken die staat die grense van
groot dele van ons intellektuele arbeid af — reik die noodsaak vir die
ongestoorde instandhouding van die staat ’n streng voorskrif uit van
hoe verskeie wetenskaplike dissiplines beoefen moet word. Die
territoriale staat het dus ’n epistemologiese uitwerking, aangesien dit
ʼn mede-determinant geword het van wat relevante en geldige
wetenskapsbeoefening in sekere dissiplines is, en wat nie. In hierdie
opsig funksioneer die territoriale staat as paradigmabepaler.
Sedertdien bepaal die staat ook individuele identiteit, net soos die
Republica Christiana dit van tevore gedoen het. Individuele identiteit
word afgedwing en aangepas na gelang van die vereistes van die staat.
Nadat die grondleggers van staatlikheid hulle werk gedoen het, het
ons almal dienaars van die sterflike god — die staat — geword.
In hoofstuk 5 word die bestanddele van die staatlike paradigma
uitgepluis. In hoofstukke 6, 7, 8 en 9 val die klem op
wetenskapsbeoefening ingevolge die dissiplines van die staatlike
paradigma en volgens die eise van konformering aan die staatlike
identiteit.
151 Figgis (n 31 hierbo) 246. In die lig van die ongekende onverdraagsaamheid en
bloeddorstigheid van die godsdiensoorloë, is dit meer gepas om te sê dat De
Groot nie soseer vir Machiavelli nie, maar eerder die pous en Jean Calvin getem
het. Die bloedige gevolge van die optrede van dié geestelikes was veel veel erger
as waarvan die wêreldlike Machiavelli ooit kon droom.
152 Brierly (n 135 hierbo) 1.

HOOFSTUK
5
DIE STAATLIKE PARADIGMA
1 Die hoofbakens van die staatlike paradigma
In hoofstuk 3 is die koms van die territoriale staat as dominante
politieke entiteit beskryf en in hoofstuk 4 is die grondliggende denke
oor die nuwe territoriale staat nagegaan. In hierdie nadenke is die
wesenlike eienskappe van die territoriale staat onder andere
vasgestel, met ander woorde, wat die essensiële vereistes vir die
bestaan van die (territoriale) staat is. Hierdie eienskappe en vereistes
vind neerslag in die definisie van die staat. Die staatsdefinisie word
algemeen in alle wetenskaplike dissiplines waar die staat op die een
of ander wyse ter sprake mag wees, veral in die regswetenskap en die
staatkunde aanvaar. Die staatsdefinisie geniet ewe algemene
populêre aanvaarding in die daaglikse politieke diskoers.
ʼn Definisie soos die definisie van die staat, wat sekere dinge as
wesenlik vir die bestaan van die staat vereis, is egter nie net van
belang weens die dinge wat dit as vereistes stel nie. Dit is net so
belangrik weens die dinge wat dit nie as wesenlike eienskappe vir die
bestaan van die staat vereis nie, met ander woorde weens die dinge
wat dit verswyg. Deur sekere dinge juis nie te vereis nie en geen rol
in die definisie van die staat te laat speel nie, word daardie uitgeslote
dinge, wanneer dit by nadenke oor die staat kom irrelevant verklaar.
Daar hoef dus nie daaroor gepraat te word nie, of, as daar wel iets
daaroor te sê is, is dit ten minste só onbelangrik dat dit nie in die
definisie van die staat vermelding verdien nie.
Hierdie definiëring, eenstemmige aanwysing van die essensiële
eienskappe en gepaardgaande uitsluiting van bepaalde temas as
irrelevant, het die geldende paradigma van wetenskapsbeoefening
oor die tema van die staat teweeg gebring. Dit beteken dat daar ’n
dwingende konvensie van tersaaklike wetenskaplike arbeid geskep is,
waarvolgens sekere temas en beskouings wat nie by die bestaande
konvensie inpas nie, buite orde gereël word. In hierdie hoofstuk gaan
die inhoud en werking van hierdie konvensie, wat die staatlike
paradigma genoem word, uitgepluis word.
99

100 Hoofstuk 5
Daar val weliswaar verskillende klemtone op die staatsbegrip na
gelang van die besondere dissipline waarin gewerk word, maar daar
heers eenstemmigheid oor die definisie en die kerneienskappe van die
staat. 1
Artikel 1 van die Montevideo-Konvensie van 1933 oor die Regte en
Verpligtinge van State bied egter ’n internasionaal gesaghebbende
omskrywing van die staat, wat die bestaande eenstemmigheid
daaroor weerspieël. Dit vind allerweë byval en word algemeen
aangewend. Dit lui:
The State as a person of international law should possess the following
qualifications: (a) a permanent population; (b) a defined territory; (c) a
government; and (d) a capacity to enter into relations with other States.
Die rede vir die eenstemmigheid oor hierdie definisie is eenvoudig dat
die vier vermelde eienskappe internasionaal in sowel die regs- as die
politieke konteks as die geykte vereistes vir staatskap aangewend
word. Die definisie gee dus voor om niks meer te doen nie as om op ’n
neutrale en onpartydige wyse ’n bestaande situasie te beskryf. Met
ander woorde, die definisie gee voor om sonder enige waarde-oordele
of ideologiese en politieke voorkeure en vooroordele te wees. Volgens
alle aanduidings is dit bloot ’n beskrywende weergawe van ’n reeds
lank en goed gevestigde neutrale realiteit. Dit is egter nie neutraal en
onpartydig nie. Tewens, dit weerspieël en verskans sekere voorkeure
en kies gevolglik polities en ideologies kant.
Dit is weliswaar so dat die Montevideo-Konvensie se
staatsdefinisie nie in die eerste plek met die (interne) staatsreg te
doen het nie, maar eerder poog om die behoeftes van die
internasionale reg te verreken. Wat in die internasionale reg ten
aansien van die kwessie van die staat van belang is, is die vraag aan
welke vereistes ’n entiteit moet voldoen ten einde as regsubjek vir
doeleindes van deelname aan internasionale betrekkinge erken te
word. 2 Die primêre kwessie rakende die internasionaalregtelike
omskrywing van die staat is dus die staat se regsubjektiwiteit. 3
Dienooreenkomstig lui die omskrywing wat DW Greig aan die hand
doen soos volg:
1 Oor die variërende betekenisse van die staatsbegrip, sien LG Baxter ‘The State
and other basic terms in public law’ (1982) 99 SALJ 212 et seq.
2 DW Greig (1976) International Law Butterworths: Londen 93.
3 Werke oor die internasionale reg het dit dus almal in gemeen dat hulle benewens
die feit dat hulle dit eens is oor die vereistes van die Montevideo-Konvensie,
deurlopend die klem op die regspersoonlikheid van die staat plaas. Sien
byvoorbeeld MA Dixon (1990) Textbook on International Law Blackstone Press Ltd
53-59; P Malanczuk (1997) Akehurst’s Modern Introduction to International Law
Routledge: Londen 75-81; I Brownlie (1979) Principles of International Law
Clarendon Press: Oxford 60 et seq; JG Starke (1989) Introduction to International
Law Butterworth Londen 96; Booysen H (1989) Volkereg en sy verhouding tot die
Suid-Afrikaanse reg Juta: Kaapstad120 et seq.

Die staatlike paradigma 101
... a state for the purposes of international law is a territorial unit,
containing a stable population, under the authority of its own
government, and recognized as being capable of entering into relations
with other entities with international personality. 4
Ook in die staatsreg tref ons staatsomskrywings aan wat die
regspersoonlikheid van die staat vir doeleindes van internasionale
betrekkinge beklemtoon. 5 Ofskoon Oppenheim oor die internasionale
reg, en nie soseer oor die staatsreg nie, skryf, plaas hy die klem op
soewereiniteit as die onderskeidende kenmerk van staatskap wanneer
hy die staat soos volg omskryf:
A State proper — in contradiction to colonies — is in existence when the
people is settled in a country under its own sovereign Government. 6
In die staatsreg kom die omskrywing van die staat ook neer op ʼn
beskrywing van die staat aan die hand van die geykte staatskenmerke
van grondgebied, permanente bevolking, ʼn regering, wat ʼn regsorde
administreer, waaraan die geheel van die bevolking onderworpe is, en
ʼn sekere minimum-graad van politieke selfstandigheid (indien nie
volledige soewereiniteit nie). 7 Dit is algemeen bekend dat die
politieke wetenskap die staat ook hanteer aan die hand van dieselfde
juridies geïnspireerde omskrywing. 8 Die enkele verwysings na
definisies is simptomaties van ʼn algemene eenstemmigheid in die
regsteorie, politieke wetenskap en die daaglikse praktyk oor wat die
staat wesenlik is en ook nie is nie.
Die herhaling van wesenlik dieselfde definisie van die staat deur
vooraanstaande beoefenaars van ’n verskeidenheid van vakwetenskappe
is om twee redes veelseggend, naamlik om uit te wys wat die
definisies in werklikheid sê, sowel as vir wat dit nalaat om te sê.
Wat die definisies herhaaldelik beklemtoon, is dat die staat ʼn
entiteit met ʼn bepaalde regsaard is. 9 Dit word by uitnemendheid
bevestig deur die internasionaalregtelike beklemtoning van die staat
4 Greig (n 2 hierbo) 93.
5 Byvoorbeeld M Wiechers (1981) Verloren van Themaat Staatsreg Butterworth
Durban 6, 7.
6 L Oppenheim (1974) International Law: A Treatise (onder redaksie van A
Lauterpacht) Vol I Tiende druk Longman Londen para 64 118.
7
Sien byvoorbeeld G Carpenter (1987) Introduction to South African Constitutional
Law Butterworths: Durban 5; DA Basson en HP Viljoen (1988) Suid-Afrikaanse
Staatsreg Juta: Kaapstad 19-22; O Hood-Phillips en P Jenkins (1987)
Constitutional and Administrative Law Sweet & Maxwell Ltd: Londen 4-5. Dit is
standaard en talle ander werke kan ook hieroor aangehaal word.
8 Sien byvoorbeeld J Frankel (1969) International Relations Oxford University Press:
Londen 8; Q Wright (1955) The study of international relations Appleton-Century-
Crofts Inc. New York 4; RN Gilchrist (1952) Principles of Political Science Orient
Longmans Ltd: Mumbai 7.
9
HJ Laski (1951) An Introduction to Politics George Allen & Unwin Ltd: Londen 13;
D Held et al (reds) (1985) States and Societies Basil Blackwell: Oxford 1.

102 Hoofstuk 5
as regspersoon, asook deur die staatsregtelike beklemtoning van die
staat as bekleër van die juridies gelade begrip van soewereiniteit. Dit
tree ook op die voorgrond in wat getipeer kan word as die juridiesfunksionele
definisie van die staat, in terme van wat die staat behoort
te bewerkstellig. Harold Laski werk met so ’n definisie. Hy verklaar
dat die staat ’n wyse is waarop menslike optrede gereguleer word 10
en beskryf die staat daarom as:
... a society of individuals submitted if necessary, by compulsion, to a
certain way of life. 11
Die juridiese ordeningsfunksie van die staat is na aanleiding van
hierdie definisie daarop gemik om die onderlinge stryd tussen
belangegroepe deur die positiewe reg te reguleer:
The state seeks to direct the struggle of the interests groups into the
channels of the positive law. 12
Hans Kelsen benader die kwessie van die staat vanuit die oogpunt van
sy welbekende (positivistiese) suiwere regsteorie. Daarvolgens moet
regskonsepte uitsluitlik ingevolge die reg verklaar word.
Dienooreenkomstig redeneer Kelsen dat slegs die positiewe reg as die
ru-stof vir die ontwikkeling van regsteorie kwalifiseer. Enige buitejuridiese,
byvoorbeeld morele oordele, politieke insigte, oorweging
van veranderlike magsverhoudings, en dies meer (wat byvoorbeeld vir
die sosiologiese regsleer of in die regsrealisme van groot belang is),
word as irrelevante materiaal vir die doeleindes van regsondersoek
beskou en gevolglik buite orde gereël. 13 In ooreenstemming hiermee
lê hy hom in sy suiwere regsteorie daarop toe om die algemeen
geldende formele essensies van die verskynsel, reg, te identifiseer en
te ontleed.
Die resultaat hiervan is dat hy die verskynsel norm as die
grondliggende kenmerk van die reg identifiseer. Norme is die
onderskeidende en essensiële eienskap van die reg. Norme is egter
integrale elemente van ’n dinamiese geheel, in die sin dat alle norme
hul geldigheid ontleen aan ’n hoër en meer algemene norm, tot die
mees algemene en grondliggende norm — die grondnorm (grundnorm)
10
Laski (n 9 hierbo) 11.
11 Laski (n 9 hierbo) 13.
12 Aldus CJ Friedrich (1963) Man and his Government: An empirical Theory of
Politics Mc Graw-Hill Inc: New York 550 na aanleiding van die insigte van Gustav
Ratzenhofer
13 Vir ʼn bondige samevatting van Kelsen se suiwere regsteorie, sien H Kelsen ‘The
pure theory of law and analytical jurisprudence’ (1942) 55 Harvard Law Review
44 et seq. Hy verklaar byvoorbeeld op 44 met betrekking tot sy eie suiwer
regsteorie:
‘It is called “pure” because it seeks to preclude from the cognition of
positive law all elements foreign thereto.’

Die staatlike paradigma 103
— uiteindelik bereik word. Hierdie norm is verantwoordelik vir die
legitimering van die totale regsorde van ’n bepaalde staat. 14 (Die
staatlike grondwet is gewoonlik die grundnorm wat in ’n bepaalde
staat geld.) 15 Die staat met sy grondwet as mees algemene norm is vir
Kelsen niks anders as ’n regsorde nie:
One of the distinctive features of the pure theory of law is its
recognition that the coercive order which constitutes the political
community we call the state, is a legal order. What is usually called the
legal order of the state, or the legal order set up by the state, is the
state itself. 16
Vir Kelsen is daar geen onderskeid tussen staat en reg nie:
But if it be recognized that the state is by its very nature an ordening of
human behavior, that the essential characteristic of this order, coercion,
is at the same time the essential element of the law, this traditional
dualism (tussen die reg en die staat) can no longer be maintained. 17
Net so belangrik as wat dit is dat die staat in die eerste instansie ’n
juridiese ordening is, is die feit dat die staat ook allereers ’n plek is. 18
Al die vereistes vir staatskap is op die een of ander wyse geografies
van aard. 19 Dit is daarom heeltemal korrek om te sê dat gebied só ’n
sentrale komponent van die staat is, dat dit dikwels volledig met die
staat gelykgestel — vereenselwig — word. Soos TW Bennet opmerk:
Gebied is so ’n belangrike bestanddeel van staatskap dat dit in die
algemene gebruik dikwels as metonimie vir staat gebruik word, dit wil sê
gebied is staat. 20
Die gebied van die staat is baie meer intiem met die staatsbegrip
vereenselwig as wat die burgerskap van bepaalde individue met die
staat verweef is. Enige optrede van welke geringe omvang ook al, wat
die gebied van ’n staat mag raak, byvoorbeeld ’n eksterne militêre
aanslag of grensskending of ’n intern gemotiveerde sesessie-poging,
word sonder meer as ’n aanslag teen die staat self beskou.
Daarenteen word optrede wat individuele burgers van ’n staat
benadeel, glad nie noodwendig as ’n aanval op die staat self beskou
nie.
14 Kelsen (n 13 hierbo) 63.
15 Dit hoef egter nie noodwendig die grondwet te wees nie. Sien AE van Blerk (1996)
Jurisprudence: An Introduction Butterworth Durban 48 49, 52.
16 Kelsen (n 13 hierbo) 64.
17 Kelsen (n 13 hierbo) 65.
18 MI Glassner et al (1980) Systematic Political Geography John Wiley & Sons: New
York 43.
19 Glassner (n 18 hierbo) 43.
20
TW Bennet ‘Elemente van die Staat’ in M Wiechers en F Bredenkamp (1996) Die
Staat: Teorie en Praktyk JL van Schaik 73.

104 Hoofstuk 5
Die slotsom van die bespreking hierbo is dat territoriale
integriteit en nasionale soewereiniteit — dit wil sê, die gebieds- en
die juridiese elemente — die twee grondliggende eienskappe van
staatskap is. Volgens die klassieke reëls van die internasionale reg, sê
Bennet weereens tereg, is die konsep van ’n staat allereers ’n
voorstelling van ’n territorium. 21
Teenoor die sentrale rol van territorium in die staatskonsep is
bevolking, in die besonder die aard en samestelling van die bevolking,
grootliks irrelevant. Op sy beste neem dit ʼn swak sekondêre posisie
in. Daar word nie as voorvereistes gestel dat die bevolking van ’n staat
onderlinge bande van kultuur, taal, godsdiens, of iets dergeliks hoef
te hê nie. Die enigste vereiste met betrekking tot bevolking is dat dit
betreklik permanent moet wees. Die bevolking hoef egter juis nie
vooraf reeds ’n nasie, wat onderlinge noue bande en hegte
gemeenskaplikhede impliseer, te wees nie. Dit is juis omdat gebied
van sodanige sentrale belang is in vergelyking met bevolking wat ’n
mindere rol speel, dat dit ooglopend onvanpas is om, soos dikwels
gedoen word, na die staat as nasiestaat (of nasionale staat) te verwys.
Dit is onder meer om hierdie rede dat die begrip territoriale staat
duidelik as meer paslike beskrywende benaming kwalifiseer.
Bevolking kom wel ter sprake by die vereiste dat die inwoners van die
staat hulle moet aanpas om die territoriale integriteit van die staat
ongeskonde te hou. Die ondergeskikte rol van die bevolking van die
staat in teenstelling met die staatsgebied, kom in hierdie opsig weer
na vore, want dit is die bevolking wat aan die eise van die gebied moet
beantwoord, en nie andersom nie. (Dié aspek word in hoofstuk 6
breedvoerig bespreek.)
Die eenstemmige omskrywings van die staat vanuit die geledere
van skrywers oor die internasionale reg, staatsreg en die staatkunde,
asook Kelsen se voorstelling van die staat primêr as ’n regsordening,
toon dat die staat bo alles as ’n regsverskynsel van territoriale aard
beskou word. Dit is wat die definisies telkens sê. Die implikasie
hiervan is dat sosiale en antropologiese kwessies soos die aard van die
staatsbevolking nooit te berde gebring word nie. Die definisies reël
sulke kwessies buite orde.
Daar is geen fout te vind met die siening dat die staat ’n regsubjek
is nie; ook nie met die voorstelling van die staat as ’n regsorde binne
bepaalde territoriale grense nie. Dis is egter klaarblyklik waar dat dit
nie al is wat die staat is nie — nie vanuit die oogpunt van die politieke
teorie nie en ook nie vanuit die hoek van die regswetenskap nie.
21 Bennet (n 20 hierbo) 73.

Die staatlike paradigma 105
Bykomende vrae wat gestel kan word, is of die staatsgrense soos
dit op ’n bepaalde stadium weens historiese gebeure vasgestel is, wel
moet lyk soos dit lyk, en of die staatsbevolking gegewe die kulturele
en linguistieke heterogeniteit daarvan werklik in dieselfde staat
(territoriale regsordening) tuis hoort. Is die nie klaarblyklik meer
gepas, selfs gebiedend, dat state behoort te fragmenteer ten einde
die regsordenings in pas te bring met die taal- en kulturele
werklikheid nie? Funksioneer baie state nie dalk vanweë die wyse
waarop die grense histories vasgestel is, op die grondslag van ’n
permanente ondemokratiese dominasie deur ’n meerderheid oor ’n
minderheid nie, en behoort so ’n staat nie liefs omvorm te word ten
einde hierdie wantoestand te beëindig nie? In die era van die
kolonialisme is staatsgrense arbitrêr vasgestel volgens die grille en
voorkeure van die koloniale moondhede en na gelang van die
magsverhoudings tussen die koloniale moondhede. Die belange en
voorkeure van die Afrika-bevolkings het hierin geen rol gespeel nie.
Geen ag is op die etniese samestelling van die bevolkings geslaan in
die proses van grensafbakening nie. Sodoende is kunsmatige state aan
die hand van die wense en voorkeure en dikwels op grond van
politieke mededinging van die koloniale moondhede tot stand
gebring. 22 Die koloniaal afgebakende grense is ’n blywende koloniale
letsel wat ons lank na die formele afloop van die kolonialisme elke dag
steeds in die gesig staar. Behoort hierdie koloniaal geïnspireerde
grense behou te word, of moet die plaaslike werklikheid in ag geneem
word met die oog op ’n heroorweging van hierdie koloniale
nalatenskap? Verskeie dissiplines kan hulle met hierdie vrae besig
hou.
Die noodsaak om hierdie soort vrae te stel, word beklemtoon deur
die feit dat grense, soos gemeld, nie op sterkte van die een of ander
ewewigtige proses van demokratiese raadpleging vasgestel is nie. As
daar een ding is wat bo alle ander dinge ’n nalatenskap van arbitrêre
en flagrant ondemokratiese dwingelandy is, is dit die bepaling van
staatsgrense — in die besonder die staatsgrense in die eertydse
koloniale wêreld, veral van Afrika. 23 Daarom is dit vreemd dat hierdie
ondemokratiese nalatenskap met soveel deernis gekoester word.
Staatsgrense is nie vasgestel uit hoofde van vrye politieke en
staatsregtelike assosiasie nie. Die Britse historikus, JM Roberts,
verduidelik byvoorbeeld met verwysing na sestiende en sewentiendeeeuse
Wes-Europa:
22 Makua wa Mutua ‘Why redraw the map of Africa: A moral and legal inquiry’ (1995)
16 Michigan Journal of International Law 1113–1176.
23 Makua wa Mutua (n 22 hierbo) Sien verder hieroor die breedvoerige bespreking
van I Brownlie (1979) African Boundaries: a legal and diplomatic encyclopaedia
University of California Press for the Royal Institute of International Affairs.

106 Hoofstuk 5
Boundaries (which were often imprecisely drawn) continually changed as
this or that portion of an inheritance passed from one ruler to another.
The inhabitants had no more say in the matter than the peasants of a
farm which changed hands. 24
Baie van daardie grense wat, na gelang van die wil, wense en
magsverhoudings van, en tussen dinastieë, of in ooreenstemming met
die voorkeure en behoeftes van koloniale moondhede van bo
afgedwing is, het politieke entiteite tot stand gebring wat steeds
onveranderd voortbestaan. Die Europese politieke kaart is hoofsaaklik
deur die oorloë tussen absolutistiese heersers getrek. 25 Die
demografiese realiteit en uiteenlopende wil van die bevolkings het
hierin nouliks enige rol gehad.
Die Suid-Afrikaanse staat het te oordeel na die feit dat die
onderhandelings voor Uniewording in 1910 vlot verloop het, 26
oënskynlik vreedsaam en sonder haakplekke tot stand gekom. Dog,
die unifikasie van Suid-Afrika het gevolg op Britse imperiale strategie
teen die voortbestaan van die Boererepublieke, gevolg deur die
imperiaal gemotiveerde Anglo-Boereoorlog van 1899-1902 met
rampspoedige gevolge vir die Afrikaners. Die Suid-Afrikaanse staat is
inderdaad ’n konstruksie van lord Alfred Milner, Britse Hoë
Kommissaris in Suid-Afrika, wat eers na die bloedige onderwerping
van die Boererepublieke moontlik was. 27
Wanneer na die geskiedenis gekyk word, is daar inderdaad
konkrete noodsaak om die vrae wat hierbo gevra is, te stel. Die
afwysing van hierdie vrae is gebaseer op die argument dat sodanige
vrae kwansuis nie-juridiese (en dus irrelevante) kwessies by die
regsdiskoers betrek. Vir sover kwessies van hierdie aard moontlik wel
ter sprake kom, hoort dit tuis by die geskiedenis, staatkunde,
sosiologie, filosofie of bloot by die polemiese daaglikse politiek, en
nie by die reg en die regswetenskap nie. Die reg (die suiwer reg, soos
Kelsen sou sê) kan nie met sodanige kwessies opgehou word nie, want
dit is nie relevante stof vir die doel van die regsdiskoers nie. Hiermee
saam kom die wetenskaplike aanspraak dat die juridies geïnspireerde
definisies van die staat wat hierbo behandel is, suiwer, neutrale en
onbevooroordeelde reg weerspieël en dat die definisies dus vry van
kontaminasie deur buite-juridiese politieke/ideologiese voorkeure en
vooroordele of partydigheid is.
24
JM Roberts (1997) African boundaries: a legal and diplomatic encyclopaedia
25
University of California Press for the Royal Institute of International Affairs 287.
J Anderson en S Hall ‘Absolutism and Other Ancestors’ in J Anderson (red) (1986)
26
The rise of the modern state Wheatleaf Books Ltd 31.
FCJ Muller et al (1985) 500 Jaar Suid-Afrikaanse Geskiedenis Academica Pretoria
27
380-385.
Muller (n 26 hierbo) 312-333; H Giliomee en L Schlemmer (1993) From Apartheid
to Nation Building Oxford University Press 13.

Die staatlike paradigma 107
So ’n aanspraak op politiek onpartydige en ideologies neutrale
wetenskaplikheid is egter vals. Waarmee ons hier te doen het, is ’n
tipiese geval van regspositivisme wat sy ideologiese voorkeure en
partydigheid probeer verberg onder die vyeblaar dat dit na bewering
net met die neutrale feite werk.
Al hierdie staatsdefinisies reflekteer die staatsteorie van Hobbes
en nog meer van Locke. Die staatsdefinisies is deurlopend geskoei op
’n atomisties-liberale grondslag en neig sterk anti-kommunitêr. Soms
is die ideologiese voorkeure wat in die staatsdefinisies vervat is
bedek, maar ander kere skemer dit deur.
Wanneer Oppenheim hom oor permanente bevolking as een van
die bestanddele van ’n staat uitlaat, sê hy:
There must, first, be a people. A people is an aggregate of individuals of
both sexes who live together as a community in spite of the fact that
they may belong to different races or creeds, or be of different colour. 28
Frankel se bevolking lyk net soos Oppenheim s’n wanneer hy verklaar:
The people are an aggregate of persons of both sexes living in a
community which needs not to be homogeneous. 29
Gilchrist se bevolking is ’n
... number of people living in a definite territory ... 30
Die aangehaalde voorbeelde van die wyse waarop die
bevolkingselement van die staatsdefinisie behandel word, is
verteenwoordigend van die geykte wyse waarop hierdie aspek van die
staatsdefinisie hanteer word. Daar word deurlopend beklemtoon dat
geen onderlinge bande van taal, etnisiteit, godsdiens, kultuur, of wat
ook al vereis word nie. Al wat vereis word, is ’n klomp mense (an
aggregate of people/a number of people) en dat die klomp mense
permanent op ’n gedefinieerde grondgebied teenwoordig moet wees.
Dis al.
Dit is waar dat daar in hierdie konteks net ’n klomp mense vereis
word, maar — en dit is die kern van die saak — dit is nie ’n neutrale
en politiek-onbevooroordeelde wetenskaplike feit nie. Inteendeel,
hierdie definisie is die staatsregtelike produk van die Hobbesiaanse en
Lockeaanse staatsbeskouing. Daarvolgens is die staat bloot ’n
juridiese konflikreguleringsinstelling wat die private behoeftes en
28 Oppenheim (n 6 hierbo) par 64 118 (eie beklemtoning).
29 Frankel (n 8 hierbo) 8 (eie beklemtoning).
30 Gilchrist (n 4 hierbo)17; (eie beklemtoning) sien ook Wiechers & Bredenkamp
(n 20 hierbo) 98.

108 Hoofstuk 5
belange van atomistiese individue waaronder daar geen onderlinge
bande van gemeenskaplikheid bestaan nie, reguleer. Die staat het ook
die skeidsregtersfunksie om deur middel van die positiewe reg die
belangebotsings wat tussen hierdie wedersyds afsydige individue
voorkom, te besleg. Die heersende staatsdefinisie waarin die staat
primêr voorgehou word as ’n regsordening wat binne ’n gedefinieerde
gebied tussen ’n klomp afsydige individue van krag is, eggo die
gedagtes van Hobbes en Locke in onder meer die volgende wesenlike
opsigte:
• die staat is ’n juridiese ordening;
• die staatsbevolking is losstaande, afsydige individue wat in die
afwesigheid van onderlinge bande geen daadwerklike gemeenskap
konstitueer nie;
• die staat is nie ’n res publica — ’n gemeenskaplike saak van alle
burgers met hegte onderlinge bande nie — maar ’n blote middel
van konflikregulering wat die realisering van private en dikwels
antagonistiese doelwitte moet fasiliteer en bevorder.
Hierdie staatsbeskouing is natuurlik nie die enigste beskouing wat
oor die staat nagehou kan word nie. Hierdie staatsbeskouing is dus nie
so wetenskaplik neutraal as wat dit voorgee om te wees nie;
inteendeel, dit is politiek-ideologies partydig. Die aanspraak van ’n
bloot neutrale (positivistiese) beskrywing wat met die behandelde
staatsdefinisies gepaard gegaan het, is dus ongegrond. In hierdie
definisies het ons met ’n ideologiese neerslag te doen, wat in die
misleidende retoriek van neutrale wetenskap met ons kommunikeer.
Dit is ’n kenmerk van die moderne politieke teorie (en soos uit die
aangehaalde definisies van die staat blyk, ook van die
regswetenskap), sê Larry Siedentop 31 tereg, om ’n omstrede konsep
soos die staat te hanteer asof dit geheel en al nie-problematies en
onomstrede is. Die staat word as ’n neutrale begrip van die politieke
en regswetenskap behandel, sonder enige aanduiding dat dit
ideologies gelaai mag wees. Weens die feit dat ideologies gelade
begrippe onder oënskynlik bloot ’n beskrywende realiteit toegesmeer
word, word belangrike ideologiese kwessies eenvoudig buite die debat
geplaas.
Die staat word feitlik konsekwent in beskrywende juridiese terme,
soos die begrip, soewereiniteit, verklaar, terwyl potensieel
ideologiese kwessies as irrelevant buite orde gereël word. Soos
Siedentop sê:
31
... for the most part philosophical analyses of the concept of the state
stopped there. Any remaining questions about the state are assigned to
L Siedentop ‘Political theory and ideology: The case of the state’ in D Miller en L
Siedentop (reds) (1983) The Nature of Political Theory Clarendon Press Oxford 53.

Die staatlike paradigma 109
historical or sociological enquiry in general and to Marxism in
particular. 32
Die staatskonsep dra noodwendig sekere ideologiese voorkeure en
partydigheid in sigself om. Nogtans word die staatskonsep hanteer
asof dit bloot beskrywend en neutraal is. Sodoende word
wetenskaplike ondersoek die werktuig en spreekbuis van ideologie. 33
Met betrekking tot wetenskapsbeoefening in die besonder in die
geesteswetenskappe word daarop gewys dat dit waarde-gebonde of
waarde-gedrewe is. Dit behels ’n hegte samehang tussen die is en die
behoort, oftewel dat daar ’n noue verband tussen oënskynlik
waardevrye feite en waardes bestaan. Derhalwe is waardevoorkeure
en –partydigheid opgeneem, en word dit weerspieël in wat as feite
voorgehou word. 34 Gevolglik is die waardevryheid en objektiwiteit
van die empiriese wetenskappe blote skyn. In werklikheid is die
empiriese wetenskappe ook met waardevoorkeure deurspek. Dit sluit
ook die oënskynlik mees empiries beskrywende aspekte in, waaronder
die vermeende waarde-onpartydige definisie van die staat. Net so is
wetenskaplike metodiek en tegniek eweneens nie neutraal nie.
Metodiek en tegniek dra partydige waarde- en ideologiese voorkeure
en vooroordele en in die onderrig hiervan word die ideologiese
partydigheid ook aan die student oorgedra. 35
Die regswetenskap is by uitnemendheid vatbaar vir die geruislose
en onopmerklike oordrag van waardevooroordele en van ideologie.
Die regswetenskap hou sigself altyd besig met institusionele feite, 36
oftewel met die feite van ’n bepaalde maatskaplike orde. Voorts — en
dit is baie belangrik — is die stof waarmee die juris en dergelike
beoefenaars van die geesteswetenskappe werk, in plaas van ’n groter
geheel, altyd episodies en fragmentaries van aard: 37 wetgewing,
regulasies, regterlike beslissings, en dies meer. Gevolglik word die
juris se aandag altyd deur fyn besonderhede in beslag geneem. Die
onderwerpe waarmee juriste hulle bemoei, behoort tot ’n variasie
van agendas van ander persone: politieke partye, regerings,
drukgroepe, private gedingvoerders, ensovoorts. 38 Juriste staan in
diens van hierdie agendas en is beswaarlik ooit in die posisie om eie
32
33
34
Siedentop (n 31 hierbo) 54.
Siedentop (n 31 hierbo) 54-56.
AM Faure (1981) ʼn Ondersoek na die Kenteoretiese Grondslae van die
Vergelykende Politiek (1991) Ongepubliseerde doktorale proefskrif, Universiteit
van Suid-Afrika 66. Faure vat die verbintenis tussen feite en waardes saam deur
35
te verklaar: ‘Om te ken is om te keur’.
SS Wolin ‘Political theory as a vocation’ (1969) 63 American Political Science
36
Review 1063.
N Mc Cormick ‘Reconstruction after deconstruction: A response to CLS’ (1990) 10
37
38
Oxford Journal of Legal Studies 557.
Mc Cormick (n 36 hierbo) 537.
Mc Cormick (n 36 hierbo) 537.

110 Hoofstuk 5
agendas te stel en te bevorder. Hulle moet partydige privaat en
politieke belange bevorder en regverdig en is nouliks in ʼn posisie om
objektief daarteenoor te staan of om gevolgtrekkings te maak wat
teen hulle professionele opdrag indruis. 39
Wanneer regswerk ter sprake is, bestaan daar altyd aan die een
kant die agenda van ’n persoon of ’n instelling, of die agenda wat deur
’n bepaalde orde wat byvoorbeeld kragtens ’n grondwet of wetgewing
daargestel is. Aan die anderkant is daar weer regslui wie se dienste
bekom word ten einde die agendas deur te voer. Op die mees
elementêre vlak is daar die agenda van ’n eiser wat ’n bedrag van ’n
verweerder eis, of die agenda van ’n verweerder wat hom teen die eis
verweer, of die agenda van die vervolgingsgesag wat poog om die
skuldigbevinding van ’n beweerde misdadiger te bewerkstellig, of van
die beskuldigde wat hom teen die aanklag moet verweer. Op ’n meer
algemene vlak is daar die agenda van ’n regering om ooreenkomstig
’n ideologiese of belange-voorkeur wetgewing deur te voer waardeur
daardie voorkeur in dwingende en oënskynlik onpartydige reg beslag
kry. Ook is daar die politiek geïnspireerde agenda om ’n grondwet op
te stel, wat eweneens belange en ideologies partydige voorkeure dien
en ander belange teenwerk, en daardie belange in regsinstrumente
verskans — en verdoesel. In die breedste sin is die totale regsorde
natuurlik ook ’n agenda. ’n Regsorde veronderstel altyd die
manifestasie van die een of ander politieke konsensus, of, meer
gereeld, van die een of ander ideologiese dominasie of
belangedominasie. Die regsorde gee deur regsinstrumente —
konstitusies, wetgewing, administratiewe optrede, hofuitsprake,
liggame, instellings, maatreëls en magte wat deur wetgewing en die
grondwet geskep word — uitdrukking aan daardie belangedominasie,
staan in die diens daarvan en poog om dit teen verandering te
vrywaar. As die dienaars daarvan speel juriste ’n sleutelrol in die
administrasie daarvan.
Die dienste van juriste moet altyd verkry word om te help met die
deurvoer van hierdie agendas en die juris tree dan op ter realisering
van die oogmerke van die agendas en die outeurs daarvan. In die
proses moet die juris dikwels die probleem wat hy moet hanteer en
waarvoor sy dienste bekom word vanuit nie-juridiese taal, waarin dit
aanvanklik aan hom gestel is, in regstaal vertaal ten einde die
probleem juridies hanteerbaar te maak. Deur hierdie vertaling tree
daar ’n retoriese verwydering in tussen die aanvanklike agenda
waarvoor sy dienste bekom is en die nuut geformuleerde agenda. (Dit
is nog dieselfde probleem wat hanteer word, maar dit is nou in
juridies hanteerbare terme herformuleer). Sodoende kry die juris ook
39 HJ Berman (1983) Law and Revolution: The formation of the Western Legal
Tradition Harvard University Press: Cambridge, Massachusetts Berman 156, 157.

Die staatlike paradigma 111
afstand van die aanvanklike agenda waarvoor sy dienste bekom is.
Daarna funksioneer hy in die nuwe juridies herformuleerde wêreld. Hy
werk byvoorbeeld nie meer met Jan Botha wat nie Piet Potgieter se
motor behoorlik herstel het nie, maar met die verweerder wat
kontrakbreuk by wyse van positiewe wanprestasie teen die eiser
gepleeg het. Hy werk ook nie meer met die hewige politieke geskil oor
beweerde rasgebaseerde afknouery met die indiensneming van ’n
bepaalde persoon nie, maar met die neutrale formulerings van die
Wet op Billike Werksgeleenthede uitgedruk in die ewe polities vergete
terme van die Employment Equity Act. Die juris, wat betrokke is by
insolvensieverrigtinge kragtens die Insolvensiewet werk ook nie met
die instandhouding van ’n breë kapitalistiese orde, waarvan die wet
juis ’n praktiese implikasie is nie, maar bloot met die juridiesgedefinieerde
toepassing van die betrokke wet. Die juris wat hom met
die grondwetlike reg besig hou, bemoei hom ook nie met die feit dat
die grondwet dikwels die vergestalting van hegemoniese en
hiërargiese politiek is nie. Daardie feit ontsnap gewoonlik sy aandag;
hy hou hom daarenteen oënskynlik suiwer besig met argumentasie oor
die korrekte toepassing en interpretasie van die besonderhede van die
(grondwetlike) reg. Die politieke agtergrond en die magsverhoudings
wat deur die grondwet in stand gehou word en die hegemonie wat dit
skep en verskans, kom dus nouliks by hom op. Dit is grootliks vergete.
Soms is die vertaling van die agenda in regstaal nie nodig nie.
Wanneer daar binne ’n wetgewende raamwerk of binne ’n
grondwetlike raamwerk gewerk word, is die ideologiese, politieke en
belangevoorkeure en -partydigheid in diens waarvan die wetgewing of
die grondwet staan, reeds in regstaal omgesit en onder die neutrale
regsterme verberg. Die wetgewing of die grondwet het die
belangebotsing wat met die aanvaarding van die grondwet of die
wetgewing beslis is, reeds in regstaal vertaal. Daarna werk die juris
met regstof en nie meer met die politieke keuses en
belangevoorkeure wat die agterliggende motief vir die wetgewing of
die grondwet is nie. Die juris werk in dié geval ter realisering van ’n
politieke agenda, maar omdat dit in regstaal oorgesit is en in regstof
omgesit is, is sy indruk dat hy die dienaar van ’n juridiese agenda is,
vry van kontaminasie met die politiek of iets dergeliks wat buite die
reg is.
Sekere agendas is eenvoudig en duidelik, soos wanneer die agenda
daarin bestaan om namens ’n eiser te dagvaar. Ander kere staan die
breë agenda waarbinne die juris werk egter so ver op die agtergrond
dat hy nouliks daarvan bewus is dat hy sy dienste vir ’n bepaalde
agenda beskikbaar stel. Wanneer die juris betrokke is by ’n
aangeleentheid waar voldoening aan die grondwet vereis word, of
wanneer hy aan die opstel van ’n grondwet meewerk, is hy in
werklikheid intiem met die deurvoer van ’n politieke agenda
gemoeid. Die politieke agenda is egter onder die regsdiskoers

112 Hoofstuk 5
verberg, met die gevolg dat die juris nie besef dat hy hom eintlik
diensbaar stel vir die uitvoer van ander se politieke projek nie. Voorts
is dit ook so dat wetgewing gewoonlik die een of ander politieke,
ideologiese of ekonomiese voorkeur beliggaam. Weens die
verbergende neutraliteit van regstaal 40 word die voorkeur egter nooit
verraai nie. Inteendeel: dit word juis toegesmeer.
Regsaktiwiteit — dit waarmee die juris hom bemoei — behels nooit
self regstreeks die neerlê van die politieke agenda, waaraan die reg
diensbaar moet wees nie, maar is daarenteen altyd gemoeid met die
fyner besonderhede ten einde aan die agenda uitvoering te gee.
Wanneer die agenda eenvoudig is in die sin dat dit duidelik is en min
besonderhede bevat, is hy natuurlik van die bestaan daarvan bewus.
Aan die ander kant kan die agenda kompleks wees. Dit kan breë
algemene doelstellings hê wat ver verwyderd staan van die
besonderhede oor die daadwerklike konkrete inwerkingstelling
daarvan. Wanneer in besonderhede met hierdie fyner detail gewerk
moet word, neem dit uiteraard die aandag van die juris in beslag, met
die gevolg dat die juris onbewus is van die feit dat hy in werklikheid
in diens staan van die deurvoer van ’n ander se projek. Die noodsaak
van betrokkenheid by die detail vereng die horison eenvoudig in so ʼn
mate dat die betrokkenheid by en diensbaarheid aan die groter projek
nie raakgesien word nie en gevolglik ook nie ingesien word nie.
Hoe breër en algemener die agendas en projekte van die persone
of instellings waarbinne die juris werk en hoe fyner die besonderhede
waarmee gewerk word om uitvoering aan die agenda te gee, des te
sterker is die neiging om net op die besonderhede te konsentreer en
die agenda as sodanig heeltemal uit die oog te verloor.
Die grondliggende waarde-oordele en belange- en ideologiese
voorkeure wat in die agenda vervat is, kom weens die feit dat die juris
as ’t ware deur die gedetailleerde besonderhede van die uitvoer van
die agenda in beslag geneem word, nooit by hom op nie. Die
regsakademiese kurrikulum is ook nie so saamgestel dat dit die
(voornemende) juris hoegenaamd bewus maak van die ideologiese
waarde-universum waarbinne regsaktiwiteit plaasvind of hom bedag
maak op die ideologiese voorkeure waarbinne regswerk gedoen word
nie. Inteendeel, regsopleiding gee voor en word op die basis
onderneem dat mens met outentieke akademiese temas — ware
40 Dit is juis onder andere om hierdie rede dat die reg as ‘n doeltreffende hulpbron
vir die uitoefening van mag beskou word. Sien byvoorbeeld AT Turk ‘Law as a
weapon in social conflict’ (1976) 23 Social Problems 276 et seq.

Die staatlike paradigma 113
regswetenskap (wat eintlik niks meer as regsdogma 41 of doktrine is
nie) werk. Daarvan word die periferie-temas onderskei wat ideologies
geïnspireer is en sodoende nie werklik die stempel van ware
regswetensklap waardig is nie. 42 Die suggestie wat hiermee gepaard
gaan, is dat die ware regswetenskap polities en ideologies neutraal
is. 43
Wanneer ons sê dat juriste deur die aanwending van die reg vir die
uitvoer en vervulling van ander se agendas en projekte
verantwoordelik is, sê ons in der waarheid daarmee saam dat die
regswetenskap as ’n toegepaste wetenskap funksioneer. Die
toegepaste wetenskappe, in teenstelling met die ‘suiwer’
wetenskappe, is daarin onderskeibaar dat hulle ’n meer regstreekse
verhouding met die samelewing — die sosiale werklikheid — het. 44 Dit
geld veral vir die regswetenskap, wat juis op die regulering van
menslike gedrag en die reëlmatige hantering en beslegting van
menslike konflik gerig is.
RF Beerling maak die insiggewende stelling dat wetenskap, en in
die besonder toegepaste wetenskap, uit praktiese en ideologiese
stelsels afgelei is. 45 In die lig van die bespreking van Bodin, Hobbes
en Locke wat die bestaansoogmerke en funksies van die moderne
staat teoreties verklaar het en die staat primêr as ’n geografies
gebaseerde regsordening en ’n meganisme vir die regulering van
menslike konflik beskryf het, is hierdie stelling juis vierkantig op die
regswetensklap van toepassing. Regswetenskap, en by name die
staatsreg waarvan die grondslae deur die genoemde teoretici gelê is,
het ook sy ontstaan in praktiese situasies gehad. In hierdie geval was
die praktiese situasie waarmee hierdie teoretici juis moes handel, dié
van uiters traumatiese menslike konflik en die radikale afwesigheid
van daadwerklike menslike gemeenskap. Die filosofiese grondlegging
van die staat en van die staatsreg neem menslike atomisme en die
anti-kommunitêre afwesigheid van menslike gemeenskap, as basiese
vertrekpunt. Hierdie afwesigheid van gemeenskap is in die uitgerekte
konflikte van die sestiende en sewentiende eeue daadwerklik beleef.
41 Harold Berman (n 39 hierbo) 154 verduidelik dat die eietydse regswetenskaplike,
net soos sy voorganger in die twaalfde eeu in Europa, hom met die regsdogmatiek
bemoei, dit wil sê die sistematiese uitpluis van al die implikasies van regsreëls,
hul onderlinge verhouding en hul aanwending in besondere situasies.
42
D Kennedy ‘The political significance of the structure of the law school
curriculum’ (1983) 14 Seton Hall Review 1.
43 Kennedy (n 42 hierbo) 8-9 wys byvoorbeeld uit dat daar geredeneer word dat die
privaatreg (byvoorbeeld die kontraktereg) die sentrum van ware politiek
ongekontamineerde regswetenskap is. Kennedy sê dat dié sentrum ook politiek
gemotiveer is. Dit is ʼn vergestalting van die kapitalisme en liberale
individualisme.
44 RF Beerling et al (1970) Inleiding tot de Wetenschapsleer Bijleveld: Utrect 150.
45 Beerling (n 44 hierbo). Die skrywers voeg dan by dat die wetenskaplike aansprake
van so ʼn ideologies geïnspireerde wetenskap nie noodwendig minderwaardig is
nie.

114 Hoofstuk 5
Die filosofiese grondlegging van die staatsreg is as ’t ware veroorsaak
deur hierdie konflikte en was by uitstek daarop gerig om ’n formule
te vind waardeur blywende en doeltreffende vrede, ten spyte van die
afwesigheid van menslike gemeenskap, verseker kon word. 46
Die kern van die oplossing wat deur die denkarbeid van hierdie
grondleggers gebied is, kan saamgevat word in die begrip
staatlikheid. Dit is juis die staat as neutrale regsordening en
konflikreguleerder wat die kernelement van die probleemoplossing is
waarmee hierdie staatsfilosowe vorendag gekom het. Hierdie
staatlikheid — die ideologies geïnspireerde konflikbeslegtingsformule
van die sestiende en sewentiende eeue — is in die gedaante van die
algemeen aanvaarde definisie van die staat in die moderne staatsreg,
internasionale reg en die politologie ingebou. Anders gestel,
staatlikheid verteenwoordig die paradigma 47 — die basisteorie — aan
die hand waarvan hierdie dissiplines, en met name groot gedeeltes
van die regswetenskap, beoefen word.
Die vertrekpunte van die staatlike paradigma wat deur Bodin,
Hobbes en Locke neergelê is, word vandag steeds vervat in die
positivistiese definisie van die staat. Daardie paradigmatiese
vertrekpunte is ideologies geïnspireerde feite wat die konsensusraamwerk
verskaf vir eietydse wetensklapsbeoefening in die
staatsreg, internasionale reg, ander regsdissiplines, sowel as die
politologie. Daardie basisfeite van die paradigma lê nie net die
raamwerk neer vir wetenskapsbeoefening nie. Dit sensureer ook
gepoogde wetenskapsbeoefening wat buite die aannames van die
paradigma probeer funksioneer, en wys dit af as sou dit
onwetenskaplik wees.
Die staatlike paradigma bevat die volgende vier ideologies
gedrewe basisfeite of basiese uitgangspunte:
• Die territoriale staat is die basiese ordening van politieke
organisasie. Territorium is die vertrekpunt. Vanuit daardie hoek
word die ander elemente van die staat benader. Vanaf territorium
word na bevolking gewerk, nie andersom nie. Territorium geniet
voorkeur bo bevolking. Die bevolkingselement word so hanteer
dat dit by die territorium-element moet aanpas en inval, nie
andersom nie. Territorium is nie slegs ’n feit nie. Weens die
voorrang wat dit in vergelyking met die ander staatselemente
geniet, is dit ook ’n ideologies gedrewe oordeel. (Die
46 In hierdie opsig was Bodin, Hobbes, Locke en De Groot benewens, grondleggende
politieke filosowe van die moderne era, ook die grondleggers van die staatsreg as
toegepaste wetenskap. Beerling (n 44 hierbo) 151 sê juis dat toegepaste
wetenskap gekenmerk word deur die feit dat dit nog meer as die suiwer
wetenskappe op die verwesenliking van praktiese doelstellings gerig is.
47 Die begrip word hieronder uitvoerig behandel.

Die staatlike paradigma 115
aangeleentheid word in besonderhede in hoofstuk 6 behandel
wanneer nasiebou of, meer gepas, staatsbou bespreek word. Dit
kom weereens ter sprake in hoofstuk 9.3 waarin territoriale
integriteit en selfbeskikking in die internasionale reg bespreek
word.)
• Die staat huisves ’n bevolking, nie ’n gemeenskap nie. Die
bevolking is enige aantal mense (any number of persons), ongeag
daar enige bande van taal, kultuur, etnisiteit, godsdiens, afkoms,
of enigiets dergeliks tussen hulle hoef te bestaan. Die enigste
twee gemeenskaplike faktore tussen die individue wat die
staatsbevolking uitmaak, is dat hulle in dieselfde territorium
teenwoordig is en aan dieselfde regsorde onderworpe is. Dit is die
wesenlike elemente van die staatsgemeenskap. Waar dit betreklik
algemeen geraak het om losweg van nasie(s) te praat, verwys dit
eweneens nie na ’n gemeenskap wat deur hegte onderlinge bande
aan mekaar gebind word nie, maar bloot die totaal van die
staatsbevolking, ongeag die aan- of afwesigheid van enige
onderlinge bande.
• Die bevolking word hanteer as losstaande individue wat ’n
atomistiese bestaan van die najaag van private persoonlike
belange voer. Vir sover individue moontlik wel in ’n taal-,
godsdienstige, etniese, kultuur- of dergelike groep ingebind is, is
dit heeltemal toevallig en is dit bowendien juridies en polities ’n
volkome irrelevante feit. Sodanige groeperinge is slegs van
private betekenis en mag nooit as openbare realiteit hanteer en
geakkommodeer word om sodoende die aard van die staat te
bepaal nie. In die openbare orde — die reg en die politiek — is
slegs twee entiteite relevant: die individu en die staat. 48 Weens
die inhok van bovermelde groeperinge binne die private domein,
is die staat neutraal, of gee die staat minstens voor om
groepsneutraliteit te handhaaf.
• Die staat funksioneer as regsordening. Dit verskaf fasiliteite vir
die realisering van private belange en verseker met behulp van
die regstelsel doeltreffende private geskilbeslegting. Sodoende
bevorder dit private behoeftebevrediging en verseker tegelyk die
stabiliteit van die staat. Om hierdie funksie te vervul, is die staat
soewerein, wat inhou dat dit binne sy grense die hoogste gesag is
en tegelyk ’n monopolie op wettige geweld het. Dit streef ook
daarna om die enigste regskepper en beregter te wees.
48
Regte bestaan dus op net twee vlakke, naamlik op die vlak van die individu en die
staat. Die staat is die enigste kollektiwiteit waarin regte setel. Geen ander
kollektiwiteit kwalifiseer daarvoor nie. Vernon Van Dyke ‘Human Rights and the
rights of groups’ (1974) 18 American Journal of Political Science 726 stel dit soos
volg: The assumption was that rights exist at two levels, the level of the
individual and the level of the nation state. Groups other than the nation
or the population of the state could be ignored.

116 Hoofstuk 5
Regskepping en beregting buite-om die formele instellings van die
staat kan slegs voorkom vir sover die staat dit toelaat.
Hierdie punte verteenwoordig die vier grondbeginsels van
staatlikheid, die vier kernaannames van die staatlike paradigma. Die
grondslag is deur Bodin, Hobbes en Locke gelê en hierdie grondslag
dissiplineer steeds die wyse waarop ons vandag nog groot dele van ons
wetenskaplike projek in die regsveld en die politiek onderneem asook
die wyse waarop ons wetenskap en politiek beoefen.
2 Die dinamika van paradigmas
Thomas Kuhn is die persoon wat die begrip paradigma bekend en
populêr gemaak het. 49 Sy werk het van hom ’n invloedryke, indien nie
die mees invloedryke, wetenskapsfilosoof vir ’n lang tyd gemaak.
Kuhn is vir die onderhawige bespreking van belang, onder meer
aangesien sy insigte die neutraliteitsaansprake wat met
wetenskapsbeoefening gepaard gaan, weerlê. Kuhn bring by
implikasie korreksies aan in die werk van die positivisme (wat onder
meer die werk van Kelsen onderlê) deurdat hy die ongegrondheid van
die aansprake van waarde- en ideologiese neutraliteit aan die kaak
stel. 50
Kuhn se wetenskapsfilosofiese arbeid was in die eerste plek op die
natuurwetenskappe afgestem. In sy wetenskapsteorie maak hy ook
deurlopend van stawende voorbeelde uit die natuurwetenskappe
gebruik. Sy werk is egter ook van groot betekenis vir die sosiale
wetenskappe en veral vir die regswetenskap.
49 Kuhn sit sy wetenskapsbeskouing in 1962 in sy hoofwerk, TS Kuhn (1970) The
Structure of Scientific Revolutions University of Chicago Press: Londen uiteen.
Sien ook verder in hierdie verband: Faure (n 34 hierbo) 69-73; SS Wolin
‘Paradigms and political theories’ in P King en BC Parekh (reds) (1968) Politics and
experience: Essays presented to professor Michael Oakeshott on the occasion of
his retirement Cambridge University Press Cambridge 125-152; J Mouton ‘Thomas
S Kuhn’ in S Snyman (red) (1995) Wetenskapsbeelde in die Geesteswetenskappe
RGN Pretoria 65-92; PhJ Thomas ‘Wetenskapsfilosofie in die regswetenskap’
(1995) 58 THRHR 38.
50 Mouton (n 48 hierbo) 88; (a) Hans-Georg Gadamer se werk soos onder meer vervat
in: H-G Gadamer, (1989) Truth and method (vertaling deur J Weinsheimer en DG
Marshall) Sheet & Ward London 267-377; (b) H-G Gadamer ‘Truth in the human
sciences’ (vertaal deur BR Wachetrhauser) in BR Wachetrhauser (red) (1994)
Hermeneutics and truth North Western University Press: Evanston, Illinois 25-32;
(c) H-G Gadamer ‘What is truth?’ (vertaal deur BR Wachetrhauser) in BR
Wachetrhauser(red) Hermeneutics and truth North Western University Press:
Evanston, Illinois 33-46 sluit hierby aan, aangesien dit die begrip waarheid in die
geesteswetenskappe verbind met interpretasie deur interpretasiegemeenskappe
aan die hand van basiese oortuigings wat deur dominante interpretasiegemeenskappe
gedeel word. As sodanig is waarheid in die geesteswetenskappe
kultureel van aard.

Die staatlike paradigma 117
Kuhn verduidelik dat wetenskap nie gelykmatig groei nie.
Tydperke van normale wetenskap word afgewissel met fases van
wetenskaplike rewolusies, gevolg deur ’n nuwe tydperk van normale
wetenskap. In die nuwe tydperk word wetenskaplike werk onderneem
volgens ’n nuwe paradigma wat gedurende die wetenskaplike
rewolusie geseëvier het.
Die paradigmabegrip staan dus sentraal in die verstaan van Kuhn
se wetenskapsfilosofiese insigte. ’n Paradigma is:
universally recognized scientific achievements that for a time provide
model problems and solutions to a community of practitioners. 51
’n Paradigma skep ’n samehangende tradisie van wetenskaplike
navorsing 52 en lê as sodanig die grondslag vir ’n tydvak van
wetenskapsbeoefening. Die paradigma-begrip het ’n belangrike
sosiologiese sy, aangesien dit die spelreëls neerlê waaraan die
beoefenaars van ’n bepaalde wetenskaplike aktiwiteit moet voldoen
ten einde wetenskaplik relevant te wees. 53 Kuhn sê met verwysing na
die natuurwetenskappe dat die reëls wat die paradigma konstitueer
ook kwasie-metafisiese reëls insluit. Dit is metafisies omdat dit aan
wetenskaplikes voorskryf wat (welke entiteite) vir wetenskaplike
ondersoek vatbaar is, en ook wetmatighede voorhou waarvolgens die
blootlegging van die werklikheid moet plaasvind. 54
Aansluitend hierby verduidelik Sheldon Wolin die sosiologiese
implikasies van paradigmas. ’n Paradigma
... is a community based on an agreement which extends not only to the
rules governing inquiry and to the stipulations concerning what shall
qualify as a scientific question and count as a scientific answer, but it
extends as well to the particular theory which is accepted as true by the
members in their research and investigation...From a sociological
viewpoint, a paradigm provides a consensual basis which consolidates
the loyalties and commitments of the members. 55
Kuhn sê self in hierdie verband: ‘A paradigm governs in the first
instance not a subject matter but a group of practitioners’ 56 en voeg
51 Kuhn (n 49 hierbo) viii.
52
Kuhn (n 49 hierbo) 10.
53 Hierdie punt is uitvoerig deur Stanley Fish (1980) Is There a text in this class? The
authority of Interpretive communities Harvard University Press: Cambridge,
Massachusetts 307-355 met betrekking tot interpretasie gemeenskappe in die
besonder in die geesteswetenskappe uitgepluis.
54 Kuhn (n 49 hierbo) 41.
55
Wolin (n 49 hierbo) 132.
56 Kuhn (n 49 hierbo) 180.

118 Hoofstuk 5
by dat wetenskaplikes ʼn dissiplinematriks deel. 57 Hierdie insigte van
Kuhn strook met wat teoretici soos Hans Georg Gadamer en Stanley
Fish wat later met uitdruklike verwysing na die geesteswetenskappe
soortgelyke insigte ontwikkel het. Waarheid in die geesteswetenskappe
word eweneens deur tradisie bepaal; dit word deur ’n
dominante interpretasiegemeenskap bepaal wat konvensies van
behoorlike interpretasie neerlê en gevolglik die waarheid van die
geesteswetenswetenskappe, insluitende die regswetenskap, aan die
hand van die interpretasievoorskrifte van die betrokke gemeenskap
van wetenskaplikes bepaal. 58
Normale wetenskap wat deur ’n paradigma fundeer en gelei word,
kan dus geredelik vertolk word as ’n vorm van wetenskaplike
dogmatisme en tirannie. 59 Kuhn verklaar dat wetenskaplike
handboeke om daardie rede nie net beskrywend is nie, maar
voorskriftelik en pedagogies. Die handboeke weerspieël die
paradigma wat gedurende ’n vorige wetenskaplike rewolusie
geseëvier het:
... a concept of science drawn from them (van die handboeke) is no
more likely to fit the enterprise that produced them than an image of a
national culture drawn from a tourist brochure or a language text. 60
Die talle handboeke waarin wesenlik dieselfde staatsdefinisie
voorkom en wat die staatlike paradigma reflekteer en in diens
daarvan staan, oorreed ook daagliks sy studentelesers tot die
aanvaarding van die denkbeelde en waardes wat in die definisie
vervat is. Binne die konteks van die regswetenskap (en ander
geesteswetenskappe) het ons egter nie net te doen met oorreding tot
die aanvaarding van waardes nie, maar ook met ideologiese
oorreding. Ideologie probeer altyd om mense te beweeg tot politieke
optrede, hetsy as konserwatiewe ideologie met die oog op die
handhawing van ’n bestaande orde, of as rewolusionêre ideologie tot
die omvorming van die bestaande orde:
Ideology is a practice-directed system of ideas on the basis of which
political action may be understood or judged. 61
57 Kuhn (n 49 hierbo) 182: ‘Disciplinary because it refers to the common possession
of the practitioner of a particular field; matrix because it is composed of ordered
elements of various sorts each requiring further specialization.’
58 Sien byvoorbeeld Fish (n 53 hierbo) 307-355; Gadamer (n 50b hierbo) 25-32.
59
Faure (n 34 hierbo) 72. Sien verder hier ook Fish (n 53 hierbo) 307-355.
60 Kuhn (n 49 hierbo) 1.
61 JJ Degenaar ‘Nationalism’ in DJ van Vuuren en DJ Kriek (reds) (1983) Political
Alternatives for Southern Africa: Principles and Perspectives Butterworths:
Durban 69.

Die staatlike paradigma 119
Die handboeke waarna verwys is, is gevolglik ideologies
konserwatief, aangesien dit poog om lesers tot die verdediging en
handhawing van die heersende staatlike orde te oorreed.
Normale wetenskap wat op ’n paradigma gebaseer is, is ’n streng
en toegewyde poging om die werklikheid 62 aan die hand van die
konseptuele raamwerk wat deur die paradigma verskaf is, te verstaan
en desnoods af te dwing. 63 Normale wetenskap behels die
onderneming van navorsing gegrond op een of meer wetenskaplike
prestasies wat vroeër behaal is en wat deur ’n bepaalde akademiese
gemeenskap as prestasies beskou word. 64
In die onderhawige geval is die prestasies dié van die politiekteoretiese
en juridiese insigte van Bodin, Hobbes, Locke en De Groot
wat onder meer in die staatsdefinisie ingebou is.
’n Vraag wat hieruit volg is: indien ’n paradigma reeds
afgehandelde werk en reeds behaalde prestasies behels, watter
sinvolle werk is daar dan nog te doen vir die wetenskaplikes wat binne
die paradigma opereer? Kuhn verskaf ’n antwoord hierop wat by
uitstek tot juriste spreek wanneer hy sê dat voortgesette werk wat
binne die paradigma gedoen word, herinner aan die aanvaarding
van — en optrede kragtens — ’n hofbeslissing wat in ’n common lawregstelsel
gegee is. (Die common law-stelsels volg ’n
presedentestelsel waarvolgens latere howe deur vroeëre hofuitsprake
gebind word.) Dit is soortgelyk aan ’n paradigma in die sin dat die
bedrywigheid wat na die vestiging van die paradigma volg, net soos
die bedrywighede wat na ’n bindende uitspraak volg, nie op die
verandering nie, maar slegs op die verdere artikulasie, verfyning en
spesifisering van die paradigma gerig is. 65 Normale wetenskap is dus
gerig op die voltrekking van die beloftes wat die paradigma inhou,
oftewel die gedetailleerde uitwerk en toepas van die potensiële
implikasies van die paradigma. 66 Die meeste wetenskaplikes bestee
hul professionele energie aan hierdie opruimingswerk (mop up) soos
Kuhn dit tipeer. Hierdie normale wetenskap bestaan in aansienlike
mate daaruit dat die beoefenaars van die betrokke wetenskaplike
gebied die stof waarmee hulle werk, inforseer in die dwangbuis wat
deur die aannames van die paradigma geskep is. Soos Kuhn sê:
Clearly examined, ... that enterprise seems to force nature into the
preformed and relatively inflexible box that the paradigm supplies. No
part of the aim of normal science is to call forth new sorts of
62 Binne die konteks van die natuurwetenskappe verwys Kuhn nie na die werklikheid
63
64
65
66
nie maar na die natuur.
Kuhn (n 49 hierbo) 5.
Kuhn (n 49 hierbo) 10.
Kuhn (n 49 hierbo) 10.
Kuhn (n 49 hierbo) 24.

120 Hoofstuk 5
phenomena; indeed those that will not fit the box are often not seen at
all. Nor do scientists normally aim to invent new theories and they are
often intolerant of those invented by others. Instead, normal scientific
research is directed to the articulation of those phenomena that the
paradigm already supplies. 67
Die voordeel van wetenskaplike navorsing ooreenkomstig normale
wetenskap is dat dié navorsing, weens die beperkte en
gekonsentreerde fokus daarvan daarin slaag om ’n gedetailleerde
navorsingsresultaat te lewer wat andersins nie moontlik sou wees
nie. 68 By normale wetenskap verskuif die fokus ook na die wyse van
wetenskapsbeoefening. Die resultaat mag bekend wees, maar die
manier waarop dit bereik word, kan elegant gemaak en verfyn word. 69
Die treffendste kenmerk, en tegelyk die grootste nadeel, van
normale wetenskaplike navorsing is die uiters geringe mate waarin dit
op die verkenning van nuwe terreine gemik is. 70
Dit is in ’n hoë mate inderdaad so dat die enigste probleme wat
deur normale wetenskap as vatbaar vir wetenskaplike navorsing
beskou word, die verdere detailverfyning en aanwending van die
heersende paradigma is. Beoefenaars van die wetenskap word ook
aangemoedig om hulle met hierdie probleme besig te hou. 71 Kuhn sê:
Other problems, including many that had previously been standard, are
rejected as metaphysical, as the concern of another discipline, or
sometimes as just too problematic to be worth the time. 72
Waar wetenskap behoort te mik op die verwerwing van nuwe kennis
en insig, vind ons hier dat die getroue dien van die bestaande
paradigma dikwels juis die teenoorgestelde uitwerking het:
akademiese onverdraagsaamheid, tirannie en uiteindelik ’n kennis- en
insigverstopping. ’n Paradigma funksioneer dus soos ’n ideologie
aangesien dit die denkrigting en die strekking van die wetenskaplike
werk van die beoefenaars van die betrokke wetenskap bepaal. Kuhn
verwys ook na hierdie insigblokkasie wanneer hy sê:
A paradigm can for that matter, even insulate the community from those
socially important problems that are not reducible to the puzzle form, 73
67 Kuhn (n 49 hierbo) 24.
68
Kuhn (n 49 hierbo) 24.
69 Kuhn (n 49 hierbo) 35-36.
70 Kuhn (n 49 hierbo) 35.
71
Kuhn (n 49 hierbo) 37.
72 Kuhn (n 49 hierbo) 37.
73 Puzzle solving — legkaartbou — is die bereik van ʼn reeds bekende antwoord deur
middel van ʼn verskeidenheid van ander metodes. Volgens Kuhn (n 49 hierbo) 35-
36 is dit die mees tipiese aktiwiteit van normale wetenskap.

Die staatlike paradigma 121
because they cannot be stated in terms of the conceptual and
instrumental tools the paradigm supplies. 74
Die verfyning van ’n paradigma lei tot professionalisme, die
ontwikkeling van esoteriese vaktaal, ’n ongekende beperking van die
wetenskaplike se visie, asook tot weerstand teen paradigmaverandering.
75
Vanweë die feit dat die beoefenaars van wetenskap hulle met die
fyn besonderhede van die paradigma besig hou, word die
onderliggende aannames van die paradigma dikwels uit die oog
verloor. Wetenskaplikes besef dikwels nie eens dat hulle die dienaars
van ’n bepaalde paradigma (met ’n hele vrag waardes en ideologie) is
nie:
Though many scientists talk easily and well about the particular
individual hypotheses that underlie a concrete piece of current
research, they are little better than laymen at characterizing the
established bases of their field, its legitimate problems and methods. 76
Ofskoon die wetenskaplike in sy eie oë objektief en onpartydig te
werk gaan, is hy in die laaste instansie die niksvermoedende herhaler
van dogma en die verfyner en afronder van ideologie. 77
Nuwe stof waarmee die wetenskaplike werk — nuwe ontdekkings 78
en nuwe teorie 79 — bring aan die lig dat die heersende paradigma deur
anomalieë geteister word, of anders gestel, dat die heersende
normale wetenskap nie opgewasse is om nuwighede te hanteer en te
verklaar nie. Indien gering, kan nuwe ontdekkings en teorie deur
middel van geleidelike aanpassings in die bestaande paradigma
geakkommodeer word.
Die onvermoë van normale wetenskap om nuwe stof binne die
bekende paradigma te hanteer, lei dikwels tot verklaarde
74 Kuhn (n 49 hierbo) 37.
75
Kuhn (n 49 hierbo) 64.
76 Kuhn (n 49 hierbo) 47.
77 Basson en Viljoen (n 7 hierbo) 1-4 maak aanspraak op ʼn individuele hipotese
ingevolge waarvan hulle wetenskap sou beoefen, deur te verklaar dat hulle
waarde georiënteerde, in teenstelling met positivistiese staatsreg sou beoefen. In
die eerste plek is die twee benaderings natuurlik nie teenoor mekaar te stel nie,
omdat positivisme swaar aan sy eie waardes dra. Tweedens bring die waardes
waarna die skrywers verwys hulle nie verder as kritiese opmerkings teen die
destydse apartheidstelsel wat in Suid-Afrika toegepas is nie. Die res van die
skrywers se arbeid is ʼn oefening in tipiese konserwatiewe normale wetenskap.
Geen aanduiding is te vinde van enige besef — wat staan nog ongemak of kritiek —
dat hulle getroue diensknegte van die staatlike paradigma is nie.
78
Kuhn bespreek die verskynsel van nuwe wetenskaplike ontdekkings uitvoerig. Hy
toon aan dat dit nie eensklaps gemaak word nie en wys ook uit dat daar ʼn
weerstand teen nuwe ontdekkings is omdat dit nie deur die bekende paradigma
hanteer kan word nie. Sien Kuhn (n 49 hierbo) 53-55.
79 Kuhn (n 49 hierbo) 66.

122 Hoofstuk 5
professionele onveiligheid 80 en dompel die heersende paradigma en
sy aanhangers in ’n wetenskaplike krisis. Vir solank daar nie ’n nuwe
alternatiewe teoretiese raamwerk ontwikkel word aan die hand
waarvan die nuwe stof wat die krisis veroorsaak het, hanteer kan word
nie, vind ons die merkwaardige verskynsel dat die beoefenaars van
normale wetenskap geensins op die krisis reageer nie. Die heersende
paradigma bestaan eenvoudig voort op grond van sy historiese
momentum, ten spyte van sy bewese onvermoë om nuwe teorie en
ontdekkings te hanteer. Die beoefenaars van die normale wetenskap
wat in gelid met die ou paradigma beweeg het, gaan ook soos tevore
op die ou trant voort, in weerwil van die feit dat die ou paradigma nie
meer geloofwaardig die pas kan aangee nie.
Vir solank ’n plaasvervanger vir die bestaande paradigma nog nie
na vore getree het nie, word daar eenvoudig aan die bestaande
paradigma geklou ongeag die erns van die krisis waaraan dit
uitgelewer is. Wetenskaplikes probeer in hierdie omstandighede om
deur krisisbestuur die probleme van die bestaande paradigma te
verlig.
They will devise numerous articulations and ad hoc modifications of
their theory in order to eliminate any apparent conflict. 81
Die rede waarom dit gebeur is dat wetenskaplike navorsing sonder die
aannames van ’n paradigma onmoontlik is. Daar moet dus in die
afwesigheid van ’n nuwe paradigma noodwendig by die oue, hoe
gebrekkig ook al, gehou word.
Wanneer ’n basisteorie die status van ’n paradigma verwerf het,
verbeur dit sy status eers wanneer ’n plaasvervanger beskikbaar is.
Die besluit om een paradigma te verwerp, sê Kuhn, gaan altyd
gepaard met die aanvaarding van ʼn nuwe: ‘The decision to reject one
paradigm is always simultaneously the decision to accept another.’ 82
Uiteraard lei nie alle anomalieë, teenstrydighede en die
onvermoë van ’n paradigma om situasies te hanteer tot paradigmakrisisse
nie. Sodra ’n anomalie egter eers beleef word as nie bloot een
van die vrae van normale wetenskap nie, maar ’n vraag — ’n raaisel —
wat nie kragtens die aannames van die heersende paradigma hanteer
kan word nie, neem ’n krisis ’n aanvang en begin daar ’n proses van
buitengewone wetenskap. Die anomalie se bestaan word dan wyd
erken en toenemende aandag word ook deur die gewigtigste
beoefenaars van die betrokke wetenskap aan die probleem gewy. Die
80 Kuhn (n 49 hierbo) 67-68.
81
Kuhn (n 49 hierbo) 78.
82 Kuhn (n 49 hierbo) 77.

Die staatlike paradigma 123
oplossing van die anomalie kan selfs die hooftema van die betrokke
wetenskap word. 83
Wanneer ’n nuwe paradigma sy posisie gevestig het, het dit tot
gevolg dat die substraat — die ru-stof — van die betrokke wetenskap
herkonstrueer is en heeltemal nuut beskou word en ook dat sommige
van die betrokke wetenskaplike dissipline se mees elementêre
teoretiese veralgemenings, konsepte en toepassings ingrypend
verander. Wanneer die paradigma-omwenteling voltooi is, sal die
professie sy beskouing oor die veld, die metodes en die oogmerke van
die wetenskap geheel en al verander het. Die vestiging van ’n nuwe
paradigma bring mee, sê NR Hanson dat:
... the handling of the same bundle of data as before, but placing them
in a new system of relations with one another by giving then a different
framework. 84
Met die oorwinning van die nuwe paradigma is ’n wetenskaplike
rewolusie voltrek. Die rewolusie behels ’n nie-kumulatiewe
ontwikkelingsepisode waartydens ’n ou paradigma geheel of deels
deur ’n nuwe vervang word. 85 Kuhn verdedig sy gebruik van die
politieke metafoor van rewolusie in die onderhawige konteks deur die
ooreenkoms tussen ’n wetenskaplike en ’n politieke rewolusie toe te
lig. By albei is daar bestaande instellings wat verandering en die
aankoms van ’n nuwe situasie probeer verhinder. Die sukses van die
rewolusie hang dus af van die aftakeling van ’n aantal
wanfunksionerende instellings en die vervanging daarvan met
nuwes. 86 Die politieke metafoor is ook gepas vanweë die feit dat die
wetenskaplike gemeenskap in twee partye verdeel is wat betref
lojaliteit teenoor onderskeidelik die ou paradigma en die nuwe
aanspraakmaker.
Wat myns insiens egter die mees tersaaklike rede is vir die tipering
van ’n wetenskaplike omwenteling as ’n rewolusie, is dat die
verandering wat plaasvind geskied buite-om die reëls van die
‘konstitusie’ van die bestaande paradigma. Soos Kuhn ons gepas
herinner:
Political revolutions aim to change political institutions in ways that
those institutions themselves prohibit. 87
83
Kuhn (n 49 hierbo) 82-83.
84 NR Hanson (1983) Patterns of Discovery aangehaal deur Kuhn (n 49 hierbo) 82.
85 Kuhn (n 49 hierbo) 92.
86
Kuhn (n 49 hierbo) 92.
87 Kuhn (n 49 hierbo) 93.

124 Hoofstuk 5
’n Nuwe paradigma bring nuwe relevante wetenskaplike probleme
na vore en beslis dat ander wat vroeër relevant was, nou verval. 88
Paradigmadebatte handel ook oor welke probleme ter sake is en
oplossings vereis. Dit is ’n waardekwessie wat slegs aan die hand van
buite-wetenskaplike voorkeure en oordele beantwoord kan word. 89
’n Wetenskaplike rewolusie bring mee dat die wetenskaplike die
wêreld nou anders sien, dat die skille van sy oë afval, en dat daar vir
die eerste maal vir hom lig opgaan. 90
Die sukses van ’n wetenskaplike rewolusie word grootliks bepaal
deur ’n klein aantal rewolusionêre wetenskaplikes wat hulle aandag
intens toespits op die faktore wat tot die krisis in die bestaande
paradigma gelei het. Hierdie wetenskaplikes is dikwels ook so jonk of
so nuut in die betrokke dissipline dat hulle nog nie so stewig deur die
reëls van die bestaande paradigma gebind word nie. 91
Ondanks die feit dat ’n nuwe paradigma mag seëvier, word talle
ortodokse wetenskaplikes nooit tot die nuwe paradigma oorreed nie.
Daarom is dit ook so dat ’n nuwe paradigma dikwels nie die oorhand
kry omdat ortodokse wetenskaplikes tot die nuwe paradigma
oorgehaal word nie, maar bloot omdat die ortodokses mettertyd hulle
posisies prysgee en met ’n nuwe geslag wetenskaplikes, wat die nuwe
paradigma aanhang, vervang word. 92 Die ou generasie glo ook dikwels
steeds vas dat die ou paradigma waarin hulle getoë is, tog nog daarin
sal slaag om sy onbehendigheid, wat hom in die krisis laat beland het,
te bowe te kom. ’n Ander manier waarop daar op so ’n paradigmakrisis
reageer word (anders as om die beloftes van die nuwe
paradigma aan te gryp), is dat die gevolgtrekking gemaak word dat die
probleem waarmee die bestaande paradigma te kampe het so
kompleks is, dat dit nie opgelos kan word nie en om dan die probleem
op die rak te plaas sodat ’n toekomstige geslag daarmee kan handel. 93
Dit beteken dat die probleem eenvoudig vermy word.
Aan die ander kant is die aangryp van ’n nuwe paradigma dikwels
’n geloofsdaad. Die nuwe paradigma word aangegryp nog voordat daar
genoegsame bewyse vir die sukses daarvan bestaan, en bloot in die
geloof dat dit daarin sal slaag om die probleme waardeur dit in die
gesig gestaar word, die hoof sal bied. 94
88
89
Kuhn (n 49 hierbo) 103.
Kuhn (n 49 hierbo) 110. Beerling (n 44 hierbo) 152 verduidelik dat hierdie buitewetenskaplike
waarde-oordele veral die rigting van die toegepaste wetenskappe
90
91
92
93
94
(en dus ook die regswetenskap) bepaal.
Kuhn (n 49 hierbo) 122-123.
Kuhn (n 49 hierbo) 144.
Kuhn (n 49 hierbo) 150-151.
Kuhn (n 49 hierbo) 84.
Kuhn (n 49 hierbo) 158.

Die staatlike paradigma 125
Sheldon Wolin meen dat daar ’n verskil tussen
natuurwetenskaplike en politiekwetenskaplike paradigmas bestaan
vir sover eersgenoemde geneig is om paradigmawisselings te verbloem
en sodoende die indruk van kontinuïteit skep, in teenstelling met
politiekwetenskaplike paradigmas waar die klem op neologismes en
diskontinuïteit geplaas word. 95 Politieke teorie fokus dus nie op
normale wetenskap, oftewel op die verfyning, uitwerk en toepas van
’n bestaande teorie nie. 96
Die regswetenskap, en by name die staatsreg en verwante
dissiplines, is egter vanweë die feit dat dit toegepaste wetenskappe
is, ingebed in ’n enkele politiek-teoretiese paradigma en is ingestel
op die verfyning en benutting van die moontlikhede van daardie
paradigma. Die staatlike paradigma wat weens die bespreekte
politiek-teoretiese werk in die sestiende en sewentiende eeue beslag
gekry het (sien hoofstuk 4), het, soos daar in die eerste gedeelte van
hierdie hoofstuk verduidelik is, die grense van groot dele van die
regswetenskap afgebaken. Die paradigma bepaal die doelstellings wat
verwesenlik moet word en tegelyk plaas dit ’n verbod op ander
doelstellings as wetenskaplik onverantwoordbaar en irrelevant. Die
paradigma lê ook die reëls neer wat gevolg moet word om die
doelstellings wat die paradigma daargestel het, te bereik. Die
paradigma reël ook ander metodes om die doelstelling te bereik buite
orde. Die beginsels wat in die paradigma vervat is, gee ook alreeds
inhoud aan die antwoorde op die vrae wat binne die raamwerk van die
paradigma gestel is.
In die hoofstukke wat volg, kry kernaspekte van die staatlike
paradigma aandag. Hoofstuk 6 behandel staatsbou wat onder die
bedrieglike vaandel van nasiebou vaar. Staatsbou is ’n grondliggende
strategie van die staatlike paradigma. Die doelwit daarvan is om
individuele identiteit te verstaatlik. Daar word aangetoon hoe
juridiese kategorieë vir hierdie doel aangewend word. Hoofstuk 7
fokus op demokrasie en demokratiese teorie en verduidelik hoe
demokrasie, wat die potensiaal het om die bestaande staatlike orde
onder druk te plaas, met behulp van teoretisering volgens die
staatlike paradigma in belang van staatlikheid mak gemaak
(gedomestiseer) is en uiteindelik in diens van staatlike identiteit
geplaas is. Teoretisering oor demokrasie ingevolge die staatlike
paradigma het ’n eksklusiewe definisie aan demokrasie gegee om
sodoende die vereistes van staatlikheid te dien. Daarenteen is ander
inhoude wat aan demokrasie toegedig kan word, ofskoon dit ’n sterker
aanspraak op outentieke demokrasie het, gesensureer omdat dit
95 Wolin (n 49 hierbo) 141-142.
96 Wolin se siening is m.i. aanvegbaar. Politieke filosofie vaar dikwels onder die
vaandel van staatsfilosofie wat, ofskoon dit ʼn verskeidenheid van teorieë mag
omvat, tog ’n enkele paradigmatiese fokuspunt, naamlik die staat, het.

126 Hoofstuk 5
staatlikheid kan ontwrig. Hoofstuk 8 handel oor menseregte. Daarin
word aangetoon dat ofskoon menseregte voorgee om die staat — in die
vorm van die regering — aan bande te lê, dit uiteindelik meewerk tot
die versterking van die staat en die verergering (en normalisering) van
individuele en groepsafhanklikheid van die staat. In hoofstuk 9 word
twee algemene regskonsepte behandel wat tekenend is van hoe daar
binne die regswetenskap juridiese strategieë in werking gestel word
ten einde die staatlike orde te dien. Eerstens word stilgestaan by
hoogverraad en dan by die internasionaalregtelike regsposisie
rakende territoriale integriteit en ooreenstemmende beperkings op
selfbeskikking en sesessie. In hoofstuk 10, onder die opskrif
Politokrasie, word gepoog om ʼn orde anderkant staatlikheid te
bedink.

HOOFSTUK
6
STAATLIKE IDENTITEIT:
DIE STERFLIKE GOD KRY
’N GEMEENTE VAN
AANBIDDERS - DIE NASIE
1 Staatsbou gedrapeer as nasiebou – Hobbes,
Rousseau en daarna
Die universalisme van die Middeleeue 1 het nie vir nasionaliteit of
nasionalisme plek gemaak nie. Trouens, nasionaliteit en nasionalisme
was in die agtiende eeu nog nie ’n noemenswaardige faktor nie. Die
universalisme het wel plek gemaak vir dinastiese state en hul vorste. 2
Die dinastie het die politieke posisie wat vroeër deur godsdiens vervul
is, ingeneem. Politieke lojaliteit is voortaan primêr aan die vors
betoon. Hierdie lojaliteit was egter merkbaar swakker as die
emosioneel gelaaide godsdienstige lojaliteit van weleer. Hans Kohn
verduidelik in sy groot werk oor die nasionalisme:
The new loyalty lacked the emotional fervor of religion; the State
without the inner glow of religion or nationalism was a ‘cold monster.’
Thus the century from 1650 to 1750 was deeply rationalistic in its
politics. 3
Die Hobbesiaanse staat van hierdie era — die Leviatan of sterflike god
— is koud, terughoudend en afsydig. Hy tree na vore in die geval van
individuele konflik, vervul sy skeidsregtersrol en tree daarna weer
terug. Al wat hy van sy onderdane vereis, is om hulle te weerhou van
pogings om hom te ontsetel en om relatiewe vrede met ander
individue te handhaaf. Wat die onderdaan se identiteit is, hoe die
onderdaan hom in afsondering gedra en wat sy oortuigings is, gaan
Leviatan eintlik nie aan nie. Leviatan vereis nie van sy onderdane om
na sy beeld herskep te word nie en hy lê ook nie in enige
noemenswaardige mate reëls vir private individuele gedrag neer nie.
Hy is ’n koue monster wat vrede met sy onderdane het, solank sy
onderdane in vrede met hom en met sy ander onderdane leef.
1 Hierdie aspek is in hoofstuk 2 behandel.
2
H Kohn The Idea of Nationalism (1944) 188.
3 Kohn (n 2 hierbo) 188.
127

128 Hoofstuk 6
Teenoor sy onderdane is hy oorwegend passief en nie die drywer van
enige ideologiese programme nie.
Die konstruksie van die staat het die bou van die nasie (nasie hier
natuurlik juis in die staatlike sin) voorafgegaan. 4 Die tipiese verloop
van gebeure was dat die staat eerste ontstaan het en dat die nasie
daarna binne die politieke raamwerk van die staat beslag gekry of
wasdom bereik het. 5 Alternatiewelik, dat die staat en die nasie
gelyktydig groei, maar dat die staat handelend deur sy organe die
aktiewe agent in die groeiproses is. 6
Dit was nie net in Europa waar state eerste tot stand gekom het
en nasies daarna binne die staatsraamwerke gevorm is nie. Dieselfde
proses het ook in ander dele van die wêreld — ook in Afrika —
voorgekom. Die duidelikste en mees permanente nalatenskap van die
Europese politieke heerskappy in Afrika is die voorkoms van die
politieke kaart. Die staatsgrense in Afrika is feitlik deurgaans die
produk van die koloniale moondhede se bedrywighede in Afrika in die
19de en vroeg 20ste eeue. 7 Hierdie grense is arbitrêr ooreenkomstig
die behoeftes en in ooreenstemming met die magsverhoudings tussen
die eertydse koloniale meesters getrek, sonder inagneming van die
wense van die inwoners van Afrika wat die intiemste deur die
grensvasstellings getref is. Afrika se staatsgrense is tussen Europese
moondhede uitbaklei, of in Westerse hoofstede by wyse van
ooreenkomste tussen koloniale moondhede beklink. Afrika het niks
daarmee te doen gehad nie. Dit is binne hierdie arbitrêre grense
waarin steeds gewroeg word om nasies te probeer bou:
The stabilization of the nation state (often built on old colonial
bureaucratic infrastructures) occurred for the most part without grassroots
participation or any form of democratic debate. 8
Teen hierdie agtergrond is dit inderdaad korrek om te sê dat nasies in
Afrika slegs in ’n geografiese sin bestaan en glad nie in ’n kulturele of
taalkundige sin nie. 9
4 CJ Friedrich Man and his Government: An empirical Theory of Politics (1963) 547.
Daar is natuurlik uitsonderings soos die Duitse nasie wat die totstandkoming van
die Duitse staat voorafgegaan het.
5 Friedrich (n 4 hierbo) 547.
6
Friedrich (n 4 hierbo) 548.
7 Makua wa Mutua ‘Why redraw the map of Africa: A moral and legal inquiry’ (1995)
16 Michigan Journal of International Law 1113–1176. Sien in die algemeen ook I
Brownlie African Boundaries: a legal and diplomatic encyclopaedia (1979).
8 J Franco ‘The Nation as Imagined Community’ in HA Veeser (red) The New
9
Historicism Routledge (1989) 205; Raadpleeg verder Makua wa Mutua (n 7 hierbo).
AJ Venter ‘Questions of National Identity in Post Apartheid South Africa’ Konrad
Adenhauer Stiftung Occasional Papers (1998) 13.

Staatlike identiteit die Sterflike God kry ’n gemeente van aanbidders - Die Nasie 129
Dieselfde geld vir Suid-Afrika wat met sy totstandkoming in 1910
’n staat sonder ’n nasie was. 10 Die onderlinge hegte bande van
gemeenskaplikheid wat betref taal, kultuur, afkoms, gemeenskaplike
historiese bewussyn en dies meer, wat die noodsaaklike vereistes vir
nasieskap behoort te wees, was daarvoor net te swak of glad nie
bestaande nie. Daar is trouens nog steeds nie ’n Suid-Afrikaanse nasie
nie. 11 Die benaming Suid-Afrika verwys ook nie na ’n nasie nie, maar
is ’n blote geografiese aanduiding. 12 Die opwinding van die tydperk na
die grondwetlike skikking in 1994 en die uitgelate we are one-diskoers
van ’n enkele reënboognasie het geheel en al geswig voor die
dwingende realiteite van Suid-Afrika as ʼn wesenlik diep verdeelde
samelewing sonder hegte nasieskap. Die veel-geroemde Suid-
Afrikaanse grondwet wat byna kleuterlik as die beste in die wêreld
besing is, en wat die grondslag moes bied vir ’n gemeenskaplike
nasieskap gebou op ’n grondwetlike patriotisme het eweneens nie die
nasieskap opgelewer wat dit veronderstel was om te doen nie.
In die afwesigheid van ’n nasie en ’n staatsbevolking wat lojaal
teenoor die staat is en ook onderlinge bande van gemeenskaplikheid
ervaar, is die staat slegs ’n meganistiese werktuig vir die doel van
regering en vir die handhawing van vrede tussen individue. Staatlike
denke vanaf die sestiende eeu maar veral sedert die agtiende eeu is
egter nie met hierdie skugter en afsydige meganistiese staat tevrede
nie. Dit poog naamlik om vir die staat ’n nuwe korporatiewe
grondslag, ’n nuwe korporatiewe mistiek, as ’n heilige entiteit in eie
reg te skep. Die nuwe korporatiewe grondslag is die nasie. 13
Hiervolgens moet die staat nie net ’n institusionele struktuur, oftewel
’n regeringswerktuig in ’n gedefinieerde gebied, wees nie, ook nie
slegs die beskikker oor die hoogste legitieme mag binne ’n bepaalde
gebied nie. Nee, die staat vereis ook ’n substruktuur — ’n sosiokulturele
grondslag — ’n gemeenskaplike band of sentiment wat in die
nasie gevind word. 14
10 JJ Degenaar ‘Nations and nationalism: The myth of a South African nation’ (1993)
40 Idasa Occasional Paper 4; J Gagiano J ‘The Contenders’ in WP Esterhuyse en P
du Toit P (reds) The Myth Makers: The elusive bargain for South Africa’s future
(1990) 32 verduidelik dat Suid-Afrika nie ʼn gemeenskap, hetsy pluraal of
andersins is nie, dog eerder ʼn universum van gefragmenteerde groepe wat
dieselfde politieke, sosiale en ekonomiese ruimte binne ʼn gemeenskaplike
geografiese gebied beset.
11 HB Giliomee ‘Nation-building: liberal, libertarian and pluralist approaches’
Ongepubliseerde lesing (1990) 6. ’n Voormalige Suid-Afrikaanse staatshoof, Thabo
Mbeki, verklaar op 29 Mei 1998 in ’n parlementêre toespraak dat Suid-Afrika nie
een nie maar twee nasies het: ’n blanke en ’n swarte. Venter (n 9 hierbo) 1, 2
gaan ook uit van die veronderstelling van die nie-bestaan van ’n Suid-Afrikaanse
nasie.
12 Venter (n 9 hierbo) 2.
13
Friedrich (n 4 hierbo) 554.
14 Friedrich (n 4 hierbo) 555.

130 Hoofstuk 6
Die Middeleeuse Republica Christiana het as politieke
konfigurasie uiteindelik die knie voor die staat as die nuwe primêre
politieke struktuur gebuig. Godsdiens het as primêre politieke
identiteit binne die Republica Christiana egter nog nie binne die
nuwe staatlike struktuur ’n alternatiewe identiteit opgelewer wat by
die nuwe staatlike struktuur gepas het en die staatlike struktuur
onderskraag het nie. Om dit anders te stel, Hobbes se sterflike god het
nog nie ʼn gemeente van aanhangers en aanbidders gehad nie. Die
sterflike god was nog eensaam en het nog nie ’n lojale en prysende
volk gehad wat om hom heen versamel het nie.
’n Staatsondersteunende burgerlike godsdiens, oftewel ideologie,
het egter weldra, danksy die werk van onder andere Francois
d’Aguesseau en Jean Jacques Rousseau, sy verskyning gemaak. Dit het
konkrete beslag gekry in die Franse rewolusie rondom figure soos
Sieyès en natuurlik die Jakobynse totalitarisme van Robespierre en
Saint-Just. Dit leef vandag nog voort in grootliks gediskrediteerde 15
nasiebouprojekte.
Prototipiese nasiebouprojekte is ook gestimuleer deur
veranderings in die sosiale werklikheid. Feodalisme was besig om
onder die druk van sosiale en ekonomiese kragte te disintegreer. Die
ou konsep en realiteit van die samelewing gebaseer op individuele
immobiliteit en onveranderde status weens die permanente
lidmaatskap van stande het begin plek maak vir die abstrakte
individuele mens. 16 Vroeër was klein geografies gebonde groepe en
feodale stande waarbinne ’n individu gebore is en sy hele lewe lank
gebly het (saam met godsdiens) die primêre bron van individuele
identiteit. Die situasie het egter verander en mettertyd was daar net
een raamwerk vir menslike aktiwiteit beskikbaar, naamlik die nasie.
Die agteruitgang van godsdiens en die bevryding van die menslike
gewete het die noodsaak vir ’n nuwe sekulêre sosiale moraliteit
opgeroep. Die staat was nou die enigste beskikbare bron en sanksie
van openbare moraliteit. 17
Nasiebouprojekte het ’n rewolusionêre breuk met die tradisionele
politiek verteenwoordig. Vroeër — in die Middeleeue — was die
politiek ’n saak wat ver van die gewone mense verwyder was. 18
Nasiebouprojekte verander dit alles. Dit behels die ideologiese
mobilisasie en dissiplinering van alle individue, ongeag of hulle daarby
betrek wil wees al dan nie. Die nuwe ideologiese politiek is reeds met
die Calvinistiese radikalisme ingelui, 19 wat daarop gerig was om
15
16
17
18
Giliomee (n 11 hierbo) 1.
Kohn (n 2 hierbo) 226.
JL Talmon The origins of totalitarian democracy (1970) 3-4.
M Walzer The Revolution of the Saints: A Study in the Origin of Radical Politics
19
(1966) 4-6.
Walzer (n 18 hierbo) 10-11.

Staatlike identiteit die Sterflike God kry ’n gemeente van aanbidders - Die Nasie 131
omvattende en radikale verandering in die samelewing te
bewerkstellig en in die proses ook almal by die projek te betrek.
Terwyl Calvinistiese nasiebou gerig was op die voorbereiding van die
mens vir die wêreld van die hiernamaals, het nasiebou wat verder in
hierdie hoofstuk onder die soeklig is, slegs ’n sekulêre heer: die staat.
Die oorsprong van rasioneel deurdagte projekte van nasiebou gaan
terug na ’n toespraak van die Franse juris, D‘Aguesseau in 1715 ter
geleentheid van die afsterwe van Louis XIV, waarin hy betoog dat die
gesag van die vors en die gehoorsaamheid van die volk op ’n
gemeenskaplike band, naamlik almal se liefde vir die vaderland,
berus. Elke onderdaan moet ’n aktiewe betrokkenheid by die
vaderland beleef, wat weer ’n gevoel van onderlinge broederskap
tussen alle onderdane sal aankweek, byna asof almal tot dieselfde
familie behoort. Die vaderlandsliefde moet tegelyk ’n soort selfliefde
wees wat so intens is dat dit mettertyd individue se selfliefde
oortref. 20
Dis egter in die werk van Rousseau waarin die grondslae van
nasiebou in besonderhede uitgewerk word. Hierdie stelling moet
egter onmiddellik gekwalifiseer word, want ofskoon nasiebou en
staatsolidariteit Rousseau se hoogste prioriteit is, is hy geensins ’n
politieke filosoof van die omvangryke moderne territoriale staat nie.
Wanneer Rousseau verduidelik wat gedoen moet word om die
onderlinge bande tussen burgers te versterk en om onbreekbare
bande tussen die staat en die burgery te bou ten einde aan die
algemene volkswil uitdrukking te gee, doen hy dit teen die agtergrond
van ’n klein politieke eenheid soos ’n stadstaat. Sy verwysingsraamwerk
is deurlopend sy geboorte-polis, Genève, en nie die
uitgestrekte en bevolkingsryke, en destyds prima-territoriale staat,
Frankryk nie. Rousseau se koestering was altyd die plaaslike, die
homogene en die partikuliere.
In sy Sosiale Kontrak verduidelik hy dat ekonomiese en
administratiewe oorwegings dit noodsaaklik maak dat die staat van
beperkte omvang moet wees. Veel belangriker, egter, is die politieke
regverdiging vir die beperkte omvang van die staat. Rousseau sê:
The same laws will not suit so many various provinces, which, with their
different customs and contrasting climates, cannot tolerate the same
kind of government. Having different laws only creates misunderstanding
and confusion among peoples who live under the same
governors and are in continuous communication with one another ...
Talents are hidden, virtues are ignored and vices remain unpunished
when such multitude of men, who do not know one another, is brought
20 H Kohn (n 2 hierbo) 205.

132 Hoofstuk 6
together in the same place by one single seat of supreme
administration. 21
Oor die noodsaak dat die staat homogeen en van beperkte omvang
moet wees, brei Rousseau soos volg verder uit:
Which people, then, is fit to receive laws? I answer: a people which
finding itself already bound together by some union of origin, interest or
conviction ... a people in which every member may be known to all;
where there is no need to burden any man with more than he can bear;
a people which can do without other peoples and which other peoples
can do without. 22
Rousseau se voorkeur vir die homogene en die partikuliere is selfs nog
duideliker in sy geskrif oor Pole. Hierin betreur hy die agteruitgang
van partikuliere identiteit wat hy meen in sy tyd te bespeur was. In ’n
gedeelte wat klink asof dit kommentaar op die eietydse
verbruikersamelewing lewer, laat hy hom skerp daaroor uit:
Today, no matter what people might say, there are no longer any
Frenchmen, Germans or Spaniards, or even Englishmen, there are only
Europeans. All have the same tastes, the same passions, the same
manners, for no one has been shaped along national lines by peculiar
institutions. All in the same circumstances, will do the same things; all
will call themselves unselfish and be rascals; all will talk about the
public welfare, and think only of themselves; all will praise moderation,
and wish to be as rich as Croesus. They have no ambition but for luxury,
they have no passion but for gold; sure that money will buy them all
their hearts desire, they all are ready to sell themselves to the first
bidder. What do they care what master they obey, under the laws of
what state they live? Provided that they can find money to steal and
women to corrupt, they feel at home in any country. 23
Dienooreenkomstig moedig hy die Pole aan om alles wat Pools is te
koester en te vereer. 24 Ook hier betoog Rousseau dat ’n groot staat
ongewens is, dat klein state vanweë hulle beperkte omvang voorspoed
geniet en dat alle burgers mekaar behoort te ken. 25 Hy verduidelik
ook aan sy Poolse lesers dat hulle staat heeltemal te groot is en dat
dit vir administratiewe doeleindes in ’n aantal beheerbare republieke
21 JJ Rousseau The Social Contract (Engelse vertaling en inleiding deur M Cranston)
22
23
(1968) 91-92.
Rousseau (n 21 hierbo) 95.
JJ Rousseau Considerations on the government of Poland and on its proposed
24
25
reformation (Engelse vertaling en redigering deur F Watkins) (1953) 168-169.
Rousseau (n 23 hierbo) 171.
Rousseau (n 23 hierbo) 181-182.

Staatlike identiteit die Sterflike God kry ’n gemeente van aanbidders - Die Nasie 133
(onder die oorkoepelende maar indirekte gesag van die Poolse vors)
verdeel moes word. 26
In sy konstitusionele projek vir Korsika deel Rousseau sy lesers
mee dat demokrasie — een van die sleutel-elemente van sy politieke
werk — nie in ʼn omvangryke territoriale staat haalbaar is nie.
Demokrasie, wat vir Rousseau per definisie direkte demokrasie
beteken, is slegs in ’n klein politieke eenheid haalbaar waar al die
burgers gelyktydig kan byeenkom. 27
Dit is duidelik dat Rousseau allermins die filosoof van die
territoriale staat is. Trouens, soos uit die aangehaalde gedeeltes blyk,
stel hy homself juis teenoor die territoriale staat waarin burgerskap
’n gebrekkige bestaan voer en waarin mense slegs as individue en juis
nie as burgers nie, leef. Rousseau is by uitnemendheid die eksponent
van ’n hegte, bykans intieme republikanisme geskoei op die lees van
die antieke Griekse stadstaat, 28 of dan ten minste van Rousseau se
geromantiseerde beeld van sy geboortestad, Genève. 29
Ander politieke denkers en politici wat binne die staatlike
paradigma gestaan het, en in ooreenstemming daarmee gedink het,
was egter ywerig om Rousseau se werk vanuit die konteks van die klein
homogene polis as’t ware op die territoriale staat oor te plant en dit
te gebruik met die oog op die ontwikkeling van ’n burgerlike en
individuele identiteit volgens die eise van die territoriale staat.
Vir Rousseau is die staat — die res publica — die hoogste deug. Alle
optrede moet daarop gerig wees om die staat (hier is dit die polis) te
versterk. Private sake moet minimale aandag kry en individue moet
hul energie inwerp ter bevordering van die gemeenskaplike belang
soos vergestalt in die staat. Dienooreenkomstig is die primêre (en
standhoudende) individuele identiteit en status dié van
staats(polis)burgerskap. Vóór enigiets anders is individue allereers
burgers van die staat, wat hul energie in die belang van openbare sake
wat almal raak, beskikbaar moet stel. Patriotiese deugde moet
gekoester word en burgers moet konstant met die sake van die staat
besig gehou word. Die vaderland, wat vir Rousseau weereens die polis
is, moet burgers se primêre belang wees en hulle moet die welsyn van
die vaderland deurlopend voor oë hou. 30
26 Rousseau (n 23 hierbo) 182-183; 233.
27 JJ Rousseau Constitutional project for Corsica (Engelse vertaling en redigering
deur F Watkins) (1953) 286-287.
28 Sien byvoorbeeld R Wolker Rousseau (1995) 55.
29 Al Rousseau se werke getuig van sy hoë agting vir die republikeinse kultuur van
Genève. Hy dra byvoorbeeld sy essay oor die oorsprong van ongelykheid aan
Genève op. Sien JJ Rousseau A Discourse: What is the origin of inequality among
men and is it authorized by natural law (Engelse vertaling en inleiding deur GDH
Cole) (1963) 144-153, veral 144.
30 Rousseau (n 23 hierbo) 170.

134 Hoofstuk 6
Net soos die Middeleeuse Republica Christiana deur ’n bypassende
politieke identiteit, naamlik Christenskap, onderskraag is, so
noodsaak die nuwe politieke struktuur van die staat ook sy eie
ondersteunende identiteit, naamlik dié van staatsburgerskap. Vir
Rousseau is daar nie plek vir laizes faire-politiek nie. Daar moet ’n
volgehoue program in werking wees om die staatlike
burgerskapsidentiteit te ontwikkel en in stand te hou en om enige
verwering, ondermyning of uitdaging daarvan die hoof te bied. Al die
dinge moet gebeur om die integriteit en stabiliteit van die staat in
stand te hou.
Rousseau sê dat ofskoon individue dikwels die goeie raaksien,
verwerp hulle dit desondanks. Dit gebeur ook gereeld dat die publiek
die goeie begeer, maar nie daarin slaag om dit te identifiseer nie. In
albei gevalle is leiding nodig:
Individuals must be obliged to subordinate their will to their reason; the
public must be taught to recognize what it desires. 31
Uiteraard sal nie almal daarmee gediend wees om staatsburgerskap as
die primêre element van hulle identiteit te aanvaar nie. Dit is
moontlik dat andersoortige identiteite verkies sal word. Dáárvoor het
Rousseau egter ’n antwoord. Sy projek is dwingend van aard. Die
individu moet verander word. Hy móét ’n nuwe identiteit aanneem.
Die staat se soeke na ’n nasie moet bevredig word. Maar dit is darem
nie so erg as wat dit klink nie, want, beloof Rousseau, uiteindelik baat
die individu by sy identiteitsverandering:
Whoever ventures on the enterprise of setting up a people must be
ready, shall we say, to change human nature, to transform each
individual, who by himself is entirely incomplete and salutary, into a
part of a much more greater whole, from which that same individual will
then receive, in a sense, his life and his being. 32
Die staat moet voorts so ingerig word dat individuele burgers
maksimaal van die staat afhanklik gemaak word ten einde te verseker
dat die sterkste moontlike bande tussen die staat en sy burgers
gesmee word.
Rousseau spreek hom uit teen die konsep van verteenwoordiging,
wat reeds gedurende die Middeleeuse politiek goed gevestig was, 33
aangesien dit die burgers van die sake van die staat verwyder en hulle
kan afstomp. Wanneer burgers verteenwoordig word, bring dit mee
dat hulle te veel geleentheid kry om aan private sake aandag te gee,
31 Rousseau (n 21 hierbo) 83.
32 Rousseau (n 21 hierbo) 84.
33
RW Carlyle A History of Medieval political theory in the West (1928) Vol V: 129,
139; Vol VI: 89–110.

Staatlike identiteit die Sterflike God kry ’n gemeente van aanbidders - Die Nasie 135
met die gevolg dat die belange van die staat verwaarloos word. In ’n
gesonde republiek het alle burgers ’n regstreekse belang by die sake
van die staat en daarom moet hulle persoonlik betrokke wees. Hoe
beter die staat georganiseer is, des te meer geniet openbare sake by
individuele burgers voorkeur bo hul eie private sake. Die openbare
welsyn moet die aandag van die burgery trouens dermate in beslag
neem dat die najaag van private geluk byna ongesiens agterweë bly.
In die goed regeerde staat haas alle burgers hulle na die openbare
forums, in plaas daarvan om die staatsake aan verteenwoordigers oor
te laat. 34
’n Opvoedkundige program moet geloods word met die oog op die
aankweek en instandhouding van burgerskap. Die program moet
daarop afgestem wees om die vaderland — vir Rousseau natuurlik
steeds die polis — as die primêre waarde te bevorder en om die
individuele burger van jongs af te deurweek met lojaliteit vir die
staat. 35 Nasionale karakter is vir Rousseau die hoeksteen vir ’n
gesonde staat en hy sê reguit dat wanneer dit ontbreek, dit eenvoudig
geskep moet word:
... each people has, or ought to have a national character; if it did not,
we should have to start by giving it one. 36
Rousseau se koestering vir die staat bepaal ook sy godsdienstige en
ekonomiese opvattings. In die laaste hoofstuk van sy Sosiale Kontrak
onder die opskrif, Burgerlike godsdiens, betreur Rousseau die breuk
tussen godsdiens en politiek wat deur die Christendom teweeg gebring
is. Die breuk het tot gevolg gehad dat die godsdiens die politiek — die
sake van die staat — ontheilig het. Voor die koms van die Christendom
was godsdiens ’n partikuliere verskynsel wat gevarieerd by elke
gemeenskap ingeweef was en wat elkeen van daardie gemeenskappe
met sy eie godsdiens op ’n eiesoortige wyse onderskraag het. Die
Christelike godsdiens het daarenteen ’n universele appèl en kan
daarom juis nie hierdie partikuliere onderskraging verleen nie. Dit
staan eerder in ’n spanningsverhouding met die partikuliere politieke
gemeenskap. Dit staan vyandig teenoor die staat omdat dit ’n niepolitieke
en ander-wêreldse orde dien. 37 In belang van die staat was
dit vir Rousseau noodsaaklik dat die politiek — die sake van die staat
— weer ’n heilige karakter moet kry. Met die oog hierop het die staat
’n behoefte aan ’n burgerlike godsdiens, oftewel sy eie mite wat die
staat kon dien:
34 Carlyle (n 33 hierbo) Vol V: 140-141.
35 Rousseau (n 23 hierbo) 176-177.
36
Rousseau (n 27 hierbo) 293.
37 Rousseau (n 21 hierbo) 176-183.

136 Hoofstuk 6
There is thus a profession of faith which is purely civil and of which it is
the sovereign’s function to determine the articles, not strictly as
religious dogmas, but as expression of social conscience, without which
it is impossible to be either a good citizen or a loyal subject. 38
Met die denkarbeid van Rousseau kry Hobbes se Leviatan aanbidders,
wat dit in die sewentiende eeu nog nie gehad het nie. 39 En saam met
die sterflike god se aanbidders kom ook ’n burgerlike godsdiens.
Uiteraard maak dit Hobbes se Leviatan veel sterker as wat Hobbes self
ooit kon voorsien het.
Rousseau se ekonomiese politiek pas in by sy politieke denke. Dit
was nie daarop gemik om die akkumulasie van privaat rykdom te
bevorder nie, maar om ’n vry en selfstandige nasie te skep. 40
Dienooreenkomstig moet die staatshuishouding so ingerig word dat
die interne kohesie van die burgery hegter gemaak, en die staat
versterk word. Liefde vir die vaderland moet die dominante hartstog
wees. Die najaag van private rykdom, weelde en gemak is nadelig vir
die versterking en verinniging van vaderlandsliefde omdat dit
privatisme aanwakker. Dit fokus individue se aandag op privaat
voordeel en isoleer hulle van die vaderland. Die najaag van private
rykdom moet daarom ontmoedig word. 41 ’n Waardestelsel gebou op
die weelde- en praalkultuur moet bekamp word. Pleks daarvan moet
nuwe republikeinse waardes gevestig word, wat ’n lae premie op
privaat rykdom plaas. Anti-praalwette moet dié waarde-ommekeer
bewerkstellig, maar dit is nie genoeg nie. Daar moet veral ’n
diepliggende hartsverandering intree, 42 sodat burgers uit vrye wil
geen hunkering meer na weelde sal hê nie. In plaas daarvan moet
burgers die hoogste republikeinse waarde, naamlik diens aan die
staat, beoefen. Wanneer so ’n waardeverandering gevestig is, sal die
skaarsheidsbelewenis van ekonomiese kommoditeite ook verdwyn.
Wat vroeër deur mense as skaars ervaar is, sal voortaan nie meer as
skaars beleef word nie. 43 Die drang na materiële dinge sal dus laat
vaar word. Rousseau vat die verwerping van die ywer na rykdom en
die aangryp van republikeinse waardes, soos volg saam:
... it is sufficient here to explain my idea, which is not to destroy
property absolutely, since that is impossible, but to confine it within the
narrowest possible limits; to give it a measure, a rule, a rein that will
38 Rousseau (n 21 hierbo) 186.
39
Rousseau het nie alleen gestaan in sy pleidooi vir ʼn burgerlike godsdiens nie. Dit
was tipies van die Verligtingsfilosofie. Soos Rousseau het ander van sy tydgenote
ook geleer dat ʼn mens nie gelyktydig ʼn goeie burger en ʼn Christen kon wees nie.
Sien JL Talmon (n 17 hierbo) 21-24.
40 Rousseau (n 23 hierbo) 224.
41 Rousseau (n 23 hierbo) 174.
42
Rousseau (n 23 hierbo) 14-175.
43 Rousseau (n 23 hierbo) 230.

Staatlike identiteit die Sterflike God kry ’n gemeente van aanbidders - Die Nasie 137
contain, direct and subjugate it, and keep it ever subjugate to the
public good. 44
Wanneer hierdie waardeverandering eers voltrek is, sal die
genoegdoening wat burgers uit die diens aan die staat verkry, burgers
se rykste beloning wees. Die nuwe waardes sal meebring dat daar by
die najaag van privaat rykdom geen baat meer gevind kan word nie.
Die konsep waarvoor Rousseau waarskynlik die bekendste is, is die
volente generale. Waar soewereiniteit vanaf die dae van Bodin in die
vors setel, leer Rousseau dat die algemene (volks)wil soewerein moet
wees. Besluite mag slegs op sterkte van die algemene wil geneem
word, want die algemene wil is soewerein. 45
Rousseau se opvatting oor die algemene wil is die sleutel tot sy
beskouing oor gelykheid en verduidelik tegelyk sy hewige afkeur van
enige sweem van pluralisme. Dit is ook Rousseau se algemene wil wat
tot ’n volskaalse totalitarisme ontwikkel het.
Die algemene wil is die uitdrukking van die gemeenskaplike
openbare belang. Hierdie wil is altyd reg en regverdig en dien altyd
die openbare belang. Die algemene wil is egter nie noodwendig uit die
meerderheid se wil af te lei nie. Trouens, selfs al is daar volledige
eenstemmigheid oor ’n bepaalde saak, beteken dit nog steeds nie dat
dié eenstemmigheid noodwendig ’n uitdrukking van die algemene wil
is nie, want, redeneer Rousseau, individue jaag altyd die
verwesenliking van persoonlike voordeel na en besef dikwels nie dat
hulle oorhoops met die algemene wil is nie. Dit kan gevolglik gebeur
dat die eenstemmige wil bloot ’n versameling van individuele wille is
wat individuele belang najaag en die algemene wil verwaarloos.
Mense word dikwels mislei, sê Rousseau, en die gevolg daarvan is om
die algemene wil te ontken en dan die slegte, in plaas van die goeie,
te wil: 46
There is often a great difference between the will of all (what all
individuals want) and the general will; the general will studies only the
common interest while the will of all studies private interest and is
indeed no more than the sum of individual desires. 47
Hieruit volg dat die algemene wil inderwaarheid ’n objektiewe en
onafhanklike bestaan voer, wat moontlik selfs slegs deur ’n enkele
persoon ingesien kan word, terwyl die res van die burgery, weens die
najaag van private belange, dwaal oor wat die algemene wil (en
belang) inhou.
44 Rousseau (n 27 hierbo) 317.
45 Rousseau (n 21 hierbo) 69.
46
Rousseau (n 21 hierbo) 72.
47 Rousseau (n 21 hierbo) 72.

138 Hoofstuk 6
Die algemene wil het nie soseer sy algemeenheid aan getalle te
danke nie, maar eerder daaraan dat dit ’n getroue weergawe van die
gemeenskaplike belang vergestalt. 48 Die algemene wil is die
algemene wil, nie omdat dit ondersteun word nie, maar omdat dit reg
is.
Die partikuliere wille van individue verkeer altyd onder
verdenking omdat dit strydig met die algemene wil kan wees. Die
algemene wil beoordeel die individuele wille en is die eksklusiewe
regter oor reg en verkeerd. 49
Just as nature gives man an absolute power over all his limbs, the social
pact (waardeur die staat in die lewe geroep word), gives the body politic
an absolute power over all its members. And it is this same power which
directed by the general will, bears as I have said, the name of
sovereignty. 50
Die knoop lê natuurlik by die vraag hoe die algemene wil gevind kan
word. Rousseau kon nooit werklik ’n bevredigende antwoord hierop
verstrek nie. As die meerderheid kan fouteer, wie moet dan die
algemene wil verwoord? Rousseau se gemaklike, dog onoortuigende
oplossing vir die probleem is dat die meerderheid na alles tóg
gewoonlik die algemene wil sal artikuleer, met die gevolg dat die
meerderheid dan altyd die res, wat uit pas met die algemene wil is,
sal bind: 51
When a law is proposed in the people’s assembly, what is asked of them
is not precisely whether they approve of the proposition or reject it, but
whether it is in conformity with the general will which is theirs; each by
giving his vote gives his opinion on the question and the counting of the
vote yields the declaration of the general will. When therefore, the
opinion contrary to my own prevails, this proves only that I have made a
mistake, and that what I believed to be the general will was not so. 52
(Eie beklemtoning)
Rousseau se volk is heeltemal monolities. Die volk spreek deur die
algemene wil met die gevolg dat die volk slegs een stem het. Die volk
is ’n eenheid en dit beweeg as ’n geheel. Die minderheidsmening wat
nie met die algemene wil (soos vervat in die meerderheidsmening)
strook nie, is nie bloot ’n ander mening nie. Dit is ’n verkeerde mening
en diegene wat dit huldig is verplig om dit te laat vaar. By Rousseau
is daar inderdaad geen agting en beskerming vir die
minderheidsmening nie, want, soos Rousseau sê:
48
Rousseau (n 21 hierbo) 76.
49 Talmon (n 17 hierbo) 41.
50 Rousseau (n 21 hierbo) 74.
51
Rousseau (n 21 hierbo) 153.
52 Rousseau (n 21 hierbo).

Staatlike identiteit die Sterflike God kry ’n gemeente van aanbidders - Die Nasie 139
... whoever refuses to obey the general will shall be constrained to do so
by the whole body, which means nothing other than that he shall be
forced to be free. 53
Rousseau het klaarblyklik met ’n yslike dilemma te kampe: hoe kan hy
enersyds vryheid hartstogtelik bepleit en dan in dieselfde asem
daardie vryheid soos uitgedruk in individuele en minderheidsmenings
goedsmoeds onder die dwang van die meerderheidswil, gedrapeer in
die gewaad van die algemene wil, plaas? Rousseau se uitweg hieruit is
dat die minderheid hulle vryheid verspeel en misbruik het en dat die
meerderheid die minderheid bloot bystaan deur aan die minderheid
die ware vryheid soos vervat in die meerderheidswil voor te hou,
waarby die minderheid dan moet inval. Daardeur kan die minderheid
ook die ware vryheid smaak. 54
Aangesien Rousseau se algemene wil juis algemeen moet wees,
verdra dit geen pluraliteit, verskille, uiteenlopende menings, of
onderlinge groeperings nie.
Thus if the general will is to be clearly expressed, it is imperative that
there should be no sectional associations in the state, and that every
citizen should make up his own mind for himself. 55
Rousseau se politiek werk dus met slegs twee entiteite in die
konstruksie van die openbare orde, naamlik die staat en die individu
(die individuele burger). Individue mag slegs binne die kollektiewe
staatsverband georganiseer word en nie seksioneel in groeperings nie.
Staatsburgerskap maak dus eksklusiewe aanspraak op individue se
openbare identiteit. Binne die openbare sfeer mag individue slegs
burgers wees en niks anders nie. Alle ander groepsidentiteite moet
energiek bestry word, aangesien dit die staatlike identiteit van
individue en hul lojaliteit jeens die staat in die gedrang kan bring. In
moderne terme binne die konteks van die territoriale staat beteken
dit dat die staatsnasie geen verdraagsaamheid teenoor enige taal-,
etniese, kulturele, godsdienstige of enige ander nie-staatlike
identiteit betoon nie. Vrye assosiasie en die gepaardgaande vestiging
van ’n pluralistiese orde is heeltemal buite die kwessie. Die staat —
in Hobbes se terme die sterflike god — word by Rousseau inderdaad
’n jaloerse god. Hy versamel vir homself ’n nasie na sy beeld en vestig
onbreekbare bande met die individuele burgers van die nasie. Hy duld
geen verdeelde lojaliteit weens betrokkenheid by gemeenskappe en
groepe anders as die staat self nie. Partikuliere belange en
53 Rousseau (n 21 hierbo) 64.
54
Talmon (n 17 hierbo) 40.
55 Rousseau (n 21 hierbo) 73.

140 Hoofstuk 6
groepsvorming moet derhalwe energiek teëgegaan word. 56 Rousseau
se oogmerk is om ’n nuwe identiteit en dus ’n nuwe mens te skep.
The aim is to train men to ‘bear with docility the yoke of public
happiness’, in fact to create a new type of man, a purely political
creature, without any particular private or social loyalties ... 57
Staatsburgerskap se monopolie op individuele identiteit is ook die
sleutel tot die verstaan van Rousseau se welbekende beskouing oor
gelykheid. Ongelykhede bring ekonomiese klasseverdeling en
gevolglik pluraliteit van uiteenlopende klasse-identiteite mee.
Rousseau redeneer dus dat aangesien dit noodsaaklik is dat
burgerskap die enigste openbare identiteit moet wees, alle
ongelykhede, byvoorbeeld die ongelykhede weens die bestaan van
feodale strukture, uit die weg geruim moet word. 58 Almal moet op ’n
gelyke voet staatsburgers wees. Die bestaan van stande is ongewens,
want dit bring ’n stande-identiteit naas die identiteit van
staatsburgerskap mee. Wanneer daar stande is, kan die burgers van
die staat uiteraard nie uit een mond praat nie. Solank daar stande en
groepe bestaan, is die algemene wil onbestaanbaar. Om die
integriteit van die algemene wil te beskerm, moet groeps- en
klasseverskeidenheid tot niet gemaak word. Daarom adviseer
Rousseau die Korsikane soos volg:
The fundamental law of your new constitution must be equality.
Everything must be related to it, including even authority, which is
established only to defend it. All should be equal by right and birth; the
state should grant no distinctions save for merit, virtue and patriotic
service ... 59
Met die oog op die verwesenliking van gelykheid leer Rousseau ook dat
die regstelsel só verander moet word dat dit vir die gewone burger
toeganklik en verstaanbaar is. Daar moet dus ’n eenvoudige volksreg
wees en die regters moet uit die geledere van die gewone burgery
kom. Daar is geen noodsaak vir ingewikkelde regsreëls soos
byvoorbeeld dié in die Corpus Iuris Civilis nie. In Rousseau se oë is dit
eenvoudig snert.
All the rules of natural law are better given in the hearts of people than
in all the rubbish of Justinian. 60
56 Rousseau (n 21 hierbo) 150. Sien verder Rousseau (n 23 hierbo) 199-203 waarin
Rousseau in besonderhede ingaan op die stappe wat gedoen moet word om
57
58
59
60
groepsvorming te verhoed.
Talmon (n 17 hierbo) 42.
Rousseau (n 27 hierbo) 287.
Rousseau (n 27 hierbo) 289
Rousseau (n 23 hierbo) 221.

Staatlike identiteit die Sterflike God kry ’n gemeente van aanbidders - Die Nasie 141
Immanuel Joseph Sieyès (1748-1836) werk die implikasies van
sekere dele van Rousseau se politieke filosofie in meer besonderhede
uit. Hy het ook sy invloed in die Franse Rewolusie, waarin hy ’n
belangrike rol gespeel het, laat geld.
Sieyès is ’n groot voorstander van die gedagte van nasionale
eenheid. Dit is nasionale eenheid wat die moontlikheid skep om die
algemene wil te kan artikuleer. In navolging van Rousseau leer hy dat
die groot euwel en die grootste struikelblok in die weg na die
verwesenliking van nasionale eenheid esprit de corps is, oftewel
partikuliere identiteite en lojaliteit teenoor groepe. Diegene wat
hulle met partikuliere groepe vereenselwig, pleks van om hulle
volledig en ongekwalifiseerd by ’n gemeenskaplike burgerskap in te
werp, is bloot wederstrewige individue en groepe wat hulle eie
private doelwitte nastreef en sodoende verseg om hulle by die
algemene (openbare) wil neer te lê. 61 Waar daar sodanige
uiteenlopende seksionele wille bestaan waardeur private belange
geartikuleer word, kan daar geen algemene wil wees nie. Die
oplossing is dus eenvoudig dat die seksionele wille ter wille van die
algemene wil uitgeskakel moet word. Daardeur sal ’n monistiese orde
van eenheid en gelykheid gevestig word. 62
Die twee groot drywers van die Jakobynse projek, Robespierre en
Saint-Just, glo net soos Rousseau en Sieyès dat die nasie slegs
individue as konstituerende boustene erken. 63 Hulle koester dieselfde
weersin in partikuliere groepsidentiteite.
Wanneer Rousseau se werk met dié van Jean Bodin, wat in
hoofstuk 4 bespreek is, vergelyk word, is dit ooglopend dat daar
weens die feit dat hulle op verskillende vraagstukke reageer het,
beduidende verskille tussen hulle bestaan. Desnieteenstaande is daar
terselfdertyd ’n ewe opvallende konsekwentheid en kontinuïteit
vanaf Bodin in die sestiende eeu tot Rousseau en sy navolgende
staatsbouers van twee honderd jaar later — een onmiskenbare goue
draad wat deur almal se denke loop. Bodin het naamlik ook ter wille
van die staat groepe (in sy geval godsdienstige groepe) as die grootste
euwel beskou. Net soos die latere staatsbouers was staatlike
burgerskap ook vir hom die enigste openbare identiteit en net soos die
latere staatsbouers moes alle ander identiteite uit die openbare sfeer
geweer en binne die private domein vasgeketting word. Rousseau,
Sieyès, Robespierre en Saint-Just waak net soos Bodin getrou oor die
staat se monopolie op die openbare domein. Almal is ewe antipluralisties.
Waarin Rousseau en sy volgelinge van Bodin verskil, is dat
hulle ’n populêre projek loods. By Bodin en ook by Hobbes is die staat
61 Talmon (n 17 hierbo) 73.
62
Talmon (n 17 hierbo) 74.
63 Talmon (n 17 hierbo) 93.

142 Hoofstuk 6
afsydig en op ’n afstand, maar by Rousseau en sy volgelinge word die
publiek intiem by die staat betrek. Waar die staat by Bodin en by
Hobbes bloot die vrede moes bewaar en behorende aan niemand,
feitlik ’n res nullius was, word dit nou ’n volledige en ’n verpligte res
publica.
Rousseau verleen die teoretiese vonk vir die sogenaamde
nasiebou-projekte wat tans steeds aan die orde van die dag is. Waar
Rousseau, soos vroeër verduidelik is, egter nie binne die staatlike
paradigma gedink het nie, het Sieyès, Robespierre en Saint-Just as ’t
ware vir Rousseau in die staatlike paradigma ingetransformeer en in
diens van die staatlike identiteit geplaas. Hiervolgens is die
denkpatroon deurlopend soos volg: daar word van die veronderstelling
uitgegaan dat die staat (byvoorbeeld die Suid-Afrikaanse staat) ’n
permanente en onveranderlike gegewe is. Dit is ’n absoluut vaste
vertrekpunt en is die onveranderlike raamwerk waarbinne alle
teoretisering oor openbare aangeleenthede moet plaasvind. Dit is
ongeag die historiese toevalligheid en kunsmatigheid daarvan nie vir
debat vatbaar nie. Die bestaan van die staat as ’n onveranderlike
gegewe lei tot die vraag wat gedoen moet word ten einde die staat te
stabiliseer en sy bestaande vorm te verskans. Die antwoord word dan
gevind in ’n staatsgeïnspireerde projek van social engineering, te
wete staatsbou, wat vaar onder die misleidende vaandel van
nasiebou. Hierdie projek behels dat daar, ten einde die staat te
ondersteun, noodgedwonge ’n nasie vir die staat geskep moet word.
Dit is nie die staat wat ter wille van die nasie moet bestaan nie.
Inteendeel, daar moet ter wille van die staat ’n nasie in aanskyn
geroep word. Die staat as die struktuur is dus die aktiewe agent wat
die kultuur moet bepaal en wat die mense ter wille van die
staatstruktuur moet verander. Dit is nie die struktuur wat na gelang
van die kultuur, dit wil sê die identiteite (en behoeftes) van die
mense, aangepas moet word nie. Inteendeel, die staat formeer vir
hom ’n volk na sy wense en na sy beeld. Met staatsdienende nasiebou
word die staat die mense se identiteitsbepaler en -wysiger. Hier sien
ons die staatlike paradigma in volle vaart.
2 Die dwanglogika van nasiebou
Met die oorplant en aanwending van Rousseau se denke vanaf die
oorspronklike raamwerk van die beperkte en homogene stadstaat na
die omvangryke en heterogene territoriale staat is die grondslag vir
totalitêre demokrasie, wat dikwels met ’n nasiebouprojek gepaard
gaan, gelê. Totalitêre demokrasie staan vyandig teenoor pluralisme —
’n veelheid van gemeenskappe en ’n verskeidenheid van politieke

Staatlike identiteit die Sterflike God kry ’n gemeente van aanbidders - Die Nasie 143
denkrigtings — en wil daarenteen ’n enkele eksklusiewe (politieke)
waarheid tot stand bring. 64
Dit beteken dat slegs een openbare identiteit en leefwyse, een
soort mens wat na die behoeftes van die staat uitgeknip is, een
voorgeskrewe stel politieke opvattings en slegs instellings wat aan die
voorskrifte van dié opvattings voldoen, geduld word. Dit is die
openbare identiteit, leefwyse, opvattings en instellings soos gesien en
afgedwing deur die dominante politieke krag — gewoonlik die
meerderheidskomponent — in die territoriale staat. Logieserwys
beteken dit terselfdertyd dat alle nie-konformerende opvattings,
instellings en identiteite aktief uitgeweer word. Hierdie totalitêre
demokrasie het volgens JL Talmon ’n messiaanse visie waarvolgens
burgers van die staat, wat nog nie die nuwe identiteit aanvaar het nie,
volgens die vooraf ontwerpte opvatting van die dominant kragte oor
hoe alle inwoners behoort te wees, moet verander sodat hulle in gelid
met die dominante kragte moet kom en sodat almal saam ’n
harmonieuse en perfekte bestaan as nuwe nasie kan voer. ’n Politieke
projek word gedryf om hieraan uitvoering te gee. 65 ’n Enkele
omvattende politieke filosofie moet menslike optrede bepaal en
uiteindelik moet die politieke werklikheid aan die voorskrifte van dié
filosofie — op die keper beskou ’n ideologie — voldoen. 66 Daar word
met mense omgegaan nie in terme van wat hulle is nie, maar van wat
hulle moet en sal wees, sodra die ideale toestand van die nuwe nasie
volgens die voorskrifte van die ideologie realiseer. 67 Die wense en
oortuigings van diegene wat hulle nie met die gestelde ideaal
vereenselwig nie kan maar geïgnoreer word. Hulle kan gedwing en
geïntimideer word om uiteindelik by die gestelde ideaal in te val. 68
Die aandrang dat mense moet verander, sodat hulle hulself met die
eindbestemming vereenselwig en die voorgeskrewe identiteit van die
nuwe nasie aanvaar, geskied vreemd genoeg in die naam van vryheid.
Ware vryheid, aldus Rousseau, beteken dat mense die dwalinge van
hul eiebelang insien en laat vaar en hulle sodoende by die algemene
wil inwerp en daarmee konformeer.
Hierdie verwronge beskouing van vryheid 69 skryf voor dat mense
teen hulself in opstand kom en nuwe mense, gedryf deur ’n nuwe
waarheid, moet word. Aan die een kant is daar mense as lede van
partikuliere gemeenskappe met die daadwerklike belewenis van hulle
eie identiteite, historiese agtergronde en geskiedsbeelde,
sentimente, behoeftes en belange. Daarteenoor staan die ware en
64 Talmon (n 17 hierbo) 1.
65 Talmon (n 17 hierbo) 2.
66
Talmon (n 17 hierbo) 2.
67 Talmon (n 17 hierbo) 3.
68 Talmon (n 17 hierbo) 2.
69
I Berlin Four Essays on Liberty (Two Concepts of Liberty) (1969) 131 et seq verwys
daarna as ‘positiewe vryheid’ en lewer dan skerp kritiek daarteen.

144 Hoofstuk 6
bevryde mens, die mens wat verwesenlik word sodra hy homself aan
die voorgeskrewe dominante opvatting onderwerp en met die
vermeende hoër entiteit van die nasie vereenselwig het en sy
eertydse identiteit laat vaar het. Mense moet van hul eie egoïsties
geïnspireerde dwalings afsien sodat hulle harmonie binne die groter
verhewe entiteit kan vind. 70 Die ‘ou’ mens moet sy verdwaalde
skynself — sy verkeerde weë — afsweer, hom van sy dwaalweë bekeer
en as ’n nuwe mens, in gelid met die vermeende hoër entiteit as ’t
ware wedergebore word.
In die geval van Rousseau en sy staatsbou-volgelinge moet
individue en partikuliere gemeenskappe hulle wegkeer van die valse
verleidinge wat met ’n voortgesette verbintenis met partikuliere
entiteite en gemeenskappe gepaard gaan. In plaas daarvan moet hulle
volledig aan die eise van die ware algemene wil, soos versinnebeeld
in die nuwe nasie, voldoen. Hulle moet enige verbintenis met
gemeenskappe laat vaar en hulle ongekwalifiseerd aan die
monolitiese entiteit — die staat — onderwerp en hulle ewe
ongekwalifiseerd met die gepaardgaande monolitiese identiteit van
staatsburgerskap vereenselwig.
Dit is teen hierdie agtergrond dat Isaiah Berlin sê dat Hobbes meer
eerlikheid as Rousseau aan die dag gelê het. Hobbes, sê Berlin, gee
nie voor dat sy soewerein nie outoritêr is nie. Hy probeer dit net
regverdig. Rousseau, daarenteen, met sy verwronge vryheidsbeskouing,
luidens Berlin, het die vermetelheid om die verslawing aan
die soewerein (die algemene wil) as vryheid voor te hou. 71
Rousseau se beskouing oor vryheid funksioneer op die keper
beskou as verraderlike magstrategie: die strategie van magsverdoeseling.
Despotiese mag word uitgeoefen, maar die magsgreep
oor diegene op wie dit afgedwing word kom nooit aan die lig nie. Die
onderdaniges word wysgemaak dat die aanvaarding van die
dwangmaatreëls en die gepaardgaande verwerping van hul eie
identiteite juis die omhelsing van vryheid impliseer. Berlin
verduidelik dit soos volg:
The triumph of despotism is to force the slaves to call themselves free.
It may need no force; the slaves may proclaim their freedom quite
sincerely; but they are none the less slaves. 72
Michael Walzer se insigte werp verdere lig op die brutale dwangpolitiek
waarmee ons hier te kampe het. Walzer toon aan dat filosofie
(in die gedaante van rasioneel deurdagte politieke opvattings)
70 Berlin (n 69 hierbo) 134.
71
Berlin (n 69 hierbo) 164.
72 Berlin (n 69 hierbo) 165.

Staatlike identiteit die Sterflike God kry ’n gemeente van aanbidders - Die Nasie 145
enersyds, en demokrasie andersyds, teenoorgesteldes is. 73 ’n
Politieke filosofie wil sy rasionalistiese program deurvoer, ongeag die
wil van die volk, oftewel sonder inagneming van die demokratiese
keuse (wat natuurlik uiteenlopende keuses is) van diegene op wie dit
van toepassing gaan wees. 74 Rousseau gee voor dat hierdie breuk nie
bestaan nie, want, sal onthou word, volgens hom moet eenvoudige
verstaanbare reg deur die burgers self gemaak word in plaas daarvan
om uit die komplekse beredeneringe van enkele juriste te spruit. Die
breuk is egter nie geheel nie, want Rousseau vereis dat die volk die
algemene deug moet volg en dit sal slegs gebeur as hulle as die ware
volk optree wat die gemeenskaplike algemene belang nastreef en nie
meer net as ‘egoïstiese’ individue of sub-gemeenskappe optree nie.
Die ware algemene wil kan op sy beurt egter slegs ingevolge ’n enkele
stel objektiewe wette getrou uitgedruk word. Ander sienings wat van
hierdie outentieke uitdrukking van die (gewaande) ware algemene wil
afwyk, artikuleer bloot egoïstiese partikuliere voorkeure. Dit sal
dikwels gebeur dat die volk fouteer deur nie die algemene wil in te
sien nie. Dit is dán wanneer die filosoof — die ideoloog — wat die insig
in die outentieke algemene wil het, op gesaghebbende wyse
korrigerend tussenbeide moet tree en moet sê wat die algemene wil
werklik behels. 75 Sodra dit gebeur het, is die ware algemene wil weer
herstel en is die filosoof wat met sy rede insig in die waarheid het, in
beheer van sake. Wanneer die filosoof dit doen, handel hy nie meer
in sy hoedanigheid van afsydige wysgeer nie maar as die legitieme
vertolker van die algemene deug. 76 Demokrasie, sê Walzer, hou in dat
die volk mag besluit, ten spyte daarvan dat die besluite moontlik
verkeerd mag wees. Volgens Rousseau, daarenteen, is die volk se
besluitnemingsbevoegdheid beperk tot die neem van die regte
besluite. Die volk mag eintlik net dit wat reeds objektief reg is,
bevestig. Indien die volk fouteer, het diegene wat insig in die ware
volkswil — die algemene wil — het, die bevoegdheid om die volk se
dwalings te korrigeer. 77
Nasiebou is ’n integrale deel van die gesketsde sindroom. Dit hou
eweneens ’n ideale visie van ’n staatsnasie voor en vereis dan van alle
inwoners — in die besonder die minderhede wat (nog) nie met die
staatsnasie in pas is nie — om hulself te verander om die ideale visie
van hierdie nasie te verwesenlik. Nasiebou is insgelyks ten minste
ongemaklik, maar gewoonlik openlik vyandig teenoor pluraliteit.
Nasiebou behels ’n program om die plurale en die partikuliere uit die
openbare domein te weer ten gunste van ’n enkele staatlike
geïnspireerde openbare identiteit, naamlik dié van die staatsnasie.
73 M Walzer ‘Philosophy and Democracy’ (1981) 9 Political Theory 379 et seq.
74 Walzer (n 73 hierbo) 383.
75 Walzer (n 73 hierbo) 384.
76 Walzer (n 73 hierbo) 385.
77 Walzer (n 73 hierbo) 387-393.

146 Hoofstuk 6
Die nasie word gesien as iets groter en verhewe bo etnisiteit 78 en bo
partikuliere kulture, tale, historiese belewenisse, godsdienste en dies
meer, wat minderheidsgemeenskappe juis kenmerk. Al hierdie
partikuliere identiteite moet ter wille van hierdie vermeende
verhewe nasie ontbind en daarin verdwyn. Nasiebou is dus in die
woorde van Jan Gagiano:
... the integration of communally diverse and/or territorially discrete
units into the institutional framework of a single state and the
concomitant transfer of a sense of common political identity and loyalty
to the symbolic community defined by the founding ideology of such a
state. 79
In die lig hiervan is dit duidelik dat die begrip nasiebou klaarblyklik ’n
bedrieglike (wan)benaming is vir die verskynsel waarmee ons hier te
make het, want wat hierdie programme onderskraag en verskans, is
nie nasies in die sin van partikuliere etniese, taal-, kultuur- en
dergelike gemeenskappe nie, maar wel twee ander heg verweefde
dinge: die staat en die dominante kragte — die heersende gemeenskap
— in beheer daarvan. Dit is daarom pasliker om eerder van staatsbou
as nasiebou te praat. Die kerndoelwit van wat nasiebouprogramme
genoem word, is om die staat te beskerm teen die aansprake van
gemeenskappe, elk met hulle eie historiese belewenisse, tale,
identiteite en sentimente, wat in die heterogene territoriale staat
gehuisves word, maar wat volgens die homogeniserende nasiebouprojek
moet verdwyn. Hierdie projekte vrees die middelpuntvliedende
kragte wat deur nie-konformerende minderheidsgemeenskappe
ontketen kan word en waardeur die verbrokkeling of
destabilisering van die staat meegebring mag word. Op die keper
beskou, is die belang wat beskerm word natuurlik nie die staat self
nie, maar die dominante kragte — gewoonlik die heersende
meerderheids-gemeenskap binne ’n staat. Die belange van daardie
dominante gemeenskap word volledig met die staat self
geïdentifiseer. Wanneer daar dus van staatsbou gepraat word, is dit
veral die belang van hierdie dominante gemeenskap daarbinne wat
gedien word. Dit is daardie soort staat wat so oor nasiebou besorg is,
wat deur nasiebouprojekte in beskerming geneem word. Dit is
daarenteen juis vyandig teenoor die nie-dominante partikuliere
gemeenskappe. Die nasie — in die besonder die nie-dominante
gemeenskappe daarbinne — is bloot die plooibare en manipuleerbare
instrumente wat die staat tot diens moet wees. Nasiebou, wat onder
die aanvoering van die dominante kragte in die staat van staatsweë
geïnspireer word, is bloot ’n strategie, ’n middel om die doel te
verwesenlik om die staat en die dominante kragte in beheer daarvan
se posisie te verskans. Dienooreenkomstig is dit nasiebou se strategie
78
Degenaar (n 10 hierbo) 2, 7.
79 Gagiano (n 10 hierbo) 32.

Staatlike identiteit die Sterflike God kry ’n gemeente van aanbidders - Die Nasie 147
om in belang van die staat en die heersende kragte daarvan deur
aanmoediging, propaganda, onderwys en soms deur brute dwang
partikuliere gemeenskappe te verswak en te verseker dat hierdie
gemeenskappe hulle volledig met die staat vereenselwig en ’n
staatlike identiteit aanneem: in Rousseau se terme dat hierdie
gemeenskappe hul wederstrewigheid sal laat vaar en by die algemene
wil sal inval. Nasiebou beliggaam dus ’n wesenselement van die
staatlike paradigma, want die beskermde belang in diens waarvan
nasiebou staan, is die staat self. 80 Nasiebou, oftewel staatsbou,
beoog om almal wat toevallig binne die grense van ’n bepaalde staat
verkeer, en hoe arbitrêr en outoritêr die grensvasstelling van daardie
staat ook al was, te teiken vir die afdwinging van ’n staatlike
identiteit aan die hand van die voorskrifte van die dominante
politieke kragte in die betrokke staat. Dit dwing ’n Spaanse identiteit
op Katalane en Baske af, dit forseer Kroate en Sloweniërs om teen wil
en dank primêr Joegoslawiërs te wees, dit vereis van Skotte om
primêr Britte te wees, dit eis dat Tamils eerstens Sri-Lankane moet
wees, dat Vlaminge in die eerste plek Belge moet wees, dat Koerde
hulself in ’n enkele Turkse identiteit moet oplos en dat Afrikaners in
die eerste plek die staatlike identiteit van Suid-Afrikanerskap moet
omhels. Hierdie logika van staatlike identiteit spruit regstreeks voort
uit die staatlike paradigma, want dit is inherent aan die territoriale
staat om juis identiteit te verstaatlik en plurale identiteite te ontken.
Hendrik Spruyt verduidelik dit soos volg:
Thus the modern state defines the human collectively in a completely
novel way. It defines individuals by spatial markers, regardless of kin,
tribal affiliation, or religious beliefs. Individuals are in a sense
amorphous and undifferentiated entities who are given an identity
simply by their location in a particular area. Thus one must make
Acquitanians, Normans, and Bretons into French people. 81
Jan Gagiano se verduideliking is daarom korrek wanneer hy sê:
State nationalism imposes nationhood on any given subject population
eventually included in the national boundaries. 82
Al die gemeenskappe van wie vereis word om in die groter entiteit op
te gaan, word in der waarheid aangesê om hulself te versaak en hul
eie identiteit te ontbind ter wille van die ‘groter’ staatlike identiteit
wat teen wil en dank in belang van die staat en sy heersende kragte
verskans moet word. Juis daarom kan Walker Connor verklaar:
80 Gagiano (n 10 hierbo) 23-24.
81 H Spruyt (1994) The sovereign state and its competitors: An analysis of systems
change Princeton University Press New Jersey 34-5.
82 Gagiano (n 10 hierbo) 24.

148 Hoofstuk 6
The one man’s nation building is another man’s subjugation — or one
man’s nation building another’s nation disintegration. 83
Dit is veral in voormalige koloniale gebiede in Afrika, met inbegrip van
Suid-Afrika, waar die eertydse koloniale maghebbers staatsgrense
arbitrêr sonder enige inagneming van die demografiese realiteite
vasgestel het, 84 waar nasiebou die vernietiging van taal- en etniese
gemeenskappe — nasievernietiging — beteken. In hierdie gebiede is
groepe sonder raadpleging kunsmatig in dieselfde politieke entiteite
ingedwing, bloot omdat dit op daardie oomblik die aspirasies van die
koloniale heersers gedien het. Walker Connor som die somber realiteit
dus korrek op wanneer hy sê:
Since most of the less developed states contain a number of nations and
since the transfer of primary allegiance from these nations to the state
is generally considered the sine qua non of successful integration, the
true goal is not ’nation building’ but ’nation destroying’. 85
Die nasiebouers is derhalwe vernietigers en die intellektuele
aktiwiteit wat in diens daarvan ontwikkel is dien ’n vernietigende
ideaal.
Nasiebouprojekte is ooglopend anti-demokraties want dit geskied
sonder die instemming van sekere segmente van die staatsbevolking
wat geforseerd daaraan onderwerp word. Dit is die onderneming van
’n heersende politieke elite wat sentralisties gedryf en op almal
afgedwing word. 86 Daarvan getuig Jakobynisme, Bolsjewisme,
Nasionaal-Sosialisme, Falangisme en talle ander eietydse
nasiebouprojekte.
Op die keper beskou, is dit die strewe van nasiebou dat die staat
en die nasie moet saamval en dat die staat die karakter van die
dominante groepering binne die staat moet aanneem. Die owerheid
dwing die aanvaarding van hierdie dominante karakter op niedominante
groeperings — gewoonlik minderhede — af. Die teenpool
van nasiebou is ’n demokratiese kultuur. Hiervolgens word ’n
burgerlike gemeenskap wat deur pluraliteit gekenmerk word, in stand
gehou in plaas daarvan om ’n staatsnasie op almal te probeer
afforseer. 87 Die vermaarde Afrikaanse politieke filosoof, Johan
Degenaar, doen dienooreenkomstig aan die hand dat Suid-Afrika nie
tyd moet verspil om ’n nasie te probeer bou nie, maar eerder
gesamentlike verantwoordelikheid moet aanvaar om ’n demokratiese
83 W Connor ‘Nation-building or Nations-destroying’ (1971-72) 24 World Politics 336.
84 Sien veral Makua wa Mutua (n 7 hierbo) 1113-1176.
85 Makua wa Mutua (n 7 hierbo) 1113-1176.
86 Gagiano (n 10 hierbo) 22.
87 Degenaar (n 10 hierbo) 9-15.

Staatlike identiteit die Sterflike God kry ’n gemeente van aanbidders - Die Nasie 149
kultuur aan te kweek. 88 Dit sal onder andere meehelp om ’n totalitêre
orde en ’n dominante monolitiese staatskultuur te verhoed. 89
Vanuit die denkwêreld van die liberale teorie en by name die
woordvoerders van die klassieke liberalisme, soos John Stuart Mill,
Alexis de Tocqueville en Lord Acton, word nasiebouprojekte met
besonder toepaslike kritiek belig. Weliswaar het die begrip nasiebou
nog nie in hulle tyd bestaan nie. Tog was demokratiese totalitarisme,
meerderheidsdominasie en weersin in pluralisme — alles deelgenote
in dieselfde genetiese poel van nasiebou — welbekend. Dit was
trouens ook die onderwerp van baie van die filosofiese arbeid van die
vermelde drie here.
Liberalisme word gewoonlik uitsluitlik met die gedagte van
individuele vryheid verbind, maar soos Chandran Kukathas 90 aandui,
is liberalisme in die breedste sin wesenlik ’n teorie ten gunste van
pluralisme en multikulturalisme. Liberalisme bied volgens hom die
aantreklikste antwoord vir die realiteit van morele, godsdienstige en
kulturele verskeidenheid. 91
Mill beskou die tirannie van die meerderheid, wat soos uit die
bespreking hierbo blyk aan die wortel van nasiebouprojekte en
demokratiese totalitarisme lê, as ’n wesenlike bedreiging vir
individuele vryheid, en verklaar:
Society can and does execute its own mandates: and if it issues wrong
mandates instead of right, or any mandates at all in things with which it
ought not to meddle, it practices a social tyranny more formidable than
many kinds of political oppression, since, though not usually upheld by
such extreme penalties, it leaves fewer means of escape, penetrating
much more deeply into the details of life, and enslaving the soul itself. 92
Gevolglik argumenteer Mill dat, ofskoon dit noodsaaklik is om
maatreëls teen politieke funksionarisse se magsmisbruik te tref, dié
beskerming nie genoeg is nie. Die heersende openbare mening — die
dominante mening — het ’n tirannieke uitwerking omdat dit op
88
Degenaar (n 10 hierbo) 15.
89 I Young ‘Polity and group difference: a critique of the ideal of universal
citizenship’ (1989-1990) 99 Ethics 258 argumenteer in dieselfde trant en bepleit
die erkenning van ’n plurale en gedifferensieerde publiek en van heterogene
burgerskap. Dit sal dien as teenvoeter teen homogene dwingelandy wat deur ’n
dominante groepering op die totale staatsbevolking afgeforseer word.
90
C Kukathas ‘Liberalism and multiculturalism: The politics of difference’ (1998) 26
Political Theory 686 et seq.
91 Sien ook in die algemeen W Kymlicka Liberalism, Community and Culture (1989)
wat pluralisme en die gepaardgaande beskerming van minderhede as ’n basiese
bestanddeel van liberale teorie beskou, asook GB Levy ‘Equality, autonomy and
cultural rights’ (1997) 25 Political Theory 215–248, wat ’n soortgelyke mening
huldig.
92 JS Mill On Liberty (1986) 10-11.

150 Hoofstuk 6
andersdenkendes afgedwing word. Dit is daarom noodsaaklik om ook
dáárteen beskerming te verleen:
There is a limit to the legitimate interference of collective opinion with
individual opinion and individual independence; and to find that limit
and to maintain it against encroachment, is as indispensable to a good
condition of human affairs as protection against political despotism. 93
By lord Acton 94 is die besorgdheid oor die tirannie van die
meerderheid nog meer prominent as by Mill. Hy gee ook meer as Mill
blyke van ’n waardering vir pluralisme en vir die erkenning van die
oortuigings van minderheidsgroepe.
Die enkele groot euwel wat deur (onverfynde modelle van)
demokrasie teweeg gebring kan word, is dat dit die tirannie van die
meerderheid, wat in hoofstuk 7 meer breedvoerig bespreek word, in
die hand werk. 95 Daarom is die beste maatstaf waarmee bepaal moet
word of ’n land werklik vry is, volgens hom die graad van beskerming
wat minderhede geniet, 96 wat natuurlik tegelyk ’n afkeer van
staatsbouprojekte impliseer. Lord Acton vind meerderheidsdominasie
selfs erger as minderheidsdominasie en beklemtoon die noodsaak vir
minderheidsbeskerming wanneer hy verklaar:
It is bad to be oppressed by a minority, but it is worse to be oppressed by
a majority. For there is a reserve of latent power in the masses which, if
it is called into play, the minority can seldom resist. But from the
absolute will of the entire people there is no appeal, no redemption, no
refuge but treason. 97
Die skerpsinnigste kritiek teen die meerderheidswil en teen
meerderheidstirannie (en teen staatsbou) en die omvattendste vroegliberale
apologie vir pluralisme kom egter van die Franse liberales
soos Prosper de Barante, Guizot, Royer-Collard, Madame De Stael en
natuurlik van De Tocqueville. 98
Die hooftema van bespreking deur die Franse liberales van die
1820's was dat die Franse rewolusie uiteindelik slegs die staat aan die
een kant teenoor geatomiseerde individue aan die ander kant as die
interafhanklike konstituerende bestanddele van die openbare orde
opgelewer het. Dit het in die besonder versuim om sinvolle erkenning
93 Mill (n 92 hierbo) 11.
94 Sien byvoorbeeld GP Gooch ‘Lord Acton: Apostle of liberty’ (1946-1947) 25
Foreign Affairs 629.
95 JN Figgis en RV Laurence (reds) ‘Sir Erskine May’s Democracy in Europe’ in lord
JActon The History of Freedom and Other Essays (1907) 97. (Die werk bevat ’n
samevatting van lord Acton se opstelle.)
96 Figgis en Laurence (n 95 hierbo) 4.
97 Figgis en Laurence (n 95 hierbo) 11.
98
Sien in die algemeen EK Bramsted en KJ Melhuish Western Liberalism: A History
of documents from Locke to Croce (1978); L Siedentop Tocqueville (1993) 20-40.

Staatlike identiteit die Sterflike God kry ’n gemeente van aanbidders - Die Nasie 151
aan tussenliggende instellings en assosiasies te gee. 99 Die
kontrakteorie wat uit die sewentiende eeu geërf is, met sy klem op
die natuurlike individu het uiteindelik tot ’n nuwe Leviatan gelei. In
die afwesigheid van intermediêre gemeenskappe en strukture is
individue toenemend op twee maniere aan hierdie nuwe Leviatan
blootgestel. Eerstens is hulle regstreeks sonder die buffers van
tussenliggende gemeenskappe aan die dwang van die staat
uitgelewer, en tweedens is hulle ook weens die onderskraging wat
lidmaatskap van tussenliggende gemeenskappe verskaf, toenemend
afhanklik van die staat.
Eksperimentering met plaaslike outonomie en federalisme as
geneesmiddel teen die oormatig sentralistiese staat het wyd by
hierdie liberales voorgekom. 100
Tocqueville is die baanbreker-teoretikus op die gebied van plurale
demokrasie en teen nasiebouprojekte. Hy is enersyds deur
Amerikaanse federalisme geïnspireer, en andersyds terdeë bewus van
die tirannie van die Franse rewolusie waardeur gelykheid en
eenvormigheid op almal afgedwing is 101 en waardeur almal bloot
magtelose individue teenoor die magtige staat geword het.
Tocqueville redeneer dat staatsoewereiniteit soos dit deur Bodin en
Hobbes voorgehou is, sy doel gedien het. Dit het middelpuntvliedende
kragte in bedwang gebring en sodoende vrede en stabiliteit verseker.
In sy tyd, sê hy, het dit egter, soos duidelik deur die uitspattige
outoritêre sentralisme van die Franse Rewolusie gedemonstreer,
disfunksioneel geraak. 102
In ooreenstemming met die basiese uitgangspunte van die
liberalisme, is dit ook vir Tocqueville belangrik dat die basiese
onderskeid tussen die private en die openbare sfere gehandhaaf moet
word. Gevolglik moet daarteen gewaak word dat die beroep op
republikeinse deug, soos deur Rousseau, nie ontaard in ’n
burgerskapsdissipline wat te diep in die private sfeer invreet nie. 103
Tocqueville gaan egter verder as die ander liberale wat slegs die
private domein teen owerheidsvergrype wil vrywaar. Hy is ook self ’n
republikein wat probeer om die deugdelike elemente van Rousseau se
republikanisme te red. Republikeinse burgerlike deugde kan egter
slegs in ’n plurale opset beoefen word en is nie in ’n omvangryke
territoriale staat — byvoorbeeld die Frankryk van sy tyd —
beoefenbaar nie. 104 Die omvangryke territoriale staat met sy sterk
gesentraliseerde gesag kan nooit daarin slaag om werklik ’n res
99 Siedentop (n 98 hierbo) 26.
100 Siedentop (n 98 hierbo) 20-40.
101 Siedentop (n 98 hierbo) 58-59.
102 Siedentop (n 98 hierbo) 41.
103 Siedentop (n 98 hierbo) 63.
104 Siedentop (n 98 hierbo) 67-68.

152 Hoofstuk 6
publica te wees nie, want dit is eenvoudig so ver van die burgery
verwyderd dat die burgers geen daadwerklike meelewing daarmee
kan hê nie. Republikanisme vereis kleiner en hegter politieke eenhede
waarmee die burgers hulle daadwerklik kan vereenselwig en waarin
hulle hulle kan laat geld.
Tocqueville is in hierdie opsig veel nader aan Rousseau — wat juis
konsekwent die beperkte politieke eenheid as vereiste vir sy
republikanisme gestel het — as die staatlike vertolkers van Rousseau
soos Sieyès en Robespierre.
Tocqueville se groot kommer, meegebring deur sy ervaring van die
Franse Rewolusie, was dat die uitkalwe van aktiewe burgerskap kon
lei tot ’n volledige privatistiese bestaanswyse en uiteindelik tot
volslae individuele atomisme. Hierdie toedrag van sake bring
noodwendig veral die wantoestand van oormatig sentralistiese
burokrasie mee. 105 Tocqueville se kuur hiervoor is om sentralisme en
privatisme gelyktydig te bekamp. Dit gebeur deur intermediêre
assosiasies tussen die individu en die staat te stimuleer waarin die
republikeinse deugde van burgerlike, politieke betrokkenheid en
deelname aangekweek kan word. 106
Die intrinsieke gebrek wat Tocqueville in demokrasie in die
territoriale staat van sy tyd bemerk, is dat dit op die beginsel van
burgerlike gelykheid en homogenisering gevestig is, wat geen
teenvoeter teen die ontwikkeling van oormatige sentralisasie en ’n
oormagtige staat en teen magsmisbruik bied nie. 107 So ’n teenvoeter
kan net deur intermediêre gemeenskappe en strukture tussen die
regering en die individu verskaf word. Hierdie gemeenskappe en
strukture bemagtig individue omdat dit mense in groepe saamtrek wat
terselfdertyd ook die uitwerking het om die oormatige mag en
sentralisasie van die staat aan bande te lê.
Die afwesigheid van intermediêre gemeenskappe gee aanleiding
tot ’n verwante euwel wat Tocqueville by die demokrasie van sy tyd
waargeneem het. 108 Dit is naamlik die onderdrukkende uitwerking
van meerderheidsdemokrasie. Die feit dat ’n bepaalde standpunt wye
ondersteuning geniet, laat mense sonder gronde geïntimideerd die
gevolgtrekking maak dat dié standpunt reg behoort te wees. Dit
ondermyn die integriteit van rasionele argument, met die gevolg dat,
soos Larry Siedentop dit stel:
105 Siedentop (n 98 hierbo) 139.
106 Siedentop (n 98 hierbo) 139-140.
107 Siedentop (n 98 hierbo) 140.
108 In dié opsig het Acton duidelik by die werk van Tocqueville gebaat.

Staatlike identiteit die Sterflike God kry ’n gemeente van aanbidders - Die Nasie 153
... moral and intellectual enfeeblement may result from individual
judgment abdicating in the face of public opinion. 109
Formele gelykheid en die afwesigheid van intermediêre assosiasies
waarin mense ’n buffer teen die mag van die meerderheid kon vind,
verplig andersdenkende minderhede tot onderwerping aan die
openbare mening,
... resulting not in independence of judgment but conformity, a
pandering of opinions because they are widely shared. 110
Die kuur hiervoor is weereens aldus Siedentop te vinde in pluralisme
en intermediêre assosiasies:
For by associating and discovering others who share an opinion,
individuals acquire greater confidence in their own judgments. 111
In plaaslike republikanisme en in die beoefening van burgerlike
deugde op plaaslike vlak vind Tocqueville nie net ’n tegniek nie, maar
ook ’n nuwe moraliteit, ’n moraliteit wat meewerk teen die
tirannieke uitwerking van meerderheidsdwang en -intimidasie en teen
gesentraliseerde burokratiese voorskrifte. 112
Verskeidenheid is gevolglik noodsaaklik om vryheid te verseker,
terwyl individuele vryheid sonder die beskerming van die integriteit
van groepe eweneens onbestaanbaar is. ’n Demokratiese samelewing
wat ernstig is oor die handhawing van vryheid behoort voorkeur aan
die instandhouding van groepe te gee. Nasiebou wat daarenteen
vyandig teenoor die instandhouding van groepe staan, is uiteindelik
ook die vyand van individuele vryheid. Daarom sê Degenaar tereg:
The plurality of associations should be maintained as effective
structuring of freedom acted as counter-measure to any form of
totalitarianism. An open and plural society is precisely one in which the
existence of bargaining power of a variety of associations are accepted
and protected. 113
3 Sagter vorme van nasiebou
Nasiebou het minder kru en meer gevarieerde vertakkings. Benewens
109 Siedentop (n 98 hierbo) 81.
110 Siedentop (n 98 hierbo) 82.
111 Siedentop (n 98 hierbo) 82.
112 Siedentop (n 98 hierbo) 64.
113 JJ Degenaar ‘Pluralism’ in DJ van Vuuren en DJ Kriek (reds) Political Alternatives
for Southern Africa: Principles and Perspectives (1983) 86; Sien verder in hierdie
verband die deeglike bespreking van B Zylstra From Pluralism to Collectivism -
The development of Harold Laski’s political thought (1970).

154 Hoofstuk 6
Jakobynse nasiebou is daar ook die strategieë van konstitusionele 114
asook dié van pluralistiese nasiebou. 115 Konstitusionele nasiebou is
gekonstrueer op ’n gemeenskaplike lojaliteit teenoor die grondwet, in
die besonder van ’n grondwet wat ook vir die beskerming van
individuele regte voorsiening maak. Dit vind onder meer uitdrukking
in wat gewoonlik as konstitusionele patriotisme bekend staan. Dit
funksioneer onder meer op sterkte van die aanname dat etniese
minderhede mettertyd wesenlik met assimilasie in die meerderheid
vir lief sal neem op voorwaarde dat die howe beskerming aan enkele
minderheidsregte sal verleen. 116
Pluralistiese nasiebou se oogmerke is nog meer beskeie. Ofskoon
dit nie die ideaal laat vaar dat daar ’n nasie vir die staat in die lewe
geroep moet word nie, sien dit af van die dwingende maatreëls van
nasiebou volgens die Jakobynse patroon. 117 Die strategie behou
steeds die doelwit om lojaliteit teenoor die staat te bevorder, maar
in plaas daarvan om dit met dwang te bewerkstellig, word dit met
maatreëls wat daarop gemik is om groepe te akkommodeer,
(akkommoderingsmaatreëls) aangehelp. Dit is as ’t ware ’n minsame
nasieboustrategie wat die pynigende roede van die Jakobynisme vir ’n
smaaklike wortel verruil. Die strategie maak onder andere vir
magsdelingsmeganismes en vir minderheidsbeskerming voorsiening.
118 Die toenemende erkenning van minderheidsregte oor die
laaste dekades getuig grootliks van die groeiende aantreklikheid van
hierdie strategie. 119
Hierdie twee gesofistikeerde nasieboustrategieë vertoon
duidelike verskille met hul brutale Jakobynse grootvader. Dit is
eerstens nie so totalitêr soos Jakobynisme nie. Dit gryp nie so diep en
so eksplisiet in die burgerlike samelewing en in mense se privaat
lewens in nie. Anders as Jakobynse nasiebou forseer hierdie
gesofistikeerde vorme van nasiebou ook nie staatsidentiteit eksplisiet
af nie, met die gevolg dat dit ook nie ’n intiem individuele neerslag
het en aktief probeer om individuele identiteit fundamenteel te
verander nie.
Tot sover strek die verskille tussen Jakobynse en gesofistikeerde
nasiebou. Maar daar is ook wesenlike ooreenkomste. Volgens sowel
Jakobynse as gesofistikeerde nasiebou word openbare (politieke)
identiteit steeds vir die staat gereserveer. Ofskoon gesofistikeerde
114 Giliomee (n 11 hierbo) 7-10.
115 Giliomee (n 11 hierbo) 20-27.
116 Giliomee (n 11 hierbo) 7.
117 Giliomee (n 11 hierbo) 20.
118 Giliomee (n 11 hierbo) 23.
119 Sien hieroor byvoorbeeld HA Strydom ‘South African constitutionalism between
unity and diversity: lessons from the new Europe’ (1997) 12 SA Public Law 373 et
seq.

Staatlike identiteit die Sterflike God kry ’n gemeente van aanbidders - Die Nasie 155
nasiebou private variasie toelaat en moontlik ook sal voorsiening
maak vir die grondwetlike beskerming daarvan, waak dit net so
jaloers oor die territoriale staat se monopolie op die openbare
politieke domein. Dit is inderdaad heeltemal korrek om soos AE
Galeotti te sê:
... whereas citizens are free to pursue their own ideals and to practice
their culture within civil society, in the public sphere they should
disregard their special and particular memberships and be ‘just citizens’
on an equal basis. 120
Die rede hiervoor is die vrees — sedert die dae van Bodin — dat sodra
’n partikuliere groepsidentiteit neerslag in die basiese karakter van
die staat vind, dit opnuut ’n stryd om die aard van die staat sal
ontketen. 121
Nasiebou, van welke aard ook al, val binne die staatlike
paradigma. Dit is die mees tipiese politiek-intellektuele denkstrategie
in belang van die verskansing van die bestaande territoriale staat.
Dienooreenkomstig waak nasiebou steeds oor die monopolie van
staatsburgerskap as die enigste openbare identiteit. Dit sluit die
aanspraak van alle ander identiteite op openbare erkenning uit en
sorg dat sulke identiteite in die skadu’s van die private sfeer bly. Alle
nasiebouprojekte voed staatsidentiteit: die Jakobyne doen dit met
bitter dwangmaatreëls, en gesofistikeerde nasiebou doen dit met die
versoete smaak van private akkommodering. Albei is outentieke
staatsboustrategieë. Dit stel die staat eerste en maak individue en in
die besonder gemeenskappe sekondêr aan die belange van die staat.
Dit neem die staat as die vaste vertrekpunt en buig en manipuleer
individue en groepe ten einde die staat dienstig te wees. Met nasiebou
het Hobbes se Leviatan, die sterflike god, sy eensame en afsydige
posisie wat hy altyd gehandhaaf het, verlaat. Nasiebou het die
sterflike god se soektog na aanbidders bevredig. Nasiebou bevestig
dat die mense daar is vir die staat, nie die staat vir die mense nie.
4 Staatsbou-regsdenke
Die noodsaak om die staat aan die hand van die uitgangspunte van
nasiebou te verskans, vind wyd en diep in die regsteorie en in die
regspraktyk neerslag. Soos in hoofstuk 5 verduidelik, is dit een van die
tipiese eienskappe van die regswetenskap dat dit ’n toegepaste
wetenskap is. Een van die eienskappe daarvan is om aan die hand van
’n bepaalde paradigma te opereer, sonder om eers van die paradigma
120 AE Galeotti ‘Citizenship and Equality: The place for toleration’ (1993) 21 Political
Theory 591.
121 Kukathas (n 90 hierbo) 692-693.

156 Hoofstuk 6
bewus te wees. Dieselfde verskynsel geld natuurlik te meer nog vir die
regspraktyk as vir regsdenke en die regswetenskap. Die gevolg hiervan
is dat die regsteorie en –praktyk onnadenkend neig om aan die hand
van die staatlike paradigma die bestaande staatlike orde en staatlike
identiteit, soos wat dit in nasiebouprojekte uitdrukking vind, tot diens
te wees. In praktiese terme beteken dit dat dié regsteorie en
regspraktyk nie net streng binne dissiplines van ’n paradigma opereer
nie, maar terselfdertyd ’n ideologie verdedig deur dit met die gesag
van die reg te beklee. Die verskynsel kom wyd voor en ook die mees
gewaardeerde eietydse denkers is die — heel onkritiese — eksponente
hiervan. Om dit toe te lig word vervolgens aandag gegee aan die
denke van John Rawls en Ronald Dworkin. Nader aan die regspraktyk
word gefokus op nasiebou soos weerspieël in die Suid-Afrikaanse
regspraak wat net so ongereflekteerd in die uitgangspunte van die
staatlike paradigma geanker is.
4.1 John Rawls
John Rawls se magnum opus, A Theory of Justice, 122 word allerweë
beskou as die voorste eietydse verwoording van die liberale staats- en
regsteorie. Insgelyks, so word hier geargumenteer, is Rawls ook ’n
outentieke eksponent van die staatlike paradigma. Getrou aan die
uitgangspunte van die paradigma, sedert die vroegste oorsprong
daarvan by Jean Bodin, reserveer Rawls die openbare politieke terrein
vir die staat en die individuele burger, terwyl alle ander entiteite en
groeperings streng binne die grense van die private sfeer gehou word.
Sodoende tree Rawls ook op as ’n staatsbouer. Rawls konstrueer sy
staatsnasie ooreenkomstig die gesofistikeerde 123 nasieboupatroon
wat hierbo behandel is.
Rawls is na die publikasie van sy hoofwerk aan volgehoue kritiek
onderwerp, veral deur kommunitêre denkers soos Michael Sandel,
Charles Taylor, Alisdair MacIntyre, Michael Walzer 124 en Vernon van
Dyke. Dit het Rawls daartoe genoop om in ’n aantal artikels 125 sy
uitgangspunte te verduidelik, maar ook aan te pas en verder te
verfyn. Veral hierin tree die nasieboutendens in sy denke duidelik op
die voorgrond.
122 J Rawls A Theory of Justice (1971).
123 Oftewel, soos Giliomee daarna verwys, onderskeidelik die liberaal-demokratiese
en die konstitusionele patrone van nasiebou. Sien Giliomee (n 11 hierbo) 7-8.
124 Vir ’n nuttige samevatting van die kritiek sien S Mulhall en A Swift Liberals and
Communitarians (1992) 37-164.
125 (a) Sien J Rawls ‘Justice as fairness: political not metaphysical’ (1985) 14
Philosophy and Public Affairs 223-251; (b) J Rawls ‘The idea of overlapping
consensus’ (1987) 7 Oxford Journal of Legal Studies 1-25; (c) J Rawls ‘The priority
of the right and ideas of the good’ (1988) 17 Philosophy and Public Affairs 251-
276; (d) J Rawls ‘The domain of the political and overlapping Consensus’ (1989)
64 New York University Law Review 233-255.

Staatlike identiteit die Sterflike God kry ’n gemeente van aanbidders - Die Nasie 157
By Rawls vind ons ’n moderne weergawe van die sosiale kontrakteorie
wat gebruik word as ’n middel om ’n model van politieke
geregtigheid te ontwerp. Tydens die sluit van die ooreenkoms geld
wat Rawls die oorspronklike toestand (original position) noem. In
hierdie toestand moet die omstandighede so daar uitsien dat dit
ideaal is vir die konstruering van ’n blywende toestand van politieke
geregtigheid. 126 Die toestand word verkry deur almal wat by die sluit
van die ooreenkoms betrokke is, met ’n sluier van onkunde (veil of
ignorance) met betrekking tot hulle eie identiteit, posisie en
oortuigings tydens die sluit van die ooreenkoms, te bedek. Elkeen is
geheel en al onkundig wat betref die identiteit wat hulle na die sluit
van die kontrak sal hê, oor wat hulle sosiale en ekonomiese posisie in
die samelewing sal wees, asook oor die standpunte wat hulle sal
huldig en die oortuigings wat hulle sal koester. In die oorspronklike
toestand word daar weens die werking van die sluier van onkunde ’n
situasie van volledige gelykheid (en vryheid) bewerkstellig. Elkeen
loop die gevaar om na die verwydering van die sluier van onkunde te
vind dat hy/sy moontlik in die allerlaagste en mins vermoënde posisie
mag verkeer. Elke rasionele mens — en Rawls se klaarblyklik
rasionalistiese model veronderstel noodwendig dat almal rasioneel sal
te werk gaan met betrekking tot die behartiging van individuele
belange — sal dus so kontrakteer dat daar ook vir die heel swakstes en
die mins bevoorregtes voorsiening gemaak word, eenvoudig omdat
elke kontraksparty juis self die gevaar loop om na die sluiting van die
ooreenkoms in die swakste posisie te verkeer. Op hierdie manier word
’n rasioneel gefundeerde regsorde verseker. Die kontrak wat die
grondslag van die regsorde is, word weens die werking van die sluier
van onkunde op die grondslag van volledige eenstemmigheid gesluit,
danksy die feit dat almal in presies dieselfde posisie verkeer het.
Die kontrak maak vir slegs die mees basiese minimumregsbeginsels
voorsiening. Die kontrak bevat uitdruklik geen bedinge
waarin voorkeur gegee word aan ’n bepaalde godsdiens, ideologiese
kode, etniese groep of enigiets dergeliks nie. Die rede hiervoor is dat
die kontrakspartye, bedek met die sluier van onkunde, telkens
oorweeg het dat hulle na die sluiting van die kontrak mag ontdek dat
hulle ’n nie-dominante godsdiens of ideologie aanhang, of tot ’n niedominante
etniese of kultuurgroep behoort. Die onkunde wat
gedurende die oorspronklike toestand vaardig is, verseker gevolglik
dat die staatsorde en die regsbeginsels wat daaruit voortgebring
word, heeltemal neutraal is. Die oorspronklike toestand verseker ’n
staat wat voorsiening maak vir basiese gelyke beregtiging van alle
individue (en groepe) en wat aan geen ideologiese, godsdienstige,
morele of welke ander partikuliere kode of opvatting ook al, enige
amptelike erkenning verleen nie.
126 Rawls (n 125a hierbo) 234-239.

158 Hoofstuk 6
Die persoon wat by die oorspronklike toestand betrokke is, is die
universele individu en die algemene staatsburger: die algemene
Amerikaner of die algemene Suid-Afrikaner. Dit is nie ’n besondere
Amerikaner, byvoorbeeld die Afro-Amerikaner, die WASP of Hispaniër
nie; dit is ook nie die besondere Suid-Afrikaner, byvoorbeeld die
Swartman, Zoeloe, Moslem of Afrikaner nie. Die rasionaliteit wat by
die kontraksluiting in die oorspronklike toestand betrokke is, is dus ’n
algemene individuele rasionaliteit, oftewel ’n algemene ’neutrale’
staatsburgerlike rasionaliteit. Die staatlike regsorde is gevolglik ook
die produk van daardie algemene staatsburgerlike rasionaliteit.
Derhalwe is dit slegs die belange van die individuele algemene burger
wat in die openbare orde vergestalt en juridies verreken word.
Partikuliere identiteite en voorkeure kan nie in die openbare sfeer
weerspieël word en juridiese neerslag vind nie, anders kry die staat
’n partikuliere en partydige identiteit wat vyandig mag wees teenoor
ander partikuliere identiteite en gevolglik die interne kohesie van die
staat kan ontwrig.
Rawls tref voortdurend ’n streng onderskeid tussen die private en
die openbare politieke sfeer. Sy geregtigheidsmodel verreken slegs dit
wat gemeenskaplik aan alle individuele staatsburgers is. Die model
plaas daarenteen ’n verbod op juridiese erkenning van enige
partikuliere ideologiese oortuiging, waarde, identiteit of enige ander
konsep van wat goed of deugsaam is. Hierdie verbod is egter net op
die openbare sfeer van toepassing. Rawls ontwikkel dus nie ’n
omvattende morele leerstuk nie, maar slegs ’n politieke konsep van
geregtigheid wat in die openbare sfeer geld. 127 Dit is heeltemal in
orde as individue en gemeenskappe keuses maak oor wat goed, reg en
van waarde is, maar daardie keuses mag slegs in die private sfeer van
krag wees. Die dwang van staatsgesag kan nooit aangewend word om
daardie keuses op andersoortiges en andersdenkendes af te dwing nie.
Wat die staat kan afdwing is slegs die regsbeginsels waaroor daar
eenstemmigheid bestaan (welke eenstemmigheid met die sluit van
die kontrak gedurende die oorspronklike toestand bereik is) en wat
elkeen se reg op vrye keuse-uitoefening beskerm. Die gesag van die
staat kan nooit ingespan word om oortuigings oor die goeie, oor
waardes en oor partikuliere identiteite af te dwing nie, want daaroor
kan daar nooit eenstemmigheid wees nie. 128
Buite die openbare politieke sfeer kan assosiasies gevorm word op
grond van gemeenskaplike beskouings oor die goeie. Dit kan gedoen
word omdat daardie assosiasies op vrye keuses berus. ’n Persoon het
127 Sien Rawls (n 125a hierbo) 224-225 en Rawls (n 124d hierbo) 248.
128 Rawls sien die pluraliteit van die moderne staat as ’n blywende gegewe, met die
gevolg dat daar geen heil is in pogings om partikuliere beskouings oor die goeie,
van staatsweë te probeer afdwing nie. Sien byvoorbeeld Rawls (n 125d hierbo)
234-235.

Staatlike identiteit die Sterflike God kry ’n gemeente van aanbidders - Die Nasie 159
die vryheid om hom met die dissipline van daardie assosiasies te
assosieer en hom weer daarvan te disassosieer as hy dit verkies. Maar
die politieke, of meer korrek, die staatsamelewing berus nie op vrye
vereenselwiging nie en daarom kan dit nie op (partikuliere)
afdwingbare beskouings van die goeie berus nie. Indien wel, lei dit tot
onregverdigbare dwangmaatreëls gemik teen diegene wat dit nie met
die dominante konsep van die goeie eens is nie:
... the political power exercised within the political relationship is
always coercive power backed by the state’s machinery for enforcing its
laws. In a constitutional regime political power is also the power of
equal citizens as a collective body. It is regularly imposed on citizens as
individuals, some of whom may not accept the reasons widely thought to
justify the general structure of political authority (the constitution),
some of whom accept that structure, but do not regard as well grounded
many of the statutes and other laws to which they are subject.
Political liberalism, then, holds, that there is a special domain of the
political identified by at least these features. So understood, the
political is distinct from the associational, which is voluntary in ways the
political is not; it is also distinct from the personal and the familial,
which are affectional domains, again in ways the political is not. 129
Die geregtigheidsmodel van Rawls is gevolglik net op die politieke
terrein, die terrein wat hy die basic structure noem, 130 van krag.
Binne die wêreld van assosiasies wat funksioneer op die grondslag van
vrye vereenselwiging is dié model nie van toepassing nie. Daarom volg
dit dat ons hier juis met ’n politieke geregtigheidsmodel te doen het
en nie met ’n algemene morele filosofie nie. Rawls se fokus is
deurlopend op die konsep van politieke geregtigheid gerig. ’n
Bykomende tema wat nou met hierdie hooftema verwant is, is die
modus vivendi 131 wat gevolg moet word ten einde die plurale staat se
bestaan te verseker. Om dit reguit te stel, Rawls is nie net ’n
geregtigheidsfilosoof nie, maar in dieselfde asem ook ’n politieke —
of, meer korrek — ’n staatstrateeg. Sy belang lê by die versekering van
openbare geregtigheid, maar insgelyks ook by die bewerking van die
kohesie en die voortbestaan van die staat in sy bestaande vorm.
Rawls is klaarblyklik goed ingegrawe in die historiese wortels van
die (politieke) liberalisme en is terdeë bewus van die plurale staat se
strategiese afhanklikheid van die handhawing van verdraagsaamheid.
Hy sluit hom juis uitdruklik aan by hierdie tradisie wat terugdateer na
129 Rawls (n 125d hierbo) 242.
130 Rawls (n 125d hierbo) 240; Rawls (n 125b hierbo) 3 et seq; Rawls (n 125a hierbo)
224-225.
131 Modus vivendi is die frase wat Rawls gebruik vir die strategiese effek van sy teorie
om die bestaande staat te bestendig en in stand te hou. Sien byvoorbeeld Rawls
(n 125c hierbo); 274; Rawls (n 125b hierbo) 9; Rawls (n 125a hierbo) 247.

160 Hoofstuk 6
die era van die oorspronklike vestiging van die staatlike paradigma
deur Bodin en Hobbes. 132 So redeneer hy:
Now one reason for focusing directly on a political conception for the
basic structure is that, as a practical political matter, no general and
comprehensive view can provide a publicly acceptable basis for a
political conception of justice. The social and historical conditions of
modern democratic regimes have their origin in the Wars of Religion
following the Reformation and the subsequent development of the
principle of toleration, and in the growth of constitutional government
and of large industrial market economies. These conditions profoundly
affect the requirements of a workable conception of justice: among
other things, such a conception must allow for a diversity of general and
comprehensive doctrines, and for the plurality of conflicting, and indeed
incommensurable conceptions of the meaning, value and purpose of
human life (or what I shall call for short, ‘conceptions of the good’)
affirmed by the citizens of democratic societies. 133
Rawls verklaar dat die voortbestaan van die staat wat van populêre
ondersteuning afhanklik is, 134 op ’n politieke konsep van geregtigheid
moet berus:
Since we are concerned with securing the stability of a constitutional
regime, and wish to achieve free and willing agreement on a political
conception of justice that establishes at least the constitutional
essentials, we must find another basis of agreement than that of a
general and comprehensive doctrine. And so, as this alternative basis,
we look for a political conception of justice that might be supported by
an overlapping consensus. 135
Rawls se konstitusionele regime is gebaseer op ’n algemene konsensus
oor regsbeginsels wat bereikbaar is ten spyte van diepliggende
verdelings in ’n plurale samelewing. Hierdie pluralisme word egter
nooit ’n politieke twispunt nie, omdat die verskille buite die openbare
politieke sfeer gehou word. Rawls se pluralisme is net soos dié van sy
liberale voorgangers binne die staatlike paradigma, ’n private
pluralisme. Partikuliere identiteite bly as ’t ware tuis; dit word nooit
buite in die openbare sfeer toegelaat nie. In die openbare sfeer
ontmoet mense mekaar nie uit hoofde van hulle partikuliere
identiteite nie, maar bloot as individuele burgers. Vir doeleindes van
die openbare sfeer het mense slegs een identiteit, naamlik dié van
staatsburgers. Ander identiteite, oortuigings en verbintenisse, van
welke wesenlike belang dit ook al vir die betrokke individue mag
wees, bly streng binne die private domein:
132 Sien hieroor die breedvoerige bespreking in hoofstuk 4.
133 Rawls (n 125b hierbo) 4; Rawls (n 125a hierbo) 245, 249.
134 Rawls (n 125a hierbo) 235.
135 Rawls (n 125b hierbo) 4-5.

Staatlike identiteit die Sterflike God kry ’n gemeente van aanbidders - Die Nasie 161
They may regard it as simply unthinkable to view themselves apart from
certain religious, philosophical and moral convictions or from certain
enduring attachments and loyalties. These convictions and attachments
form part of what we may call their non-public identity ... 136
Vir doeleindes van die openbare politieke sfeer kwalifiseer dus slegs
die gemeenskaplike burgerskapsidentiteit. Binne hierdie sfeer word
slegs die gemene deler, byvoorbeeld Amerikaanse of Suid-Afrikaanse
burgers, toegelaat en nooit die partikuliere Afro-Amerikaner,
Katoliek, Moslem of Afrikaner nie.
Rawls se politieke konsep van geregtigheid met al die aansprake
van neutraliteit wat daarmee gepaard gaan, funksioneer ook as ’n
politieke strategie. Dit plaas ’n verbod op die openbare politieke
manifestasie van enige partikuliere identiteit wat moontlik tot gevolg
kan hê dat die bestaande orde onder druk geplaas word en wat sigself
beywer vir die transformasie van die bestaande staatlike orde.
Wanneer hy ons meedeel wat die taak van die politieke filosofie
is, openbaar Rawls homself as ’n staatsbouer — met ander woorde, die
legitimeerder, bestendiger en versterker van die bestaande orde van
die territoriale staat. Die funksie van die politieke filosofie is naamlik
om partikuliere menings en identiteite so te manipuleer dat die
gemeenskaplike beklemtoon en die verskille genegativeer word ten
einde ’n openbare konsensus te bou en dienooreenkomstig die
spektrum van openbare verskille te vernou. 137
Op die keper beskou, is Rawls se politieke konsep van geregtigheid
gebaseer op ’n samelewing wat funksioneer op die grondslag van die
eenstemmige besef dat daar ’n gebrek aan onderlinge gemeenskap in
die kontemporêre territoriale staat bestaan, asook op die aanname
dat die arbitrêre afbakening van die grense van territoriale state, wat
uiteenlopende groeperings in een staat ingekamp het, ’n
onveranderlike en permanente gegewe is; dat daar niks omtrent dié
arbitrêre toedrag van sake gedoen kan en moet word nie, ten spyte
van die feit dat die bestaande staatlike orde met sy besondere
grensafbakening kulturele, etniese, godsdienstige, taal- en ander
bande misken. Rawls het derhalwe geen kritiese sin vir die territoriale
staat in sy huidige orde nie. Hy werk geheel en al onkrities daarbinne
asof dit ’n onveranderlike vanselfsprekende gegewe is, byna asof dit
op ’n dag bloot uit die lug geval het — in die woorde van Vernon van
Dyke as a kind of happening 138 — en daarmee uit en gedaan.
136 Rawls (n 125a hierbo) 241.
137 Rawls (n 125a hierbo) 230.
138 V Van Dyke ‘The individual the state and ethnic communities in political theory’
(1976-77) 29 World Politics 348.

162 Hoofstuk 6
Hierdie soort staat sonder ’n nasie, sonder ’n gemeenskap, sonder
gemeenskaplike identiteit of gemeenskaplike konsep van die goeie, is
die ru-materiaal van Rawls se politieke geregtigheidsmodel.
Oor slegs een saak is daar in hierdie staatlike orde
eenstemmigheid, naamlik oor die noodsaak van regsbeginsels wat die
private belange van alle individuele burgers sal bevorder. Aangesien
individuele burgers met verloop van tyd toenemend sal besef dat die
liberale staat hulle ter wille is, sal hulle algaande getrouer teenoor
die staat raak: 139
This independent allegiance in turn leads people, to act with evident
intention in accordance with liberal arrangements since they have
reasonable assurance (founded on past experience) that other will also
comply with them. So gradually over time, as the success of political cooperation
continues, citizens come to have increasing trust and
confidence in one another. 140
Rawls se projek is om binne die gegewe realiteit van die territoriale
staat ’n gemeenskaplike staatsburgerlike identiteit aan te kweek en
te voed ten einde sodoende die onderlinge kohesie van die
staatsburgers te versterk en blywende stabiliteit van die staatlike
orde te bewerkstellig. Benewens ander dinge is Rawls ook die
voortreflike staatsman met ’n staatsbouprojek wat daarop afgestem
is om die bestaande orde tot in die verre toekoms in stand te hou:
Some may think that to secure stable social unity in a constitutional
regime by looking for an overlapping consensus detaches political
philosophy from philosophy and makes it into politics. Yes and no: the
politician, we say, looks at the next election, the statesman to the next
generation, and philosophy to the indefinite future. Philosophy sees the
political world as an on-going system of co-operation over time, in
perpetuity practically speaking. Political philosophy is related to politics
because it must be concerned, as moral philosophy need not be, with
practical political possibilities. This has led us to outline for example,
how it is possible for the deep divisions present in a pluralistic society to
be reconciled through a political conception of justice that gradually
over generations becomes the locus of an overlapping consensus.
Moreover, this concern with the practical possibilities compels political
philosophy to consider fundamental institutional questions and the
assumptions of a reasonable moral psychology. 141
Vanuit ’n kommunitêre denkraamwerk is daar toenemende aandrang
op die erkenning van groepsgedifferensieerde regte en word daar
oortuigend teen die verskraalde staatsburgerskaplike identiteit
beswaar aangeteken. Iris Young bepleit teenoor die algemene
139 Rawls (n 125b hierbo) 21-22.
140 Rawls (n 125b hierbo) 23.
141 Rawls (n 125b hierbo) 24.

Staatlike identiteit die Sterflike God kry ’n gemeente van aanbidders - Die Nasie 163
burgerskaplike identiteit, die erkenning van ’n groepsgedifferensieerde
burgerskap en van ’n heterogene publiek. 142
Hiervolgens word verskille in die openbare domein erken in plaas
daarvan om dit na die private terrein uit te skuif. Daar word
bowendien aanvaar dat die verskille ook nie uitgeskakel kan word nie,
en daar word gepoog om verskille binne die openbare domein te
akkommodeer. 143 Die algemene staatsburgerskap, wat impliseer dat
alle reëls op almal van toepassing is, gee voor dat dit groepe nie in
ag neem nie en ook nie voorkeur aan enige partikuliere waardes of
identiteite gee nie. Young verwerp hierdie aanspraak van neutraliteit
en onpartydigheid. Sy verduidelik dat universele reëls nalaat om
minderheidsbelewenisse en -belange te verreken en sodoende
sodanige minderhede tot tweedeklasburgers reduseer. Juis met die
oog daarop om hierdie ongelykhede jeens minderhede aan te spreek,
word daar aangedring op die erkenning van gedifferensieerde
burgerskap. Daardeur word alle ervarings en opvattings, in die
besonder ook dié van nie-dominante minderhede, binne die openbare
terrein geakkommodeer. 144
Die politieke geregtigheidsmodel van Rawls is ondanks al die
neutrale aansprake in werklikheid partydig, omdat dit die besondere
identiteite en belange van minderhede ignoreer. 145 Dit vind plaas
omdat die oorspronklike toestand wat sentraal in Rawls se stelsel is,
epistemologies gebrekkig is. Die gebrek kom voor omdat Rawls en
andere soos hy nie self tot minderhede behoort nie en derhalwe nie
namens minderhede kan praat nie, en ook nie daarin kan slaag om ’n
geregtigheidsmodel waarin minderheidsbelewenisse en -belange
vervat is, te kan opstel nie. Minderheidsbelewenisse word dus nie in
die oorspronklike toestand vervat nie en kan nie die medebepaler van
sy geregtigheidsmodel wees nie. Teoretici soos Rawls kan eenvoudig,
weens die feit dat hulle nie tot minderhede behoort nie, nie daarin
slaag om vanuit die leefwêreld van minderhede, die besondere
behoeftes en belange van minderhede te artikuleer nie. Daar vind dus
’n kommunikasiekortsluiting plaas in die poging om ’n algemene
teoretiese geregtigheidsmodel te probeer opstel. Die teoretikus praat
namens wat hy as die universele burger sien, en poog om vanuit
daardie hoek ’n standhoudende geregtigheidsmodel te ontwerp. In die
proses word die konkrete identiteite en situasies van ’n klomp
besondere mense vanuit agtergronde, kulture en sosiale kontekste
anders as dié van die teoretikus self nooit na vore gebring nie. Die
teoretikus kan daardie besondere belewenisse en situasies eenvoudig
142 Young (n 89 hierbo) 257-258.
143 Young (n 89 hierbo) 258.
144 Young (n 89 hierbo) 250 et seq.
145 Sien MS Williams ‘Justice towards groups’ (1995) 23 Political Theory 75 et seq se
bespreking van die inagneming van sosiale verskille as vereiste vir geregtigheid
binne ʼn politieke bestel.

164 Hoofstuk 6
nie verreken en artikuleer nie en hy het dus geen konkrete
verteenwoordigings-mandaat nie. Gevolglik misluk sy poging om
daardie groepe in die geregtigheidsmodel te verteenwoordig: 146
... we should not suppose that we as individuals toiling away in the
cloistered halls of academe, can construct principles of justice that
anticipate standpoints of all relevant others. 147
Dit is onmoontlik om ’n prosedure vir ’n algemene geregtigheidsmodel
te ontwerp sonder dat dit uiteindelik die ontwerper van die stelsel se
eie identiteit en sosiale posisie weerspieël. Daarom is so ’n oefening
altyd tot mislukking gedoem. Die enigste haalbare alternatief vir die
instandhouding van geregtigheid is die deurlopende daadwerklike
politieke deelname van almal, insluitende gemarginaliseerde
minderhede. Regskepping moet dus nie buite en vóór die politiek
geskied nie, maar op ’n deurlopende grondslag binne die politieke
diskoers. In die diskoers moet alle belange regstreeks deur die
belanghebbendes geartikuleer word 148 en nie deur ’n virtuele
filosofiese verteenwoordiger wat nooit daarin kan slaag om werklik
namens almal te praat nie.
Rawls is die geregtigheidsfilosoof binne die staatlike paradigma.
Die bestaande orde van die territoriale staat is sy vaste vertrekpunt —
die vanselfsprekende happening waarvan hy uitgaan. Hy
bevraagteken dit nooit. Hy oorweeg nooit die moontlikheid dat die
bestaande staatlike orde moontlik in die pad van die totstandkoming
van geregtigheid staan nie en gaan konsekwent van die standpunt uit
dat geregtigheid binne die bestaande orde bereik moet word. Dit is sy
onuitgesproke en onoorwoë vertrekpunt. Sy poging om geregtigheid te
bewerkstellig misluk uiteindelik om twee redes:
eerstens, sy onuitgesproke verknogtheid aan die bestaande orde van
die territoriale staat en sy onvermoë of onwilligheid om die
wenslikheid van die staatlike orde as vertrekpunt te bevraagteken; en
tweedens, omdat hy in die laaste instansie op ’n ondemokratiese wyse
te werk gaan in ’n poging om geregtigheid te bewerkstellig. Hy
versuim om die belewenisse van gemarginaliseerde minderhede te
laat meewerk in die vestiging van geregtigheid deurdat hy slegs die
algemene rasionele mens (hyself) se belewenisse, belange en
behoeftes en identiteit in die sy sosiale kontrak laat kontrakteer.
146 Wiliams (n 145 hierbo) 78.
147 Wiliams (n 145 hierbo) 78.
148 Wiliams (n 145 hierbo) 79.

Staatlike identiteit die Sterflike God kry ’n gemeente van aanbidders - Die Nasie 165
4.2 Nasiebouregspraak, Ronald Dworkin en regsbeginsels
(a) Nasiebouregspraak
In die Suid-Afrikaanse reg vervul die konsep van boni mores oftewel
die sogenaamde objektiewe redelikheidskriterium ’n beslissende rol
by die beoordeling van die onregmatigheid (of wederregtelikheid) al
dan nie, van ’n handeling. As sodanig vervul die boni mores-konsep ’n
belangrike funksie in die konteks van die verbintenisreg (die
deliktereg en die kontraktereg), die strafreg asook die
huweliksreg. 149 Daar word gesê dat die boni mores in die regskonteks
nie ’n morele nie, maar bepaaldelik ’n juridiese betekenis het. 150 Dit
word vereenselwig met die regsopvattings van die gemeenskap. Die
voorsittende regterlike amptenaar vertolk hierdie opvattings 151 en
beslis op sterkte daarvan onder meer of ’n handeling onregmatig of
wederregtelik is, en of ’n potensieel poligame huwelik gesluit
kragtens Islamitiese rites geoorloof (en dus regmatig) is, al dan nie. 152
In die Suid-Afrikaanse regsdogmatiek asook in die regspraktyk (en
verwoord in ander terme, ook in ander jurisdiksies) vervul die boni
mores-konsep ’n nuttige en belangrike funksie. Dit is ’n soepel
maatstaf wat in staat is om veranderende opvattings en oortuigings te
verreken en sodoende tot billike regspraak by te dra. Desondanks is
selfs so ’n konkrete saak soos die werking van die boni mores in die
regspraktyk steeds ook ’n praktiese manifestasie van die staatlike
paradigma en funksioneer dit onbewustelik as staatsboustrategie.
Die probleem is dat die boni mores klakkeloos aan ’n vermeende
Suid-Afrikaanse gemeenskap, dit wil sê ’n staatlike gemeenskap,
toegedig word. Daar word van die veronderstelling uitgegaan dat die
Suid-Afrikaanse samelewing ’n gemeenskap konstitueer en dat hierdie
staatlike gemeenskap eensgesinde morele en juridiese opvattings
huldig.
149 Sien byvoorbeeld Clarke v Hurst NO and Others 1992 4 SA 630 (D) 650-653;
Macadamia Finance Ltd en ’n Ander v De Wet en ’n Ander 1991 4.SA 273 (T) 278
80; Elida Gibbs (Pty) Ltd v Colgate Palmolive (Pty) Ltd (1) 1988 2 SA 230 (W) 537;
Minister van Polisie v Ewels 1975 3 SA 590 (A) 597; Ismail v Ismail 1983 1 SA 1006
(A) 1026; Schultz v Butt 1986 3 SA 667 (A) 679; Marais v Richard 1981 1 SA 1157
(A) 1168; Atlas Organic Fertilizers (Pty) Ltd v Pikkewyn Ghwano (Pty) Ltd and
Others 1981 2 SA 173 (T) 188-189; Hawker v Life Offices Association of South
Africa and Another 1987 3 SA 772 (K) 781; Coronation Brick (Pty) Ltd v Strachan
Construction Co (Pty) Ltd 1982 4 SA 571 (N) 579 et seq; Administrateur, Transvaal
v Van der Merwe 1994 4 SA 347 (A) 364.
150 Sien in dié opsig Ismail v Ismail (n 149 hierbo) 1025-1026 waar onderskei word
tussen moraal in die sedelike sin teenoor moraal in die juridiese sin.
151 Die bewys van die boni mores geskied by wyse van geregtelike kennisname —
dikwels stilswyend en onbewus. Sien byvoorbeeld AJ van Wyk ‘Die bewyslas van
die boni mores’ (1975) 38 Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg 386.
152 Sien Ismail v Ismail (n 149 hierbo) en die regspraak daar aangehaal.

166 Hoofstuk 6
In Ewels 153 word daar op sterkte van die aanname dat daar wel ’n
Suid-Afrikaanse gemeenskap is, verwys na die regsopvatting van ‘die
gemeenskap’. Die suggestie is dat daar inderdaad ’n enkele Suid-
Afrikaanse gemeenskap is. In Clarke word eweneens verwys na ‘... the
legal convictions of our society, its boni mores ...’. Weereens word
sonder meer met die veronderstelling van ’n enkele Suid-Afrikaanse
gemeenskap gewerk. 154 In Marais word die veronderstelling van ’n
algemene Suid-Afrikaanse gemeenskap op ’n ander manier versterk.
Die hof verklaar dat regsopvattings nie orals dieselfde is nie. Die hof
opereer dan perfek binne die staatlike paradigma deur te verklaar dat
Suid-Afrikaanse regsopvattings verskil van dié wat in Engeland en die
VSA geld. 155 Die onderskeid loop langs staatsgrense en die gedagte
kom nie by die hof op dat daar ook binne die staat langs die grense
van kultuur- en ander gemeenskappe verskille mag bestaan nie. Daar
word konsekwent met die vaste veronderstelling van ’n nasionale, of
liewers ’n staatlike, eensgesindheid met betrekking tot die boni
mores gewerk. In Ismail word op grond van dieselfde veronderstelling
verklaar dat die opvattings met betrekking tot die sluit van ’n
potensieel poligame huwelik wat volgens Islamitiese gebruike gesluit
is, onaanvaarbaar is en dat dié onaanneemlikheid alle lede van ‘ons’
gemeenskap bind. Die hof verklaar dat:
... such a union can be regarded as contra bonos mores ... as being
contrary to the accepted customs and usages which are regarded as
morally binding upon all members of our society, or as Innes C.J. said in
Seedat’s case at 309, as being fundamentally opposed to our principles
and institutions. 156
Die maatstaf van die algemene boni mores vertoon sigself as die
uitdrukking van ’n breë nasionale konsensus. In werklikheid kan dit
juis die teenoorgestelde uitwerking hê, naamlik om, opgetooi in
neutrale retoriek, die waardes en oortuigings van slegs die dominante
komponent van die staatlike samelewing te verteenwoordig. Die boni
mores gee, soos hierbo gedemonstreer is, voor om ’n omvattende
nasionale eenstemmigheid te weerspieël, maar funksioneer daarenteen
in werklikheid as ’n hegemoniese ideologie en strategie.
Seksionele voor- en afkeure doen hulself as universele opvattings
voor. Vanweë die feit dat dit as algemene opvatting funksioneer,
skakel dit die moontlikheid van alternatiewe opvattings by voorbaat
uit. Die algemene boni mores wat alle persone bind, funksioneer as
strategie waardeur ander legitieme wyses van menslike uitdrukking
misken en onderdruk word. Dit is ’n meganisme wat die uitwerking het
153 1975 3 SA 590 (A) op 597B.
154 1992 4 SA 630 (A) op 653B.
155 1981 1 SA 1157 (A) op 1168 D-E.
156 1983 (1) SA 1006 (A) op 1026B.

Staatlike identiteit die Sterflike God kry ’n gemeente van aanbidders - Die Nasie 167
dat die waardes van een segment van die staatsbevolking op die ander
afgedwing word. 157
Die grondwetlike oorgang in Suid-Afrika wat in 1994 ’n aanvang
geneem het, het grondwetlik gebaseerde regspraak en in die besonder
regspraak gegrond op die handves van regte ingelui. Die
Konstitusionele Hof het by verskeie geleenthede, veral by monde van
regter Sachs, pluraliteit, heterogeniteit en verdraagsaamheid vir
verskille as grondwetlike waardes sterk onderskryf. Die hof het die
mening gehuldig dat die reg om verskillend te wees, ’n aspek van die
reg op gelykheid uitmaak en het die mening uitgespreek dat
eenvormigheid en die standaardisering van gedrag nie met die
waardes van gelykheid waarop ’n demokratiese samelewing gebaseer
is, vereenselwigbaar is nie. 158 Ofskoon nie daartoe beperk nie, was dit
veral in die konteks van verdraagsaamheid jeens homoseksuele en
homoseksuele verhoudings dat hierdie sentimente gelug is.
Daar is egter ook ’n ander lyn van regspraak waarin die
Konstitusionele Hof sigself as ywerige staatsbouer onderskei en die
gedagte van ’n monolitiese staatsnasie op verskeie maniere
onderskryf het. Die hof het nie net die bestaan van ’n Suid-Afrikaanse
nasie sonder meer aanvaar nie. Boonop is daar herhaaldelik verklaar
dat die nasie gesamentlike aspirasies 159 en ideale het, 160 dat die
nasie homself tot sekere dinge verbind het 161 en dat die nasie strewes
het. 162 Volgens verskeie dicta van regters van die Konstitusionele Hof
het die nasie ook gesamentlike waardes. 163 Die nasie het ook sy eie
157 K Malan ‘Oor die hofnotuleringstaal in die lig van die grondwet en na aanleiding
van onlangse regspraak’ (1998) 61 Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse
Reg 304.
158 Minister of Home Affairs and Another v Fourie and Another 2006 3 BCLR 305 (KH)
para 60 379E-G para 94 391C-D; para 95 391H-392A; Christian Education South
Africa v Minister of Education 2000 10 BCLR 1051 (KH) para 24 1063A-C; National
Coalition for Gay and Lesbian Equality v Minister of Justice and Others 1998 12
BCLR 1517 (KH) para 132 1574H-1575A; para 134 1576A-C; Doctors for Life
International v Speaker of the National Assembly and Others 2006 12 BCLR 1399
(KH) 1472C-D.
159 Didcott r in S v Makwanyane 1995 6 BCLR 665 (KH) para 7403J; Mahomed r in
Makwanyane para 262 758B-D; Ngcobo r in Kaunda and Others v President of the
Republic of South Africa and Others 2004 10 BCLR 1009 (KH) para 155 1048F;
Mokgoro r in Jaftha v Schoeman and Others and Van Rooyen v Stoltz and Others
2005 1 BCLR 78 (KH) para 28 90 B-C; regter Sachs in Matatiele Municipality and
Others v President of the RSA and Others 2006 5 BCLR 622 (KH) para 97 622I;
Mokgoro r in Jaftha para 28 90D.
160 Sachs r in Matatiele Municipality (n 159 hierbo) para 97 852I-853.
161 Didcott r in S v Makwanyane (n 159 hierbo) para 190 740I-J; Chaskalson hr in
Kaunda (n 159 hierbo) para 60 1026F; Ngcobo r ook in Kaunda (n 159 hierbo) para
156 1048G-H en para 159 1049D-E; Ngcobo r in Bato Star Fishing (Pty) Ltd v
Minister of Environment and Tourism 2004 7 BCLR 687 (KH) para 106 730E-F.
162 Langa r in S v Makwanyane (n 159 hierbo) para 227 752F-G.
163 Ngcobo r in Kaunda (n 159 hierbo) para 1551048F, Mokgoro in Jaftha (n 159) para
28 90E.

168 Hoofstuk 6
etos — ’n nasionale etos 164 — sowel as morele en etiese opvattings en
oortuigings of, soos die hof dit stel, die nasie beweeg in ’n morele en
etiese rigting. 165 Die nasie het ’n gesamentlike
geregtigheidsgevoel 166 en in die finale instansie het die nasie ook ’n
siel. 167
Ongeag of ’n Suid-Afrikaanse nasie hoegenaamd bestaan al dan
nie, het die regters van die Konstitusionele Hof met hierdie dicta die
gedagte van ’n monolitiese Suid-Afrikaanse staatsnasie in bykans
hartstogtelike terme onderskryf. Blykens die vermelde stellings het
die staatsnasie die karakter van ’n lewende organisme en van een
individuele morele agent. Juis daarom kan ’n etos aan die nasie
toegeskryf word en kan hy bepaalde karaktertrekke hê, waardes,
morele en etiese oortuigings en opvattings huldig en ’n
geregtigheidsgevoel koester. As enkele morele agent is die
staatsnasie uiteraard ook in staat tot die vorm van ’n enkele algemene
wil. Daarom kan dit aspirasies, strewes en ideale hê en daarom kan
dit sigself tot bepaalde doelwitte verbind en in ’n bepaalde rigting
beweeg. Die verhewe aard van die nasie bring mee dat dit nie net
morele karaktertrekke het en kan wil nie, maar bowendien ook ’n siel
het. Van die indruk dat die nasie ’n religieuse eienskap van heiligheid
vertoon, kan beswaarlik ontsnap word. Met hierdie klinkende retoriek
kon die Konstitusionele Hof die saak vir die staatsnasie nouliks
helderder uitbasuin het.
(b) Ronald Dworkin, apologeet van staatlikheid
In die werk van Ronald Dworkin vind ons ’n tipiese voorbeeld van
regsdenke wat, weliswaar waarskynlik onnadenkend, dog volledig in
die staatlike paradigma ingebed is. Dworkin se opvattings, onder meer
oor regtelike interpretasie, word soms as ’n eiesoortige weerspieëling
164 Mahomed r in S v Makwanyane (n 159 hierbo) para 262 758A-B; para 263 758I-J;
Ncgobo r in Kaunda (n 159 hierbo) para 155 1048F-G; regter Sachs in Minister of
Health and Another NO v New Clicks South Africa (Pty) Ltd and Others
(Treatment Action Campaign and Another as Amici Curiae) 2006 1 BCLR 1 (KH)
para 625 183D; regter Sachs in Doctors for Life (n 158 hierbo) para 1470A-B;
Mokgoro r in Jaftha (n 159 hierbo) para 28 90D.
165 Mahomed r in S v Makwanyane (n 159 hierbo) para 262 758A-B; Ngcobo r in
Kaunda (n 159 hierbo) para 155 1048F-G.
166 Regter Sachs in S v Makwanyane (n 159 hierbo) para 362 785A-B.
167 Sachs r in Matatiele Municipality (n 159 hierbo) para 97 853A. Die stelling dat die
nasie ʼn siel het, is aanvanklik deur Mahomed r, later hoofregter in die Namibiese
uitspraak in S v Acheson 1991 2 SA 805 (Nm) gemaak, waarna dit later etlike kere
deur Suid-Afrikaanse regters ge-eggo is. Mahomed r het onder meer op 813A-B
van sy uitspraak in S v Acheson gesê: ‘The constitution of a nation is not simply a
statute which mechanically defines the structures of “government and the
relations between the government and the governed. It is a 'mirror reflecting the
national soul”’, the identification of the ideals and aspirations of a nation; the
articulation of the values bonding its people and disciplining its government.’

Staatlike identiteit die Sterflike God kry ’n gemeente van aanbidders - Die Nasie 169
van die kommunitêre denkpatroon beskryf. 168 Hy lewer sy werk teen
die agtergrond van die heftige kritiek wat vanuit die geledere van die
Amerikaanse Realisteskool in die Regsleer en die Critical Legal
Studies-beweging op die objektiwiteitsaansprake van die reg gelug is.
Die twee strominge het myns insiens suksesvol aangetoon dat die reg
nie beskou kan word as ’n objektiewe neutrale normkompleks nie, dat
regsreëls grondliggend onbepaald is en nie ’n vaste inhoud het nie, en
dat regsreëls juis weens die onbepaaldheid daarvan nooit in staat is
om regsekerheid te bewerkstellig nie. Die reg is nie ’n vaste stel reëls
nie, maar is bloot dit wat die hof (en administrateurs wat die reg
toepas) uiteindelik van beslissing tot beslissing sê dit is. Voorts is
aangetoon dat reg grondliggend deur nie-juridiese faktore beïnvloed
word, met inbegrip van die besondere agtergrond en
persoonlikheidsamestelling van die voorsittende regter, asook deur
ekonomiese en politieke faktore. Die reg is inderdaad dikwels bloot ’n
manifestasie van die politiek. Die insigte vanuit die hermeneutiek,
insluitende die regshermeneutiek, het langs ’n ander weg tot
soortgelyke gevolgtrekkings gekom. 169
Dworkin verset hom teen die siening dat regsgeskille op grond van
subjektiewe faktore soos die regter se persoonlike vooroordele en
voorkeure, pragmaties op grond van beleidsoorwegings of na gelang
van die wisselende dominante strominge in die politiek beslis word.
Hy verwerp die siening dat regsgeskille op grond van iets anders as die
regsnorme van ’n bepaalde regskultuur beslis word. 170 Dworkin is
daarenteen daarvan oortuig dat alle regsgeskille bevredigend beslis
kan word op grond van reëls en beginsels inherent aan die
normkompleks van die regstelsel. Hy glo dat die regstelsel ryk genoeg
is aan objektief vasstelbare beginsels wat deur die hele regstelsel
suurdeeg, dat alle geskille aan die hand van dié beginsels bereg kan
word en dat dit daarom nooit nodig is om op buite-regtelike,
pragmatiese of utilitêre oorwegings terug te val of om ’n diskresie uit
te oefen nie.
In die vierde hoofstuk van sy Taking Rights Seriously verduidelik
Dworkin hoe geskille ingevolge sy koherente rights thesis deur sy
fiktiewe super-regter, Hercules, aan die hand van (regs)beginsels
168 SA Gardbaum ‘Law, Politics and the Claims of Communities’ (1990) 90 Michigan
Law Review 741-742 verduidelik dat Dworkin werk met ʼn meta-etiese
verskyningsvorm van kommunitêre denke, aangesien hy die gemeenskap as bron
van die reg beskou.
169 Sien byvoorbeeld S Fish Is there a text in this class? The authority of interpretive
communities (1980) veral 303-353; H-G Gadamer Truth and method (1989)
(vertaling uit Duits deur J Weinsheimer en G Donald veral 267-377; H-G Gadamer
‘Truth in the Human Sciences’ (vertaling uit Duits deur BR Wachetrhauser) in BR
Wachetrhauser (red) Hermeneutics and Truth (1994) 25-32.
170 Gardbaum (n 168 hierbo) 743.

170 Hoofstuk 6
bereg word, in plaas daarvan om soos die fiktiewe Herbert toevlug in
pragmatiese oorwegings te gaan soek. 171
Wanneer die hof ’n geskil moet bereg, pas die regter uiteraard
eers die duidelik gekristalliseerde reëls van die regstelsel toe. Dit sluit
gemeenregtelike, wetgewende en konstitusionele reëls in. In baie
gevalle sal egter gevind word dat daar nie duidelik omlynde reëls
bestaan wat ’n klinkklare oplossing vir ’n regsgeskil kan verskaf nie.
HLA Hart was hiervan bewus en het begryp dat regsgeskille soms nie
op grond van regsreëls beslis kon word nie. Daarom het hy toegegee
dat die regter in dergelike gevalle sy regterlike diskresie sal moet
uitoefen 172 ten einde vir die tekortkominge in die reg te vergoed.
Dworkin is egter heelwat meer optimisties oor die omvangryke
sekerheid van die reël- en beginselkompleks van die reg. Hy
verduidelik dat ofskoon dit waar is dat gedetailleerde regsreëls met
die vermoë om ’n summiere oplossing vir ’n regsgeskil te bied, soms
mag ontbreek, diepliggender regsbeginsels waarop die regter kan
terugval tog altyd beskikbaar is. Die regsbeginsels sal in die
afwesigheid van die reëls die regte van die gedingvoerende partye
afbaken en die norme voorsien aan die hand waarvan die geskil beslis
kan word. Hierdie beginsels word gevind in die institusionele
geskiedenis van die regstelsel. Die institusionele geskiedenis word
vervat in die gemenereg, wetgewing en in die grondwet van die
betrokke staat en dit sluit insgelyks die gemeenskapsmoraliteit in.
Hierdie institusionele geskiedenis is die bron van die normkompleks.
Die regter put daaruit wanneer dit kom by die uitvoer van sy plig om
sake te beslis in ’n situasie waar spesifieke regsreëls nie beskikbaar is
nie. Volgens Dworkin se rights thesis:
... institutional history acts not as a constraint on the political judgment
of judges but as an ingredient of that judgment, because institutional
history is part of the background that any plausible judgment, about the
right of an individual, must accommodate. 173
Dit is nou egter ook so dat wanneer Hercules tersaaklike beginsels uit
die institusionele geskiedenis van die regstelsel moet aflei, daar
verskeie — ook botsende — beginsels gevind mag word. Beginsels mag
dus met mekaar wedywer vir aanwending in ’n bepaalde geskil. Uit die
wedywerende beginsels sal Hercules daarom die regte beginsel moet
selekteer. Om dit reg te kry, sal Hercules die breë politieke filosofie
van die institusionele geskiedenis moet ondersoek. Die korrekte
beginsel wat uit die wedywerende beginsels geselekteer moet word,
is dan daardie een wat die getrouste is aan die breë politieke filosofie
171 RM Dworkin Taking Rights Seriously (1977) 81-130.
172 HLA Hart The Concept of Law (1961) 129, 141.
173 Dworkin (n 171 hierbo) 87.

Staatlike identiteit die Sterflike God kry ’n gemeente van aanbidders - Die Nasie 171
van die institusionele geskiedenis. 174 Wanneer Hercules aan die werk
is, lê hy die grondbeginsels bloot waarop ’n regstelsel gebaseer is, en
maak dit daarna op die onderhawige geskil van toepassing. 175
Wat Hercules dus doen, is om die reëls wat in die regsbeginsels
opgesluit is, te ontdek en dit daarna toe te pas. Die klem lê op die
ontdekking en ontsluiting van bestaande beginsels, want Hercules
maak nie nuwe uitvindings nie en skep nie self nuwe reg nie. Hy
ontdek bloot dit wat reeds lankal bestaan het, maar wat tot met die
ontdekking daarvan nog nie aan die lig gekom het nie.
Vir doeleindes van hierdie bespreking is die kern van Dworkin se
koherente regsteorie dat hy binne die matriks van die institusionele
geskiedenis van sy eie regsgemeenskap regsbeginsels ontdek aan die
hand waarvan enige geskil bereg kan word.
Die bron van die reg in Dworkin se teorie is ’n enkele kollektiewe
morele agent. Dit moet noodwendig enkel wees, anders is sy teorie
inherent teenstrydig en misluk sy aanspraak op die koherensie van sy
regsteorie. Dan verval reg in subjektivisme en pragmatisme, iets wat
Dworkin juis tot elke prys wil verhoed. Hierdie morele agent wat ’n
koherente stel waardes oplewer, is die gemeenskap as geheel. 176
Dworkin se gemeenskap, die kollektiewe outeur van die reg, is ’n
gemeenskap wat deur beginsels saamgebind word: ‘a community of
principle.’ 177 So ’n beginsels-gemeenskap, wat regering aan die hand
van beginsels moontlik maak, is die naaste wat ’n mens aan ’n ware
gemeenskap kan kom.
Dworkin se geloof in die potensiaal van regsbeginsels het onder fel
kritiek deurgeloop. 178 Weens Dworkin se onwrikbare geloof om altyd
in beginsels regsekerheid te vind, beskryf HLA Hart Dworkin heel
gepas as die the most noble dreamer of them all. 179 Waarvoor
Dworkin egter veral in die skyf gekry moet word, is sy klakkelose
vereenselwiging van die konsepte van gemeenskap en staat. Dworkin
se institusionele geskiedenis is niks anders nie as die institusionele
geskiedenis van die regstelsel van die territoriale staat. Sonder om vir
’n oomblik ’n sweem van twyfel te openbaar, aanvaar hy sonder meer
dat die regstelsel van die staat koherent is. Hy aanvaar dat die staat
per definisie ’n koherente regsgemeenskap huisves, wat deur ’n breë
morele en juridiese eenstemmigheid gelei word. Dworkin beskou die
staat, oftewel die staatsgemeenskap, as die bron van koherente reg
174 Dworkin (n 171 hierbo)107.
175 Dworkin (n 171 hierbo) 116-118.
176 Gardbaum (n 168 hierbo) 743; RM Dworkin Law’s Empire (1985) 188.
177 Gardbaum (n 168 hierbo) 743; Dworkin (n 171 hierbo) 190-215.
178 Sien AE van Blerk Jurisprudence: An Introduction (1996) 97-102.
179 HLA Hart ‘American Jurisprudence through English Eyes: The nightmare and the
Noble Dream’, vervat in Essays in Jurisprudence and Philosophy (1983) 137.

172 Hoofstuk 6
en spesifiek van koherente regsbeginsels. Dit is in hierdie opsig dat
Dworkin se sienswyse as ’n eiesoortige vorm van kommunitêre denke
gesien mag word. Dit is eiesoortig, aangesien hy sonder meer aanvaar
dat die staat wel ’n gemeenskap is. Vir Dworkin staan die staat, en nie
die gemeenskap nie, egter voorop. Daarom is dit meer gepas om hom
eerder as ’n verdediger van die staatlike orde te tipeer, in plaas
daarvan om kommunitêre sentimente en oortuigings aan hom toe te
dig. Dit plaas Dworkin noodwendig in die kamp van die staatsbouers.
Hy stel gemeenskap en staat sonder meer gelyk. 180 Wat hy aan sy
lesers voorhou, is ’n koherente stel regsbeginsels wat uitgroei uit die
staatlike orde. In die proses verswyg hy die gebrek aan koherensie, die
waardeverskeidenheid en die interne konflik van botsende
gemeenskappe en die dominasie van een stel waardes, oortuigings en
belange en gepaardgaande onderdrukking van ander stelle niedominante
waardes, oortuigings en belange, wat dikwels binne ’n
staat vaardig is. Hy aanvaar sonder meer dat die staatlike orde
koherent en legitiem is. Die teendeel van Dworkin se aanname is
nader aan die waarheid. Die bestaande staatlike orde wat voortspruit
uit ongelyke magsverhoudings van die verlede is dikwels die
vergestalting van dominasie van ’n hegemoniese formasie oor
onmagtige en swakker groeperings. Dit verswyg Dworkin egter, want
vir hom is die stelsel koherent en legitiem. Alles is in orde. En hoe
meer sake in orde is, des te sterker is die argument dat die bestaande
orde gehandhaaf moet word.
Ian Duncanson 181 kry Dworkin in die visier deur daarop te wys dat
die soort (staats)nasiegemeenskap wat die kollektiewe bron van
Dworkin se regsbeginsels is, eenvoudig nie bestaan nie. Vir sover die
nasiegemeenskap wel as ʼn teoretiese konsep aanwending vind,
funksioneer dit as ʼn instrument vir die juridiese magsverskansing van
die hegemoniese komponent in die staat se dominasie oor die res —
en die res, kan ons byvoeg, is gewoonlik die politiek onmagtige
minderhede. Die regsinstellings van hierdie gewaande nasiegemeenskappe
staan vreemd — dikwels vyandig — teenoor groot
gedeeltes van die nie-dominante komponente van die staatsbevolking.
Duncanson verklaar dat Dworkin se regsryk (Law’s Empire)
inderdaad nie koherent is nie. Inteendeel, dit herinner eerder aan
inkoherensie, heterogeniteit en dominasie — in die oë van Duncanson
aan iets soos die erg heterogeen saamgeflansde Oostenryks-
Hongaarse ryk. 182
Dennis Davis het sy besorgdheid oor die implikasies van Dworkin se
denke juis vir Suid-Afrika gelug. Hy beskou Dworkin se opvatting oor
180 Dworkin (n 171 hierbo) 167.
181 I Duncanson ‘Law, democracy and the individual’ (1988) 8 Legal Studies 304 et
seq.
182 Duncanson (n 181 hierbo) 310.

Staatlike identiteit die Sterflike God kry ’n gemeente van aanbidders - Die Nasie 173
regskoherensie as inherent ondemokraties. Hy kritiseer Dworkin
daarom vir sy opvatting van die reg as ’n koherente stelsel wat in die
sogenaamde gemeenskap setel en deur die regbank geartikuleer moet
word. Regskoherensie is, aldus Davis, onversoenbaar met vrye
demokratiese politieke aktiwiteit wat juis op wedywering en op die
handhawing van verskeidenheid gebaseer is. 183
Net soos die staatlike boni mores, die nasionale aspirasies en die
nasionale etos is Dworkin se regsbeginsels ook ’n onmiskenbare
produk van die staatlike denkwyse. Die outeur van die regsbeginsels
is die algemene staatlike gemeenskap. Die staatlike orde word sonder
meer as ’n vaste en permanente gegewe aanvaar. Die vraag of die
heersende staatlike orde gewens is, word nie oorweeg nie en die
moontlike verandering daarvan word geensins te berde gebring nie.
Die staatlike orde word dus as ’n blywende gereïfiseerde (verdinglike)
gegewe, pleks van ’n tydelike historiese en dus veranderlike
verskynsel beskou.
Die denke van Rawls en van Dworkin, asook die algemene staatlike
boni mores en die nasionale etos verskyn saam op die staatlike agenda
en werk mee tot die verskansing van die heersende staatlike orde teen
die uitdagings van verandering. Al drie die onderhawige
denkkonstruksies funksioneer as strategieë ter versterking en
bestendiging van die heersende territoriale staat en staatlike
identiteit. Dit is staatsboustrategieë wat in die regsteorie en die
daaglike regspraktyk funksioneer.
183 DM Davis ‘Integrity and Ideology: towards a critical theory of the judicial
function’ (1995) 112 SALJ 129-130. In die uitspraak van Ryland v Edros 1997(1)
BCLR 77 (C) was die hof juis suksesvol in die identifisering en aan die kaak stel
van dominante opvattings binne ʼn gemeenskap met demokratiese aspirasies. Sien
K Malan ‘Oor gelykheid en minderheidsbeskerming van aanleiding van Ryland v
Edros en Fraser v Children’s Court Pretoria North’ (1998) 61 Tydskrif vir
Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg 300 et seq vir ’n bespreking van hierdie
beslissing.

HOOFSTUK
7
STAATLIKE DEMOKRASIE
1 Staatlike demokrasie - demokrasie
makgemaak deur die staatlike paradigma
Demokrasie het in ons dag geen retoriese gelyke nie. Die oorredende
krag van die begrip is bykans sonder weerga. Demokrasie se
magnetisme is sterker as enige ander begrip in die openbare leksikon
en die soektog na teenstanders en uitdagers van demokrasie is ’n
vergeefse en futiele oefening.
Die retoriese krag van die begrip, demokrasie, is blykbaar ook al
langer met ons as wat ’n mens sou dink. Francois Guizot merk reeds
in 1849 op dat die demokrasiebegrip retories so oorweldigend is dat
geen regering of party sonder om trou daaraan te betuig kan
voortbestaan nie. 1 In die lig van die latere uitdagings wat demokrasie
in die twintigste eeu die hoof moes bied, was hierdie stelling, toe dit
gemaak is, aanvegbaar. Na die Tweede Wêreldoorlog en die
gepaardgaande vernietiging van die uitdaging van die Fascisme en die
Nasionaal-Sosialisme, is demokrasie egter so stewig ingegrawe dat
UNESCO bevind het dat daar geen amptelike afkeer meer van die
demokrasie bestaan nie. Demokrasie was na dese universeel ’n
onbestrede ideaal. 2
Demokrasie geniet tans oral goedkeuring en ondersteuning 3 en
bykans almal maak daarop aanspraak dat hulle demokrate is. 4
Demokrasie het, om die waarheid te sê, bykans ’n magiese
betekenis. 5 Dit word universeel gehuldig en vereer. 6 Juis vanweë die
1 Aangehaal deur A De Benoist ‘Democracy Revisited’ (1993) Telos 65.
2
HB Mayo An Introduction to Democratic Theory (1960) 21.
3 B Holden The Nature of Democracy (1974) 3; AM Faure en DJ Kriek (reds) Die
moderne politieke teorie (1984) 33.
4
CD Lummis Radical Democracy (1984) 14.
5 WP Esterhuyse ‘Wat is demokrasie?’ in Filosoof op die Markplein: Opstelle vir en
deur Willie Esterhuyse (1996) 47.
6
G Sartori Democratic Theory (1962) 8; De Benoist (n 1 hierbo) 65; Faure & Kriek (n
3 hierbo) 34.
175

176 Hoofstuk 7
heiligheid en lofwaardigheid daarvan, funksioneer demokrasie as ’n
politieke legitimeerder. 7 Sodra ’n politieke bestel die stempel van
demokrasie dra, is dit sonder meer legitiem en sodoende stewig teen
enige aanslae verskans en knus teen uitdagings gevrywaar. Wie durf
na alles so dapper, vermetel of dom wees om ’n demokratiese staat
die stryd aan te sê? Demokrasie is immers inherent en vanselfsprekend
legitiem. Dit is ’n begrip wat sy legitimiteit as ’t ware in homself dra. 8
Die demokrasiebegrip het in so ’n mate getriomfeer dat dit ook in
die regsteorie en die regspraktyk inslag gevind het. Daar is reeds ver
gevorder op die pad na die internasionale erkenning van ’n individuele
reg op basiese demokratiese prosesse (algemene stemreg, erkenning
van politieke partye, vrye en regverdige verkiesings en dies meer) as
minimumvoorwaarde vir legitieme regering. 9 Voorts kom die begrip
demokrasie in talle nasionale grondwette, asook in internasionale en
regionale menseregte-instrumente voor. Daarin funksioneer dit as ’n
vereiste vir die geldige beperking van regte waarin gewoonlik vereis
word dat regsbeperkings, ten einde geldig te wees, moet voldoen aan
die waardes van ’n demokratiese samelewing. 10 Hierdeur word die
demokrasiebegrip as ’n regsleerstuk aangewend, wat as die maatstaf
en arbiter by geskille rakende wedywerende regsaansprake geld. 11
Op ’n veel omvattender skaal het Francis Fukuyama aangevoer dat
die eindpunt van die mensdom se ideologiese geskiedenis met die
universalisering van die Westerse liberale demokrasie as die finale
vorm van menslike regering bereik is. Daar kan nie op die beginsels
van liberale demokrasie verbeter word nie. Al die groot ideologiese
strydvrae het verval, geen noemenswaardige kwessies bly oor nie en
7
Esterhuyse (n 5 hierbo) 47; Faure & Kriek (n 3 hierbo) 34.
8 Esterhuyse (n 5 hierbo) 47.
9
TM Franck ‘The emerging right to democratic governance’ (1992) 86 American
Journal of International Law 49-50, 90 nota 9. Ter ondersteuning van die
groeiende erkenning van die reg op demokratiese prosedures en regering, sien
artikel 3 van die Eerste Protokol tot die Europese Konvensie vir die Beskerming
van Menseregte en Individuele Vryhede waarin die verdragspartye hulle tot
gereelde vrye verkiesings by wyse van geheime stemming verbind.
10
Sien in dié verband artikel 36(1) van die Grondwet van die Republiek van Suid-
Afrika, 1996, asook sy voorganger artikel 33(1) van die Tussentydse Grondwet,
Wet 200 van 1993. Van soortgelyke aard is die — in Suid-Afrika dikwels
aangehaalde — beperkingsklousule, artikel 1 van die Kanadese Charter of Rights
and Freedoms wat deel vorm van die Kanadese Grondwet, Wet 79 van 1982, wat
bepaal dat regte slegs beperk kan word vir sover dit redelik en klaarblyklik
regverdigbaar in ʼn vry en demokratiese samelewing is. Op die internasionale front
figureer die begrip demokratiese gemeenskap as beperkingsvereiste in artikel
29(2) van die Universele Deklarasie van Menseregte van die VN, Artikel 4 van die
Internasionale Verbond vir Ekonomiese, Sosiale en Kulturele Regte, artikel 14 en
21 van die Internasionale Verbond vir Burgerlike en Politieke Regte. Op regionale
vlak kom die begrip voor in onder andere artikel 6, 8(2), 9(2) en 10(2) van die
Europese Konvensie vir die Beskerming van Menseregte en Individuele Vryhede en
in artikel 2(3) en 2(4) van die Vierde Opsionele Protokol tot die Konvensie.
11 O Jacot-Guillarmod ‘The relationship between democracy and human rights’ in
Democracy and Human Rights: Proceedings of the Colloquy organized by the
Government of Greece and the Council of Europe (1987) 55.

Staatlike demokrasie 177
alles wentel voortaan rondom ekonomiese bedrywighede en
administrasie. Liberale demokrasie is die enigste norm en dit wat
daarvan afwyk, word vir doeleindes van uitfasering geïdentifiseer. 12
Demokrasie kan egter juis vanweë die universele aanhang wat dit
geniet, so ’n wye variasie van betekenisse aanneem dat dit uiteindelik
niksseggend word, of in ’n mite verander waarmee die politieke
praktyk beswaarlik strook. Soos Giovanni Sartori aan die begin van sy
groot werk oor demokratiese teorie sê:
In a somewhat paradoxical vein, democracy could be defined as a high
flown name for something which does not exist. 13
Tog het demokrasie inderdaad in die huidige regs- en politieke
diskoers (in die akademiese sfeer en as ’n tema van die daaglikse
praktyk) ’n betekenis verwerf waaroor daar grootliks eenstemmigheid
bestaan. Daar word ’n prosedureel-strukturele omskrywing van
demokrasie gegee. Hiervolgens is daar aan demokrasie ’n betekenis
verleen waarvolgens dit met groot sorg só omskryf is dat dit die
moderne territoriale staat in stand hou en teen verandering beskerm
en in pas met die behoeftes van die staat funksioneer.
John Dunn verduidelik dat die praktiese karakter van die staat
sedert die middel van die sewentiende eeu toenemend die
voorwaardes vir die institusionele aanspraakmakers op legitieme
politieke gesag neerlê. 14 Met ander woorde, politieke en juridiese
denkmodelle moet die bestaande staatlike orde ter wille wees en
bydra tot die instandhouding daarvan. Indien dit nie die geval is nie
en indien ’n denkmodel dus die uitwerking kan hê om die staat in sy
bestaande vorm te destabiliseer, word dit irrelevant en disfunksioneel
bevind en uit die diskoers geweer. Die noodsaak vir die instandhou van
die bestaande staatlike orde — ’n politieke oorweging — bepaal dus
wat wetenskaplik ter sake is, en wat nie.
Die territoriale staat wys as ’t ware self die instellings aan wat sy
bestendigheid sal verseker en sy belange die beste sal dien. Soos Carl
Friedrich 15 gesê het, die staat is die aktiewe agent wat bepaal hoe die
nasie (aan die hand van die belange van die staat) daar moet uitsien.
Die territoriale staat bepaal egter nie net hoe sy nasie — die dissipels
van die sterflike god — daar moet uitsien nie. Dit bepaal die aard van
12
F Fukuyama ‘The End of History’ 1989 19 The National Interest. Fukuyama sit sy
Hegeliaans gebaseerde argument in besonderhede uiteen in F Fukuyama The end
of History and the Last Man (1992).
13
G Sartori 1962 1. Sartori haal ook Bertrand de Jouvenel aan (9) wat sê dat,
aangesien ons nie weet waarvan ons praat as ons die woord, demokrasie, gebruik
nie, besprekings daaroor intellektueel waardeloos is.
14
Dunn J (red) Democracy: The Unfinished Journey - 508 BC-AD 1993 (1993) 248.
15 Sien hieroor hoofstuk 6.1.

178 Hoofstuk 7
sy eie legitieme regeringsinstellings en -prosesse wat elkeen op ’n
eiesoortige wyse ook hulle eie staatsdienende en staatstabiliserende
funksies moet vervul. Net soos die staat vir homself ’n volk — ’n
staatsnasie — na die beeld van die staat vergader, net so bepaal hy
ook die regeringsinstellings na sy beeld en na gelang van sy behoeftes
en belange. So het die territoriale staat ook bepaal dat die tans
geheiligde demokrasie die enigste legitieme regeringsvorm sal wees,
nie slegs ter uitsluiting van nie-demokratiese uitdagers nie, maar ook
ter uitsluiting van vorme van demokrasie anders as staatlike
demokrasie.
Die punt is dat eietydse demokrasie en demokratiese teorie (soos
beoefen in die politieke praktyk, politieke teorie en die staatsreg) die
volbloed spruit van die staatlike paradigma is en dat talle
kommentators oor dié soort demokrasie troue (en meesal onbewuste)
dienaars van die staatlike paradigma is. Dit maak terselfdertyd van
hulle verdedigers van die heersende orde van die territoriale staat.
Staatlike demokrasie met sy kenmerkende strukturele en
prosedurele eienskappe wat hieronder behandel word, is demokrasie
wat vir die territoriale staat veilig gemaak is, dit wil sê, demokrasie
wat so ingerig is dat dit die belange van die territoriale staat kan dien.
Soos John Dunn sê:
Representative democracy is democracy made safe for the modern
state; democracy converted from the unruly and incoherent master to
docile and defendable servant. 16
Kontemporêre demokrasie is makgemaakte — gedomestiseerde —
demokrasie wat sy wandeling aan die leiband van die staatlike
paradigma onderneem.
Wat is dan die eienskappe van moderne staatlike demokrasie? Om
dié vraag te beantwoord, moet ons eers sê dat demokrasie natuurlik
nie ’n geheel en al moderne verskynsel is nie. In sy klassieke vorm voer
dit vanaf 508 v.C. twee honderd jaar lank, tot met die vestiging van
die Masedoniese ryk, ’n lewenskragtige bestaan in Athene. 17 Dit kom
ook voor in die praktyk wat tot in die twaalfde eeu in Europa gevolg
is om konings te verkies, in plaas daarvan om die vorstelike
ampsvulling deur oorerwing te reël. 18 Verder — en baie belangrik — is
die feit dat die gewoontereg wat natuurlik nie deur die vors verorden
is nie, maar vanuit die volk gekom het, lank in die Middeleeuse Europa
16 Dunn (n 14 hierbo) 248 en 250.
17 MI Finley Democracy Ancient and Modern (1985) 66.
18 De Benoist (n 1 hierbo) 66.

Staatlike demokrasie 179
en daarna gesien is as tekenend van populêre deelname aan die
regering. 19 Die gewoontereg het verander na gelang die volksgebruike
verander het. Sonder die tussenkoms van enige instelling soos ’n
wetgewer wat die reg amptelik verorden het, het die reg derhalwe
regstreeks en onmiddellik in pas met die volksgewoontes verander.
Dit is daarom die suiwerste en mees ongebreidelde vorm van
volksoewereiniteit denkbaar. Dan was daar ook die Yslandse
demokrasie — die Nordiese Hellas — wat teen ongeveer 930 n.C. sy
verskyning gemaak het. Hier is direkte demokrasie binne die
volksvergadering, die thingvellier, beoefen. 20 Spore van demokrasie
is ook te vind in die laat-Middeleeuse stede. 21
Proto-moderne demokrasie verskyn egter die eerste maal teen die
middel van die sewentiende eeu met die Levellers in Engeland op die
toneel. Hulle is die eerste demokrate wat afgewyk het van die patroon
van deelnemende, regstreekse demokrasie in ’n stadstaat en was die
eerste eksponente van demokrasie as verteenwoordigende regering in
’n territoriale staat. 22 Moderne demokrasie sien dus in dieselfde tyd
die lewenslig as waarin die territoriale staat die dominante politieke
ordening word. Met die opkoms van absolutisme word demokrasie
egter vir ander half eeu uitgedoof. Dit kom daarna weer aan die einde
van die agtiende eeu met mening terug. 23 Hierdie keer word dit deur
die rewolusionêre figure van die Franse rewolusie 24 en deur die
demokratiese praktyke in die Verenigde State gedryf. 25 Die terugkeer
was volledig in die gewaad van verteenwoordigende demokrasie. Die
konsep van verteenwoordiging word nou so volledig aan demokrasie
toegedig dat die nuwe demokrasie per definisie verteenwoordigende
demokrasie word, 26 en steeds bly. Waarskynlik die belangrikste figure
betrokke by die vestiging van verteenwoordigende demokrasie is
Immanuel Joseph Sieyès 27 en Thomas Paine.
Paine is opgewonde oor die ‘verteenwoordigende stelsel.’ Die
antieke Atheense demokrasie kon weens die direkte aard daarvan
slegs in ’n beperkte geografiese en demografiese opset funksioneer.
Direkte demokrasie kon egter nie die vergroting van die politieke orde
hanteer nie en verval dan tot ’n monargie of ’n aristokrasie. ’n
19
20
21
De Benoist (n 1 hierbo) 67; Sien verder hieroor hoofstuk 2.2.
De Benoist (n 1 hierbo) 67.
GE Frug The city as a legal concept (1980) 93 Harvard Law Review 1069, 1083 et
22
seq.
D Wootton ‘The Levellers’ in J Dunn (n 14 hierbo) 71. In dieselfde tyd verskyn
Democraticall government ook in die grondwet van Rhode Island. Sien hieroor RL
Hanson ‘Democracy’ in T Ball et al (reds) Political Innovation and Conceptual
23
24
25
26
Change (1989) 72.
De Benoist (n 1 hierbo) 69; Finley (n 17 hierbo) 9-10; Hanson (n 22 hierbo) 72.
Finley (n 17 hierbo) 9-10.
Hanson (n 22 hierbo) 72.
B Fontana ‘Democracy and the French Revolution’ in J Dunn J (red) Democracy:
27
The Unfinished Journey - 508 BC - AD 1993 (1993) 117.
B Fontana (n 26 hierbo) 117.

180 Hoofstuk 7
Verteenwoordigende stelsel is egter die volkome kuur vir hierdie
degenerasie, meen Paine, wanneer hy sê:
Retaining, then, democracy as the ground, and rejecting the corrupt
systems of Monarchy and aristocracy, the representative system
naturally presents itself; remedying at once the defects of simple
democracy as to form, and the incapacity of the other two with respect
to knowledge. 28
Paine loods ’n hewige aanval op aristokratiese regering en veral op
monargie. Dis ’n tirannieke, irrasionele en bespotlike stelsel wat ter
wille van die verwesenliking van die behoeftes van die vors dikwels
bloedige interstaatlike konflik aanwakker waarin die gewone burgers
van oorlogvoerende state die spit moet afbyt. 29 Teenoor die
monargale stelsel — Paine noem dit die oorerflike stelsel — met al sy
ondeugde, staan die deugsame verteenwoordigende stelsel wat
danksy die inspraak, oftewel die verteenwoordiging van almal, op
wysheid en rasionaliteit gebaseer is. 30 Uit wat Paine sê, is dit
onteenseglik dat demokrasie tot aan die einde van die agtiende eeu
grootliks met direkte demokrasie vereenselwig is. 31 Paine is baie
teësinnig om verteenwoordigende demokrasie met demokrasie te
vereenselwig en hou vol met die gebruik van die begrip,
verteenwoordigende stelsel, pleks van verteenwoordigende
demokrasie. 32 Die verteenwoordigende eienskap van demokrasie is
die eerste grondliggende verstelling wat daar aan klassieke
demokrasie aangebring is ten einde dit met die behoeftes van die
territoriale staat in pas te bring, oftewel die eerste stap in die proses
van die domestisering van demokrasie op die werf van die territoriale
staat.
In 1861, met die verskyning van Considerations on Representative
Government van John Stuart Mill, word demokrasie per definisie as ’n
verteenwoordigende stelsel, vir die eerste maal teoreties omvattend
uitgewerk. Mill se vertrekpunt en sy oogmerk is die lewering van ’n
apologie vir die haalbaarheid en die voortreflikheid van demokrasie —
spesifiek verteenwoordigende demokrasie — in die territoriale staat.
Ons kan Mill as die proto-teoretikus van demokrasie volgens die eise
van die territoriale staat beskou. 33 Verteenwoordigende regering —
vir Mill die ideale regeringsvorm 34 — is nie ’n regeringsvorm waar die
28
29
30
31
32
33
34
T Paine The Rights of Man (Introduction by Derek Matravers) (1996) 136.
Paine (n 28 hierbo) 126-132.
Paine (n 28 hierbo) 132 et seq.
Holden (n 3 hierbo) 5.
Paine (n 28 hierbo) 128.
G Duncan en S Lukes ‘The New Democracy’ (1963) 11 Political Studies 158.
JS Mill Considerations on Representative Government (geredigeer deur HB Acton)
(1972) 202. Dit is opvallend dat Mill ook betreklik suinig is met die gebruik van die
woord demokrasie en feitlik deurlopend volhou met die frase
verteenwoordigende regering.

Staatlike demokrasie 181
mense (people) self regeer nie, maar deur middel van hul periodiek
verkose verteenwoordigers oor die finale kontrole-bevoegdheid
beskik. 35
Vir Mill beteken demokrasie dus iets anders as dit waarop die
begrip demokrasie se etimologiese oorsprong dui. By Mill is
demokrasie nie werklik demos-kratos, met ander woorde regering
deur die volk nie, 36 maar wel beheer deur die volk se
verteenwoordigers oor die eintlike maghebbers in die uitvoerende
gesag.
Die verteenwoordigende liggaam is heeltemal ongeskik om self te
regeer. Die funksie van die verteenwoordigende liggaam is derhalwe
nie om self te regeer nie, maar om die regering dop te hou en te
beheer, om die soeklig op die optrede van die regering te hou, om die
regering te verplig tot verduideliking en regverdiging van sy optrede,
om waar nodig die regering te sensureer en om die regering in die
geval van troubreuk teenoor die volk te verwyder en met ’n ander te
vervang. 37 Benewens die allerbelangrike beheerfunksie van die
verteenwoordigende vergadering, dien dit ook as die burgery se
meningsforum. Soos Mill sê:
... Parliament has an office ... to be at once the nation’s Committee of
Grievances, and its Congress of opinions. 38
In die Parlement moet algemene menings, maar ook die menings van
elke segment van die bevolking en van elke vooraanstaande individu
gehoor word.
Die meningsforum sorg terselfdertyd vir ’n volgehoue
meningspeiling, want binne die verteenwoordigende liggaam word
menings gemonster en toenemende en afnemende standpunte in die
geledere van die bevolking geregistreer. Die praatfunksie, oftewel die
meningsuitingsfunksie van die verteenwoordigende liggaam, is vir Mill
baie belangrik. Daar is niks meer sinvol as dat daar juis oor die groot
openbare kwessies gepraat word nie en om alle belange en alle
sienings te debatteer nie. 39
Die verteenwoordigende liggaam is derhalwe nie soseer die
regeerder en die wetgewer nie, maar ’n kontrole- en ’n meningsforum
wat so saamgestel moet wees dat dit ’n betroubare monster van elke
denkbare stroming en siening in die land verteenwoordig en van ’n
35 Mill (n 34 hierbo) 228.
36 Oor etimologiese demokrasie sien Sartori (n 6 hierbo)17-30.
37 Mill (n 34 hierbo) 239.
38 Mill (n 34 hierbo) 239.
39 Mill (n 34 hierbo) 240.

182 Hoofstuk 7
stem voorsien. 40 In Mill se verteenwoordigende regering speel
stemreg en verkiesings natuurlik ’n sleutelrol. Daarsonder is
verteenwoordigende demokrasie trouens ondenkbaar. Juis daarom
het die uitoefening van stemreg die kern en die handelsmerk van
moderne demokratiese praktyk geword. Geletterdheid is vir Mill ’n
voorvereiste vir stemreg en daarom redeneer hy dat universele
onderwys universele stemreg moet voorafgaan. 41 Anders as tans en in
ooreenstemming met sy tyd het Mill nog nie heeltemal met gelykheid
as een van die grondliggende eienskappe van demokrasie vrede
gemaak nie. 42 Gevolglik argumenteer hy dat slegs belastingbetalers
oor maatreëls rakende belasting mag besluit. Voorts is Mill van mening
dat ofskoon eiendom ’n onvanpaste maatstaf vir die toekenning van
stemreg is, meer stemme nogtans aan professionele lui,
gegradueerdes, bankiers, sakelui en dies meer toegeken moet word. 43
Die stemreg dien die breë oogmerk van verteenwoordigende
regering. Die punt is dus dat stemreg nie soseer vereis word ten einde
mense in staat te stel om self te regeer nie, maar wel om kontrole oor
die regeerders uit te oefen en sodoende te sorg die volk nie wanregeer
word nie. 44 Die teenkant van die kontrole-funksie wat deur die
verkose verteenwoordigers uitgeoefen word, is dat die regering
bevatlik en gevoelig vir die behoeftes wat in die verteenwoordigende
liggaam uitgespreek word, moet wees, en nougeset daarop moet
reageer. Die kenmerk van verteenwoordigende regering moet dus
wees dat die regering die burgery voortdurend in ag neem en
ooreenkomstig die belange en behoeftes van die burgery regeer. 45
Die hedendaagse gesaghebbende uiteensetting van wat
demokrasie is en behoort te wees, bou aan die een kant regstreeks
voort op die grondslag wat Mill gelê het. Dit word aan die ander kant
afgerond en verfyn deur sekere algemene hedendaagse strukture en
prosesse wat as noodsaaklik vir demokrasie beskou word. Dit lei tot
wat paslik as demokratiese ortodoksie beskryf kan word. Die
potensieel ontwrigtende implikasies van demokrasie, indien ʼn ander
betekenis daaraan verleen sou word, word op hierdie manier
voorkom. Sodoende word demokrasie, om weer na John Dunn se
woorde te verwys, ten behoewe van die ongestoorde instandhouding
van die hedendaagse territoriale staat gedomestiseer. Sodoende is
demokrasie getem en wandel dit getrou aan die leiband van die
40 Mill (n 34 hierbo) 240-241.
41 Mill (n 34 hierbo) 280.
42 Volgens Sartori (n 6 hierbo) 51 wentel alle besprekings oor demokrasie rondom die
samehangende en wedersyds afhanklike konsepte van populêre soewereiniteit,
gelykheid en selfregering.
43 Mill (n 34 hierbo) 281-285.
44 Mill (n 34 hierbo) 291: ‘Men, as well as women, do not need political rights in
order that they may govern, but in order that they may not be misgoverned.’
45 RA Dahl Polyarchy: Participation and Opposition (1971) 1-2.

Staatlike demokrasie 183
territoriale staat. ’n Nuttige uiteensetting van die inhoud en
betekenis van demokrasie binne die riglyne en dissiplines van die
staatlike paradigma en in ooreenstemming met huidige algemene
praktyk word deur Henry Mayo verskaf. 46
Die essensie van demokrasie, aldus Mayo — in pas met Mill — is
openbare kontrole oor regeerders en besluitnemers. Hiervolgens is ’n
stelsel demokraties indien dit aan doeltreffende openbare kontrole
onderhewig is. 47 Derhalwe is demokrasie nie ’n politieke stelsel
waarin mense oor hulself regeer nie, maar word die graad van
demokrasie gemeet aan die hand van die mate waarin die mense as
kiesers oor die vermoë beskik om hulle regeerders te kontroleer en te
verwyder. 48
Die tweede essentiale van demokrasie is politieke gelykheid.
Hierdie beginsel is gekonstitusionaliseer in die beginsel van gelyke
stemreg vir alle volwasse burgers. 49 Dit impliseer dat elke persoon
slegs oor ’n enkele stem sal beskik, dat niemand die reg het om meer
as een maal te stem nie en dat elke stem dieselfde gewig dra. 50 Die
beginsel van algemene stemreg het in die kontemporêre
demokratiese praktyk aksiomaties geword en word as ’n universele
fundamentele mensereg beskou. 51 Waarskynlik van nog groter belang
is dat stemreg beskou word as ’n essensiële eienskap van individuele
menswaardigheid. 52 In die mate waarin dit nie erken word nie,
konstitueer dit derhalwe nie net die miskenning van ’n politieke reg
nie, maar ook ’n krenking van die individuele persoonlikheid. Die Suid-
Afrikaanse Konstitusionele Hof gaan sover as om te verklaar dat die
stem elke persoon se kenteken van waardigheid en persoonskap is:
‘The vote of each and every citizen is a badge of dignity and of
personhood.’ 53
Sonder algemene stemreg is populêre kontrole natuurlik nie
moontlik nie en vandag word demokrasie en algemene stemreg as
46 Mayo (n 2 hierbo).
47 Mayo (n 2 hierbo) 62.
48 Mayo (n 2 hierbo) 72-73; Sartori (n 6 hierbo) 66.
49 Mayo (n 2 hierbo) 62-64, 107-136. Sien ook Holden (n 3 hierbo) 9, 18.
50 Mayo (n 2 hierbo) 64.
51 Mayo (n 2 hierbo) 116. Dit kom voor in alle nasionale handveste van regte en
figureer in artikel 21(1) en (3) van die Universele Deklarasie van Menseregte van
die VN, asook in artikel 25(b) van die Internasionale Verbond vir Burgerlike en
Politieke Regte.
52 Mayo (n 2 hierbo) 116.
53
Aldus regter Sachs in August and Another v Electoral Commission and Others 1999
4 BCLR 363 (KH) para 17 (372E). Sien ook die soortgelyke stelling in Democratic
Alliance v Masondo 2003 2 BCLR 128 (CC) 140I (para 43). Vir verdere argumente
ter ondersteuning van universele stemreg, sien Mayo (n 2 hierbo) 118-121; Duncan
& Lukes (n 33 hierbo) 159.

184 Hoofstuk 7
twee kante van dieselfde munt beskou. 54 Stemreg is gevolglik ’n toets
vir die egtheid van ’n stelsel wat daarop aanspraak maak dat dit
demokraties is: hoe algemener die stemreg, des te meer is die stelsel
demokraties en hoe meer gekwalifiseerd die stemreg, des te minder
is dit demokraties. 55
Die derde essentiale van hedendaagse demokrasie is dat die
demokrasie per definisie ’n veelparty-opset impliseer. Daarvolgens
geskied politieke deelname deur partyvorming en deur partye se
deelname aan vrye, regverdige en gereelde verkiesings 56 waaraan
sonder dwang en vrees vir intimidasie deelgeneem kan word. 57 Die
uitgangspunt is dat daar slegs vrye politieke keuses gemaak kan word
indien ’n verskeidenheid politieke partye aan verkiesings kan
deelneem. Dit is juis die bestaan van ’n variasie van politieke partye
wat dit moontlik maak dat ’n vrye politieke keuse uitgeoefen kan
word. Wanneer ’n verskeidenheid van politieke partye aan verkiesings
deelneem, kry (passiewe) stemreg aktiewe betekenis. Partyvorming
en deelname aan die politiek deur partye het so belangrik geword dat
demokrasie sedert die einde van die negentiende eeu juis partyregering
veronderstel. 58
Die vierde (en laaste) essentiale van staatlike demokrasie is
meerderheidsregering, 59 oftewel dat die meerderheid die reg het om
die uitoefening van die regeringsfunksies op te eis. 60 Hierdie beginsel
word ondersteun deur die argument dat die meerderheid waarskynlik
reg is. 61 Die meerderheidsbeginsel sluit ook logies aan by een van die
ander essentiale van kontemporêre demokrasie, naamlik die
gelykheidsbeginsel. Indien die minderheid sou regeer, sal dit beteken
dat die stemme van die individue wat die minderheid uitmaak, meer
gewig dra as die stemme van diegene aan meerderheidskant. 62 Dit is
ook juis hierdie argument wat tans as die mees oortuigende saak ten
gunste van meerderheidsregering beskou word. 63 Sartori verduidelik
dat die meerderheidsbeginsel nie op waarde-oordele berus nie maar
54 Mayo (n 2 hierbo) 120; SP Huntington The Third Wave: Democratization in the
late twentieth century (1993) 7; Sartori (n 6 hierbo) 73; Holden (n 3 hierbo) 32; G
Tenekides ‘The relationship between democracy and human rights’ in Democracy
and Human Rights: Proceedings of the Colloquy organized by the Government of
Greece and the Council of Europe (1987) 19; Uitspraak van die Suid-Afrikaanse
Konstitusionele Hof per Yacoob r in New National Party of South Africa v
Government of the RSA and Others 1999 5 BCLR 489 (KH) para 11 (494 G-I).
55 Huntington (n 54 hierbo) 7.
56 Huntington (n 54 hierbo) 9; Esterhuyse (n 5 hierbo) 50.
57 Mayo (n 2 hierbo) 64-66.
58 CS Maier ‘Democracy since the French Revolution’ in J Dunn (red) Democracy: The
Unfinished Journey - 508 BC - AD 1993 (1993) 136.
59 Mayo (n 2 hierbo) 174-181.
60 Esterhuyse (n 5 hierbo) 54.
61 Mayo (n 2 hierbo) 174.
62 Mayo (n 2 hierbo) 178; Holden (n 3 hierbo) 104-106.
63 Mayo (n 2 hierbo) 182 en dergelike verdere argumente op179-181.

Staatlike demokrasie 185
daarenteen ’n blote prosedurereëling is. 64 Openbare geskille moet op
die een of ander stadium gefinaliseer word en die
meerderheidsbeginsel bied ’n nuttige metode vir die finale
afhandeling van geskille. Dit kan as ’t ware beskou word as die
toepassing van die res iudicata-beginsel in die makro-staatsreg.
By hierdie vier essentialia van staatlike demokrasie word ’n aantal
konstitusionele meganismes gevoeg wat ook as belangrike kenmerke
van staatlike demokrasie beskou word. Die erkenning van basiese
menseregte, konstitusionalisme, die rule of law, trias politica en ’n
onafhanklike regbank word alles as basiese kenmerke van
hedendaagse demokrasie gereken. 65 ’n Vooraanstaande woordvoerder
in die Suid-Afrikaanse konteks, Arthur Chaskalson, die eerste
president van die Konstitusionele Hof, plaas die howe in die sentrum
van wat hy as egte demokrasie beskou. 66 Die voormelde demokratiese
strukture beoog almal om magskontroles op die regering te wees en
om sodoende tot individuele belangebeskerming by te dra. 67 Juis
daarom is moderne demokrasie liberale demokrasie. Die mag van
populêre soewereiniteit en die gevaar dat dit tot die skending van
basiese individuele regte kan lei, moet teëgewerk word deur die
beskerming van fundamentele individuele regte. 68 Liberale
demokrasie beoog nie in die eerste plek om kollektiewe deelname aan
magsuitoefening te bewerkstellig nie. Dit is nie primêr gerig op
deelname aan die sake van die staat nie, maar op die vryheid van —
insulering teen — die staat. Dit poog om die staat op ’n afstand te
hou. 69 Die erkenning van individuele regte is binne hierdie
denkpatroon van kardinale belang, want, waarsku Sartori, nie-liberale
demokrasie is totalitêre demokrasie, 70 wat so diep in die burgerlike
en private lewe ingryp en daaraan voorskryf dat dit basiese vryhede
uiteindelik heeltemal uitwis.
64
Sartori (n 6 hierbo) 103.
65 Sien hieroor byvoorbeeld: GA Rauche ‘Die konsep demokrasie’ in AM Faure et al
Suid-Afrika en die Demokrasie (1988) 5; M Wiechers ‘Herdemokratisering’ in AM
Faure et al Suid-Afrika en die Demokrasie (1988) 205-206.
66 A Chaskalson (1992) ‘Democracy and Law’ (1992) 2 Idasa Occasional Papers 6. In
die Suid-Afrikaanse Grondwet, 1996 word menseregte as die essensie van
demokrasie getipeer. Artikel 7 lui dat menseregte die hoeksteen van demokrasie
in Suid-Afrika is.
67 RA Dahl A preface to democratic theory 1984 4 et seq beskryf hierdie formele
magskontroles as (klassieke) Madisonian Democracy.
68 C Mouffe ‘Democratic Politics Today’ in Mouffe C (red) Dimensions of Radical
Democracy (1992) 11.
69
WLJ van Vuuren ‘Sartori’ in AM Faure en DJ Kriek Die Moderne Politieke Teorie
(1984) 66.
70 Sartori (n 6 hierbo) 377. Sartori wys daarop (141) dat demokrasie, sonder die
gelyktydige erkenning van die private domein, totalitêre implikasies inhou:
... the hypothesis that a democratic state can become totalitarian,
meaning that it can become an all-pervading total State, is perfectly
plausible. For, in principle, no political formula can justify a totalitarian
expansion of political power as easily as democracy.

186 Hoofstuk 7
Die uiteensetting van die essensiële eienskappe van staatlike
demokrasie (wat ook ooreenstem met mense se alledaagse ervaring
van demokrasie) 71 bring mee dat demokrasie vandag ’n struktureelprosedurele
definisie het. 72 Die logika van hierdie struktureelprosedurele
definisie werk so: om vas te stel of daar ’n demokratiese
orde in plek is, word daar nie gevra waar die mag binne die politieke
orde (staat) berus nie. Daar word daarenteen sonder meer aanvaar
dat sodra die strukture en prosedures wat so pas behandel is
(algemene stemreg, gereelde verkiesings, politieke partye,
meerderheidsregering, trias politica, ’n onafhanklike regbank, die
beskerming van basiese regte) teenwoordig is, egte demokrasie
inderdaad in plek is. 73 Hierdie prosedures is die beslissende
maatstawwe vir demokrasie en wanneer daaraan voldoen word,
verkry ’n stelsel die waarmerk van egte demokrasie. Wat baie
belangrik is, is dat aangesien hierdie strukture en prosedures as die
essensie van demokrasie voorgehou word, enige verdere normatiewe
vrae oor die essensie van demokrasie oorbodig en irrelevant word.
Moontlike normatiewe vrae oor demokrasie word derhalwe buite orde
gereël omdat die heersende demokratiese praktyk ooreenkomstig die
genoemde prosedures en strukture sonder meer as demokraties
voorgehou word. 74 Sodoende word die demokrasie-diskoers geredelik
in ’n positivistiese dwangbuis inforseer.
Vir die individuele burger beteken demokrasie dienooreenkomstig
nie daadwerklike magsuitoefening saam met mede-burgers nie, maar
bloot ’n aantal prosedurele regte wat sporadies gedurende verkiesings
uitgeoefen word. Binne die konseptuele en praktyksruimte van
kontemporêre demokrasie het die individuele burger grootliks slegs
die hoedanigheid van ’n kieser. 75 Hierdie hoedanigheid is trouens ’n
integrale element van hedendaagse demokratiese teorie. Die rede
hiervoor is dat politiek almal se belange raak en dat niemand
derhalwe van die prosedurele regte wat deur ’n kieser uitgeoefen
word, uitgesluit kan word nie. Dit is nie ’n persoon se besonderse
bekwaamheid wat hom laat kwalifiseer of diskwalifiseer om aan die
politiek deel te neem en die prosedurele regte van ’n kieser uit te
71 Huntington (n 54 hierbo) 8.
72 Mayo (n 2 hierbo) 33; Sartori (n 6 hierbo) 238-241; Faure & Kriek (n 3 hierbo) 68;
Esterhuyse (n 5 hierbo) 49-50; G O’Donnel en PC Schmitter Transitions from
authoritarian rule (1989) 8; Huntington (n 54 hierbo 7-9; Holden (n 3 hierbo) 27-
28; Mouffe (n 68 hierbo) 12; J Kotze en JJ van Wyk Basiese konsepte in die
politiek (1990) 34. (Talle ander voorbeelde van hierdie struktureel-prosessuele
definisie kan vermeld word.)
73 Esterhuyse (n 5 hierbo) 49-50; Faure & Kriek (n 3 hierbo) 68.
74
Sartori (n 6 hierbo) 241 lê dit veral die Engelse en die Amerikaners ten laste en sê
The Anglo-American doctrine does not have to deal with questions of
principle, with fundamentals, or as we may say in my country, with the
conceptual issue. It suffices for it to define democracy with respect to its
technical articulations and procedure.
75 Sartori (n 6 hierbo) 76-80; Finley (n 17 hierbo) 36.

Staatlike demokrasie 187
oefen nie. Indien dit so was, sou baie persone weens gebrekkige
bekwaamheid nie as kiesers kon kwalifiseer nie. Toegang tot
deelname aan die politieke proses word daarenteen verleen op grond
van die aanname dat alle individue gelyke menswaardigheid geniet,
en nie op grond van mense se ongelyke kennis van en on/
bekwaamheid nie. Almal het dieselfde individuele menswaardigheid
en daarom kwalifiseer almal as kiesers vir doeleindes van die
uitoefening van die prosedurele regte wat aan die kieserhoedanigheid
gekoppel is. Die demokratiese proses verskil in hierdie opsig van die
professies waarin vaardigheid en bekwaamheid juis die maatstawe is
waaraan voldoen moet word om vir deelname aan professionele
aktiwiteit te kwalifiseer. By die demokratiese praktyk is onkunde
egter geen probleem nie, inteendeel. Sartori verduidelik
insiggewend:
An astronomer who discusses philosophy, a chemist who speaks about
music or a poet who talks about mathematics will not utter less
nonsense than the average citizen interviewed by a pollster. The
difference is that the astronomer, the chemist and the poet will
generally avoid making fools of themselves by pleading ignorance,
whereas the citizen is forced to concern himself with politics and in the
midst of general incompetence that he no longer realizes that he is an
ass. So the only difference is that in other zones of ignorance we are
warned to mind our own business, while in the political realm we are
encouraged to take the opposite attitude and thus we end up not
knowing that we know nothing. 76
Ons kan die pad van demokratiese onkunde nog verder bewandel
deur, pleks daarvan om dit te betreur, dit as ’n outentiek
demokratiese eienskap te besing. Walter Lippmann het juis gesê dat
die doel van moderne regering nie is om die burger met die
vraagstukke wat moontlik bo sy vuurmaakplek is, te belas nie, maar,
daarenteen, om daardie las na die verantwoordelike administrateurs
te verplaas. 77 ’n Werklik deugsame burger sal juis die
verantwoordelikheid om oor dergelike kwessies te besluit, afwys en sy
mening voorbehou totdat die uitwerking van die administrasie se
besluite bekend raak. Die fokus van demokrasie verskuif heeltemal
weg van aktiewe deelname na beheeruitoefening as die
onderskeidende eienskap van demokratiese praktyk. As die regering
daarin slaag om die burgery se behoeftes te bevredig, word die stelsel
sonder meer as demokraties gewaarmerk. 78 Demokrasie word
hiermee gedepolitiseer, kry ’n ekonomiese gedaante en word deel van
die ekonomiese verbruikerskultuur. Die gevolg is dat die reeds erg
politiek verskraalde (politieke) kieser ’n metamorfose ondergaan tot
’n (ekonomiese) verbruiker. Die politieke orde wat hiermee op die
76 Sartori (n 6 hierbo) 76.
77 Hanson (n 22 hierbo) 82.
78 Hanson (n 22 hierbo) 84.

188 Hoofstuk 7
voorgrond tree, herinner aan verligte despotisme van die agtiende
eeu 79 en kan paslik as verligte burokrasie beskryf word.
Die kernrede waarom demokrasie so gemaklik die onkunde,
ongeërgdheid en onbevoegdheid van die kieser/burger kan
akkommodeer, is dat politiek — en by name demokratiese politiek —
volgens die patroon wat dit in die territoriale staat aangeneem het
ten dele nie meer as wesenlik ’n openbare aangeleentheid beskou
word nie. Indien politiek nie bloot as ’n saak van privaat belange nie,
maar van openbare belange (skeibaar en onderskeibaar van privaat
belange) beskou word, sou dit onmoontlik vir die individu wees wat
apaties teenoor die openbare belang staan, om inspraak te hê. So ’n
persoon sou eenvoudig nie gekwalifiseer het vir deelname aan die
politiek nie. As die politiek egter aan die ander kant in wese met
individuele menswaardigheid vereenselwig word en met private sake
en belange gemoeid is, kwalifiseer almal natuurlik vir deelname as
kiesers, ongeag die graad van belangstelling, kundigheid,
onnoselheid, ongeërgdheid, bevoegdheid, bekwaamheid
ensovoorts. 80 Hierdie monopolisering van die politiek as die
strydterrein vir die uitbaklei van private belange is aangehelp deur
wat Hannah Arendt as die opkoms van die sosiale beskryf. 81 Dit
impliseer onder meer ’n fenomenale toename in sosio-ekonomiese
behoeftes van alle individue. Die politiek wat eens die domein vir die
openbare en die gemeenskaplike was, word as gevolg hiervan dienstig
gestel aan die bevrediging van individuele behoeftes en dus van die
verryking van die private individuele lewenswyse. Sosiale behoeftes
monopoliseer gevolglik die openbare domein en die openbare domein
word ’n funksie van private individuele behoeftebevrediging. 82
Dit is veral in die regswêreld met sy inherente neiging om, soos in
hoofstuk 5 uitgewys, ander se agendas dienstig te wees 83 dat die
struktureel-prosedurele benadering tot demokrasie dikwels sonder
enige sweem van kritiese impuls ge-eggo word.
79
Verligte despotisme was eweneens nie op deelname nie maar op
80
behoeftebevrediging ingestel. Die oogmerk daarvan was om aan die hand van
rasionele regering die staatsbelang ten beste te dien, maar om ook terselfdertyd
die basiese behoeftes van die burgery te akkommodeer. Sien in die algemeen R
Wines (red) Enlightened Despotism: Reform or Reaction? (1967).
Gordon Wood verduidelik hoe die oorgang van politiek as ʼn openbare na ʼn privaat
saak in 1786 in die Pennsylvania Assembly verreken en erken is. Die tradisie van
politiek as ʼn openbare saak is omvergewerp en dit is uitdruklik as reg en normaal
aanvaar dat die politiek as die strydterrein vir botsende private
81
82
83
behoeftebevrediging kan dien. Sien GS Wood ‘Democracy and the American
Revolution’ in J Dunn (red) Democracy: The Unfinished Journey - 508 BC-AD
(1993) 102-103.
H Arendt The Human Condition (1958) 38 et seq.
Arendt (n 81 hierbo) 69.
N McCormick ‘Reconstruction after deconstruction: A Response to CLS’(1990) 10
Oxford Journal of Legal Studies 537. Hierdie aspek is breedvoerig in hoofstuk 5.2
uitgepluis.

Staatlike demokrasie 189
Daar is reeds gemeld dat die begrip demokrasie in talle nasionale
grondwette asook in internasionale en regionale menseregteinstrumente
aangetref word. 84 Daarin funksioneer dit as ’n vereiste
waaraan voldoen moet word vir die geldige beperking van
grondwetlike regte. Die regspraak waarin die inhoud van die konsep
aangeroer is, toon geen kritiese ingesteldheid oor wat demokrasie of
demokratiese gemeenskap inhou nie. Inteendeel, die howe het
algaande al hoe minder aandag gegee aan die belangrikheid van die
teoretiese konsep of algemene standaard van demokratiese
gemeenskap en het sonder meer aanvaar dat die prosedureelstrukturele
stelsel wat hierbo behandel is, inderdaad die essensie van
demokrasie weerspieël. In effek het die oorspronklike bedoeling van
hierdie soort bepalings, naamlik om die inkorting van fundamentele
regte aan bande te lê deur dit aan die standaarde van ’n demokratiese
gemeenskap ondergeskik te stel, grootliks sy belang verloor. 85 Die
demokrasiebegrip word nie deur die howe ontleed nie en die
teenwoordigheid van die geykte prosedures en strukture wat hierbo
bespreek is, word as voldoende gronde beskou om te aanvaar dat ’n
demokratiese gemeenskap wel bestaan. 86 Die Suid-Afrikaanse howe
het by enkele geleenthede wel aan demokrasie aandag gegee. In
Democratic Alliance v Masondo het regter Sachs byvoorbeeld gesê dat
die Suid-Afrikaanse grondwet ’n pluralistiese demokrasie beoog en nie
’n blote stemtellery moet wees waar die wenner met alles wegloop
nie. 87 Hy het bygevoeg dat deelnemende demokrasie ook beoog om
wesenlik beter besluite te bewerkstellig 88 en dat die gedagte van
regterlike kontrole in sigself natuurlik inhou dat demokrasie nie slegs
meerderheidsregering kan beteken nie. 89 Twee ander belangrike
beslissings van die Suid-Afrikaanse howe waarin demokrasie ter
sprake was, is Doctors for Life International v Speaker of the National
Assembly en Matatiele Municipality v President of the RSA 90 Die
grondwetlike bepalings wat met die onderhawige kwessie verband
hou, naamlik artikels 59(1)(a), 72(1)(a) en 118(1)(a), handel oor die
grondwetlike verpligting tot raadpleging gedurende die wetgewende
proses. Hierdie uitsprake kan gesien word as ’n verfyning en afronding
van staatlike demokrasie — in belang van die staatlike orde en
84 n 10 hierbo.
85
Sien AEAM Thomashausen ‘Savings clauses and the meaning of the phrase
acceptable in a democratic society — a comparative study’ (1989) 30 Codicillus
61-62 met betrekking tot Kanadese regspraak. Die Europese Hof vir Menseregte
het problematisering oor die konsep ook vermy — 62-63.
86 PW Hogg ‘Section 1 of the Canadian Charter of Rights and Freedoms’ in A de
Menstral et al (reds) The limitation of rights in comparative constitutional law
(1986) 17; Tenekideis (n 54 hierbo) 30-34.
87 2003 2 BCLR 128 (CC) 140 G-H (para 42).
88 (n 87 hierbo) para 43.
89
Sien ook die opmerkings van Chaskalson P in S v Makwanyane 1995 6 BCLR 665
(KH) op 703 F-I (para 88).
90 Onderskeidelik in Doctors for Life International v Speaker of the National
Assembly 2006 12 BCLR 1399 (KH) en Matatiele Municipality v President of the
RSA 2007 1 BCLR 47 (KH).

190 Hoofstuk 7
uiteraard nie as iets met die uitwerking om staatlike demokrasie te
ontwrig of te bevraagteken nie.
Howe is egter nie in die posisie om ’n betekenis aan demokrasie
of aan enige ander juridiese of politieke konsep te verleen, wat die
staatlike orde in die war kan stuur nie. Die howe is per slot van
rekening ’n integrale deel van die staatlike orde en juis primêr met
die ewewigtige instandhouding daarvan gemoeid. Wanneer die howe,
insluitend die Suid-Afrikaanse howe, met verwysing na die regspraak
wat hierbo vermeld is, aan demokrasie aandag gee, is dit dus in die
eerste plek daarop gemik om die staatlike orde te bestendig en juis
nié om dit aan ontwrigting en fundamentele verandering bloot te stel
nie.
Aangesien daar in beginsel nougeset by die prosedureelstrukturele
inhoud van demokrasie gehou word, word demokrasie
sorgsaam aan die hand van die vereistes van die staatlike paradigma
geakkommodeer. Demokrasie volgens die staatlike paradigma is in
minstens drie opsigte getrou gedienstig aan die bestaande staatlike
praktyk. In minstens drie opsigte verskaf dit die borswering vir die
instandhou van die bestaande staatlike orde. Die soeklig val
vervolgens daarop.
2 Demokrasie as legitimiteitsfiksie
Met die millenniumwending het demokrasie sy status volledig as
maatstaf vir legitieme regering gevestig. ’n Regering wat kragtens die
beginsels van prosedurele veelparty-demokrasie verkies is, word
gewoonlik per definisie as legitiem beskou en verwerf die reg om te
regeer. Soos HB Mayo dit stel:
The election results invest representatives and decisions with
legitimacy. In short, the government which is produced — almost as a byproduct
— invested with legitimacy is the chief social purpose of the
whole electoral process. 91
Die keersy hiervan is dat die omverwerping van ’n regering wat so
verkies is, per definisie illegitiem is. Hierdie realiteit is nie net in die
Westerse wêreld van toepassing nie, maar word ook toenemend op die
nie-Westerse wêreld ingeskerp. 92 Die rede vir die byna
91 Mayo (n 2 hierbo) 73.
92 Dit is kennelik geïllustreer deur die stappe wat sowel die Statebond as die
Organisasie vir Afrika-Eenheid (nou die Afrika-Unie) gedoen het teen regerings
wat by wyse van staatsgrepe die bewind oorgeneem het, byvoorbeeld die
Statebondsanksies teen die militêre Abacha-bewind in Nigerië, asook die stappe
teen die militêre regering in Pakistan wat in 1999 na ’n staatsgreep die bewind
oorgeneem het.

Staatlike demokrasie 191
vanselfsprekende legitimiteit van demokrasie is dat die verkose
regering die ondersteuning en instemming van die mense — die
staatsbevolking — geniet. Die legitimiteit van demokrasie is ten beste
openbaar in Abraham Lincoln se Gettysburg-definisie van demokrasie
as regering van die mense, deur die mense en vir die mense. Dit is na
alle waarskynlikheid die bekendste definisie van demokrasie.
Wanneer ’n leek oor demokrasie uitgevra word, is die kanse goed dat
dit die soort omskrywing sal wees waarmee vorendag gekom sal word.
Dit is egter nie net ’n leke-omskrywing nie. In 1983 beskryf ’n
instelling met die gesag en aansien van die Parlementêre Vergadering
van die Europese Raad demokrasie in baie soortgelyke terme as
regering van die mense deur die mense. 93 Ook in akademiese kringe
word ’n gelyksoortige betekenis aan demokrasie toegedig. Barry
Holden verklaar byvoorbeeld:
A democracy is ... a political system of which it can be said that the
whole people, positively or negatively, make, and are entitled to make
the basic determining decisions on important matters of public policy. 94
Demokrasie is derhalwe legitiem omdat die volk — die mense — self
regeer. Die bespreking van die teorie en praktyk van
verteenwoordigende demokrasie in die eerste deel van hierdie
hoofstuk toon egter duidelik die teendeel aan. Die demokratiese
aanspraak dat die mense regeer, is ’n minsame en sussende
wanvoorstelling, want soos Giovanni Sartori tereg sê:
Actually, despite all the talk to the contrary, we are moving toward less
power of the people. The obvious reason for this is that a maximum of
popular power is possible only in simple societies whose leadership-tasks
are relatively elementary. 95
Die realiteit van hedendaagse demokrasie in die omvattende
territoriale staat met sy massabevolking toon dat die beeld van ’n
selfregerende demos inderwaarheid net een van twee dinge is. Dit is
òf ’n deskriptiewe mite, òf ’n demagogiese slenter. 96 Dit is ’n fiksie
wat kwistig en doeltreffend bydra tot die handhawing van die
heersende orde. Met elkeen onder die indruk van sy deelname aan
selfregering, is almal uiteraard heel tevrede en gelukkig met die
heersende orde van staatlike demokrasie. Die gevolg daarvan is dat
93 Aangehaal deur Jacot-Guillarmod (n 11 hierbo) 44.
94 Holden (n 3 hierbo) 8.
95
Sartori (n 6 hierbo) 405.
96 Sartori (n 6 hierbo) 128. Verskeie teoretici wat deur Sartori aangehaal word (56)
soos James Burnham, Sorel, Mosca en Pareto het die aanspraak van demokrasie as
selfregering as ʼn onmoontlike en onhaalbare mite afgewys. Sartori self handel
egter met demokrasie nie net as gebroke realiteit nie, maar ook as ʼn ideaal. Hy
beskou demokrasie as selfregering nie as ʼn vals mite nie, maar as ʼn
navolgenswaardige maatstaf en ideaal. Hierdie tema kom deurlopend in Sartori se
magnum opus voor.

192 Hoofstuk 7
staatlike demokrasie sodoende stabiel gehou en teen die aandrang op
verandering gevrywaar word. Die fiksie werk goed en almal baat
daarby. Ofskoon daar dus ’n fiksie in plek mag wees, is dit ’n goeie
een — ’n edele leuen, soos Mayo sê:
To talk as though the people actually govern in any modern democracy is
to perpetuate a fiction even though we may call it a ‘noble lie’. 97
Die verskynsel van die fiksie in die juridiese sin kom voor in alle
regstelsels, met inbegrip van die Suid-Afrikaanse reg, wat dit weer uit
die Europese reg gekry het. 98 Ons het in die onderhawige geval egter
nie streng gesproke met ’n fiksie in die juridies-tegniese sin te doen
nie, maar eerder met ’n fiksie in die algemene leksikologiese sin van
die woord.
Juridies gesproke het ons hier met ’n vermoede te doen. ’n
Vermoede in hierdie sin is ’n middel waarmee ’n feit bewys kan word,
sonder dat dit nodig is om getuienis te lewer om die betrokke feit
werklik te bewys. Met behulp van ’n vermoede word ’n bepaalde feit
of toestand dus veronderstel, sonder dat getuienis aangebied is om
die bestaan van die feit of toestand te substansieer. 99 In die
onderhawige geval is dit nie nodig om absolute regsdogmatiese
suiwerheid te handhaaf met betrekking tot die presiese afbakening
van die regsfigure vermoede en fiksie nie. Bowendien word die twee
begrippe in die onderhawige konteks as wisselterme aangewend. 100
Die kern van die saak is dat staatlike demokrasie met die
aanwending van hierdie fiksie van selfregering voorgee om te
funksioneer as ‘n stelsel wat werklik selfregering deur die volk
bewerkstellig. Hierdie pretensie is vals. Die fiksie word egter van
oënskynlike substansie voorsien deur die geykte prosedures en
strukture van die verteenwoordigende stelsels in die hedendaagse
territoriale staat. Die fiksie is dus vals, maar vanweë die funksionering
van hierdie prosedures en strukture lyk dit tog asof demokrasie se
aanspraak dat dit selfregering meebring, geloofwaardig en, trouens,
moeilik weerlegbaar kan wees. 101 Daarom word die boodskap wat die
fiksie oordra, naamlik dat die mense self regeer, aanvaar en word
daarby berus. Sodoende word die bestaande staatlike orde sonder
noemenswaardige kritiek of beswaar as legitiem aanvaar soos dit is.
97 Mayo (n 2 hierbo) 73-74.
98 Sien in die algemeen oor regsfiksies PJJ Olivier Legal fictions in practice and legal
science (1975).
99 CWH Schmidt Bewysreg (1982) 145.
100 Sartori (n 6 hierbo) 22-23.
101 Sien Schmidt (n 99 hierbo) 146 wat die onweerlegbare regsvermoede as ʼn fiksie
beskryf waardeur die noue verwantskap tussen fiksies en vermoedens weereens
onderstreep word. Sartori (n 6 hierbo) 22-23, hanteer die fiksie ook as ʼn
weerlegbare vermoede, naamlik ʼn praesumptio iuris et de jure, met ander
woorde ʼn regsvermoede wat die bewys van die teendeel uitsluit.

Staatlike demokrasie 193
Dit word weens die werking van die fiksie wat voorgee dat die mense
self regeer as legitiem aanvaar en spring sodoende druk vir
verandering vry. Dit laat die burgers glo dat hulle werklik vry is en
gevolglik word die bestaande orde ongeskonde gehandhaaf. Ronald
Dworkin 102 stel dit soos volg:
We think we are free when we accept the majority’s will in place of our
own, but not when we bow before the doom of a monarch or the ukase
of an aristocracy of blood or faith or skill.
Hierdie fiksie is natuurlik allermins meer edel wanneer dit in ’n
diepverdeelde heterogene staat funksioneer waar mense, soos dit ook
in ’n groot mate in Suid-Afrika die geval is, volgens hulle
groepsidentiteit stem. In so ’n situasie funksioneer die stemreg en
verkiesings as ’n verskoning vir meerderheidstirannie oor magtelose
minderhede. In dergelike omstandighede bevestig verkiesings bloot
die magteloosheid van die minderhede en die oormag van die
meerderheid. Dit lewer die minderheid uit aan ’n soortgelyke situasie
as wanneer ’n totale bevolking aan die despotisme van ’n outokraat
uitgelewer is, maar boonop gaan dit nog verder: Weens die werking
van die legitimiteitsfiksie word die bedrieglike indruk van selfregering
en vryheid gewek, waardeur die wantoestand van meerderheidsdespotisme
en minderheidsmagteloosheid in die waan dat dit legitiem
is, in stand gehou word.
3 Prekariokrasie en gelykheid
Die beslissende mag van die meerderheid en gepaardgaande
meerderheidsdominasie is een van die deurlopende probleme
waarmee demokratiese teorie te kampe het. 103 Dit behoort ook so te
wees, want hoe goed ook al die bedoelings met demokrasie, word dit
konsekwent gekortwiek deur die inherente strukturele swakhede van
meerderheidstirannie (meerderheidsdespotisme) en die miskenning
van minderheidsbelange. Indien daar by hierdie swakhede van
meerderheidsdominasie en miskenning van minderheidsbelange berus
word, vertoon demokrasie nie slegs gebreke nie, maar word dit totaal
verydel. Alexis de Tocqueville het reeds in die negentiende eeu met
die potensieel tirannieke uitwerking van (meerderheids)demokrasie
geworstel.
Mill was terdeë bewus van die risiko dat meerderhede hul posisie
tot die nadeel van minderhede kon misbruik. Net soos ’n monargie of
’n aristokrasie tot die diens van seksionele pleks van die algemene
102 RM Dworkin Freedom’s Law: The Moral Reading of the American Constitution
(1996) 22.
103 Sartori (n 6 hierbo) 99-100.

194 Hoofstuk 7
openbare belang geplaas kan word, kan demokrasie ook tot die
werktuig van seksionele belange verval. Mill verwoord sy vrese hieroor
deur te vra:
Suppose the majority to be whites, the minority negroes, or vice versa:
is it likely that the majority will allow equal justice to the minority?
Suppose the majority Catholics, the minority Protestants, or vice versa;
will there not be the same danger? Or let the majority to be English, the
minority Irish, or the contrary: is there not a great probability of similar
evil? 104
Een van die primêre gevare verbonde aan demokrasie is daarom wat
Mill klasseregering deur ’n numeriese meerderheid noem. 105
Teen hierdie agtergrond is daar in Mill se oë ook twee soorte
demokrasie: eerstens is daar suiwer demokrasie wat regering van die
geheel van die volk (people) deur die geheel van die volk (people)
behels. Die tweede en afwykende vorm is regering deur die
meerderheid met die doel om die meerderheid te bevoorreg. Vir alle
praktiese doeleindes het slegs die meerderheid in hierdie opset
seggenskap in die sake van die staat. 106 Die uitwerking van hierdie
meerderheidsregering is terselfdertyd die ontkiesering van die
minderheid, 107 wat meebring dat die meerderheid effektief oor die
minderheid regeer en hulle gevolglik domineer. Hierdeur word
diegene wat tot die minderheid behoort degraderend ongelyk in
vergelyking met diegene wat tot die meerderheid behoort, behandel.
Die gelykheidsbeginsel wat in die woorde van Mill die ‘root and
foundation’ 108 van demokrasie is, word sodoende verontagsaam en
daarmee saam word demokrasie per se misken. Vanselfsprekend kan
daar weens die meerderheid wat oor die minderheid regeer en die
minderheid wat dus nie self regeer nie, ook niks tereg kom van die
beginsel van selfregering nie. 109
Mill gaan dan voort en argumenteer dat die gelykheidsbeginsel die
beste deur ’n stelsel van proporsionele verteenwoordiging gedien kan
104 Mill (n 34 hierbo) 249-250.
105 Mill (n 34 hierbo) 256.
106 Mill (n 34 hierbo) 256-257.
107 Mill (n 34 hierbo) 256-257.
108 Mill (n 34 hierbo) 256-257. Sien ook Sartori (n 6 hierbo) 51 wat beklemtoon dat
demokrasie altyd op gelykheid (en populêre soewereiniteit en selfregering)
geskoei is.
109 Sartori (n 6 hierbo) 51. Dit is belangwekkend dat die onding van
meerderheidsdominasie ook reeds in die Klassieke politieke denke ingesien is.
Aristoteles worstel in sy Politeia herhaaldelik met die probleem. Sien Aristoteles
The politics (Vertaling uit die Grieks deur TA Sinclair) (1962) Boek III, hoofstuk 8
16; Boek III, hoofstuk 10 122; Boek IV, hoofstuk 4 160; Boek IV, hoofstuk 11 173;
Boek 5, hoofstuk 8 210; Boek VI, hoofstuk 2 236-240; Boek VII, hoofstuk 3 262-263.

Staatlike demokrasie 195
word. Daardeur word meerderheidsbevoorregting en minderheidsbenadeling
na sy mening verhoed. 110
Dit strek tot Mill se krediet dat hy die euwel van
meerderheidsdominasie ingesien het. Mill se kuur vir die probleem
was proporsionele verteenwoordiging. Hy was daarvan oortuig dat
proporsionele verteenwoordiging sal meebring dat die debat in die
verteenwoordigende liggaam die algemene belang aan die lig sal bring
en dat die liggaam se keuse op die dien van die algemene belang sal
val. Mill se oortuiging oor sy oplossing vir die misstand van
meerderheidsdominasie was egter ongegrond. By Mill was die gedagte
van minderheidsregte, of ten minste die beskerming van
minderheidsbelange teen die tirannie van die meerderheid, steeds
latent en die gedagte van die afwenteling van gesag na minderhede
om meerderheidsdominasie te verhoed en minderhede se deelname
aan demokrasie daadwerklik te verwesenlik nog geheel en al afwesig.
Dit is natuurlik beswaarlik denkbaar dat demokrasie sonder die
meerderheidsbeginsel kan funksioneer. 111 Die kritieke vraag is dus
hoe die meerderheidsbeginsel met die gelykheidsbeginsel versoen
moet word, met ander woorde, hoe daar aan die
meerderheidsbeginsel gevolg gegee kan word sonder om die
gelykheidsbeginsel te verontagsaam. Die ideale situasie, soos
ingevolge moderne demokratiese teorie betoog word, is dat
meerderhede mekaar voortdurend afwissel. Rakende sekere
geskilpunte kan ’n bepaalde individu hom as deel van die meerderheid
bevind, en oor ander is hy weer deel van die minderheid. Die politieke
orde funksioneer dan op so ’n manier dat alle individue soms wen en
soms verloor. Inderwaarheid is daar dan nie iets soos die meerderheid
en die minderheid nie, maar voortdurend wisselende meerderhede en
minderhede met ewe wisselende samestellings. Daarmee saam moet
regerings mekaar ook gereeld afwissel en word daar
dienooreenkomstig in moderne demokratiese teorie vereis dat daar by
ten minste elke derde algemene verkiesing ’n regeringswisseling moet
plaasvind alvorens ’n politiek-grondwetlike orde werklik as
demokraties bestempel kan word. Die uitwerking hiervan is dat partye
(meerderhede) wat aan bewind is, kompromie-gesind is teenoor
diegene wat nie aan bewind is nie, omdat hulle weet dat hulle by ’n
volgende verkiesing die bewind kan verloor, waarna hulle ’n
soortgelyke kompromie-oriëntasie van die nuwe regering — die nuwe
meerderheid — verwag. 112 Binne so ’n scenario is alle individue basies
110 Mill (n 34 hierbo) 257-260.
111 Soos in 7.1 hierbo aangedui, gee die meerderheidsbeginsel uitdrukking aan die
beginselvan res iudicata.
112 Holden (n 3 hierbo) 104-106.

196 Hoofstuk 7
in ’n gelyke situasie, danksy die aanhoudende afwisseling van
meerderheids- en minderheidsposisies. 113
Wanneer daar in ’n politieke orde egter ’n permanente
meerderheid en minderheid is, het die meerderheidsbeginsel ’n
vernietigende uitwerking op die gelykheidsbeginsel en op die beginsel
van selfregering. Dit gebeur veral in etnies, linguisties, rasse, of
godsdienstig diep verdeelde plurale samelewings waar die openbare
diskoers wentel om die belange van die samestellende groepe. Die
verkiesings in sodanige diepliggende plurale samelewings is dikwels
nouliks meer as rasse- of etniese sensusse, 114 in plaas van bona fide
verkiesings. In Suid-Afrika wat sedert 1994 ’n eenparty-dominante
stelsel het wat deur die ANC oorheers word, is dié soort etniese
sensusse aan die orde van die dag. Dié toedrag van sake wat bepaalde
partye (en die groepe daarin verteenwoordig) permanente
verloorders teenoor ’n permanent oorheersende meerderheid maak,
verydel eweneens die demokratiese beginsels van gelykheid en
selfregering. Weens die miskenning van die gelykheidsbeginsel en die
beginsel van selfregering is die outentiek demokratiese kwaliteit van
die stelsel onder ernstige verdenking. 115
Gesien vanuit die magtelose posisie soos dit deur die permanente
minderheid beleef word, is so ’n bestel van meerderheidsdominasie
klaarblyklik allermins demokraties. Inteendeel, dit is ’n stelsel wat
die minderheid uitlewer aan ’n onsekere bestaan op die genade en
goedgunstigheid van die meerderheid; ’n stelsel wat weens die
effektiewe uitsluiting en magteloosheid van die minderheid inderdaad
die menswaardigheid van die lede van die minderheid krenk en die
minderheid as ’n groep degradeer, vergeleke met die meerderheid.
Volwasse mense — wat tot die minderheid behoort — wat in ʼn
grondwetlike orde leef waarin hulle asof hulle nie behoorlik
handelingsbevoeg is nie in ’n posisie geplaas word waarin hulle nie self
oor aangeleenthede wat hulle intiem raak, kan beslis nie en
daarenteen aan die besluitneming deur ’n meerderheid uitgelewer is,
word aan sistemiese krenking van hul menswaardigheid blootgestel.
Mill verwoord dit soos volg:
113 Vir ’n breedvoerige behandeling van hierdie kwessie sien verder K Malan ‘Faction
rule, (natural) justice and democracy’ (2006) SAPRL 142 et seq.
114 Giliomee H & Simkins C (reds) The awkward embrace: One party domination and
democracy (1999) xvii.
115 Dienooreenkomstig word daar soms heeltemal tereg vereis dat ʼn stelsel, ten
einde as ʼn geloofwaardige en outentieke demokrasie te kwalifiseer, gereelde
regeringswisselings moet ondergaan. Sien A Przeworski & F Limongi
‘Modernization: Theories and Facts’ (1996-1997) World Politics 178. Sien verder R
Emmerson From empire to nation: the rise to self assertion of Asian and African
peoples (1962) 330-331; Sartori (n 6 hierbo) 239. Dit het onder andere ook die
uitwerking dat veelparty-demokrasie beduidend geskaad word en nie werklik tot
sy reg kan kom nie. Vir ’n breedvoeriger bespreking hieroor sien verder K Malan
‘Political blitz on a constitutional trench’ (2005) SA Public Law/Publiekreg, 397-
411.

Staatlike demokrasie 197
It is a great discouragement to an individual and a still greater one to a
class, to be left out of the constitution; to be reduced to a plead from
outside the door to the arbiters of their destiny, not taken into
consideration within. 116
Hy verklaar later:
Every one is degraded, whether aware of it or not, when other people,
without consulting him, take upon themselves unlimited power to
regulate his destiny. 117
’n Permanente minderheid oor wie die meerderheid gesaghebbende
besluite neem, is vir alle praktiese doeleindes buite die grondwet. Die
lede van die minderheid kan stemreg hê en dit uitoefen, maar as hulle
telkens uitgestem word en telkens verplig word om die dominasie van
die meerderheid te aanvaar, is die uitoefen van hulle prosessuele
(demokratiese) regte niks meer nie as ’n ritueel waardeur
geloofwaardigheid aan die legitimiteitsfiksie verleen word en
waardeur die dominasie van die meerderheid dus gelegitimeer en
verskans word.
So ’n minderheid mag geraadpleeg word en hulle mag stemreg hê
en inderdaad stem, maar die menings en behoeftes wat gedurende die
raadpleging of verkiesings aan die lig kom, hoef nie in ag geneem te
word nie. Daarom is so ’n minderheid niks meer nie as in die woorde
van Mill a plead from outside the door.
In so ’n meerderheidsoorheersde bestel is die minderheid se
posisie baie soortgelyk aan die regsfiguur van die houer ter bede
(holder at will) oftewel die prekaris. Die prekaris is die houer
(detentor) van roerende of onroerende goedere wat hy vir sy eie
gebruik op sy versoek in sy besit hou, maar sy houerskap kan te eniger
tyd opgesê word na gelang van wat die eienaar besluit. 118 Sy
voortgesette houerskap hang af van die genade van die eienaar. Die
prekaris is geheel en al op daardie genade aangewese. Daarom dan
dat ’n bestel van meerderheidsdominasie vanuit die ervaring van die
minderheid paslik as ʼn prekariokrasie bestempel kan word.
Prekariokrasie wat die demokratiese beginsels van gelykheid en
selfregering misken, is grondliggend ondemokraties en weens die
degradering waaraan dit die minderheid onderwerp, is dit klaarblyklik
immoreel. Juis daarom kan saamgestem word met WA Lewis,
goedkeurend aangehaal deur Arend Lijphart, wanneer hy sê:
116 Mill (n 34 hierbo) 216.
117 Mill (n 34 hierbo) 279.
118 M Kaser Roman Private Law (Engelse vertaling deur R Dannenbring) (1984) 106.

198 Hoofstuk 7
... majority rule may be acceptable in consensual societies, but in plural
societies it is totally immoral, inconsistent with the primary meaning of
democracy, and destructive of any prospect of building a nation in which
different peoples might live together in harmony. 119
Meerderheidsdominasie en prekariokrasie is klaarblyklik
ondemokraties omdat dit die demos, of minstens ’n gedeelte daarvan,
sonder enige kratos laat, en die minderheid strydig met die
demokratiese doelwitte van selfregering en gelykheid sonder
selfregering aan die dominasie van die meerderheid oorlaat.
Die prekariokratiese euwel het die afgelope dekades skerp onder
die soeklik gekom. Vandag word daar toenemend aanvaar dat die reg
om te stem nie meer voldoende is om demokrasie te verseker nie.
Minderhede eis geregverdig die reg op om binne die openbare ruimte
erkenning te geniet. 120 In plaas daarvan om in ’n posisie van
magteloosheid te bly, het minderhede ʼn aanspraak om met die mag
beklee te word waardeur hulle in staat gestel word om oor sake wat
hulle belange intiem raak te beslis. Demokrasie moet derhalwe nie
bloot mag vir die meerderheid en onderhorigheid van die minderheid
beteken nie. Dít is egter waartoe demokrasie verval wanneer dit
uitsluitlik op die meerderheidsbeginsel geskoei is en daarenteen
terselfdertyd die gelykheidsbeginsel en die beginsel van selfregering
heeltemal versaak. Demokrasie, so word betoog, moet binne die
raamwerk van liberale demokrasie uitgebrei word. 121
Demokrasie moet verdiep en uitgebrei word sodat dit nie net in
ooreenstemming met staatsbouprojekte (sien die vorige hoofstuk)
voorsiening maak vir die eendimensionele staatsburger wie se
identiteit na gelang van die staat se behoeftes bepaal is nie.
Demokrasie moet ook die pluraliteit van die samelewing en die
veelheid van identiteite wat daarin voorkom, verreken en dit die
geleentheid bied om te ontwikkel, in plaas daarvan om dit aan die
dominasie van die meerderheid te onderwerp. 122
Daar moet aanvaar word dat nasionale homogeniteit nie langer die
grondslag vir burgerskap in ’n plurale staat kan wees nie en dat ruimte
geskep moet word vir die erkenning van ’n veelheid van etniese en
kulturele identiteite. 123 Dan raak dit moontlik dat die integriteit van
119 WA Lewis aangehaal deur A Lijphart Democracy in Plural Societies: A Comparative
Exploration (1977) 145.
120 CS Maier ‘Democracy since the French Revolution’ in J Dunn (red) Democracy: The
Unfinished Journey - 508 BC - AD 1993 (1993) 146.
121 Mouffe (n 68 hierbo) 3.
122 Soos Chantalle Mouffe (n 68 hierbo) 5 sê: ‘The individual is not to be sacrificed to
the citizen; and the plurality of forms of identities through which we are
constituted and which correspond to our insertion in a variety of social relations,
as well a their tensions, should be legitimized.’
123 Mouffe (n 68 hierbo) 8.

Staatlike demokrasie 199
minderheidsgemeenskappe daadwerklik erken kan word en dat
minderhede gelykwaardig met die meerderheid behandel kan word en
ook daadwerklik aan die uitoefening van selfregering deel kan hê.
Hierdie pleidooi vir die hersiening van demokrasie is nie net gemik
teen die wantoestand van meerderheidsdominasie nie, maar ook teen
die staatsbou (nasiebou)-projekte wat, soos in hoofstuk 6 beskryf,
poog om ’n enkele staatlike geïnstigeerde identiteit af te dwing.
Gevolglik staan die demokratiese beginsel van gelykheid in die pad
van meerderheidsdominasie, sowel as van staatsbouprojekte.
Op ’n praktiese konstitusionele vlak word daar tans toenemend op
verskeie maniere en met ’n wisselende mate van sukses gepoog om
meerderheidsdominasie aan bande te lê en om gelyke demokratiese
akkommodasie van almal te bewerkstellig. Een van die mees
bespreekte strategieë is dié van konsosiatiewe demokrasie soos
bepleit deur Arendt Lijphart. Dit veronderstel ’n grand koalisie van
alle groeperings binne ’n plurale staat, verteenwoordig deur die
politieke elite van elke groep. Volgens hierdie stelsel het elke groep
’n vetoreg met betrekking tot aangeleenthede wat vir die besondere
groep van sentrale belang is; moet daar proporsionele
verteenwoordiging van elke groep in die openbare sektor wees; en
moet daar ook segmentele outonomie wees met betrekking tot
aangeleenthede eie aan elke groep. 124
Nog ’n uitweg is die beskerming van minderheidsregte wat sedert
die laaste dekade van die twintigste eeu sterk op die voorgrond getree
het. 125 Laastens is daar die toenemende aantreklikheid van
territoriale en funksionele federalisme, konstitusionele strategieë vir
die afwenteling van staatsgesag na groepe en streke, asook die
suksesvolle stigting van nuwe state deur middel van sesessie.
Die verontagsaming van die demokratiese beginsels van gelykheid
en selfregering is steeds een van die onopgeloste euwels van staatlik
geïnspireerde demokrasie. Die euwel is lank deur die bedrieglike
legitimiteitsfiksie van prosessuele demokrasie verbloem. Vir lank het
die prosessuele reg om te stem die onmag, die nadelige ongelykheid
en die afwesigheid van selfregering waaronder minderhede gely het,
verberg en staatlike demokrasie aan kritiek laat ontkom. Die
miskenning van gelykheid en die handhawing van prekariokrasie is
egter nou duidelik as die dubbele euwel van demokrasie kragtens die
staatlike paradigma blootgelê. Die patologie is geïdentifiseer, maar
die soeke na genesing het maar pas begin.
124 Lijphart (n 119 hierbo) 25-52.
125 Sien byvoorbeeld HA Strydom ‘Minority rights protection: Implementing
international standards’ (1998) SAJHR 375 et seq.

200 Hoofstuk 7
4 Massokrasie, die demokrasie van die
territoriale staat
Tot dusver is uitgewys wat staatlike demokrasie behels en hoe
demokrasie volgens die behoeftes en voorskrifte van die staatlike
paradigma gedomestiseer is. Ook is daar verduidelik hoe moreel
bedenklik hierdie demokrasie gemeet aan die eg demokratiese
maatstawwe van gelykheid en selfregering is. Dit is egter nie waar die
moeilikheid met staatlike demokrasie eindig nie. Wanneer ons sekere
van die basiese uitgangspunte van die demokrasie neem en op die
huidige staatlike demokrasie toepas, vind ons dat ons tans nie slegs
met sekere dwaalweë van die demokrasie te kampe het nie, maar dat
demokrasie per se skipbreuk gely het. Kortom, staatlike demokrasie
is nie meer demokrasie nie.
Die kritiese maatstaf wat hier aangewend word, is die begrip
demos (volk/people). Dit is uiteraard die sleutel tot demokrasie,
aangesien die bestaansrede en oogmerk van demokrasie juis daarin
bestaan dat die demos (in plaas van die diktator, aristokrasie, militêre
junta of wat anders ook al) die kratos moet beklee.
Die Griekse of meer korrek, die Atheense demokrasie was binne ’n
beperkte geografiese opset georganiseer. Dit het binne die
volksvergadering (ekklesia) wat baie gereeld byeengekom het en
waarin al die belangrike besluite rakende die Atheense polis geneem
is gefunksioneer. Demokrasie binne die polis was ’n sigbare en tasbare
gegewe. 126 Die ekklesia was vir alle Atheense burgers (politai)
toeganklik. Hulle kon almal aan die besprekings deelneem en is
dikwels ook met die uitvoering van besluite belas. Die effek hiervan
was dat ’n aansienlike aantal Atheense burgers ervaring van politieke
besluitneming en die uitvoering van besluite gehad het. 127 Die
Atheense demokrasie was binne ’n ruimtelik beperkte opset
georganiseer en die burgery het in ’n hegte gemeenskap met mekaar
saamgeleef. Die polis-opset is gekenmerk deur wat beskryf word as
narrowness of space. 128
Vanweë die feit dat die Atheense demokrasie by uitnemendheid in
die volksvergadering waarin alle burgers toegelaat is, beoefen is, was
dit letterlik ’n aangesig tot aangesig-demokrasie. 129 Primêr het
Atheense demokrasie die byeenkoms van Atheense burgers binne die
volksvergadering beteken. 130
126 Sartori (n 6 hierbo) 20.
127 Finley (n 17 hierbo) 18-21.
128 Finley (n 17 hierbo) 50.
129 De Benoist (n 1 hierbo) 70
130 De Benoist (n 1 hierbo) 71.

Staatlike demokrasie 201
Binne die Atheense demokrasie het die demos nie net die
teoretiese bevoegdheid gehad om besluite te neem nie; die demos het
inderdaad daadwerklik die besluite geneem. 131 Atheense burgerskap
was trouens nie primêr ’n juridiese status soos vandag nie, maar wel
die daadwerklike deelname aan die sake van die polis.
Dienooreenkomstig was die Atheense opvatting van burgerskap nie die
liberale opvatting waarin die klem op individuele outonomie geplaas
word nie, maar eerder van vryheid om aan die sake van die polis deel
te neem. Vryheid verskaf die toegang om binne die raamwerk van die
polis medeseggenskap in die sake van die polis te hê. Volgens die
Atheense opvatting was vryheid buite die polis ondenkbaar. 132
Die beoefening van die politiek kragtens die Atheense demokrasie
was ook heeltemal verskillend van die politiek in verteenwoordigende
stelsels. Alle Atheense burgers, of minstens alle burgers wat belang
gestel het, kon die volksvergadering bywoon. In die lig van die uiters
hoë premie wat politai op die algemene sake van die polis geplaas
het, was die bywoning van die volksvergadering gewoonlik baie
goed. 133 Politieke leierskap is binne die polis op meriete verdien en
behou. Die betreklike sekerheid van ampsbekleding van die
hedendaagse konstitusionele demokrasie was in Athene heeltemal
onbekend. ’n Persoon was ’n leier uitsluitlik op grond van persoonlike
kwaliteite. Die bekleding van ’n leiersposisie het volgehoue
persoonlike inspanning en prestasie vereis. 134 Die behoud van
leierskap was as gevolg hiervan onseker en wispelturig. Daar was geen
regering (in die sin van vaste regeringsinstellings) in die moderne sin
van die woord wat duidelik van die res van die burgery onderskeibaar
was nie.
Daar was weliswaar ’n politieke elite — ’n politieke aristokrasie —
maar die samestelling daarvan het voortdurend gewissel. Dit is
gekonstitueer en telkens weer herkonstitueer. ‘Lidmaatskap’ daarvan
het ook van volgehoue prestasie afgehang. Geen leier is teen sy pos
beskerm nie. As jy nie presteer nie, is jy dadelik uit. Daar hoef nie vir
die volgende verkiesing gewag te word nie. 135
In die Atheense demokrasie was debatvoering en beraadslaging in
die ekklesia van kardinale belang. Juis daarom was retoriese
131 Holden (n 3 hierbo) 10.
132 De Benoist (n 1 hierbo) 72. Die teenoorgestelde hiervan vind ons in die negatiewe
vryheid soos byvoorbeeld deur Isaiah Berlin uiteengesit. Sien hieroor die
bespreking in hoofstuk 6.
133 MH Hansen ‘How many Athenians attended the Ecclesia?’ (1976) 17 Greek, Roman
and Byzantine Studies 130 aangehaal deur CA Van Rooy Antieke Griekse
Geskiedenis: Van die Steentydperk tot die eeu van Perikles (1979) 295 raam dat
rondom 6000 uit ’n moontlike totale burgertal van 35 000 in 480 vC en 33 000 in
431 vC die Ekklesia bygewoon het.
134 Finley (n 17 hierbo) 61.
135 Finley (n 17 hierbo) 62.

202 Hoofstuk 7
vermoëns ’n noodsaaklike bate en het oratore ’n sleutelrol in die
politieke proses vervul. 136
Hedendaagse demokrasie fokus op die individu en het in ’n hoë
mate te make met die wyse waarop individue, afsonderlik of saam
met ander, politieke magsmiddels in diens van die verwesenliking van
private belange kan plaas. 137 Daarenteen het die Atheense
demokrasie primêr gewentel om die sake van die polis as
georganiseerde gemeenskap. 138 Die sin en noodsaak vir individuele
inbinding in die gemeenskap van die polis-gemeenskap was ’n
wesenlike eienskap van die Atheense demokrasie. Demokrasie was
trouens slegs met betrekking tot die sake van die polis
beoefenbaar. 139 Die Atheense konsep van gelykheid (isonomie) wat ’n
voorwaarde vir demokrasie was, was ook ’n tipiese eienskap van die
Atheense demokrasie en onderskei ook die Atheense demokrasie van
huidige staatlike demokrasie. Dit was naamlik nie gebou op die een of
ander ontologiese gelykheid of gelykheid ingevolge die natuurreg nie,
maar wel op al die Atheense burgers se gelyke vereenselwiging met
die polis. 140
Die verskille tussen die Atheense en eietydse demokrasie is
gevolglik veel meer diepliggend as die blote feit dat eersgenoemde
regstreeks en laasgenoemde verteenwoordigend is. Elkeen het ’n
verskillende opvatting oor die mens, die wêreld en oor sosiale bande.
Atheense demokrasie was kommunitêr en holisties in teenstelling met
die individualisme van hedendaagse demokrasie. Die Atheense
demokrasie het burgerskap gedefinieer ingevolge die oorsprong van
die burgers van die polis en voorsiening gemaak vir daadwerklike
burgerlike politieke deelname aan die sake van die polis. Daarenteen
gaan moderne demokrasie met staatsburgers om as geatomiseerde
individue wat beskou word deur die prisma van abstrakte
egalitarisme. Die Atheense demokrasie was gebou op die gedagte van
’n organiese gemeenskap, teenoor moderne demokrasie wat om die
realisering van individuele belange sentreer. 141
Maar wie was dan die demos, die volk, van die Atheense
demokrasie en tot welke mate verskil dit van die demos van die
huidige demokratiese praktyk? Eerstens was nie alle individue, ook nie
alle volwasse individue, politai van die Atheense polis nie.
136 Finley (n 17 hierbo) 38-75. Juis om hierdie rede word demokrasie steeds primêr
vereenselwig met ʼn regeringsvorm deur middel van beraadslaging en oorreding.
Sien byvoorbeeld JH Hallowell The moral foundation of democracy (1954) 60;
Holden (n 3 hierbo) 116.
137 Sien byvoorbeeld Wood (n 80 hierbo) en Arendt (n 81 hierbo).
138 De Benoist (n 1 hierbo) 71.
139 De Benoist (n 1 hierbo) 73.
140 De Benoist (n 1 hierbo) 73.
141 De Benoist (n 1 hierbo) 74-75.

Staatlike demokrasie 203
Inteendeel, slegs ’n fraksie van die polis se bevolking was politai.
Vreemdelinge en vroue is uitgesluit. Slawe, van wie daar baie was,
was eweneens nie vir die status van polites beskore nie. 142
Meer as dit: die Atheense demos was homogeen. 143 Tot ’n sekere
hoogte was demos en etnos dieselfde ding. 144 Die mees essensiële
eienskap van Atheense burgerskap was ’n persoon se oorsprong en
afkoms. Vanweë reëls wat op die inisiatief van Perikles deurgevoer is,
is daar na 451 v.C. vir Atheense burgerskap vereis dat ’n persoon se
ouers albei Atheens moes wees. 145
Ateense burgerskap het sy betekenis gehad in die bevoegdhede,
funksies en aktiwiteite wat daarmee gepaard gegaan het. Die funksies
en aktiwiteite van burgerskap het regstreeks voortgespruit uit die
status van Atheense burgerskap. Teenoor die status van die polites
was daar ook die status van die nie-burger, genaamd die idiotes.
Burgerskap is uitsluitlik verwerf deur geboorte en deur afkoms.
Burgerskap in die volste sin van die woord het ingehou dat die burger
’n gemeenskaplike vaderland en geskiedenis (historiese belewenis)
gehad het. ’n Persoon is as Atheense burger gebore en, behalwe vir
enkele beperkte uitsonderings, was dit nie moontlik om ’n Atheense
burger te word nie. Bowendien het die Atheense tradisie huwelike
tussen ’n Athener en ’n nie-Athener ontmoedig. 146 De Benoist vat dit
soos volg saam:
Only birth conferred individual citizenship. Democracy was rooted in the
autochthonous concept of citizenship, which ultimately linked its
performance to the origins of those who exercised it. Athenians of the
fifth century celebrated themselves as the ‘autochthonous people of the
great Athens.’ Into that founding myth they grounded their
democracy. 147
Om te sê dat die Atheense demokrasie ’n direkte demokrasie was, is
waar, maar direktheid was nie die essensie daarvan nie. Atheense
demokrasie is primêr vereenselwig met die idee van ’n grootliks
homogene gemeenskap met ’n bewussyn van dit wat hulle as volk
(oftewel as grootliks etniese demos) kenmerk. Die behoorlike
funksionering van die Atheense demokrasie is bewerkstellig deur
hegte gemeenskaplike kulturele bande en deur ’n duidelike belewenis
van ’n gemeenskaplike afkoms. 148
142 Holden (n 3 hierbo) 14; De Benoist (n 1 hierbo) 71.
143 Finley (n 17 hierbo)) 36; De Benoist (n 1 hierbo) 71, 75.
144 De Benoist (n 1 hierbo) 71.
145 De Benoist (n 1 hierbo) 71; sien ook Van Rooy (n 133 hierbo) 285.
146 De Benoist (n 1 hierbo) 71.
147 De Benoist (n 1 hierbo) 71.
148 De Benoist (n 1 hierbo) 75.

204 Hoofstuk 7
Teenoor die homogeniteit, die afkomsgedrewenheid en die
organiese holisme van die Atheense demos, staan die huidige demos.
Tans beteken demos eenvoudig almal: ’n toenemend fluktuerende,
amorfe skare van mense wat al hoe meer maatskappy (Gesselschaft)
en algaande minder gemeenskap (Gemeinschaft) is. Vandag behels
die demos ’n hoogs onstabiele, geatomiseerde en normlose aantal
mense binne die territoriale staat. Dit is die gevolg van die groot
omvang van die eietydse territoriale staat en word in die onlangse
dekades natuurlik verder versterk deur die vrye vloei van kapitaal en
mense oor grense heen, wat deur ekonomiese globalisering
meegebring is. Dit is eenvoudig heeltemal anders as die Atheense
demos en die Atheense demokrasie. 149
Indien die Klassieke demokrasie as maatstaf aangelê word, is die
benaming, demokrasie, dus ʼn klaarblyklik onvanpaste beskrywing vir
wat vandag as demokrasie verstaan word. Demos-kratia beskryf nie
meer die huidige toedrag van sake, in dit wat Sartori die omvangryke
megastaat noem, nie. (Die spesifieke term wat Sartori hier gebruik, is
megalopolis.) 150 Daarom is dit nodig dat die begrip opgedateer word
ten einde die heersende realiteit meer getrou te beskryf. Die labiele,
geatomiseerde en heterogene massa wat individuele belangeverwesenliking
in die megalopolis (die omvangryke territoriale staat)
najaag, het in die plek van die homogene (etnies verwante) organiesholistiese
demos gekom. Daarom is massokrasie eerder as demokrasie
tans ’n meer gepaste en beskrywende begrip vir ons tans sogenoemde
demokratiese stelsels. 151
Geoordeel aan die klassieke Atheense maatstaf van demokrasie
het ons tans geen demokrasie nie maar wel ’n massokrasie. Tog doen
die ironiese situasie homself voor dat die volgende onlogiese logika
gevolg word: In plaas daarvan om aan die hand van die Klassieke
demokrasiemaatstaf tot die slotsom te kom dat die huidige situasie
nie demokraties is nie, word die kontemporêre massokrasie as
demokratiese maatstaf aangewend en tot die gevolgtrekking gekom
dat die klassieke Atheense demokrasie ondemokraties was. 152
Allain De Benoist stel hierdie onlogiese argument behoorlik aan
die kaak. 153 Hy wys daarop dat moderne politieke regimes hulself eers
sedert betreklik onlangs as demokraties begin beskou het. 154 Dit is
149 Sartori (n 6 hierbo) 20-21.
150 Sartori (n 6 hierbo) 21.
151 Sartori (n 6 hierbo) 21; Sien ook Holden (n 3 hierbo) 27.
152 Holden (n 3 hierbo) 27.
153 De Benoist (n 1 hierbo) 74.
154 De Benoist (n 1 hierbo) 74; Die stelling word bevestig deur die algehele
afwesigheid van die begrip demokrasie by teoretici soos Tom Paine en die feitlik
algehele vermyding daarvan deur John Stuart Mill (n 34 hierbo). Sien die eerste
gedeelte van hierdie hoofstuk.

Staatlike demokrasie 205
daarom heeltemal verkeerd om, wanneer ons vind dat die Atheners,
anders as ons was, die gevolgtrekking te maak dat hulle nie
demokraties was nie. Presies die teenoorgestelde is waar: vir sover
die huidige praktyk nie met die Atheense gebruik strook nie, is óns
inderdaad ondemokraties en nie die Atheners nie. 155
Die skuld vir die omkeer van die logika lê egter nie by Mill, die
grondlegger van kontemporêre demokratiese teorie nie. Trouens, Mill
het nog ’n aansienlike mate van homogeniteit van die demos as
vereiste vir suksesvolle demokrasie gestel. Mill is veel meer getrou
aan die outentieke demokratiese tradisie as baie van die huidige
teoretici, wat eerder eksponente van dwaalweë van die demokrasie
soos massokrasie, pleks van demokrate is. Mill filosofeer onteenseglik
op die grondslag van die aanname van ’n homogene demos. Hy
verklaar:
But when a people are ripe for free institutions, there is a still more vital
considerations. Free institutions are next to impossible in a country
made up of different nationalities. Among a people without fellowfeeling,
especially if they read and speak different languages, the united
public opinion, necessary to the working of representative government
cannot exist. 156
Vrye instellings kan beswaarlik voortbestaan in ’n heterogene
samelewing waarin uiteenlopende groepe een gebeurtenis verskillend
ervaar en waarin een en dieselfde gebeurtenis ’n uiteenlopende
uitwerking op verskillende groepe het. In die woorde van Mill:
The same incidents, the same acts, the same system of government,
affect them in different ways; and each fear more injury to itself from
the other nationalities, than from the common arbiter, the state. 157
Dienooreenkomstig verklaar Mill dat ’n staat vir elke volk ’n
voorwaarde is vir die instandhouding van vrye instellings:
... it is in general a necessary condition of free institutions that the
boundaries of governments should coincide in the main with those of
nationalities. 158
In Mill vind ons dus nog baie terug van die outentieke demokraat. Die
verval van demokrasie tot die huidige massokrasie van die territoriale
staat, ingedwing in die raamwerk van en volgens die behoeftes van die
staatlike paradigma, sou eers in die twintigste eeu volg. Ons denke is
skynbaar so verwring deur die dissiplines van die staatlike paradigma
155 De Benoist (n 1 hierbo) 74.
156 Mill (n 34 hierbo) 361.
157 Mill (n 34 hierbo) 361.
158 Mill (n 34 hierbo) 362.

206 Hoofstuk 7
wat ’n drogbeeld van massokrasie as demokrasie aan ons voorgehou
het, dat dit ons bykans ’n eeu geneem het om die massokratiese
wantoestand te sien vir wat dit is.

HOOFSTUK
8
1 Simbiose
MENSEREGTE -
DIE SORGSAME STAAT
Net soos ons tydvak by uitstek een van demokrasie is, is dit ook die
era van menseregte. Menseregte is die idee van ons tyd, die enigste
politiek-morele ideaal — naas demokrasie — wat universele
aanvaarding geniet. 1 Net soos met demokrasie is daar ook ’n bykans
universele vereenselwiging met menseregte. 2
Menseregte het die lewenslig op dieselfde oomblik aanskou as wat
die territoriale staat sy aankoms op die historiese toneel aangekondig
het. 3 Sedertdien is daar ’n onafskeidbare lotsgebondenheid tussen die
staat en menseregte.
Daar word algemeen aanvaar dat die individuele mens die
reghebbende en bevoordeelde van menseregte is. Dit is waar, maar
nie die volle waarheid nie, want die staat, wat volgens die
menseregtelike verhouding met die verpligting belas is om aan
menseregte uitvoering te gee, put net soveel — indien nie meer nie —
voordeel uit menseregte. Juis hierdie waarheid word vervolgens in
meer besonderhede toegelig.
Die stelling dat die staat net soveel baat by menseregte vind en
versterking daaruit put, val met die eerste lees vreemd op. ’n Regime
en ’n kultuur van menseregte — so word algemeen geleer — bestaan
juis om die staat tot die voordeel van individue in bedwang te hou en
in diens van individue te plaas. Dit is weliswaar korrek, maar aan die
ander kant is dit ook so dat menseregte altyd die staat veronderstel.
Die menseregtelike verhouding is nie sonder die staat bestaanbaar
nie. Die staat is altyd noodwendig ’n party daarby. Menseregte
voorveronderstel ’n aantal eise teen die staat. Daarom is die staat ’n
1 L Henkin The Age of Rights (1990) ix; R Dagger Rights in T Ball et al (reds)
Political Innovation and Conceptual Change (1989) 292.
2
Editorial note (1984) 113 Daedalus ‘Human Rights Issue’ iv.
3 Dagger (n 1 hierbo) 298.
207

208 Hoofstuk 8
absolute noodsaaklikheid in enige regsorde waarin menseregte in
stand gehou word. 4 Dienooreenkomstig verklaar Karel Vasak dat ’n
georganiseerde gemeenskap in die vorm van die staat ’n basiese
voorvereiste vir die realisering van menseregte is 5 en voeg daaraan
toe dat die mens sonder die staat nie vry kan wees nie. 6
Hieruit is dit duidelik dat menseregte volledig binne die staatlike
paradigma ingebind is. Menseregte bring nie die staat in gedrang nie;
inteendeel, dit beklemtoon en bevestig die noodsaak van die staat as
’n conditio sine qua non vir ons daaglikse bestaan. In menseregte het
die staat ’n troue bondgenoot gevind vir die versterking en die
verskansing van die staat.
Menseregte word veral deur die regsprofessie verfyn en
geadministreer. Die leke-individu vind dit gewoonlik moeilik om regte
self af te dwing. Hy is daarvoor bykans altyd op die bystand van
regspraktisyns, hetsy in die privaat praktyk, of verbonde aan die
staatsinstellings aangewese. Hy kan nie die voordele wat menseregte
bied sonder die hulp van die prokureur, die advokaat, die regter en ’n
reeks ander regslui wat by die administrasie van menseregte betrokke
is, benut nie. Hoe meer regte daar beskikbaar is, des te groter die
moontlikheid om regte af te dwing en des te meer die afhanklikheid
van die regsprofessie.
Teen hierdie agtergrond val die soeklig op die staat se strategiese
bondgenoot en die mede-bevoordeelde uit ’n menseregte-regime,
naamlik die regsprofessie wat met die vermeerdering van regte al hoe
meer funksies verwerf en wie se kliëntebasis met die toevoeging van
elke nuwe reg verder groei.
Individue is die eerste en opvallende bevoordeeldes van
menseregte. Daaragter skuil egter ’n meer wesenlike waarheid,
naamlik dat die staat en die regsprofessie minstens net soveel aan
menseregte te danke het en minstens net soveel rede het om nuwe
regte bloot te lê en meganismes vir die beskerming daarvan te
voorsien.
4
F Venter ‘Menseregte, groepsregte en ’n proses na groter geregtigheid’ (1986) 1
SAPR/L 206.
5 K Vasak et al ‘Human Rights: As a Legal Reality’ in K Vasak et al The International
Dimension of Human Rights (1982) 4.
6 Vasak (n 5 hierbo) 4.

Menseregte - die sorgsame staat 209
2 Op die spoor van die ontwikkeling van
menseregte
In hoofstuk 4 is daar verduidelik dat die individuele reg op
godsdiensvryheid die prototipiese mensereg is. Dit het saam met die
territoriale staat beslag gekry en het aan die staat een van sy
fundamentele kenmerke, naamlik godsdienstige neutraliteit, besorg.
Godsdiensvryheid en die meegaande godsdienstige neutraliteit van
die staat was die voorwaarde vir die bestaan en stabiliteit van die
staat. Godsdiensvryheid as ’n basiese mensereg en die sekuriteit van
die staat was wedersyds van mekaar afhanklik. Op hierdie wyse is ’n
simbiose geskep wat as presedent dien vir die huidige veel meer
uitgebreide simbiotiese verhouding tussen die staat en menseregte,
waaroor hieronder meer gesê word.
Die tradisionele beskouing is egter dat menseregte hul oorsprong
in die sewentiende- en agtiende-eeuse stryd teen absolutisme vind. 7
Dit het neerslag gevind in ooreenkomste tussen die vorste en die
bevolking — in werklikheid die aristokrasie — met die oog daarop om
aan die bevolking sekere regte in die gestalte van vryhede te verleen
en om die owerheid daartoe te verbind om homself te weerhou van
inbreuke op daardie vryhede. 8 Die eerste menseregte was dus
grootliks immuniteite teen arbitrêre owerheidsinmenging.
Oorspronklik het menseregte die verhouding tussen owerheid en
onderdaan op ’n manier gedefinieer wat ’n bepaalde vryheidsterrein
vir die onderdaan afgebaken het waarin die owerheid nie mag inmeng
nie. 9
Dit was in Engeland, wat juis in die sewentiende eeu ’n uitgerekte
stryd teen absolutisme beleef het, waar die eerste rudimentêre
menseregte-dokumente die lig gesien het. 10 Die Petition of Right van
1628 lê arbitrêre owerheidsoptrede aan bande, die Habeas Corpuswet
van 1641 weerhou die owerheid van die onregmatige aanhouding
van ’n persoon en die Bill of Rights van 1689 poog om ’n
verskeidenheid rights and liberties van die burgery teen
owerheidskending te verskans. Hier het ons egter nog nie met ’n
omvattende katalogus van basiese regte te make nie. Nog ’n eeu sou
verloop waartydens die middelklas eers sterker gevestig kon word en
7 M Cranston ‘Are there any human rights?’ (1984) 113 Daedalus 2; DE de Villiers
‘Die geskiedenis van menseregte’ in DA du Toit (red) Menseregte (1984) 22.
8 I Szabo ‘Historical Foundations of Human Rights’ in K Vasak et al The
International Dimension of Human Rights (1982) 13.
9
Szabo (n 8 hierbo) 13.
10 JD van der Vyver Die Beskerming van Menseregte in Suid-Afrika (1975) 20-21.

210 Hoofstuk 8
liberale politieke en ekonomiese opvattings eers posgevat het,
alvorens omvattende menseregte-verklarings die lig gesien het.
Die triomftog van menseregte is ingelui met die Bill of Rights van
Virginia van 12 Junie 1776, opgevolg met die eerste tien
amendemente van die grondwet van die Verenigde State van Amerika
en die Franse Deklarasie van die Regte van die Mens en die Burger van
1789. 11 Die Amerikaanse handves soos aangevul deur die
Burgeroorlog-amendemente van 1868 en die Franse Deklarasie het
uiteindelik ’n groot en blywende impak gehad: die Amerikaanse
handves omdat dit as ’n model vir baie ander grondwetlike
menseregte-handveste gedien het en deur regterlike hersiening
verder uitgebou is; die Franse handves omdat dit die voorbeeld was
vir die grondwette van België, Duitsland, Oostenryk, Griekeland,
Roemenië, Switserland, Italië en die voormalige Franse kolonies. 12
Gedurende die rewolusionêre tydperk in Frankryk en die VSA in
die laaste kwart van die agtiende eeu was daar ʼn aansienlike wisseling
van rewolusionêre idees tussen Engeland, die VSA en Frankryk.
Vooraanstaande figure het ook by mekaar se ervaring gebaat.
Lafayette, een van die opstellers van die Franse Deklarasie van die
Regte van die Mens en die Burger was byvoorbeeld in die VSA toe die
Amerikaanse onafhanklikheidsverklaring voorberei is. Hy was ook
bevriend met Thomas Jefferson, die hoofouteur daarvan. Op sy beurt
was Jefferson in 1789 die Amerikaanse ambassadeur in Frankryk en dit
is bekend dat Lafayette die opstel van die Franse Deklarasie met hom
bespreek het. 13
Ofskoon daar uiteraard verskille tussen die twee dokumente
bestaan — die Franse handves is in veel meer ideologiese terme as sy
empiries geneigde Amerikaanse eweknie geformuleer — vind ons ook
ʼn hoë mate van ooreenstemming.
Albei dokumente poog om deur die beklemtoning van die reg op
individuele vryheid, die integriteit van ʼn private individuele sfeer te
vestig wat immuun teen staatsindringing moes wees. Getrou aan die
common law-tradisie beskerm die Amerikaanse handves die
prosessuele regte van die beskuldigde. Individuele vryheid is ook die
sentrale waarde van die Franse deklarasie. Verskeie aspekte van
individuele vryheid word ook daarin verskans. Die Franse deklarasie,
anders as die Amerikaanse handves, plaas ook die klem op die reg op
11 Daar is op ʼn stadium gedebatteer oor die vraag welke van die Virginia-handves of
die Franse Deklarasie aanspraak kan maak op die status van die oorspronklike
menseregte-dokument. Sien K Stern ‘The Genesis en Evolution of European-
American constitutionalism’ (1985) XVIII CILSA 192.
12 AP Blausten et al Human Rights Source Book (1987) 727; De Villiers (n 7 hierbo)
20.
13 Blaustein (n 12 hierbo) 743; De Villiers (n 7 hierbo) 19.

Menseregte - die sorgsame staat 211
gelykheid en op die beskerming van eiendomsreg. (Die reg op
gelykheid is eers met die invoer van die Burgeroorlog-amendemente
in die Amerikaanse handves opgeneem). 14
Sowel die Franse as die Amerikaanse handves weerspieël die
waardes van die vroeë kapitalisme en die gepaardgaande belange van
die opkomende middelklas. 15 Met die verordening van die Franse en
die Amerikaanse handveste word die middelklas-rewolusie juridies
vergestalt in wat algemeen as eerste-generasie (burgerlike en
politieke) menseregte bekend staan en waarin die waardes en die
belange van middelklas-individualisme verskans word.
Die soort verpligting wat kragtens hierdie regte op die owerheid
geplaas word, is nie soseer om daadwerklik te handel nie, maar
eerder dat die owerheid sigself van bepaalde optrede — inbreuke op
die individuele vryheidsdomein — moet weerhou.
Daar word tereg verklaar dat menseregte twee oogmerke het:
enersyds om deur institusionele middele mense se belange teen
magsmisbruik deur die owerheid te verdedig; andersyds, die
bevordering van basiese lewensomstandighede en die veelfasettige
ontwikkeling van die menslike persoonlikheid. 16
Die soort regte wat in die Amerikaanse en die Franse handveste
ter sprake is, val onder die eerste komponent van hierdie definisie.
Die eerste komponent weerspieël die gedagte van die minimum-staat
oftewel die nagwag-staat. Die tweede gedeelte verteenwoordig die
teenoorgestelde staatsbeskouing, naamlik dié van die ingrypende
staat wat in besonderhede bemoeienis met die belange van die
inwoners maak.
Die noodsaak vir laasgenoemde soort staat tree eers in die
negentiende eeu op die voorgrond, toe die ekonomies ontwikkelde
wêreld met die maatskaplik misstandige gevolge van die
nywerheidsomwenteling te kampe kry. Die probleem is aanvanklik in
sosio-ekonomiese wetgewing aangespreek, maar is mettertyd
verreken in die erkenning van ’n aantal sosio-ekonomiese belange as
basiese menseregte.
In die verstedelikte industriële staat waarin mense
geïndividualiseerd leef, het elkeen se arbeid mense se enigste middel
tot ekonomiese oorlewing en voortbestaan geword. Dit was anders as
in ʼn vroeëre era toe bevolkings baie kleiner was, toe almal danksy
regstreekse toegang tot grond daartoe in staat was om kleinskalige
14 Blaustein (n 12 hierbo) 740-745.
15
Sien byvoorbeeld Blaustein (n 12 hierbo) 743 en De Villiers (n 7 hierbo) 22.
16 Szabo (n 8 hierbo) 11.

212 Hoofstuk 8
bestaansekonomieë, hetsy deur landbou of deur jag en versameling in
stand te hou en sodoende voort te bestaan. In die industriële era,
meer as enige tyd voor dit, kon jy vir jou eie voortbestaan net jou
arbeid verkoop. Indien jy dit nie kon regkry nie of as die dienskontrak
onveilig was en sonder meer beëindig kon word, was daar niks om op
terug te val nie. Dan het net krepering van ellende gewag. Aan die
begin van die nywerheidsera was daar juis min langtermyndienskontrakte.
Arbeid is as tydelike stukwerk verkoop en het
gevolglik nie blywende sekuriteit gebied nie. Die maatskaplik
onveilige en uitgelewerde toestand waarin mense as werkers verkeer
het, is die eerste maal in Bismarck se Duitsland aangespreek, waar
daar in die 1880's wetgewing aangeneem is wat voorsiening gemaak
het vir versekering teen inkomsteverlies weens siekte,
nywerheidsongevalle, ouderdom en ongeskiktheid. 17
Die uitwerking van die maatreëls was dat beperkings op
eiendomsreg, asook op werkgewers se kontrakteervryheid geplaas is.
Die rede waarom die maatreëls eerste in Duitsland getref kon word
sonder dat dit oormatig sterk kapitalistiese weerstand ontlok het, was
die betreklik swak posisie van die liberalisme in dié land. 18
Soortgelyke maatreëls is egter kort hierna ook in Frankryk en Brittanje
ingestel. 19
Die eerste deurbraak vir sosiale en ekonomiese regte in die sin van
die erkenning daarvan as grondwetlik verskanste menseregte naas
burgerlike en politieke regte, kom in 1917 met die aanneem van die
Meksikaanse grondwet, asook van die grondwet van die Weimarrepubliek
in Duitsland in 1919. 20 In die Meksikaanse grondwet is daar
byvoorbeeld maatreëls getref vir die beperking op, asook die
verdeling van grond. Die reg om te werk asook die reg op billike
weksomstandighede is ook as basiese reg erken. 21
Met die erkenning van hierdie tweede-generasieregte, wat
vanweë die sosialistiese aard daarvan ook rooi regte heet, word die
feitelike grondslag vir die tweede gedeelte van die definisie van
menseregte, wat hierbo weergegee is, verskaf. 22 Ter wille van
individuele vryheid moes die owerheid daarvolgens sigself nie net van
sekere optrede weerhou het nie, maar daarenteen daadwerklik ingryp
ten einde beter lewensomstandighede en maatskaplike sekuriteit te
verseker.
17 GV Rimlinger ‘Capitalism and Human Rights’ (1984) 113 Daedalus 55.
18 Rimlinger (n 17 hierbo) 55.
19
Rimlinger (n 17 hierbo) 57-58.
20 Szabo (n 8 hierbo) 19.
21 Blaustein (n 12 hierbo) 749-750.
22
Oor hierdie benaming, sien A Eide et al (reds) Economic, Social and Cultural
Rights: A Textbook (1995) en die outeurs aldaar aangehaal.

Menseregte - die sorgsame staat 213
Tweede-generasie menseregte is sedertdien in talle nasionale
grondwette opgeneem, hetsy as volwaardige fundamentele regte op
dieselfde grondslag as eerste-generasieregte, of as sogenaamde
directive principles of state policy soos in die Ierse, Indiese en
Namibiese grondwette. 23
Menseregte het ook in so ʼn mate in die internasionale reg beslag
gekry dat dit vandag een van die belangrikste komponente van dié
dissipline geword het. Dit word onder andere geïllustreer deur die
inhoud van handboeke oor die internasionale reg. As ʼn afdeling van
die reg wat primêr met interstaatlike regsverhoudings handel, het die
handboeke oor die internasionale reg tot in die 1970's geen of min
aandag aan menseregte gewy. Tans beklee menseregte waarvoor daar
in internasionale regsinstrumente voorsiening gemaak word, ʼn
prominente plek in die studie en die literatuur van die internasionale
reg.
Voor die Tweede Wêreldoorlog was daar slegs beperkte
internasionale erkenning van menseregte. Die Internasionale
Arbeidsorganisasie het minimum-standaarde vir die werksplek begin
ontwikkel. 24 Die enigste ander voor-Tweede Wêreldoorlogse
internasionale erkenning van menseregte was die voorsiening wat vir
die beskerming van etniese en godsdienstige minderhede in Sentraal-
Europa gemaak is. Hierdie beskerming het gegeld kragtens
internasionale verdrae wat na afloop van die Eerste Wêreldoorlog
gesluit is. Die afdwinging daarvan is deur die Volkebond
gewaarborg. 25 Die verdrag waardeur die Volkebond tot stand gekom
het, het egter geen algemene menseregtelike bepalings bevat nie. 26
Weens die werksaamhede van die Verenigde Nasies is menseregte
na die Tweede Wêreldoorlog tot ʼn omvattende internasionale stelsel
uitgebou. Menseregte is tot in die fynste besonderhede
gestandaardiseer en ge-universaliseer. 27
23 Sien hieroor onder andere B de Villiers ‘Directive Principles of State Policy and
Fundamental Rights: The Indian Experience’ (1992) 8 SAJHR 29 et seq. Hierdie
aanwysende beginsels (directive principles) word nie regstreeks soos (meesal)
eerste-generasieregte wat in ʼn handves van regte vervat is, toegepas nie. Dit is
nie regte wat mense regstreeks in die howe kan afdwing nie. Dit funksioneer
egter as ʼn uitlegmetode ten gunste van die realisering van sosiale en ekonomiese
regte en desnoods ook as ʼn beperking op en kwalifikasie van eerstegenerasieregte.
24
T Buergenthal International Human Rights: In a Nutshell (1995) 9-10; Eide (n 22
hierbo) 27-28 meld die interessante feit dat tweede-generasieregte in die vorm
van minimum-standaarde op die arbeidsterrein nog voor eerste-generasie
burgerlike en politieke regte in die internasionale reg erken is.
25 Buergenthal (n 24 hierbo) 10-13.
26 Buergenthal (n 24 hierbo) 7.
27
Buergenthal (n 24 hierbo) 21 verklaar tereg dat moderne menseregte ʼn post-
Tweede Wêreldoorlogse verskynsel is.

214 Hoofstuk 8
Die Handves van die Verenigde Nasies wat dié organisasie in 1945
tot stand gebring het, bevat opsigself reeds ʼn plegtige verbintenis tot
die bevordering van respek vir menseregte, sonder aansien van taal,
ras, geslag of godsdiens. 28 Die Handves bepaal voorts as een van die
basiese verpligtinge van sowel die organisasie self, as sy lidstate dat
menseregte gerespekteer moet word en dat alle lidstate gesamentlik
en afsonderlik stappe moet doen om menseregte te bevorder. 29
Die VN se verbintenis tot menseregte het kort hierna in 1948
neerslag gevind in die aanname van die Universele Deklarasie van
Menseregte deur die Algemene Vergadering. Hierdie resolusie skep as
ʼn besluit van die Algemene Vergadering van die VN geen bindende
verdragsreg nie. Dit is nie ʼn multilaterale verdrag nie en state is
derhalwe nie kragtens die reëls van die internasionale verdragsreg
daaraan gebonde nie. Nogtans is dit om minstens twee redes van groot
belang vir die internasionale menseregte-stelsel.
Eerstens was die invloed daarvan enorm. Dit geniet bykans
universele goedkeuring en dit is beswaarlik denkbaar dat ʼn staat die
inhoud daarvan openlik sal verwerp. Ofskoon resolusies van die
Algemene Vergadering in beginsel slegs aanbevelende status geniet,
is dit met hierdie resolusie heel anders gesteld. Die mening word
gehuldig dat die inhoud daarvan as internasionale gewoontereg reeds
die status van bindende reg verwerf het. 30 Ofskoon nie algemeen
geldig nie, is hierdie siening minstens waar ten opsigte van sekere
sleutelbeginsels van die Verklaring, wat aan die vereistes van
internasionale gewoontereg voldoen. 31
Die tweede rede is die omvattende aard van die Verklaring. Dit
bevat al die eerste-generasievryhede, die reg op gelykheid, die reg op
’n billike verhoor, die reg teen aanhouding sonder verhoor,
eiendomsreg, die reg op vryheid van beweging, denke, godsdiens,
oortuiging, uitdrukking en van vergadering. Daarbenewens bevat dit
ook ʼn aantal tweede-generasie sosiale en ekonomiese regte: die reg
op werk, billike werksomstandighede en regverdige besoldiging, die
reg op ʼn basiese lewenspeil, op voeding, kleding, behuising en op
mediese, maatskaplike en bejaardesorg, asook die reg op basiese
onderwys. 32
28 Artikel 1(3) van die Handves van die Verenigde Nasies, 1945.
29 Artikel 53 en 56 (n 28 hierbo).
30
J Dugard International Law: A South African Perspective (2005) 315.
31 Dugard (n 30 hierbo) 315. Die verklaring voldoen na alle waarskynlikheid grootliks
aan die opinio iuris-vereiste vir internasionale gewoontereg, maar nie aan die
usus-vereiste nie. Sien oor hierdie vereistes onder andere Dugard (n 30 hierbo)
29-33; H Booysen Volkereg en sy verhouding tot die Suid-Afrikaanse reg (1989)
32
48-50.
Artikel 24 tot 26 van die Universele Verklaring van Menseregte bevat die gemelde
ekonomiese en sosiale regte.

Menseregte - die sorgsame staat 215
Die Algemene Vergadering verleen dus volle erkenning aan sosiale
en ekonomiese regte, bo en behalwe burgerlike en politieke regte. Op
dié wyse word die beginsel van die interafhanklikheid van regte wat
intussen geyk geraak het, bevestig. 33
Met die aanname van die Universele Deklarasie was daar egter nog
nie bindende internasionale menseregte nie. Daar was gevolglik die
noodsaak om die belydenisse van die Deklarasie in bindende
verdragsreg te bestendig. Aanvanklik is ʼn enkele verdrag beoog. Die
destydse ideologiese spanning tussen Wes en Oos het dit egter
verhoed en uiteindelik is twee konsepverdrae in 1966 deur die
Algemene Vergadering goedgekeur. Die twee instrumente het in 1976,
nadat die vereiste aantal lidstate dit bekragtig het, in werking
getree. 34 Die Internasionale Verbond vir Burgerlike en Politieke Regte
bevat al die tradisionele basiese burgerlike en politieke regte en
vryhede: die reg op lewe, 35 die reg teen marteling, wrede,
degraderende en onmenslike straf en behandeling, die reg teen
slawerny, die reg op persoonlike vryheid en sekuriteit, die reg op ʼn
billike verhoor, die reg op die legaliteitsbeginsel in die strafreg, 36 die
reg op vryheid van beweging, denke, gewete, oortuiging, uitdrukking,
vergadering en assosiasie, stemreg, die reg op privaatheid en die reg
op gelyke regsbeskerming.
Die tweede verdrag, die Internasionale Verbond vir Ekonomiese,
Sosiale en Kulturele Regte, maak voorsiening vir die reg om te werk,
die reg op billike werksomstandighede, wat die reg op ʼn billike loon
en ʼn gesonde werksomgewing insluit, die reg op lidmaatskap van ʼn
vakbond, die reg op ʼn voldoende lewenstandaard, voeding, kleding,
behuising en algaande beter lewensomstandighede, die reg op die
hoogste haalbare lewenspeil en op fisiese en geestesgesondheid, die
reg op onderwys, met inbegrip van gratis primêre onderwys en die reg
op deelname aan die kulturele lewe. 37
Die sentrale belang van die twee verbonde is dat dit vir al die
verdragspartye daartoe gebiedende verpligtinge kragtens die
internasionale verdragsreg skep. In artikel 2 van albei die verbonde
verbind staatspartye hulle tot die voldoening aan die regte en die
verpligtinge daarin vervat.
33 Die beginsel is in 1950 deur die Algemene Vergadering van die VN bevestig. Sien
34
35
Eide (n 22 hierbo) 15.
Dugard (n 30 hierbo) 316.
Die reg is aangevul deur die Tweede Opsionele Protokol van 1989 tot die
Internasionale Verbond vir Burgerlike en Politieke Regte, wat daarop gemik is om
36
die doodstraf af te skaf.
Die beginsel van nullum crimen sine lege, oftewel dat niemand vervolgbaar is vir
37
‘n handeling wat nie strafbaar was toe dit gepleeg is nie.
Gesamentlik staan die Universele Deklarasie en die twee 1966-verbonde as die
International Bill of Rights (Internasionale Handves van Regte) bekend.

216 Hoofstuk 8
Daar kan na die twee bovermelde verdrae as die algemene VNmenseregteverdrae
verwys word omdat ʼn wyd uiteenlopende aantal
regte daarin opgeneem is. Menseregte-standaarde is daarbenewens
ook in ʼn aantal spesifieke VN-konvensies gestel. Daaronder tel die
Internasionale Konvensie vir die Verwydering van alle Vorme van
Rassediskriminasie (1965), die Konvensie vir die Verwydering van alle
Vorme van Diskriminasie teen Vroue (1979), die Konvensie teen
Marteling en ander Vorme van Wrede, Onmenslike of Degraderende
Behandeling of Straf (1984), die Konvensie oor die Regte van die Kind
(1989) en die Konvensie vir die Regte van Gestremdes (2004).
Naas die internasionale menseregtelike stelsel wat sy beslag
weens VN-werksaamhede gekry het, is daar ook ʼn aantal
streekstelsels van krag:
• Die Europese stelsel waarin die Europese Konvensie vir die
Beskerming van Menseregte en Individuele Vryhede (1950) en die
Europese Sosiale Handves (1961) die toonaangewende
instrumente is en daaropvolgende uitbreidings (ʼn omvattend
hersiene Sosiale Handves het in 1999 in werking getree);
• Die Amerikaanse stelsel ingevolge die Amerikaanse Deklarasie van
Regte en Verpligtinge van die Mens (1948) en die Amerikaanse
Konvensie vir Menseregte (1969);
• Die Afrika-stelsel kragtens die Afrika-Handves vir Mense- en
Volksregte (1981).
Teen hierdie agtergrond is dit duidelik dat ons era inderdaad bowenal
een van menseregte is. Benewens die omvattende internasionale en
streekstelsels oor menseregte, het daar na die Tweede Wêreldoorlog
ook ʼn fenomenale toename in die erkenning van menseregte in
nasionale grondwette voorgekom. Dit het meegebring dat daar vandag
nouliks ʼn staat oor is sonder die een of ander goedkeurende
menseregtelike verwysing.
Die funksionele terrein van menseregte kom ook onversadigbaar
voor. Nuwe belange wat nog nie in menseregtelike terme gedefinieer
is nie, word aanhoudend geïdentifiseer en die proses van
menseregtelike standaardstelling kom net nie tot stilstand nie.
Minderheidsregte wat een van die eerste gebiede was, wat deur
internasionale menseregte verreken is, maar daarna lank agterweë
gelaat is, het veral in die 1990's sterk opgang gemaak. 38 Ook die regte
van inheemse bevolkings en derde-generasieregte geniet toenemende
aandag binne die menseregteveld.
38 Sien byvoorbeeld F Benoit-Rohmer The majority question in Europe: towards a
coherent system of protection for national minorities (1996); HA Strydom ‘South
African constitutionalism between unity and diversity: lessons from the new
Europe’ (1997) 12 SAPR/L 373 et seq.

Menseregte - die sorgsame staat 217
Menseregte is trouens feitlik heeltemal ontslae van enige
spesifieke ideologiese konnotasie en staan los van eksklusiewe
ideologiese voor- of afkeure. Menseregte, net soos die natuurreg van
ouds, is soos ʼn spons en blyk bykans alles wat voorkom te absorbeer,
ongeag die ideologiese teenstrydighede van die belange wat as
menseregte erken word. Dit is ʼn steeds verruimende begrip wat alle
menslike behoeftes na gelang van veranderde sosiale omstandighede
juridies verreken. 39
Menseregte is omvattend. Dit omvat nie net meer die plig van die
owerheid om sigself van inbreuke op politieke en burgerlike regte te
weerhou nie. Dit sluit ook die verpligting in dat die owerheid
daadwerklik moet optree om die sosiale en ekonomiese welsyn van
die staatsbevolking te verbeter. Dit vereis dat die owerheid moet
beplan, aktivisties tussenbeide moet tree en op ʼn programmatiese
wyse die realisering van sosiale en ekonomiese regte moet
verwesenlik. Soos Louis Henkin sê:
... international human rights implied rather a conception of
government as designed for all purposes and for all seasons. 40
3 Die staatlik-paradigmatiese politiek van
menseregte
Menseregte veronderstel menslike behoeftes waaraan die staat moet
voldoen. Menseregte gaan gevolglik gepaard met verpligtinge wat op
die staat rus en funksies wat die staat moet vervul. Dit is juis die staat
wat primêr moet sorg dat menseregte verwesenlik word. 41 Hoe meer
die menslike behoeftes wat in die regte vervat is, des te meer die
staatlike verpligtinge en funksies.
Aanvanklik was die verpligtinge wat ingevolge eerstegenerasieregte
op die staat geplaas is, van ’n negatiewe —
weerhoudende — aard. Die staat moes sigself bloot van ’n bepaalde
terrein — die vryheidsdomein van individue — weerhou. Met die
tweede-generasie sosiale en ekonomiese regte het die staat egter
toenemend as aktiewe rolspeler en pligdraer vir die doel van die
realisering van regte op die voorgrond getree. Dikwels belas
menseregteverdrae owerhede ook met die verpligting om gesindhede
te verander en sodoende as ’t ware onderwysend en predikend op te
tree. Die toenemende rol van die staat in die bewerking van
39
Szabo (n 8 hierbo) 19; De Villiers (n 7 hierbo) 35-36; J Donnelly ‘Human rights and
human dignity: An analytical critique of the Non-Western conception of human
40
41
rights’ (1982) 76 American Political Science Journal 315.
Henkin (n 1 hierbo) 6.
Donnelly (n 39 hierbo) 306.

218 Hoofstuk 8
maatskaplike veiligheid deur die verwesenliking van tweedegenerasieregte
het veral sedert die dae van Bismarck toenemend
belangrik geword.
Die veranderde funksies van die staat met die klem op die
toenemende pligte in die sosio-ekonomiese sfeer vind neerslag in die
sosiologiese regsleer van Rudolph von Jhering, Eugene Ehrlich en
uiteindelik van Roscoe Pound. Hulle het voortgebou op die aannames
van die utilistiese politiek van Jeremy Bentham.
Voor die negentiende eeu was sake soos onderwys, gesondheid en
welsyn vir die staat en die reg van weinig belang. Veral gestimuleer
deur die werk van Jeremy Bentham (1748-1832) en natuurlik weens
die groot maatskaplike veranderings wat met die nywerheidsomwenteling
gepaard gegaan het, het die staat sedertdien algaande
meer pligte aangaande die soort kwessies op sy skouers begin neem.
Dit het weer progressief meer regsregulering genoodsaak. 42
Volgens die utiliteitsbeginsel soos deur Bentham bepleit, is dit die
funksie van die reg (en die staat) om die hoogste haalbare graad van
menslike geluk vir elke individu te bewerkstellig ten einde sodoende
optimale geluk vir almal te verseker. 43 Die utilitêre regverdiging vir
die noodsaak van wetgewing is juis dat dit ’n belangrike middel is
waardeur geluk vir die grootste moontlike aantal mense verseker kan
word. 44 Rudolph von Jhering (1818-1892) se werk sluit hierby aan. Hy
was eers ʼn aanhanger van die Duitse historiese skool, maar kom later
toenemend onder die indruk van die maatskaplike funksie van die reg.
Waarskynlik beïnvloed deur die veranderde sosio-ekonomiese
omstandighede van sy tyd waarin die staat toenemend op die
voorgrond tree as die instelling wat aan maatskaplike behoeftes van
talle afhanklike verstedelikte mense moes voldoen, leer Jhering dat
die reg sosiale doelwitte moet bereik en dat die reg juis op praktiese
sosiale en ekonomiese probleme moet reageer. 45
Roscoe Pound (1870-1964) se sosiologiese regsleer bou hierop
voort. Dit was daarop gemik om te verseker dat die formulering,
uitleg en toepassing van wetgewing die sosiale omgewing nougeset in
ag neem en daarop reageer. Met die oog hierop moet voortdurende
empiriese navorsing onderneem word om die sosiologiese gevolge van
wetgewing te bepaal. Sosiale navorsing moet die aanneem van
wetgewing voorafgaan en sosiale navorsing moet volgehou word om te
bepaal hoe wetgewing sosiaal meer doeltreffend gemaak kan word.
Kortom, ’n omvattende sosiale studie rakende wetgewing moet
42 RWM Dias Jurisprudence (1976) 580.
43 Dias (n 42 hierbo) 591.
44
Dias (n 42 hierbo) 593.
45 Dias (n 42 hierbo) 585-588.

Menseregte - die sorgsame staat 219
deurlopend onderneem word. By die bepaling van die behoeftes
waaraan die regstelsel moet beantwoord, moet ’n volledig
geklassifiseerde inventaris van menslike behoeftes bygehou word.
Hierdie behoeftes moet van regsweë bevredig word en daar moet
vasgestel word wat die mees optimale wyses is om juridies aan die
behoeftes te voldoen. 46
Pound se sosiologiese regsleer moet verstaan word teen die
agtergrond van die toenemende menslike (veral sosiale en
ekonomiese) behoeftes van die laat negentiende en die twintigste
eeu. Sy regsleer verteenwoordig as ’t ware die regsteorie se antwoord
op die sosio-ekonomiese omstandighede van daardie era. Dit verreken
die vermenigvuldiging van onbeantwoorde maatskaplike behoeftes
van daardie tydvak en bied die reg as ’n dinamiese en plooibare
instrument aan waardeur die behoeftes bevredig kon word.
Vanselfsprekend tree die staat vir hierdie doel net so prominent op
die voorgrond as die reg self, want die reg is juis die instrument wat
deur die staat vir behoeftebevrediging aangewend word.
Pound se nuwe sosiologiese regsleer waardeur die reg as sosiale en
ekonomiese behoeftebevrediger aangewend word, is vandag so
alledaags en dit kom so gemeenplasig voor dat ’n mens die vraag wil
vra of dit hoegenaamd enige waarde as regsteorie het. Ons leef
immers in ’n era waarin die dinamiese maatskaplike rol en funksie van
die staat en van die reg as vanselfsprekend en normaal aanvaar word.
Bismarck se maatskaplike sekerheidswetgewing en die
aanwending van soortgelyke maatreëls elders in die wêreld kan
beskou word as die politiek van die sosiologiese regsleer. Wat
Bismarck en ander maatskaplik geïnspireerde politici vir die politiek
gedoen het, doen Jhering, Ehrlich en veral Pound vir die regsteorie.
Die sosiologiese regsleer is by uitnemendheid die apologeet van
tweede-generasieregte. Daarvolgens is daar geen plek vir die afsydige
libertynse nagwag-staat met sy laissez faire karakter nie. Met die
koms van tweede-generasieregte kom noodwendig ook die
spierkragtige en alomteenwoordige staat wie se voedende,
onderwysende, genesende en werkverskaffende hand daagliks op alle
individue ’n uitwerking het.
Menseregte het bykans ʼn inherent gunstige betekenis. Net soos
demokrasie is dit ook self-legitimerend. Dit wek bykans outomaties
aangename sensasies op. ʼn Mens met ʼn reg is immers ʼn bemagtigde
en waardige mens. ʼn Regsverhouding impliseer altyd ʼn reghebbende
en ʼn pligdraer met die reghebbende wat kragtens die regsverhouding
46 Dias (n 42 hierbo) 596.

220 Hoofstuk 8
in ʼn relatiewe magsposisie teenoor die pligdraer verkeer. 47 En
wanneer ons met menseregte te doen het, is die staat feitlik
deurlopend die pligdraer. 48 Voeg hierby die feit dat menseregte soos
hierbo verduidelik geweldig in omvang uitgebrei het en die staat
derhalwe ʼn magdom van verpligtinge opgedoen het, dan skyn die
beeld wat voor ons opdoem besonder aantreklik en behaaglik te wees
— ʼn beeld van ʼn bemagtigde en selfversekerde individu teenoor wie
die staat ingevolge ʼn verskeidenheid menseregtelike bepalings ʼn
groot aantal verpligtinge verskuldig is.
Aan die ander kant van die glinsterende skyn word ons egter deur
ʼn heel somber realiteit begroet. Die dominante sosiale en ekonomiese
kragte van ons tyd, waaronder tel ekonomiese groei (sonder
gepaardgaande werkskepping), verstedeliking, bevolkingstoename,
modernisering, werkloosheid, globalisering met die gepaardgaande
beweging van kapitaal en arbeid oor staatsgrense, ongekontroleerde
misdaad, toenemende druk op skaars noodsaaklike hulpbronne,
verouderende sorgbehoewende bevolkings, die soms pynigende
uitwerking van (noodsaaklike) streng monetêre beleid op groot
gedeeltes van die bevolking, die gaping tussen ryk en arm en andere,
het individue vervreem van die geborgenheid van die klein
beskermende gemeenskappe waarbinne hulle vroeër geleef het.
Ekonomiese, sosiale en kulturele versteuring en ontwrigting van die
tradisionele gemeenskappe, van die (uitgebreide) familie, die gesin,
feodale strukture of die stam het die onderlinge ondersteuning wat
hegter gemeenskapslewe vroeër voorsien het, uit die weg geruim.
Namate die staat en die liberaal-kapitalistiese ekonomie ontwikkel
het, het die individu die familie en ander gemeenskappe vervang as
die entiteit waarmee die reg primêr gemoeid is. 49 Die ontwikkeling
van die (atomisties geïnspireerde) reg het gepaard gegaan met die
aanhoudende proses van vernietiging van die individu se vroeëre
natuurlike bande met sy gemeenskappe en groepslidmaatskap. Dit
het toenemende individuele isolasie meegebring 50 en waar individue
vroeër op die beskerming van die groepe waarvan hulle deel was, kon
staat maak, het die reg, soos deur die staat geadministreer,
47 Donnelly (n 39 hierbo) 305.
48
Vasak (n 5 hierbo) 27 deel ons byvoorbeeld mee dat ingevolge internasionale
menseregte die staat altyd vir die verwesenliking van menseregte aanspreeklik is.
Hierdie eenvoudige waarheid is veral duidelik wanneer dit kom by sosiale en
ekonomiese regte. Aangesien hierdie regte anders as eerste-generasieregte
dikwels nie vir onmiddellike voldoening vatbaar is nie, word dit anders
geformuleer as hulle eerste-generasie eweknieë. Tweede-generasieregte word
gewoonlik gekwalifiseer deur te bepaal dat die staat die plig het om inaggenome
die beskikbare hulpbronne die progressiewe realisering van die regte te
bewerkstellig. Sien byvoorbeeld artikel 2(1) van die Internasionale Konvensie vir
Ekonomiese, Sosiale en Kulturele Regte asook artikel 26(2) en 27(2) van die Suid-
Afrikaanse Grondwet.
49 S Diamond ‘The rule of law versus the order of custom’ in RP Wolff (red) The Rule
of Law (1971) 124.
50 Diamond (n 49 hierbo) 124.

Menseregte - die sorgsame staat 221
toenemend die primêre plaasvervangende beskermingsrol vervul.
Diamond vat dit mooi saam wanneer hy verduidelik:
Clearly, the nuclear family in contemporary urban civilization, although
bound by legal obligations, has minimal autonomy. It is a reflex of
society at large. Obviously, the means of education, subsistence and
self-defense are outside the family’s competence. It is in this sense that,
giving the absence of mediating institutions, having a clearly defined
independent authority, the historical tendency of all state structures visa-vis
the individual nay be designated as totalitarian. If ‘totalitarian’ is
the state process, totalitarianism cannot be confined to a particular
political ideology but is, so to speak, the ideology, explicit or not, of
political society. 51
Menseregte wat deur die staat gewaarborg word, staan nou in vir dié
verlies aan beskerming wat weens die verswakking van intermediêre
sosiale strukture en gemeenskappe veroorsaak is. 52 Jack Donnelly
verduidelik insiggewend:
These institutions have created a largely isolated individual who is
forced to go it alone against social, economic and political forces that
far too often appear to be aggressive and oppressive. Society, which
once protected his dignity and provided him with an important place in
the world, now appears, in the form of the modern state, the modern
economy, and the modern city, as an alien power that assaults his dignity
and that of his family. 53
In die lig hiervan is dit duidelik dat menseregte in werklikheid nie van
’n bemagtigde individu getuig nie. Inteendeel, menseregte verskaf
eerder die gekatalogiseerde beskrywing van die individue in die
huidige staat se uiterste behoeftigheid, weerloosheid, onmag en
afhanklikheid van die staat. Menseregte getuig van ʼn eensame,
ontwortelde individu wat, ontdoen van die ondersteuning wat
lidmaatskap van ʼn gunstige sosiale struktuur en ʼn lewendige
gemeenskapslewe andersins sou verskaf het, aan die genade van ʼn
hopelik alomteenwoordige en doeltreffende staat uitgelewer is. Dit
getuig van ʼn individu wat maar net kan vertrou dat die staat as sy
enigste toevlug, aan sy behoeftes, wat misleidend kordaat as regte
uitgedruk word, sal voldoen.
Teenoor die uitgelewerde individu staan die staat. Die staat se
pligte en funksies neem as gevolg van die vermeerdering van
individuele regte drasties toe. Vanweë die toevoeging van regte en
die ooreenstemmende toename in pligte wat op die staat rus, raak
individue net toenemend op die staat aangewese. Die staat raak
51 Diamond (n 49 hierbo) 124.
52
Donnelly (n 39 hierbo) 312.
53 Donnelly (n 39 hierbo) 312.

222 Hoofstuk 8
gevolglik weens die toename in menseregte algaande meer onmisbaar
in die daaglike bestaan van individue. Die ware verhaal van
menseregte is derhalwe nie dié van ʼn selfversekerde en bemagtigde
individu teenoor ʼn verswakte dog dienende staat nie, maar van ʼn
behoeftige en afhanklike individu in ʼn hegte menseregtelike
verhouding met ʼn kragtige en alomteenwoordige staat.
Hobbes se staat was absolutisties, maar dit was ʼn tingerige
Leviatan met ’n afsydige karakter. Hy het sy onderdane met rus
gelaat, behalwe in die geval van ernstige vredesbreuke. Hy was
absolutisties weens sy ongebondenheid aan konstitusionele reëls,
maar weens sy afsydigheid was hy hoegenaamd nie totalitêr nie. Die
staat — die sterflike god — (om weer Hobbes se terme te gebruik) van
die hedendaagse menseregte-regime is daarenteen vanweë sy
gebondenheid aan konstitusionele reëls nie meer (amptelik)
absolutisties nie. Die volgroeide Leviatan het egter, ofskoon hy nie
meer absolutisties is nie, sy jeugdige afsydigheid afgeskud. Leviatan
is nou totalitêr: 54 hy meng elke dag op velerlei wyses in ons almal se
lewens in. Hy is indringend en ingrypend in sy omsien na die welsyn
van ons almal. Geen terrein is immuun teen sy moeisame, minsame
sorg nie. Hierdie sterflike god — die hedendaagse staat — is weldadig
totalitêr en omdat hy die enigste is op wie ons in hierdie wêreld kan
staatmaak, moet ons noodwendig in hom glo. Sodoende is hy
heeltemal onmisbaar.
Menseregte, die vermeende bemagtiger van individue, staan
gegewe hierdie agtergrond dus vierkantig binne die staatlike
paradigma. Dit veronderstel die staat as kernentiteit en dit het die
effek om weens volslae individuele afhanklikheid van die staat, die
posisie van die staat teen enige aanvegtinge te verskans.
3.1 Die besondere posisie van sosiale en ekonomiese regte
Die erkenning en verskansing van tweede-generasieregte illustreer
treffend hoe menseregte aangewend is om die onaantasbaarheid van
die staat te verseker en sodoende die heersende staatlike orde teen
omverwerping te vrywaar.
In die Middeleeue was die lewenstandaard van die gewone
landelike bevolking laag in vergelyking met die destydse landelike
aristokrasie, maar eersgenoemde het steeds meer maatskaplike
veiligheid as die labouring poor van die negentiende-eeuse industriële
54
Die betekenis wat hier aan totalitêr toegedig word, is in navolging van G Sartori
Democratic Theory (1962) 47. Hy vereenselwig totalitarisme met die staat se
volledige indringing in die private sfeer, die miskenning van die onderskeid tussen
die staat en die gemeenskap en die meegaande algehele verpolitisering van die
gemeenskap.

Menseregte - die sorgsame staat 223
lande geniet. 55 In die Middeleeue was armoede ’n natuurlike
toestand, maar die sosiale orde en die gepaardgaande ongeskrewe
morele etos het middele verskaf vir die bekamping van minstens die
ergste gevolge van armoede. Die uitdeel van aalmoese was ʼn
gevestigde praktyk. 56 Feodalisme het sy eie nie-juridiese vorme van
voldoening aan sosiale regte gebied, hetsy deur die paternalistiese
pligte wat deur die feodale here nagekom is, of deur die
broederskaplike reëlings van die gildes. 57 Alexis de Tocqueville het
reeds gewys op die verskille tussen die maatskaplike verhoudings
waarby die landelike aristokrasie van die Middeleeue aan die een
kant, teenoor die industriële aristokrasie van die negentiende eeu
betrokke was. Die landelike aristokrasie het baie alledaagse
lewenservarings met hul lyfeienes gedeel. Hulle was op meer terreine
as net op die gebied van arbeid met die lyfeienes gemoeid. Daar was
ʼn aansienlike mate van gemeenskaplike lotsgebondenheid tussen
hulle. Die industriële aristokrasie, daarenteen, het slegs ’n loon aan
die werker betaal en het verder geen ander raakvlakke met die
werkers of enigiets anders met die werkers se welstand te doen gehad
nie. Daar het geen gevestigde gewoontes, gebruike en pligte bestaan
wat die industrialis met sy werkers verbind het nie. Daarteenoor het
die meester van die ou landelike aristokrasie sy lyfeienes bygestaan
en hulp aan hulle verleen, terwyl laasgenoemde weer beskerming en
diens aan die meester verskuldig was. 58
Die strukturele veranderings wat met industrialisasie ingetree
het, was ’n belangrike oorsaak vir die maatskaplike onveiligheid van
die werkers. Produksie het van die selfgenoegsame huishouding na die
fabrieksvloer en gepaardgaande loonarbeid weggeskuif. Die familie
(uitgebreide gesin) was vroeër ʼn produksie-eenheid met sy eie interne
distribusie-reëlings, asook reëlings vir maatskaplike sorg. Die
moderne gesin (nuclear family) is daarenteen ʼn hoogs mobiele,
verstedelikte struktuur wat van loonarbeid afhanklik is en wat
geensins tot dieselfde maatskaplike selfsorg as sy uitgebreide
voorganger in staat is nie. 59
Die maatskaplik uitgelewerde en onveilige toestand waarin mense
hulle toenemend in die negentiende eeu bevind het, het gelei tot
groeiende ondersteuning van sosialistiese bewegings wat die
onverwerping van die staatkundige orde beoog het. Die
werkersbeweging het sigself sterk laat geld in die 1848-rewolusie in
Europa. Teen die einde van die negentiende en die begin van die
twintigste eeu het rewolusionêre sindikalisme met sy program van
55
TH Marshall The right to welfare and other essays (1981) 29.
56 Marshall (n 55 hierbo) 30.
57 Rimlinger (n 17 hierbo) 53.
58
W Ebenstein Great political thinkers: Plato to present (1969) 539.
59 Rimlinger (n 17 hierbo) 53-54.

224 Hoofstuk 8
direkte optrede, gemik op ʼn uiteindelike algemene staking wat op
werkersregerings moes uitloop, in Europa en Suid-Amerika ʼn
gevaarlike uitdager vir die bestaande staatlike orde geword. 60 Die
heersende orde was in die gedrang en die behoud daarvan het
dringende verdedigingsmaatreëls geverg. Die Duitse, en kort daarna,
die Britse regering het op die probleem gereageer deur wetgewing
deur te voer wat voorsiening gemaak het vir maatskaplike sekuriteit.
Die hoof-dryfvere agter die maatskaplike programme was die
heersende politici, ondersteun deur senior staatsamptenare, wat die
maatskaplike programme geloods het met die oog daarop om die
bedreiging van die sosialistiese rewolusionêre beweging, wat die
bestaande orde onder druk geplaas het, die hoof te bied. 61
Die grondliggende motivering vir die beskerming van die werkers
deur maatskaplike sekuriteitsprogramme, in sowel Duitsland,
Engeland en Frankryk, was die noodsaak vir sosiale integrasie ten
einde die staat en die heersende ekonomiese orde teen rewolusionêre
omverwerping te vrywaar. 62
In Frankryk was die poging om die kerk uit te oorlê ’n bykomende
rede waarom die staat die verpligting van maatskaplike sorg aanvaar
het. Indien die staat nie die maatskaplike dienste verskaf het nie, het
dit die risiko geloop dat die kerk hierdie taak sou behartig, met die
gevolg dat die staat se posisie teenoor die kerk sou verswak het. 63
Waar sosiale en ekonomiese regte die indruk van die individu as
die begunstigde skep, blyk daar ook ʼn heel ander dimensie by die saak
betrokke te wees. Dit is dat die instel en die bevordering van
maatskaplike sekuriteitsprogramme van staatsweë die strategie was
wat aangewend is om die heersende staatlike orde te verdedig en die
mat onder die voete van sy linkse rewolusionêre uitdagers uit te pluk.
Die heersende staatlike orde was dus net soseer ʼn bevoordeelde van
maatskaplike sekuriteit en van sosiale en ekonomiese regte as die
individue wat voordeel daaruit getrek het. Die staat het deur die
aanvaarding van nuwe maatskaplike pligte nie net ʼn totalitêre
weldoener geword nie, maar terselfdertyd sy rewolusionêre uitdagers
gefnuik. Tweede-generasieregte was die troef.
Hannah Arendt lewer hierop kommentaar deur daarop te wys dat
alhoewel die vakbondbeweging as die pleitbesorger vir verbeterde
maatskaplike sorg en sekuriteit geslaagd was, dit as rewolusionêre
politieke beweging misluk het. 64 Die juridiese instrument van tweede-
60
Sien in die algemeen M van der Linden en W Thorpe W (reds) Revolutionary
61
62
63
Syndicalism: an International Perspective 1990.
Van der Linden & Thorpe (n 60 hierbo) 58.
Van der Linden & Thorpe (n 60 hierbo) 63.
Van der Linden & Thorpe (n 60 hierbo) 58.

Menseregte - die sorgsame staat 225
generasieregte het die vakbondbeweging uiteindelik oorreed om te
skik op die grondslag van maatskaplike sorg wat deur die staat
voorsien is, in plaas daarvan om die omverwerping van die staatlike
orde as strategiese politieke oogmerk te probeer deurvoer. Met die
maatskaplike behoeftes van die werkers bevredig en die weg na die
verwerwing van ʼn bourgeoisie-lewensstyl gebaan, was die
rewolusionêre sosialistiese ideaal van die politieke sakelys verwyder.
Dáárvoor het die staat en sosiale en ekonomiese regte gesorg.
Sodoende is die staatlike orde weer deur menseregte gedien.
3.2 Horisontaliteit en die ideologiese ommekeer van
menseregte
Die oorspronklike oogmerk van grondwetlike instrumente wat basiese
regte probeer beskerm het, was om die terrein wat die owerheid mag
betree, te begrens om sodoende die individuele vryheidsdomein
juridies te probeer beskerm. Basiese regte het dus gepoog om
regeringsoptrede in bedwang te hou deur dit te onderwerp aan
fundamentele reëls wat as geldigheidsmaatstaf vir regeringsoptrede
aangewend is. Hierdie geldigheidsmaatstawwe gee uitdrukking aan
die basiese uitgangspunte van konstitusionalisme, aangesien dit poog
om regeringsoptrede deur middel van basiese standaarde te rig ten
einde sodoende te verseker dat dit altyd voldoen aan minimumstandaarde.
Die beskerming van basiese individuele regte probeer dus
om ongebonde staatsabsolutisme te vervang met reëlmatige optrede
wat voldoen aan basiese juridiese vereistes van sowel ʼn prosessuele
as ʼn materiële aard.
Menseregte-instrumente was aanvanklik daarop gemik om die
individuele vryheid te beskerm. Dit is gedoen deur maatreëls wat
moes waak teen die misstand van owerheidsindringing in, en
regulering van die individuele vryheidsdomein. Staatlike absolutisme
en totalitarisme was dus die klassieke antagoniste van menseregte.
Intussen het die situasie heeltemal verander. Tweedegenerasieregte
het die staat met ʼn magdom van verpligtinge met
betrekking tot die versorging van individue belas. Gevolglik is die
staat kragtens sy menseregtelike verpligtinge in fyn besonderhede by
die totale daaglikse welsyn van individue betrokke. Menseregte het ʼn
instrument geword vir die noodwendige vestiging van staatlike
totalitarisme. Trouens, waar totalitarisme vroeër ʼn verskynsel was
wat met bepaalde ideologieë vereenselwig is, is dit vandag nie meer
so nie. Staatstotalitarisme het nou ʼn algemene kenmerk van bykans
64 Arendt H The Human Condition (1958) 216. Sien in hierdie verband ook die
kommentaar van DM Davis ‘Human rights - A re-examination’ (1980) 97 SALJ 94-
102 oor die wyse waarop menseregte rewolusionêre politiek uitoorlê.

226 Hoofstuk 8
die totale politieke werklikheid geword. 65 ʼn Nuwe dimensie wat
verdere ingryping van die staat in die individuele vryheidsdomein
meegebring het, het egter bygekom in die vorm van horisontale
toepassing van menseregte. 66 Horisontale toepassing bring onder
andere mee dat menseregte naas die vervulling van die klassieke
funksie daarvan, naamlik die reël van die verhouding tussen owerheid
en onderdaan, ook die onderlinge verhouding tussen privaat persone,
insluitende individue, reguleer. Dit impliseer dat individue (asook
privaat regspersone) deur menseregtelike bepalings gebind word. Dit
beteken dat individue nie slegs reghebbendes is nie, maar ook
pligdraers kragtens menseregtelike bepalings geword het.
Dit is natuurlik so dat die staat nie die enigste instelling is wat met
mag beklee is en in ʼn magsverhouding teenoor individue staan nie.
Private instellings, veral in die sakewêreld, is vanweë die enorme
akkumulasie van kapitaal dikwels ewe magtig of selfs magtiger as die
staat en gevolglik net soos die staat in ʼn posisie om hulle aan
magsmisbruik tot nadeel van individue skuldig te maak. Juis om
hierdie rede word geargumenteer dat dit noodsaaklik is dat
menseregtelike instrumente ook private verhoudings behoort te
reël. 67 Daar bestaan egter geen noodsaak om die potensiële
misstande voortspruitend uit ongelyke verhoudings in die private
sfeer noodwendig by wyse van algemene grondwetlike bepalings te
reguleer nie. Trouens, individuele wetgewende maatreëls wat op die
hantering van besondere probleemgevalle afgestem is, blyk ʼn meer
gepaste en doeltreffende middel vir die hantering van hierdie soort
probleem te wees.
Bowendien moet die enorme risiko’s verbonde aan algemene
horisontale aanwending van grondwetlike regte deeglik in ag geneem
word. 68 Horisontale aanwending bring mee dat die staat die private
en burgerlike sfeer, waarbinne die integriteit van individuele keuses
en burgerlike aktiwiteit beskerm behoort te word, binnedring en
sodoende individuele vryheid en burgerlike interaksie vernietig.
Wanneer die reg op gelykheid en teen onbillike diskriminasie
horisontaal toegepas word, kan dit meebring dat individue se
keusevryheid by die uitoefening van selfs die mees private en intieme
65 Diamond (n 49 hierbo) 124.
66
Sien in die algemeen oor horisontale toepassing van menseregte IM Rautenbach
Algemene bepalings van die Suid-Afrikaanse handves van regte (1994) 75-87; DM
Davis Fundamental Rights in the Constitution (1997) 31; P van Dyk P en GJH van
Hoof Theory and practice of the European Convention on Human Rights (1990)
15.
67 Davis (n 66 hierbo) 31. Presies dit het meegebring dat die sindikalisme sy
rewolusionêre appèl verloor en as ʼn politieke krag na 1920 geleidelik van die
toneel verdwyn het. Sien Van der Linden & Thorpe (n 60 hierbo) 18-19.
68 Sien byvoorbeeld AJ Jeffery ‘The dangers of direct horizontal application: a
cautionary comment on the 1996 Bill of Rights’ (1996) 1 The Human Rights
Constitutional Law Journal of South Africa 10-16.

Menseregte - die sorgsame staat 227
keuses met betrekking tot assosiasie met ander individue vernietig
word. Daar mag geargumenteer word dat individue tog oor die reg op
vrye assosiasie beskik en dat voormelde ongewensde scenario dus
nooit sal opduik nie. Die argument is egter nie noodwendig geldig nie.
Die kern van die saak is dat individue by die uitoefening van die keuses
by ʼn juridiese geskil betrek kan word, waartydens hulle sal moet
verduidelik dat die betrokke keuse tog deur die reg op vrye assosiasie
beskerm word. Dit gee dus daartoe aanleiding dat vryheid van
assosiasie vanweë die horisontale werking van die reg op gelykheid
aan streng staatskontrole onderwerp word. In plaas daarvan dat
individuele vryheid ʼn basiese reg is, word dit op dié wyse verskraal tot
ʼn uitsondering vir sover dit die staat behaag.
In die Suid-Afrikaanse regspraak is ʼn gevoeligheid vir hierdie
totalitêre risiko getoon 69 toe regter Ackermann daarop gewys het dat
die horisontale aanwending van die reg op gelykheid juis bovermelde
soort ongewenste implikasies kan inhou, 70 wat sal meebring dat van
die handves van regte ook ʼn kode van verpligtinge gemaak sal word. 71
Regter Kriegler het in dieselfde uitspraak gefaal deur nie dieselfde
insig te openbaar nie en deur die totalitêre risiko’s verbonde aan
horisontale aanwending argeloos as ʼn bangmaakstorie af te maak. 72
Die huidige Suid-Afrikaanse grondwet maak voorsiening vir
gekwalifiseerde horisontale toepassing. 73 Daar is egter sekere
bepalings, met inbegrip van die reg op gelykheid en die reg teen
onbillike diskriminasie, ten aansien waarvan horisontale toepassing
ongekwalifiseerd geld. 74
Die Konstitusionele Hof het geen probleem hiermee ondervind nie
en die bepalings is sonder verdere kommentaar in orde bevind. 75 So is
die grondslag gelê dat die vrese wat regter Ackermann uitgespreek
het, inderdaad bewaarheid kan word.
Deur spesifiek voorsiening te maak vir ongekwalifiseerde
horisontale aanwending van die reg op gelykheid, het menseregte sy
aanvanklike vertrekpunt en doelwit heeltemal versaak en vir presies
die teenoorgestelde verruil. Waar die oorspronklike oogmerk die
69 Du Plessis and Others v D de Klerk and Another 1996 5 BCLR 658 (KH) para 100-
112.
70 Du Plessis v De Klerk (n 69 hierbo) para 108.
71 Du Plessis v De Klerk (n 69 hierbo) para 112.
72
Du Plessis v De Klerk (n 69 hierbo) para 120, 122.
73 Artikel 8(2) en (3) van die Grondwet van 1996.
74 Artikel 9(4) plaas ʼn verpligting op privaat individue om nie onbillik teen ander
individue te diskrimineer nie. Diskriminasie word ingevolge artikel 9(5) onbillik
geag, tensy die verweerder die teendeel op ʼn oorwig van waarskynlikheid kan
75
bewys.
In re Certification of the Constitution of the Republic of South Africa 1996 1996
10 BCLR 1253 (KH) para 53-56.

228 Hoofstuk 8
juridiese verskansing van individuele vryheid was en waar menseregte
aanvanklik die bewaker oor die individuele vryheidsdomein was, geld
presies die teenoorgestelde nou. Nou voorsien menseregte deur
middel van horisontale aanwending die indringende staat van die
konstitusionele wapenrusting téén die waardes van vryheid en is hulle
gemik op die verminking van die individuele vryheidsdomein en van
sosiale en burgerlike aktiwiteit.
3.3 Die disharmonie en agterdog van menseregte
Die menseregte-diskoers word dikwels in ʼn jubelende trant en in ʼn
atmosfeer van opgewonde vreugde gevoer. Met die invoer van ʼn
handves van menseregte in Suid-Afrika in 1994 is die menseregteregime
deur talle met bykans kinderlike uitgelatenheid begroet.
Menseregte as die vermeende geneesmiddel vir bykans alle sosiale en
politieke kwale soos voorgeskryf deur die grondwet en toegepas deur
die howe was vir baie ʼn bron van gemoedsrus, genoegdoening en
vreugde.
Die bestaansrede vir menseregte, ongeag hoe geldig dit is,
regverdig egter allermins dié blydskap. Indien daar werklik ʼn hegte
gemeenskap binne die staat bestaan het, wat op onderlinge
individuele vertroue, respek en samewerking berus het, was daar
geen rede om ʼn stelsel van menseregte te ontwikkel aan die hand
waarvan menslike verhoudings van bo af gereguleer moes word nie.
ʼn Stelsel van menseregte erken en bevestig die realiteit van die
gemeenskaplose atomistiese tradisie wat deur Hobbes ingelui is.
Hiervolgens is die staat nie die politieke manifestasie van ʼn
outentieke gemeenskap van mense nie, maar bloot ʼn instansie wat
deur ʼn stelsel van afgebakende individuele regte poog om
antagonistiese individue se potensiële en daadwerklike konflik te
bedwing en te bestuur. Menseregte is dus een van die uitvloeisels van
die Hobbesiaanse tradisie. Sowel Karl Marx as Friedrich Engels het dit
ingesien en lewer paslike kommentaar hierop. Marx laat hom soos volg
oor die uitgangspunte van regte uit:
None of these so-called rights of man goes beyond the egoist man,
beyond man as a member of civil society, as man separated from life in
the community and withdrawn into himself, into his private interest and
his private arbitrary will. These rights are far from conceiving man as a
species-being. They see rather the life of the species itself, society, as a

Menseregte - die sorgsame staat 229
frame external to individuals, as a limitation of their original
independence. 76
Vir Friedrich Engels is die staat met sy antagonistiese individue en hul
botsende doelwitte tekenend van ernstige sosiale patologie. Die
staat, sê hy:
is the confession that this society has become hopelessly divided against
itself, has entangled itself in irreconcilable contradictions which it is
powerless to banish. In order that these contradictions, these classes
with conflicting interests, may not annihilate themselves and society in
a useless struggle, a power becomes necessary, that stands apparently
above society and has the function of keeping down the conflicts and
maintaining order. And this power, the outgrowth of society, but
assuming power over it and becoming more and more divorced from it, is
the state. 77
Dit is natuurlik nie nodig om, soos Engels, juis ekonomiese konflik te
beklemtoon nie. Onderlinge ekonomiese konflik en antagonisme bly
sekerlik vandag steeds ʼn belangrike faktor, maar hedendaags het
konflik voortspruitend uit botsende groepsidentiteite van veral ʼn
taalkundige en kulturele aard sterk op die voorgrond getree. Dit tree
na vore in die aandrang op nuwe regte, bo en behalwe die bestaande
individuele regte. Wat meer is, is dat die erkenning van nog meer
regte juis die bestaan van verdere antagonisme in die staat aan die lig
bring — nuwe antagonismes wat deur nuwe regte gereguleer word.
Ofskoon die regte gedeeltelik in die bekamping en bestuur van konflik
slaag, lewer die erkenning van steeds nuwe regte terselfdertyd
sombere sosiale kommentaar op die samelewings waarbinne
menseregte-regimes funksioneer. Robert Goldwin verklaar hieroor
met verwysing na die regte-kultuur sedert John Locke:
In extolling the importance of individual rights, we must realize that
they stem from a political teaching based on strife and harsh
competition, with pain, suffering and deprivation and misery often
resulting. A nation whose political scheme is based on the primacy of
individual rights is one of confusion, turmoil and ferment — and
unavoidably more than a little injustice. It is not a design for calm and
harmony in national life. It is a design for a stormy, tumultuous and
chaotic peace, but one we can nevertheless readily consent to. 78
Menseregte mag dus lof verdien, maar dan alleen as ʼn werktuig om
konflik en antagonisme te probeer reguleer. Die samelewing waarvoor
76 Karl Marx On the Jewish Question aangehaal deur R Dagger (n 1 hierbo) 302-303.
77
F Engels The origin of the family, private property and the state (vertaal deur
Ernst Untermann) (1902) 206.
78 RA Goldwin ‘What is a Bill of Rights and what is it good for?’ in A Licht & B de
Villiers (red) South Africa’s crisis of constitutional democracy: can the U.S.
constitution help? (1994) 162-163.

230 Hoofstuk 8
dit ontwerp is, is egter een waarin dit jammerlik aan werklike
harmonieuse menslike gemeenskap en onderlinge vertroue
ontbreek. 79
Menseregte-handveste word verder gewoonlik vervat in
onbuigsame grondwette wat teen gemaklike wysiging deur wetgewers
verskans is. Dit geniet derhalwe gewoonlik die status van hoër of
fundamentele reg. Hierdie reëling bied verdere getuienis van die
onderlinge wantroue waarop grondwetlik verskanste menseregte
geskoei is. Individue en groepe in die staat koester diepliggende
agterdog jeens mekaar. Elkeen glo dat die ander nie met die
regeringsmag vertrou kan word nie. Daarom moet daar byvoorbaat ʼn
vaste onveranderbare reëling getref word sodat wie ook al aan bewind
kom, minimum politieke beweegruimte sal hê. Sanford Levinson
verwoord dit soos volg:
The very existence of written constitutions with substantive limitations
of future conduct is evidence of skepticism, if not outright pessimism,
about the moral caliber of future citizens; else why not simply enjoin
them to ‘be good’ or ‘do what you think best’? 80
Hieruit is dit duidelik dat grondwetlik verskanste menseregte nie die
vergestalting van onderlinge vertroue is nie, maar die bepalings van ʼn
sosiale kontrak gebou op wedersyds gekoesterde agterdog en vrees.
3.4 Die staatlike orde en die prominensie van die
juristeklas
Saam met die groei van regte sedert die sewentiende eeu tot die
sleutelwerktuig in die administrasie van die hedendaagse staatlike
samelewing, het ook die regskenners — die regsprofessie in al sy
vertakkings — op die voorgrond getree as die klas wat ten beste in
staat is om die bestuur in die staatlike orde te behartig en populêre
geloof in menseregte te versterk. Die regsprofessie het ʼn baie lang
geskiedenis, maar die regte-gedrewe moderne staat — die regsregime
— het die sosio-politieke infrastruktuur opgelewer wat by
uitnemendheid die werksterrein van die juris is.
Die Republica Christiana van ouds was godsdienstig gedrewe en
die klas mees eie aan dié orde was die kerklikes wat die samelewing
gedomineer het. 81 Die huidige staatlike samelewing is natuurlik meer
pluralisties as sy godsdienstige voorganger, maar net soos die
Republica Christiana lewer dit ook sy eie, indien nie dominante nie,
79 Sien verder Diamond (n 49 hierbo) 140.
80
S Levinson ‘Law as Literature’ (1981-2) 60 Texas Law Review 376.
81 Sien hoofstuk 2.1.

Menseregte - die sorgsame staat 231
tog mees invloedryke klas op. Dit is die juristeklas wat net so behendig
met die retoriese instrumente van die reg woeker as die vroeëre
kerklikes met die retoriese gereedskap van die teologie. Net soos wat
die Republica Christiana ʼn teologiese en geteologiseerde orde was, is
die huidige staatlike samelewing ʼn juridiese en gejuridifiseerde orde.
In die Middeleeue was alle vraagstukke wat die moeite werd was
om aan aandag te gee, godsdienstig van aard. So het dit minstens
gelyk, want ofskoon ʼn probleem moontlik vanuit ʼn nie-Middeleeuse
perspektief nie godsdienstig voorgekom het nie, is dit tog in
godsdienstige terme geformuleer en sodoende binne die teologiese
diskoers tuisgebring. Dit het tot gevolg gehad dat die kerklikes die
enigstes was wat hulle met gesag oor sodanige geteologiseerde
probleme kon uitlaat. Al die ander — die nie-teoloë — wat nie die
teologiese diskoers bemeester het nie, was daarvan uitgesluit.
Sodoende is die hantering, beheer en oplossing van vraagstukke deur
die teologiese klas gemonopoliseer. Die manipulasie van die diskoers
op sodanige wyse dat die probleme in teologiese terme
geherdefinieer en dus geteologiseer is, was in effek ʼn politieke
strategie, want die uitwerking van herdefiniëring was dat die gesag
van die kerklikes versterk is en dat almal wat buite die kerklike klas
gestaan het, van enige beduidende gesag en invloed ontneem is.
Dieselfde soort verskynsel kom in die staatlike orde met sy regtegedrewe
samelewing voor. Talle probleme, met inbegrip van die
belangrikste openbare vraagstukke, word ook gedefinieer en
herdefinieer en geklassifiseer, maar dié keer nie tot teologiese
probleme nie, maar tot probleme van ʼn juridiese aard en sodoende
binne die operasionele sfeer en beheer van juriste gebring. Die proses
van juridifisering wat hierdeur in die hand gewerk word, is trouens
reeds ver gevorderd. Theo van Boven, ʼn voormalige senior VN
menseregte-funksionaris, sê:
The great international issues of our times can all be framed, argued and
contested on the terrain of human rights — issues of war and peace, selfdetermination,
colonialism, racism, apartheid, the preservation and
conservation of the environment, development, population, food,
poverty, the establishment of a new international economic order, a new
social order and a new human order. 82
Die strategie wat sigself hier voltrek, is een van disassosiatiewe
definiëring. 83 Daarvolgens kan ʼn bepaalde probleem wesenlik van ʼn
politieke aard wees, maar deur disassosiatiewe definiëring word dit
van die politiek gedisassosieer en ontkoppel en tot ʼn juridiese
82 T van Boven People Matter: Views on international human rights policy
83
(Saamgestel deur Hans Toolen) (1982) 16.
P Goodrich ‘Rhetoric as jurisprudence: An introduction to the politics of legal
language’ (1984) 4 Oxford Journal of Legal Studies 92-93.

232 Hoofstuk 8
probleem herdefinieer. Die probleem word gevolglik retories
gedepolitiseer en as herdefinieerde juridiese vraagstuk na die
professionele terrein van die juris verplaas. Sodoende word die
politieke diskoers binne die beheer- en gesagsterrein van die juris
geplaas. Alle nie-juriste word van die diskoers uitgesluit en word ook
van die juris wat die professionele terrein beheer, afhanklik gemaak.
Dit is treffend dat die prototipiese regsretoriese strategie juis aan
die begin van die staatlike era uitgevoer is. Dit was in 1610 toe sir
Edward Coke in Bonham’s Case tot die onsteltenis van James I
hersienings- en nietigverklaringsbevoegdhede met betrekking tot
Parlementêre en vorstelike handelinge vir die hof toegeëien het. 84
Coke het in sy hoedanigheid as Chief Justice of the Common Pleas in
Bonham’s Case uitspraak gegee, maar hy is later, in 1613, tot
hoofregter van die Kings Bench bevorder waar sy politieke invloed
geringer was. 85 Hy is egter later as regter ontslaan, maar het
mettertyd as parlementslid ʼn leidende rol teen die absolutistiese
neigings van James I gespeel.
Coke het op sterkte van betreklik onoortuigende gesag 86 vir die
hof ʼn hersienings- en nietigverklaringsbevoegdheid van Parlementêre
en vorstelike handelinge toegeëien, toe hy in sy uitspraak in die saak
verklaar het:
It appears in our books, that in many cases, the common law will control
acts of Parliament, and sometimes will adjudge them to be utterly void:
for when an act of Parliament is against common right and reason, or
repugnant, or impossible to be performed, the common law will control
it, and adjudge such an act to be void. 87
Coke het soos volg geredeneer: die common law is fundamentele reg.
Die regbank is die eksklusiewe bewaker oor en die vertroueling van
die common law en het dienooreenkomstig oor die bevoegdheid
beskik om wetgewing wat daarmee strydig was, ongeldig te
verklaar. 88 Voorts was dit onmoontlik om die common law te ontsluit
as jy nie grondig in die boeke van die common law en in die
eiesoortige kunsmatige rede (artificial reason) van die common law
geskool was nie. Kundige juriste, vaardig in die kunsmatige rede van
84 Sien hieroor asook oor die invloed van Coke onder andere FT Plucknett ‘Bonham’s
case and judicial review’ (1926-1927) 40 Harvard Law Review 30-70; (a) ES Corwin
‘The establishment of judicial review’ (1910) 9 Michigan Law Review 102-125; (b)
ES Corwin ‘The ‘higher law’ background of American Constitutional Law’ 1928-
1929 42 Harvard Law Review 365-409; RA MacKay ‘Coke, Parliamentary
sovereignty and the supremacy of the law’ (1924) 22 Michigan Law Review 215-
247; CF Mullet ‘Coke and the American revolution’ (1932) 12 Economica 457-471
85 Mullet (n 84 hierbo) 459.
86 Mullet (n 84 hierbo) 460-461; 467; Plucknett (n 84 hierbo) 40.
87 Aangehaal deur GH Sabine A History of Political Theory (1971) 452 uit Coke’s
Reports Pt. VIII, 118a.
88 Plucknett (n 84 hierbo) 50.

Menseregte - die sorgsame staat 233
die common law — mense soos Coke self — kon die insigte van die
common law blootlê. Ander, met inbegrip van die politici, soos selfs
koning James I, beskik hoe intellektueel voortreflik hulle ook al mag
wees, egter nie oor die eiesoortige toerusting van die kunsmatige rede
nie. Die boodskap aan diesulkes is om liewers oor die reg te swyg en
hulle by die uitsprake van hulle juridies kundige meerderes te berus.
Coke rapporteer soos volg hieroor:
Then the king said that he thought the law was founded upon reason,
and that he and others had reason, as well as the judges: to which it was
answered by me, that true it was, that God had endowed his Majesty
with excellent science, and great endowments of nature; but his Majesty
was not learned in the laws of his realm of England, and causes which
concern the life, or inheritance, or goods, or fortunes of his subjects are
not to be decided by natural reason but by the artificial reason and
judgment of law, which law is an act which requires long study and
experience, before that a man can attain to the cognizance of it ... with
which the King was greatly offended, and said, that then he should be
under the law, which was treason to affirm, as he said: to which I said,
that Bracton saith, Quod rex non debet esse sub homine, sed sub Deo et
lege. 89
Coke se dictum in Bonham’s Case het uiteindelik die heel belangrikste
stelling met betrekking tot die vestiging van grondwetlike reg en,
meer in besonder, met betrekking tot die hersienings- en
nietigverklaringsbevoegdheid van die howe in die VSA geword. 90 Juis
op sterkte van hierdie dictum is die praktyk van regterlike kontrole
reeds lank voor Marbury v Madison in pre-rewolusionêre Amerika
gevestig. 91 Coke is ook by name deur een van die founding fathers,
Alexander Hamilton, ingespan ten gunste van die saak vir regterlike
kontrole. 92
Wat betref die wyse van argumentering was Coke grotendeels nog
’n Middeleeuer. Hy het fragmentaries te werk gegaan en het nie
probeer om ’n omvattende filosofiese stelsel te ontwikkel nie. Daar is
ook sterk aanduidings dat hy steeds die Middeleeuse oortuiging van ’n
onveranderlike fundamentele reg gehuldig het. 93 Coke was egter veel
meer as net ’n common law-juris. In werklikheid was hy ook ’n
politieke filosoof 94 en ’n politikus. 95 Trouens, hy was ’n juris-politikus
wat op behendige wyse die gesaghebbende regsdiskoers, wat moeilik
deur sy opponent, James I, teengegaan kon word, aangewend het met
89
90
91
92
93
Aangehaal deur Sabine (n 87 hierbo) 452 uit Coke’s Reports Pt. XII, 65.
Corwin (n 84b hierbo) 367; Corwin (n 84a hierbo) 105-106.
Plucknett (n 84 hierbo) 62.
Corwin (n 84a hierbo) 107; Mullet (n 84 hierbo) 458; Corwin (n 84b hierbo) 397.
Corwin (n 84b hierbo) 366; Mullet (n 84 hierbo) 466. Sien oor die onveranderlike
94
95
Middeleeuse fundamentele reg hoofstuk 2.2.
Plucknett (n 84 hierbo) 30; 45.
CF Mullet 1932 461.

234 Hoofstuk 8
die oog daarop om ’n politieke doelwit te bereik, naamlik om die
koning (en by implikasie ook die Parlement) se legitieme
gesagsterrein te verklein en die gesagsterrein van die hof en, daarmee
saam, ook sy eie gesagsterrein uit te brei. Dit was klaarblyklik politiek
par excellence.
Die verskynsel van regterlike kontrole deur ʼn bevoegde hof —
veral konstitusionele howe — het sedertdien vernaamlik in die
Westerse Wêreld ʼn algemene verskynsel geword. 96 Daarmee saam het
die toenemende juridifisering van die politiek op die voorgrond
getree. Sake wat vroeër as politiek beskou is en wat inderdaad
wesenlik politiek is, word toenemend in regsterme herdefinieer.
Sodoende word die funksionele terrein van die juris voortdurend
uitgebrei en word die vermoë van nie-juriste tot sinvolle politieke
deelname algaande ingekort. By die deelname aan die politieke
diskoers wat in regsterme heromskryf is, word die politieke posisie en
invloed van die juris versterk en die van dié nie-juris verswak. Die niejuris
het deurlopend die probleem dat hy as gevolg hiervan verplig is
om oor die weg te kom met taal (parlance) wat hy nooit werklik goed
onder die knie het nie. Hy kom nooit behoorlik tot verhaal nie. Hy loop
deurlopend die risiko om deur die juris, wat uiteraard die
gejuridifiseerde diskoers goed onder die knie het, gekorrigeer te
word. Die nie-juris se uitweg uit hierdie ongemak is gewoonlik om die
professionele bystand van ʼn juris in te roep wat dan namens hom die
woord kan voer. Met ander woorde, vermy die probleem van juridiese
onkunde en word ʼn kliënt van die juris. Hier tree ʼn verdere gevolg van
juridifisering op die voorgrond, naamlik dat hoe meer kwessies tot
regskwessies herdefinieer kan word, des te groter word die juris se
potensiële kliëntebasis. 97 Herdefiniëring brei gevolglik nie net die
gesag en invloed van die juris uit nie; dit vergroot ook sy mark.
Benewens die politieke implikasies van herdefiniëring, is dit gevolglik
ook ekonomies voordelig.
Die mees voor die hand liggende juridifiserende gevolg van
regterlike hersiening is dat die howe, en dus die regters, tot (mede)nasionale
beleidmakers verhef word. 98 Juridifisering gaan egter
verder as hofuitsprake. Dit verander ook die handelswyse van politici
en beleidmakers. Die uitsprake van ʼn konstitusionele hof (of ander
howe met die vereiste jurisdiksie) het ʼn rigtinggewende uitwerking,
aangesien dit perke aan toekomstige beleidsopsies stel. Bowendien
bestaan daar ook die risiko van regterlike sensuur vir sover
96 Sien byvoorbeeld A Stone ‘The birth and development of abstract review:
constitutional courts and policy making in Western Europe’ (1991) 81 Policy
Studies Journal 81-95; G Dietze ‘America and Europe — decline and emergence of
judicial review’ (1959) 76 SALJ 398-434.
97
Z Bankowski en G Mungham Images of Law (1976) 43.
98 Stone (n 96 hierbo) 88.

Menseregte - die sorgsame staat 235
beleidsbesluite van wetgewers en die uitvoerende gesag nie juridies
na wense is nie. 99 Dit gee daartoe aanleiding dat beleidsoorwegings
noodwendig swaar met regsargumente en regsoorwegings belaai
word. Konstitusionele debatvoering is dus nie net beperk tot die hof
by wyse van regspraak en daadwerklike judisiële intervensie nie, maar
kom trouens op ʼn deurlopende grondslag in die wetgewende proses
voor. 100 Dit kring ook wyer uit na die algemene openbare diskoers,
insluitende die media, waar argumente om die grondwetlikheid al dan
nie van gebeure en besluite wentel. Die verskynsel het in Suid-Afrika
algemeen geraak. Gejuridifiseerde politiek het deel van ons
alledaagse werklikheid geword. Maar hoe veel daar ook al deur leke
oor dié sake geargumenteer word, berus die finale antwoord in ʼn
gejuridifiseerde diskoers by die juriste. 101 Hierdie ongelykheid in die
gejuridifiseerde openbare diskoers, net soos dié van die
geteologiseerde diskoers van die Republica Christiana, is
onversoenbaar met gelykheid, wat juis ʼn voorwaarde vir ʼn egte
demokratiese diskoers is.
3.5 Menseregte, bron van ʼn ideologie van afhanklikheid
Dit is ʼn inherente eienskap van die denkbeeld reg dat dit met gesag
beklee en allerweë met ontsag en eerbied bejeën word. Trouens, daar
lê gewoonlik ʼn element van heiligheid in die reg opgesluit. Juis
daarom streef politieke maghebbers altyd daarna om politieke mag in
die gestalte van die reg, deur oënskynlik neutrale wetgewing, te
verwoord ten einde sodoende die brutaliteit wat dikwels met die
verkryging en behoud van politieke mag gepaard gaan, te verbloem.
Daarmee word die maguitoefening legitiem en ten minste in ʼn mate
onaantasbaar. Reg bring (gewoonlik) gehoorsame gedrag mee en
wanneer politieke mag sigself met die toga van die reg omklee, word
dit bestendig en veel moeiliker uitdaagbaar. 102 Diegene wat in die
99 Stone (n 96 hierbo) 87-88.
100 Stone (n 96 hierbo) 89.
101 Die uitwerking van die bestaande reg en van regterlike ingryping moet natuurlik
terselfdertyd ook nie oorskat word nie. Howe kan korreksies aan beleid aanbring
maar is natuurlik nie in staat om ʼn breë politieke program van die politieke takke
van staatsgesag — die wetgewer en die uitvoerende gesag — in die war te stuur
nie, veral nie wanneer hierdie programme sterk openbare ondersteuning geniet
nie. Verder is die howe natuurlik inherent polities swakker as die ander takke van
staatsgesag en dit moet natuurlik ook voortdurend in ag neem dat dit juis van die
wetgewer en, in die besonder, van die uitvoerende gesag afhanklik is om die hof
se bevele uit te voer. Ofskoon juridifisering dus ʼn sterk faktor in die moderne
politiek geword het, moet howe steeds noodwendig teësinnig wees om te
geredelik met die beleid van die wetgewer en die uitvoerende gesag in te meng.
Sien hieroor onder andere R Dahl se insiggewende artikel ‘Decision-making in a
democracy: “The Supreme Court as a national policy-maker”’ (1957) Journal of
Public Law 293 et seq asook K Malan ‘The Unity of Powers and the Dependence of
the Judiciary’ 2005 De Jure 2005 99-115.
102 Sien in die algemeen AT Turk ‘Law as a weapon in social conflict’ (1976) 23 Social
Problems.

236 Hoofstuk 8
besonder hierby baat, sluit spesifiek hulle in wat met die regspleging
(administrasie van die reg) gemoeid is — die regsgeleerdes.
Regsgeleerdes word eweneens met ʼn mindere of meerdere mate van
ontsag en agting bejeën. Hulle dank dit onder meer aan die feit dat
hulle met die mag, waarmee die regspleging gewoonlik gepaard gaan,
beklee is. Aan die ander kant word regsgeleerdes ook dikwels gesien
as die enigste beskutting teen vryheidsberowing en anargie. 103 Kyk
net na al die vryhede wat as basiese regte beskerm word, en dit is nie
vreemd nie dat juriste dikwels gesien word as die priesters wat die
vryheid beskerm. 104
Die invloed van die regsprofessie groei ook standhoudend vanweë
die toenemend breër definiëring van regskennis en regsdienste en die
meegaande verbredende terrein waarop die regsprofessie werksaam
is. 105 Die funksionele terrein van die regsprofessie en van regsdienste
het trouens tot so ʼn mate verbreed dat dit in werklikheid heeltemal
ongedefinieerd geraak het. 106 Bowendien word die definiëringsfunksie
grootliks aan die juriste self oorgelaat. 107 Die uitoefening van
die definiëringsaksie wat hieruit voortspruit is grootliks kommersieel
gedrewe. Die terrein word al hoe breër omskryf ten einde die gebied
van juridiese dienslewering te vergroot en nuwe markte vir
regsdienste te verwerf. 108
Uiteindelik is die regsgeleerde ʼn bykans alomteenwoordige
persoon — iemand wie se hulp in talle alledaagse besluite, transaksies
en handelinge behoef word. Wat hieruit voortvloei, is waarna al heel
paslik as die ideologie van die hulpverlener verwys is. 109 Die gevolg
hiervan is dat die posisie van die hulpbehoewende nie-juris tot
voordeel van die hulpverlener (juris) verswak word. Die
hulpbehoewende se vermoë tot outonome beskikking verweer
progressief en ʼn patroon van opsien na, en afhanklikheid van die
regsgeleerde word aangekweek. Regsdienste neem die karakter van
maatskaplike werk aan 110 en die regsgeleerde verkry dienooreenkomstig
ʼn hoedanigheid wat herinner aan dié van die maatskaplike
werker. Dit geld veral in die geval van staatsondersteunde
regsbystand en natuurlik met die talle nuwe voordele wat
hulpbehoewende mense kragtens sosiale en ekonomiese regte te
beurt val. Met al die menseregte (wat ook standhoudend meer word)
wat individue geniet en met die talryke regsdienste wat verleen word
103 J Caplan ‘Lawyers and litigants’ in I Ilich I et al Disabling Professions (1977) 94.
104 Bankowski & Mungham (n 97 hierbo) 94.
105 Bankowski & Mungham (n 97 hierbo) 43.
106 Caplan (n 103 hierbo) 96.
107 Caplan (n 103 hierbo) 96; Bankowski & Mungham (n 97 hierbo) 39.
108 RL Abel ‘The Rise of Professionalism’ (1979) 9 British Journal of Law and Society
82.
109 Bankowski & Mungham (n 97 hierbo) 75.
110 Bankowski & Mungham (n 97 hierbo) 75.

Menseregte - die sorgsame staat 237
en waarby almal so mildelik baat, dra die reg en die regsprofessie by
tot ʼn minsame alomversorgende totalitarisme 111 — die versorgende
Leviatan.
Die posisie van die regsprofessie word ondersteun deur ʼn
(onbedoelde) retoriese strategie wat tussen die regsprofessie en die
potensiële kliënt afspeel. Komplekse en moeilik verstaanbare
regsjargon word gebruik, wat die reg vir die nie-juris ontoeganklik
maak. Dit gaan gepaard met komplekse prosedures — rituele — wat
die reg verder ontoeganklik maak en die nie-juris se afhanklikheid en
hulpbehoewendheid van die reg en die juris verder vererger. 112 Die
hof-arena dra ook by tot die verleentheid en afhanklikheid van die
leke-litigant. Dit kortwiek sy selfvertoue want hy weet gewoonlik nie
wat hom daar te doen staan nie. Die hofprosedure en atmosfeer is
allermins bevorderlik vir die moontlikheid dat ʼn persoon sy saak self
kan behartig. Die ingewikkelde voorverhoor-prosedures maak die
leke-litigant nog verder op die kundige dienste van die regsgeleerde
aangewese. Voeg hierby die feit dat regters in elk geval moeilik met
leke-litigante kommunikeer en baie makliker oor die weg kom met
regsverteenwoordigers, aangesien hulle deur dieselfde regsjargon
bedien word en ewe gemaklik daarmee omgaan. Die stelsel is dus so
ontwerp dat dit nouliks sonder regsverteenwoordiging kan
funksioneer. 113
Wanneer tale anders as dié van die partye vir hofverrigtinge
gebruik word, verdiep die afhanklikheid van die leke-partye verder
teenoor hulle regsraadgewers. In Suid-Afrika is daar ʼn sterk neiging
om byvoorbeeld slegs Engels vir die amptelike notulering van
hofverrigtinge te gebruik. 114 Alle amptelike hofstukke sal hiervolgens
slegs in Engels beskikbaar wees, wat, soos gesê, die hof nog meer
ontoeganklik vir die leek maak en die noodsaak vir regsbystand verder
beklemtoon.
Hierbenewens werk dit klaarblyklike regsongelykheid in die hand,
aangesien diegene wat die notuleringstaal goed verstaan, bevoordeel
word bo diegene wat dit nie behoorlik onder die knie het nie en
111 Die frase benign totalitarianism word deur I Ilich I Disabling Professions (1977) 14
gebruik.
112 Caplan (n 103 hierbo) 93.
113 Caplan (n 103 hierbo) 101-102.
114 Sien byvoorbeeld S Netshitomboni ‘The use of languages in courts: the point of
view of the Department of Justice and Constitutional Development’ (21 Maart
2000) FAK-Konferensie:Taal in die howe (Ongepubliseerd); Mthethwa v De Bruin
NO and Another 1998 3 BCLR 336 (N); S v Matomela 1998 1 BCLR 339 (Ck); S v
Damoyi 2004 2 SA 564 (K). Vgl ook K Malan ‘Observations on the official use of
language for the recording of court proceedings’ (2008) 23 SAPR/L 59-76.

238 Hoofstuk 8
laasgenoemde derhalwe nog meer op regsverteenwoordiging
aangewese maak. 115
Uiteindelik kan die leek die funksionering van die reg,
nieteenstaande die feit dat sy belange intens daarby betrokke is, slegs
op ʼn afstand as ʼn toeskouer gadeslaan. Dit alles moet die nie-juris
met ʼn gevoel van eerbied en ontsag vir die reg, die regsproses en die
regsprekers aanskou. Benewens die ontoeganklikheid en onaantasbaarheid
van die regspleging weens die reeds gemelde ingewikkelde
regstaal en moeilik volgbare prosedure en die vreemde hofatmosfeer,
is daar ook nog die eerbied wat aan die regter verskuldig
is — iets wat opsigself ruim bydra tot die ontsag vir die reg waarna
hierbo verwys is. Bepaalde regsreëls rond die mistiek van die hof af
met die misdryf, minagting van die hof. Daardeur word minagting vir
die regsprekende beamptes (en die regsproses) bestraf, terwyl ontsag
en eerbied dienooreenkomstig verplig word. Dit dra by tot die
veredeling van die regsproses en die verheffing van die voorsittende
regter tot ʼn regskoning. 116
Menseregte het steeds meer regte vir individue bygevoeg en doen
dit steeds. Hoe meer regte mense het, des te meer word hulle van die
dienste van die regsgeleerde afhanklik. Die staat wend die reg aan om
al die gevarieerde menslike behoeftes te bevredig. Dit dien
terselfdertyd as die sleutel-strategie om die staatlike orde te
verskans. Wie sal dit na alles oorweeg om die rug op so ʼn weldoenende
staat te keer? Individue is die behoeftige ontvangers van die voordele
wat die staat via die reg verskaf. Die toevoeging van elke nuwe reg
registreer ʼn verdere dimensie in menslike behoeftigheid en
afhanklikheid en verdere verwering van individuele selfstandigheid.
En die houvas van die minsame, genadige weldoener-Leviatan, die
sterflike god, op sy kudde — die burgers van die territoriale staat —
raak steeds stewiger. Die staat raak ook algaande meer sensitief vir
besondere behoeftes: van byvoorbeeld vroue, kinders, inheemse
bevolkings, godsdienstige, taal- en kulturele minderhede — almal
ontvangers van nuwe voordele van menseregte. Maar namate al die
groepe ontvangers van Leviatan se regsvoordele word, en meer
afhanklik word, verweer hulle vermoë om deur politieke en dergelike
handeling na hulself om te sien. Leviatan sien met al groter sorg na sy
weerlose staatsburgerlike kudde om. Ongeloof in en ontrouheid aan
Leviatan is bykans onmoontlik. Uitdaging van die sterflike god is
115 K Malan ‘Oor die hofnotuleringstaal in die lig van die grondwet en na aanleiding
van onlangse regspraak’ (1998) 61 Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse
Reg 700-702.
116 Die regter word in die Engelse wêreld so hoog geag dat buitestaanders — van
buite die Engelse wêreld — soms spottenderwys na dié regters as regskonings
verwys (wat terloops retories goed inpas by Dworkin se gebruik van die begrip
Law’s Empire.) Sien JMT Labuschagne ‘Minagting van die hof: ʼn strafregtelike en
menseregtelike evaluasie’ (1988) TSAR 330.

Menseregte - die sorgsame staat 239
hoegenaamd nie ter sprake nie. Menseregte het die staat daarteen
geharnas.

HOOFSTUK
9
1 Inleiding
TWEE GREPE UIT DIE REG
KRAGTENS DIE
STAATLIKE PARADIGMA
Sowel die huishoudelike as die internasionale reg staan bykans
konsekwent in diens van die instandhouding en verdediging van die
bestaande territoriaal-staatlike orde en die afdwinging van
individuele identiteit volgens die voorskrifte en na die beeld van die
staat. Die publiekreg, soos ons dit ken, is ʼn volbloed spruit van die
staatlike paradigma en getroue dienskneg vir die inprent van ʼn
staatlike identiteit by individue. Dit monopoliseer individuele
identiteit vir die jaloerse sterflike god, sorg dat individue slegs een
staatlik voorgeskrewe identiteit bely en waak getrou daarteen dat
individue enige openbare identiteit anders as ʼn staatlike identiteit
aanvaar. Die staat geniet ʼn monopolie as die enigste kollektiwiteit
wat publiekregtelike erkenning en beskerming geniet. Gevolglik is dit
net die staat en individue wat regserkenning geniet terwyl alle
intermediêre entiteite (kultuur- en dergelike gemeenskappe) ter
wille van die staat van enige regsbeskerming uitgesluit word. Vernon
Van Dyke het dit by geleentheid soos volg gestel:
The assumption was that rights exist at two levels, the level of the
individual and the level of the nation state. Groups other than the
nation or the population of the state could be ignored. 1
Dienooreenkomstig is burgerskap ʼn staatlike denkbeeld. Deur jou
burgerskap dra jy die amptelike merk van die staatlike identiteit
terwyl deelgenootskap aan enige ander gemeenskap — hoe beslissend
dit ook al vir ʼn individu mag wees — van hierdie beskerming uitgesluit
word. Hiernaas is daar nog ʼn magdom van ander regsreëls en
regsfigure wat die staatlike orde in stand hou. Dit is onmoontlik om
alles te behandel. Daarom word daar in hierdie hoofstuk op slegs twee
1 V Van Dyke ‘Human Rights and the Rights of Groups’ (1974) 18 American Journal
of Political Science 726; Sien verder J Pestieau Minority Rights: ‘Caught between
individual rights and peoples’ rights’ (1991) VI Canadian Journal of Law and
Jurisprudence 369-370.
241

242 Hoofstuk 9
sprekende voorbeeld gefokus: een vanuit die huishoudelike reg — die
reg rakende die misdaad hoogverraad — en een voorbeeld uit die
internasionale reg — die regsposisie rakende selfbeskikking, sesessie
en die instandhouding van staatsgrense.
Die twee onderwerpe nomineer hulself as ’t ware as die mees
gepaste en veelbeduidende, aangesien dit regsmeganismes is wat nie
slegs ʼn besondere staat beskerm nie, maar die staatlike orde per se
onder beskerming neem. Hoogverraad het ʼn lang Europese en Engelse
geskiedenis en die regsreëls daaromtrent is vandag steeds in baie
state van krag. As internasionale regsreëls is die regsposisie met
betrekking tot sesessie uiteraard ook oral geldend. Dit is eweneens
nie tot ʼn enkele staat beperk nie en geld vir die staatlike orde in die
geheel.
Dis reg rakende hoogverraad en sesessie maak voorts op ons
aandag aanspraak, omdat dit treffende voorbeelde van die
beoefening van die regswetenskap kragtens die staatlike paradigma is
en ook omdat dit by uitstek gemik is op die bevordering van staatlike
identiteit en die ooreenstemmende onderdrukking van alle niestaatlike
identiteite. Die reg oor hoogverraad en sesessie funksioneer
as items van die staatlike paradigma en as strategieë van staatsbou.
2 Die onskendbaarheid van die staat:
Hoogverraad
Hoogverraad is die wederregtelike verrigting van enige handeling
binne of buite die staatsgebied deur ʼn persoon wat trou aan die staat
verskuldig is, met die opset om enige van die volgende doelwitte te
bereik: om die voortbestaan, onafhanklikheid of veiligheid van die
staat te skend of in gevaar te stel; om die grondwetlike struktuur van
die staat te verander; of om die regering omver te werp of onder
dwang te plaas. 2 Die unieke eienskappe van hoogverraad is dat dit
teen die staat gepleeg word en dat slegs ʼn persoon wat trou aan die
staat verskuldig is, dit kan pleeg.
Een van die grondliggende funksies van reg is dat dit
onderdrukkingsmeganismes verskaf om ʼn bepaalde politieke orde en
ekonomiese bestel in stand te hou. Terselfdertyd is regsreëls,
waaronder ook onderdrukkende regsreëls die produk van ʼn heersende
politieke filosofie 3 en van ʼn bestaande politieke magsoorwig. Die reg
ten aansien van hoogverraad is tekenend hiervan. Dit het ontwikkel
2 Dit is wesenlik die definisie van CR Snyman Strafreg (2006) 315 en J Burchell et al
Principle of Criminal Law (2005) 923.
3 BL Ingraham Political Crime in Europe (1979) 317.

Twee grepe uit die reg kragtens die staatlike paradigma 243
en is aangepas ten einde te voldoen aan die veranderende aard en
behoeftes van die staat. Trouens, die ontwikkeling van die reg
aangaande hoogverraad werp meer as enigiets anders lig op die
ontwikkeling van die idee van die staat. 4
Die trou-element van hoogverraad het ʼn Germaanse oorsprong. 5 ʼn
Persoon was trou verskuldig aan die gemeenskap en die leër waartoe
hy behoort het. Die misdaad is gepleeg wanneer hierdie trou verbreek
is. 6 Die misdaad het dus te doen gehad met daadwerklike lojaliteite
en die verbreking van hegte verhoudings van ʼn bykans persoonlike
aard. Hierby aansluitend word verduidelik dat die Germaanse
oorsprong van hoogverraad herleibaar is tot die gedagte van
persoonlike lojaliteit teenoor die leier wat deur die troubreuk
geskend is. Op sy beurt het die leier ʼn beskermingsverpligting jeens
sy gemeenskap gehad, wat onder andere in vorstelike
kroningseedsverklarings uitdrukking gevind het.
Hoogverraad het egter ook Romeinse wortels. Die Romeinse
element vloei voort uit die idee van skending van majestas (breedweg
soewereiniteit) en die verontregting van die persoon — die vors — wat
met majestas beklee was. 7
Die Romeinse opvatting van hoogverraad het mettertyd in Europa
en Engeland ten koste van die Germaanse opvatting veld gewen. Die
opkoms van dinastiese state 8 (rudimentêre state wat rondom
koninklike families gestruktureer was) het vrugbare teelaarde vir die
verdere groei van die Romeinse opvattings gebied, aangesien dit die
posisie van die vorste in die opkomende dinastiese state onderskraag
het. Die Germaanse idee het nogtans gedeeltelik behoue gebly en leef
vandag steeds voort in die troubreuk-element by hoogverraad.
In die laat-Middeleeue toe die dinastiese state in Engeland en
Europa hulle verskyning begin maak het, was hoogverraad by uitstek
ʼn misdaad wat teen die persoon van die vors (en sy familie) gemik was
en nie ʼn misdaad teen die staat as sodanig nie. 9 Dít blyk veral duidelik
uit Edward III van Engeland se wet van 1352 waarin spesifiek met die
misdaad van hoogverraad gehandel is en waaruit dit blyk dat die
beskermde regsbelang by hoogverraad nie die staat nie, maar die
persoon van die koning was. 10 Dit is juis aan Romeinsregtelike
4 CL von Bar A History of Continental Criminal Law (Engelse vertaling deur T Bell)
(1968) 281.
5
JMT Labuschagne ‘Menslike outonomie en staatlike majestas: opmerkinge oor die
dekriminalisasie van hoogverraad’ (1992) 5 Suid-Afrikaanse Tydskrif vir
Strafregspleging 125.
6
Von Bar (n 4 hierbo) 101.
7 JG Bellamy The law of treason in England in the Middle Ages (1970) 1-4.
8 Sien hieroor hoofstuk 3.5.
9
W Holdsworth A History of English Law (1937) Vol VIII 322.
10 Holdsworth (n 9 hierbo) (1936) Vol II gee die wet op 449 voetnoot 7 weer.

244 Hoofstuk 9
invloede toegeskryf dat hoogverraad die karakter aangeneem het van
ʼn misdaad teen die persoon van die vors. 11
Namate die konsep van die staat as ʼn abstrakte entiteit losstaande
van die vors erken is en namate die koning toenemend as die blote
hoof en verteenwoordiger van die staat gesien is, het die beskouing
ook algaande sterker geword dat hoogverraad wesenlik ’n misdaad
teen die staat self, in plaas van teen die vors is. 12
In Wes-Europa, waar die ontwikkeling van die reg aan die hand van
die Corpus Iuris Civilis sorgvuldig aan die universiteite ontwikkel is,
anders as in Engeland waar regsontwikkeling konkreet en prakties
was, 13 het die beskouing oor hoogverraad ook verander. Daar is
toenemend ingesien dat, ofskoon die koning die staat
verteenwoordig, die staat en die vors allermins ʼn enkele entiteit is 14
en dat hoogverraad teen die staat, en nie teen die vors nie, gepleeg
word.
Voor 1770 het dit nog algemeen in Europa voorgekom dat misdade
wat die staats- (politieke) gesag en soewereiniteit uitgedaag het, in
feodale terme omskryf is. Dit het beteken dat hoogverraad nog die
stempel van die persoonlike feodale verhouding tussen die vors en die
onderdaan gedra het. Dit is dus gesien as die verbreking van die
persoonlike lojaliteit teenoor die koning as staatshoof, in plaas van
troubreuk teen die onpersoonlike, abstrakte staat self. 15 Teen die
tweede helfte van die agtiende eeu is die aanpassing in Oostenryk en
Pruise gemaak, waardeur hoogverraad ʼn misdaad teen die staat in
plaas van die vors geword het. Sodoende het die konsep van ʼn
misdaad teen die staat as eiesoortige entiteit op die voorgrond
getree. 16 Die ontwikkeling van hoogverraad tot ʼn misdaad teen die
staat as abstrakte entiteit is ook deur die Romeins-Hollandse
regskrywers verreken. Matthaeus wie se De Criminibus in 1644
verskyn het, het reeds met hoogverraad in die moderne, abstrakte sin
omgegaan. Hy het met verwysing na Bodin die begrip majestas
benader deur dit met die staat self, in plaas van met die vors te
vereenselwig. 17 Dieselfde geld vir Van der Linden wat in 1806
hoogverraad in die moderne staatlike sin omskryf het op ʼn wyse wat
11 Holdsworth (n 9 hierbo) (1942) Vol III.
12 Holdsworth (n 9 hierbo) 322.
13
Sien byvoorbeeld R David en JEC Brierly Major Legal systems in the World Today
(1985) 40- 49; 338-339.
14 Von Bar (n 4 hierbo) 281.
15
Ingraham (n 3 hierbo) 39.
16 Ingraham (n 3 hierbo) 48.
17 A Matthaeus On Crimes: A commentary on Books XLVII and XLVIII of the Digest
(Geredigeer en in Engels vertaal deur ML Hewitt en BC Stoop) (1993) Vol II:
48.2.3-4 (212-213).

Twee grepe uit die reg kragtens die staatlike paradigma 245
baie soortgelyk was aan die definisie wat aan die begin van hierdie
hoofstuk verstrek is. 18
In Engeland is daar teen die sestiende eeu ingesien dat Edward se
wetgewing van twee eeue tevore heeltemal ontoereikend was om die
staat in sy veranderende vorm te beskerm. Die nuwe territoriale staat
was teen daardie tyd stewig gevestig en daar is aanvaar dat trou
teenoor die staat voorrang bo alle ander verhoudings moes geniet. 19
Twee strategieë is gevolg om die reg oor hoogverraad as ’t ware op
datum te bring ten einde dit te laat voldoen aan die
beskermingsbehoeftes van die territoriale staat. Eerstens is heelwat
nuwe wetgewing aanvaar wat al hoe meer handelinge binne die
trefwydte van die definisie van hoogverraad geplaas het. 20
Van heelwat meer belang — en tipies van die Engelse regstradisie
— is egter die feit dat die bestaande verouderde wetgewing van
Edward by wyse van konstruktiewe interpretasie deur die howe tot die
moderne misdaad teen die staat uitgebrei is. 21 Dit was juis in die
tweede helfte van die sestiende eeu, in die stadium toe die
territoriale staat met sy permanente abstrakte karakter besig was om
sy dinastiese voorganger te vervang, dat die strategie van
konstruktiewe interpretasie ʼn beduidend andersoortige inhoud aan
die misdaad besorg het. 22
Die opset (bedoeling) om die koning te dood, of in die woorde van
Edward III se statuut compassing or imagining the king’s death, is deur
konstruktiewe interpretasie so uitgebrei dat dit uiteindelik nie net die
koning nie, maar ook die voortbestaan en stabiliteit van die staat
onder beskerming geneem het. 23 In die begin van die sewentiende
eeu, in die tyd van Edward Coke, was die proses van konstruktiewe
interpretasie reeds goed gevestig. 24 In die tweede helfte van die
sewentiende eeu het dit nog meer momentum gekry. Al meer
handelinge wat in werklikheid teen die staat gemik was, is as opset
om die koning te dood vertolk en sodoende onder die omskrywing van
die antieke Edwardiaanse hoogverraadsomskrywing tuisgebring. 25
Die patroon van troubetuiging het in die proses ingrypend
verander. Waar trou vroeër aan ʼn persoonlike vors verskuldig was,
18
J van der Linden Regtsgeleerd, Practicaal en Koopmanshandboek (1806) 228
contra DG van der Keesel Lectures on Books 47 and 48 of the Digest Vol II (Latynse
teks geredigeer en in Engels vertaal deur B Beinart en P van Warmelo) (1972) Vol
II 641-647.
19 Holdsworth (n 9 hierbo) (1937) 310.
20 Holdsworth (n 9 hierbo) (1945) (Volume IV) 496-498.
21
Holdsworth (n 9 hierbo) (1937) 310-314; Ingraham (n 3 hierbo) 51.
22 Holdsworth (n 9 hierbo) (1937) 310.
23 Holdsworth (n 9 hierbo) (1937) 310.
24
Holdsworth (n 9 hierbo) (1937) 311.
25 Holdsworth (n 9 hierbo) (1937) 314.

246 Hoofstuk 9
moes dit voortaan aan die onpersoonlike staat betuig word. 26 Ofskoon
die verandering ingrypend was, het dit weens die subtiliteit van
konstruktiewe interpretasie geruisloos geskied — heel anders as wat
opmerklike verandering van die teks van die misdaadsdefinisie sou
meebring. In weerwil van die feit dat hoogverraad reeds lank ʼn
misdaad teen die staat was, is dit steeds in anachronistiese terme
geformuleer asof dit ʼn misdaad teen die vors is. 27 Die Engelse juris,
Blackstone, het hoogverraad byvoorbeeld in die tweede helfte van die
agtiende eeu op ʼn wyse voorgestel wat die voorafgaande
ontwikkelings verdoesel het en die misdaad steeds na die verouderde
feodale vorm daarvan laat lyk het. 28 Quentin Skinner wys daarop dat
die verandering in die aard van hoogverraad nogtans nie Hobbes se
aandag ontsnap het nie. Hobbes het reeds in De Cive daarop gewys dat
trou nie (meer) aan diegene wat die soewereiniteit uitgeoefen het —
die vors — verskuldig was nie, maar wel aan die soewereiniteit
inherent aan die staat self. 29 Minstens sedert die Glorious Revolution
in 1689 is dit in Engeland ʼn uitgemaakte saak dat hoogverraad ʼn
misdaad teen die konstitusionele orde van die staat self is, en nie
meer teen die vors nie. 30
Wat opvallend uit die uiteensetting hierbo na vore tree, is dat die
reg aangaande hoogverraad in sy moderne vorm saam met die
territoriale staat die lig gesien het. Toe die dinastiese staat plek vir
die territoriale staat gemaak het, het dinastiese hoogverraad wat die
vors beskerm het, eweneens die wyk geneem ten einde plek te maak
vir staatlike hoogverraad wat die voortbestaan van die abstrakte
onpersoonlike staat op die hart dra.
Die logika van die reg aangaande hoogverraad is dat die onderdaan
trou aan die staat verskuldig is, in ruil vir die staat se
beskermingsverpligting jeens die burger. 31 Ofskoon die misdaad
suggereer dat die reëls daarvan in ʼn kontraktuele verhouding tussen
die owerheid en onderdaan geanker is en dus ʼn kontraktuele karakter
vertoon, is dit slegs die burger se troupligtigheid wat juridies
afdwingbaar is (en strafregtelik gesanksioneer word), terwyl die
burger se reg ingevolge die staat se verpligting daarenteen
onafdwingbaar is. 32 Daar kan tans moontlik geargumenteer word dat
die staat die verpligting dra om grondwetlike regte van individue
26
Q Skinner ‘The State’ in T Ball et al (reds) Political Innovation and Conceptual
27
Change (1989) 124.
O Hood Phillips en P Jenkins Constitutional and Administrative Law (1978) 457;
CR Snyman ‘Die trouvereiste by hoogverraad’ (1988) 1 SA Tydskrif vir
28
29
30
31
Strafregspleging 6.
Ingraham (n 3 hierbo) 51-52.
Skinner (n 26 hierbo) 124.
Ingraham (n 3 hierbo) 52.
GL Williams ‘The correlation of allegiance and protection’ (1948-50) 10
32
Cambridge Law Journal 56.
Williams (n 31 hierbo) 58.

Twee grepe uit die reg kragtens die staatlike paradigma 247
gestand te doen. Die argument is nie heeltemal ongeldig nie, maar
soos daar in hoofstuk 8 verduidelik is, het die regte egter die
kontraproduktiewe uitwerking om individuele afhanklikheid van die
staat te vererger, waardeur die individu se posisie jeens die staat
verder verswak word. Bowendien, selfs indien ʼn hof die uitvoerende
gesag by wyse van hofbevele sou gelas om sy verpligtinge
voortspruitend uit die regte van die burgers na te kom, is die burgery
in die laaste instansie op die goedgesindheid van die uitvoerende
gesag aangewese om die bevele uit te voer. 33 Sou die uitvoerende
gesag dergelike bevele nie wil uitvoer nie, is daar ten slotte geen
juridies gesanksioneerde dwangmaatreël kragtens die positiewe reg
beskikbaar wat die uitvoerende gesag tot die nakom van sy
verpligtinge kan forseer nie.
Die inhoud van die staat se verpligting jeens sy troupligtiges
(meesal, ofskoon nie altyd nie, die burgers van die betrokke staat) 34
is van sowel ʼn positiewe as ʼn negatiewe aard. Die positiewe sy van die
verpligting behels in die eerste plek dat die staat sy troupligtiges deur
mag, wettige geweld en oorreding teen wederregtelike optrede van
ander moet beskerm. 35 Die negatiewe aspek van die verpligting hou
in dat die staat in die loop van sy optrede respek aan sy troupligtiges
moet betoon, deurdat die staat sy funksionarisse moet weerhou van
enige onregmatige optrede. 36 Dit sluit in dat die funksionarisse van
die staat kragtens die reg van die staat moet optree en dat individue
op die beskerming van die huishoudelike reg van die staat kan reken.
Die staat sal gevolglik nie daarop geregtig wees om ingevolge die act
of state-leerstuk op die uitsluiting van die reg met betrekking tot
bepaalde individue aanspraak te kan maak nie. 37 Desnieteenstaande
is die kwesbaarheid van die individu se posisie kragtens die
hoogverraadsreg duidelik gedurende die 1980's in Suid-Afrika
gedemonstreer, toe verskeie swart aktiviste op grond van hulle
bedrywighede teen die destydse blanke minderheidsregering weens
hoogverraad vervolg is. 38 Die troupligtigheid van die beskuldigdes het
in slegs een van die gedinge ter sprake gekom, toe daar beslis is dat
33 Dit is in die onlangse verlede grafies in Suid-Afrika gedemonstreer met die staat
se knaende versuim om hofbevele na te kom. Sien Nyathi v MEC for the
Department of Health 2008 9 BCLR 865 (KH).
34 Oor wie almal troupligtig is, sien JRL Milton South African Criminal Law and
Procedure Vol II: Common Law Crimes (1996) 28-31.
35 Williams (n 31 hierbo) 58. Hierdie verpligting is onder meer in artikel 12(1)(c) van
die huidige Suid-Afrikaanse grondwet opgeneem. Selfs al was daar nie in
uitdruklike terme so ’n grondwetlike bepaling nie, sou daar nogtans so ’n
verpligting bestaan het aangesien dié soort verpligting die grondslag is waarop die
staat gebaseer is. Sien hieroor K Malan ‘The inalienable right to take the law into
our own hand versus the faltering state’ (2007) TSAR 642 et seq.
36 Williams (n 31 hierbo) 58.
37 Williams (n 31 hierbo) 63.
38
Sien byvoorbeeld S v Lubisi and Others 1982 3 SA 113 (A), S v Tsotsobe and Others
1983 1 SA 856 (A), S v Zwane and Others (3) 1989 3 SA 254 (A).

248 Hoofstuk 9
die betrokke beskuldigdes wel troupligtig was. 39 In die ander sake is
die trouverpligting nie geopper nie. Ofskoon die staat op die trou van
die beskuldigdes geregtig was, was al die beskuldigdes, synde swart
persone, op daardie stadium van belangrike burgerlike en politieke
regte in Suid-Afrika uitgesluit en kon hulle nie ingevolge die geykte
reëls van staatlike demokrasie aan die politieke proses deelneem nie.
Ofskoon die staat dus trou van die beskuldigdes geëis het, het die
destydse posisie wat in Suid-Afrika gegeld het die uitwerking gehad
dat die staat inderdaad ontrou was teenoor die beskuldigdes asook
teenoor almal wat in ʼn soortgelyke posisie as die beskuldigdes was.
Daar mag gesê word dat voormelde hoogverraadsake in die laaste
fase van die blanke minderheidsbewind in Suid-Afrika maar net dui op
die wyse waarop die reg rakende hoogverraad in die destydse orde tot
voordeel van die staat aangewend is, met ander woorde, dat dit nie
daarop dui dat die hoogverraadsreg die staatlike orde per se tot
voordeel strek en individue mag benadeel nie. Tog was die
hoogverraadsreg inderdaad nie net die tydelike en toevallige werktuig
van die blanke minderheidsregering nie. Inteendeel, dit was
inderdaad ʼn juridiese strategie waardeur die staat en staatlike
identiteit tot nadeel van nie-staatlike formasies en nie-staatlike
identiteit bevoordeel is.
Gedurende die Tweede Anglo Boereoorlog van 1899 tot 1902 is
talle Kaapse en Natalse Afrikaners weens beweerde hoogverraad
vervolg. 40 Die sarsie hoogverraad-verhore wat hieruit voorgespruit
het, bied ʼn treffende demonstrasie van die wyse waarop die
hoogverraadsreg aangewend is om staatlike identiteit in te hamer en
wedywerende nie-staatlike identiteite te bestraf. Baie Afrikaners van
die Kaap en Natal wat onder Britse koloniale bestuur was, was
eensgesindheid met hulle taal- en etniese genote (en dikwels
bloedverwante) van die republikeinse Vrystaat en Transvaal. Hulle
was egter Britse onderdane en as sodanig trou aan Brittanje
verskuldig. Gevolglik is hulle gekonfronteer met die dilemma van
dubbele identiteit en dubbele lojaliteit: enersyds was daar die reële
en eksistensiële identiteit as Afrikaners waardeur hulle dit eens was
met hulle volksgenote in die republikeinse noorde. Al wat hulle van
mekaar geskei het, was arbitrêr afgebakende staatsgrense wat
opsigself die produk van imperiale Engeland se koloniale
bedrywighede was. Daarenteen was daar die abstrakte juridies
afgedwonge identiteit as Britse onderdane wat trou aan Brittanje
39 S v Tsotsobe (n 38 hierbo).
40
Sommige van die sake is gerapporteer, soos R v Prozesky 1900 (NLR) 216, R v
Badenhorst 1900 (NLR) 227, R v Adendorff 1900 (NLR) 230, R v Bester 1900 (NLR)
237, R v Marais 1900 (NLR) 242, R v De Jager 1901 (NLR) 65, R v Dohne 1901 (NLR)
175 en R v Venter 1901 (NLR) 185. Sien ook die uitsprake in die Kaapse
hoogverraadsverhore (die Colesbergse en Dordrechtse verhore).

Twee grepe uit die reg kragtens die staatlike paradigma 249
vereis het. Vir baie Afrikaners in die Kaap en Natal was dit die
natuurlikste ding om hulle eerder by hulle volks- en taalgenote te
skaar, as om op grond van ʼn eksistensieel niksseggende, maar juridies
afdwingbare, identiteit as Britse onderdane trou te wees aan ʼn
vreemde oorsese moondheid met dominiums in Afrika. Hierdie
sentiment is versterk deur die klaarblyklik aggressiewe aard van die
Britse koloniale beleid jeens die Boererepublieke. 41
Die dilemma van die koloniale Afrikaners in die Kaap en Natal was
dat daadwerklike bystand aan hul republikeinse volksgenote op ʼn
verbreking van die juridies opgelegde trouverpligting jeens Brittanje
neergekom het, waardeur hulle, hulle aan hoogverraad sou skuldig
maak. In die Colesbergse hoogverraad-uitspraak is Kaapse Afrikaners
se bystand wat uit hoofde van etniese sentiment aan die Boeremagte
verleen is, juis as een van die ergste vorme van hoogverraad
beskryf. 42 Daarenteen was die nougesette nakoming van die
trouverpligting aan Brittanje en die gelyktydige versuim om
Afrikanervolksgenote te ondersteun egter moreel verraderlik. ʼn Keuse
moes derhalwe tussen verraad en verraad gemaak word: verraad teen
die vreemde Britse staat, of verraad teen die eie kultuurgemeenskap.
Die strafregtelike reëls rakende hoogverraad is egter so ontwerp
dat dit die juridies-geïnspireerde staatlike identiteit verskans. In die
onderhawige geval was die uitwerking daarvan om hegte etniese en
taalbande en bande wat deur ʼn gemeenskaplike historiese belewenis
gesmee is, juridies te veroordeel en Afrikaners, tot voordeel van die
juridiese status van Britse onderdaanskap, tot verraad (of minstens
verloëning) van hulle eie volksgenote te dwing. Die immorele
uitwerking van vervolging weens hoogverraad spreek vanself hieruit.
Die doel waarvoor die misdaad bestaan, naamlik om trou jeens die
staat af te forseer, vereis egter dié immorele middele.
Leviatan — die sterflike god — is ʼn jaloerse god en duld nie die
aansprake van mededingers nie. Hy bestraf ook die afdwaling van
troupligtiges wat meer lojaal teenoor iets anders as Leviatan self blyk
te wees.
In hoofstuk 6 is uiteengesit hoe die politieke ideologie van
nasiebou, oftewel staatsbou, staatlike burgerskap tot die enigste
openbare identiteit verhef het en alle ander identiteite óf aktief
beveg óf minstens ontmoedig.
41 Sien hieroor onder meer J Marlowe Milner: Apostle of Empire (1976) 58-75 waar
beskryf word hoe die Britse Hoë Kommissaris vir Suid-Afrika, Alfred Milner,
ondersteun deur die Minister van Kolonies, Joseph Chamberlain, berekend ʼn
Britse oorlog teen die Boererepublieke afgedwing en alle kompromiemoontlikhede
wat ʼn gewapende konflik kon verhoed, berekend laat skipbreuk ly
het.
42 Sien die Kaapse hoogverraadverhore (n 40 hierbo).

250 Hoofstuk 9
Die inhoud en werking van die trouverhouding teenoor die staat
ingevolge die omskrywing van die hoogverraadsmisdaad het dieselfde
uitwerking. Dit verhef die staat met behulp van die reëls van die
strafreg tot die hoogste en enigste regsbeskermingswaardige entiteit.
In die proses offer dit desnoods alle ander, dikwels veel hegter
gemeenskapsvorme op, wat op daadwerklike eksistensiële
gemeenskaplikhede van taal, kultuur, bloedverwantskap en gedeelde
historiese belewenis berus.
Die regsreëls aangaande gemeenregtelike misdrywe kom altyd
polities neutraal voor weens die feit dat dit binne die wasige newels
van die verre verlede beslag gekry het. Hoogverraad is ook so ʼn
misdryf. Die hoogverraadsreg vertoon oënskynlik dieselfde politiek
onpartydige karakter. Die werklikheid is egter dat die reg ten aansien
van hoogverraad as ʼn staatsboutstrategie funksioneer. Dit is die
manier waarop die strafreg tot diens van die staatlike paradigma en
staatlike identiteit gestel word en dit werk tot nadeel van
daadwerklike (nie-staatlike) gemeenskappe wat op reële
gemeenskaplikhede gegrond is.
3 Die onskendbaarheid van die staat:
(Territoriaal-)staatlike selfbeskikking
Die huidige internasionale reg en die territoriale staat is albei aspekte
van staatlikheid. Hulle het albei in dieselfde tydvak — in die sestiende
en sewentiende eeue — beslag gekry. Die internasionale reg was
sedertdien en is steeds in ʼn hoë mate interstaatlike reg. Dit verreken
en weerspieël die belange van die territoriale staat en funksioneer in
die eerste plek ter instandhouding van die territoriaalstaatlike status
quo. Die (territoriaal)staatlike model van die internasionale reg en
internasionale betrekkinge waarna soms as die Wesfale-model verwys
word, 43 werk met ʼn min of meer geslote aantal state as ʼn basiese
vertrekpunt en gaan uit van drie fundamentele vertrekpunte:
staatlike soewereiniteit, territoriale integriteit en ʼn verbod op die
inmenging in die huishoudelike aangeleenthede van state. 44 Die drie
vertrekpunte vorm ʼn logiese geheel en al drie funksioneer konsekwent
ter instandhouding van die bestaande territoriale state.
Dienooreenkomstig is die internasionale reg ʼn onmiskenbare produk
van die staatlike paradigma.
43
A Cassese Self-determination of peoples: A legal reappraisal (1995) 325.
44 Cassese (n 43 hierbo) 353. Soewereine gelykheid van lidstate van die VN is volgens
artikel 2(1) van die Handves van die organisasie een van die basiese beginsels van
die VN. Die verbod op inmenging in die binnelandse aangeleenthede van ʼn staat
word vervat in artikel 2(7) van die Handves.

Twee grepe uit die reg kragtens die staatlike paradigma 251
Die internasionale of, meer korrek, die interstaatlike stelsel wat
na die Tweede Wêreldoorlog ontplooi het, is ʼn voortsetting van die
eeue-oue Wesfaalse model. (Wesfale-model na aanleiding van die
Vrede van Wesfale van 1648 na afloop van die Dertigjarige Oorlog). Dit
dien steeds primêr die belange van die bestaande state wat hierdie
orde konstitueer 45 en beskut die state teen drastiese verandering.
Dienooreenkomstig gaan juriste op die gebied van die internasionale
reg algemeen van die veronderstelling uit dat die aardoppervlakte
sedert die einde van dekolonisasie met ʼn vaste aantal state bedek is
en dat die geskiedenis van staatsvorming, op enkele uitsonderings na,
basies ʼn eindpunt bereik het. 46 Die vorming van nuwe state
voortspruitend uit die wense van eiesoortige gemeenskappe wat hulle
weens arbitrêre grensafbakening toevallig in ʼn bepaalde territoriale
staat bevind, word alleen met die hewigste teenstand en die grootste
wroeging erken. Die belangrikste internasionale organisasies, met die
VN en die Afrika-Unie (en sy voorganger, die Organisasie vir Afrika-
Eenheid) op die voorpunt, waak eweneens getrou om die bestaande
staatlike orde teen enige noemenswaardige verandering te beveilig en
nuwe staatsvorming uit die bestaande state te verhoed. Die twee
organisasies is grotendeels konsekwent in hul verset teen ʼn konsep
van selfbeskikking wat kan lei tot die herafbakening van staatsgrense
en die ontstaan van nuwe state. Die VN se ondersteuning van
dekolonisasie was nie ʼn uitsondering hierop nie. Inteendeel, dit was
juis deel van die algemene patroon om staatsgrense in stand te hou.
Daarvolgens het die VN dekolonisasie ondersteun op die grondslag van
die proto-territoriale state (die kolonies) wat deur die eertydse
koloniale moondhede geskep is, dit wil sê op die grondslag van
kunsmatige grense soos deur dié moondhede bepaal en sonder
inagneming van enige demografiese faktore of die wil van die eertyds
gekoloniseerde bevolkings. 47 Die state wat gevolglik met die vertrek
van die koloniale heersers in Afrika agtergelaat is, is state op grond
van die koloniale grense soos die koloniale heersers dit arbitrêr op die
Afrika-kontinent uitgekerf en op die bevolkings van Afrika afgedwing
het. 48 Deur dit te doen, is die territoriaalstaatlike orde ook in die
voormalig gekoloniseerde gebiede gevestig.
Die drie fundamentele postulate van die bestaande
internasionaalregtelike orde, wat hierbo genoem is — staatlike
soewereiniteit, territoriale integriteit en ʼn verbod op die inmenging
in die interne sake van state — lewer ook ʼn eiesoortige beskouing van
selfbeskikking op. Dit is ʼn staatlike (meer spesifiek territoriaal-
45 A Heraclides ‘Secession, self-determination and nonintervention: in quest of a
46
normative symbiosis’ (1991) 45 Journal of International Affairs 4.
C Tomuschat (red) ‘Self-determination in a post-colonial world’ in C Tomuschat
47
(red) Modern Law of Self-Determination (1993) 5.
SJ Anaya ‘The capacity of international law to advance ethnic and nationality
48
rights claims’ in W Kymlicka (red) The Rights of Minorities (1995) 324.
Sien hoofstuk 6.1.

252 Hoofstuk 9
staatlike) opvatting van selfbeskikking. Daarvolgens setel die reg op
selfbeskikking in die territoriale staat as kollektiewe entiteit, ongeag
die uiteenlopende belange, behoeftes en politieke aspirasies van die
heterogene bevolkings wat daarin gehuisves word. Dit vestig ook,
ongeag die feit dat die politieke aspirasies van nie-dominante
gemeenskappe deur ʼn dominante gemeenskap in sulke multinasionale
territoriale state onderdruk en die kulturele identiteit van sodanige
gemeenskappe grof misken mag word. Die regverdige konstitusionele
akkommodasie van die aspirasies van nie-dominante gemeenskappe —
in die besonder van nasionale minderhede — sal noodwendig meebring
dat bestaande state se soewereiniteit in die gedrang kom en dat
aanpassings aan bestaande staatsgrense gedoen sal moet word, wat
meebring dat die territorium van die staat nie meer onskendbaar sal
wees nie. Die bestaande staatlike orde kan dus nie gehandhaaf word,
indien daar regverdig uitdrukking gegee word aan die politieke
aspirasies van die nasionale gemeenskappe wat in sulke
(multinasionale) territoriale state voorkom nie. Aan die hand van die
staatlike paradigma en in diens van staatlike identiteit moet ʼn konsep
van staatlike selfbeskikking derhalwe noodwendig aangehang word,
waarvolgens selfbeskikking in die staat self, in plaas van enige
partikuliere gemeenskappe setel. Hierdie konsep van staatlike
selfbeskikking pas in en vorm ʼn logiese geheel met staatsbou,
staatlike demokrasie en staatlike menseregte wat in hoofstuk 6, 7 en
8 behandel is. Dit alles is manifestasies van die staatlike paradigma en
dienaars van staatlike identiteit.
Teenoor die staatlike selfbeskikking van die bestaande
internasionaalregtelike orde staan ʼn alternatiewe beskouing van die
beginsel van selfbeskikking. Dit is nasionale selfbeskikking
waarvolgens nie die staat nie, maar nasionale gemeenskappe —
volkere of kultuurgemeenskappe — die reghebbendes is in wie die reg
op selfbeskikking setel. Beskou vanuit die oogpunt van die
territoriaalstaatlike status quo is hierdie beginsel radikaal en
ondermynend, 49 want indien uitvoering daaraan gegee word, is dit
onmoontlik om die bestaande staatlike status quo ongeskonde in
stand te hou. Die tradisionele beginsels van staatlike soewereiniteit,
territoriale integriteit en staatlike selfbeskikking waak juis teen die
radikale verandering en die ontwrigting wat op sterkte van die
beginsel van nasionale selfbeskikking teweeg gebring sal word. 50 Dit
is juis vanweë die druk wat nasionale selfbeskikking op die bestaande
staatlike orde plaas dat die tradisionele internasionale reg afwysend
daarteenoor staan. 51
49 Cassese (n 43 hierbo) 340.
50
Cassese (n 43 hierbo) 317-317, 325; Anaya (n 47 hierbo) 327.
51 Anaya (n 47 hierbo) 327.

Twee grepe uit die reg kragtens die staatlike paradigma 253
Binne die internasionale reg vind ons dus ʼn botsing tussen
behoudende tradisionele staatsoewereiniteit, wat uitdrukking vind in
die beginsel van territoriaalstaatlike selfbeskikking, wat die
ongeskonde behoud van die bestaande territoriale staat vooropstel
teenoor nasionale selfbeskikking, 52 wat ʼn menseregtelike karakter
het en die gelyke demokratiese grondwetlike akkommodasie van
nasionale gemeenskappe eerste stel en met die oog daarop dikwels
juis op die verandering van die bestaande staatlike orde aandring.
3.1 Geskiedenis
Die moderne idee van nasionale selfbeskikking het sy verskyning na
die Eerste Wêreldoorlog gemaak toe die destydse president van die
VSA, Woodrow Wilson, en die Bolsjewistiese leier, Vladimir Lenin, die
selfbeskikkingsidee probeer gebruik het as die sleutel tot die
herskikking van die toentertydse wêreldorde. 53
Wilson se oortuiging van nasionale selfbeskikking het ingrypende
implikasies vir die destydse wêreldorde ingehou. Die wil en aspirasies
van volkere was vir Wilson die beslissende maatstaf vir die herskikking
van staatsgrense, veral in die destyds verslane multinasionale Turkse
en Oostenryk-Hongaarse ryke. 54 Teen die einde van die oorlog op 11
Februarie 1918, verklaar Wilson:
... every territorial settlement in this war must be made in the interest
and for the benefit of the populations concerned, and not as a part of
any mere adjustment or compromise of claims among rival States. 55
Wilson se ideaal was dus om die staat in die vorm van die volk te giet 56
en dus volkstate uit die verslane konglomeraat-ryke te bou. Indien
hierdie beginsel universele aanwending sou vind, sou dit klaarblyklik
die bestaande staatlike orde met sy groot hoeveelheid kultureel en
etnies heterogene multinasionale territoriale state ernstig ontwrig
het en tot staatsverbrokkeling gelei het. Indien nasionale
selfbeskikking aan die hand van Wilson se denkwyse deurgevoer sou
word, sou dit inderdaad, om Vernon Van Dyke te parafraseer, volkere
maak en state breek. 57
52
Cassese (n 43 hierbo) 316-335; sien ook WM Reisman ‘Sovereignty and human
rights in contemporary international law (1990) American Journal of
53
International Law 866 et seq.
Cassese (n 43 hierbo) 14-23; GN Barrie ‘Self-determination in modern
54
55
56
international law’ (1995) Konrad Adenhauer Stiftung Occasional Papers 3.
Cassese (n 43 hierbo) 20.
Aangehaal Cassese (n 43 hierbo) 20.
HA Strydom ‘Die volkeregtelike integreringsfunksie van die VVO’ ongepubliseerde
LLD-proefskrif, Universiteit van Suid-Afrika (1989) 158, R Emerson From empire to
57
nation: the rise to self assertion of Asian and African peoples (1971) 463.
Strydom (n 56 hierbo) 158.

254 Hoofstuk 9
Wilson se selfbeskikkingsidee wyk grotendeels van die staatlike
paradigma af. In hoofstuk 6 is verduidelik dat die staatlike paradigma
die staat tot die aktiewe agent in die bepaling van politieke en
regsreëlings verhef. Die tradisionele internasionale reg waarin
staatlike soewereiniteit en territoriale onveranderlikheid van
sleutelbelang is, vestig die staat ook in die internasionale sfeer as die
aktiewe agent en primêre bevoordeelde. By Wilson word die logika
omgekeer: die volk in plaas van die staat word die aktiewe agent en
die primêre begunstigde.
Die beginsel van nasionale selfbeskikking het egter, ondanks
Wilson se pogings, uiteindelik grotendeels in die verdrae wat na
afloop van die Eerste Wêreldoorlog gesluit is, 58 skipbreuk gely. 59 In
die afwesigheid van selfbeskikking is daar in sommige gevalle vir die
beskerming van nasionale minderhede voorsiening gemaak. 60
Selfbeskikking sou gepaard gegaan het met die opbreek van
bestaande en die totstandkoming van nuwe state. Selfbeskikking
veronderstel dus dat daar aan elke volk politieke mag binne ʼn
soewereine staat toegeken word. Die toeken van minderheidsregte
hou egter nie dié radikale gevolge in nie. Dit hou steeds die bestaande
state in stand en ken ook geen politieke mag aan die minderhede
binne ʼn heterogene staat toe nie. Dit beskerm in ʼn bepaalde mate wel
die minderhede se kulturele en linguistieke bates teen die
meerderheidswil.
Minderheidsregte kan dus gesien word as ʼn strategie om die meer
verreikende implikasies van selfbeskikking, wat die hervasstelling van
staatsgrense sou meebring, te verhoed. Minderheidsregte staan as ’t
ware in vir die gebrek aan selfbeskikking. Dit staan ook in vir situasies
waar gemeenskappe so geïntegreerd woon dat ʼn sinvolle territoriale
reëling waardeur aan nasionale selfbeskikking uitdrukking gegee kan
word, nie moontlik is nie.
Ondanks die invloed van Wilson het die beginsel van nasionale
selfbeskikking tot die politiek beperk gebly en kon dit nie daarin slaag
om as regsbeginsel erkenning te kry nie. Staatsoewereiniteit en
territoriale onskendbaarheid het steeds voorkeur bly geniet. 61
Die ander groot krag agter selfbeskikking was Lenin. Anders as
Wilson was sy fokus uitsluitlik op die vrywording van die koloniale
gebiede gerig en nie op ʼn algemene reg op nasionale selfbeskikking
58
Sien oor die verdrae T van Wyk & M Boucher (reds) Europe 1848-1980 (1986) 249-
59
60
61
252.
Cassese (n 43 hierbo) 25; Barrie (n 53 hierbo) 4.
Cassese (n 43 hierbo) 26-30.
Cassese (n 43 hierbo) 33.

Twee grepe uit die reg kragtens die staatlike paradigma 255
nie. 62 Lenin se denkwyse oor selfbeskikking was daarop gemik om die
verarmde koloniale bevolkings as deel van die proletariese kragte vir
die deurvoer van die internasionale Bolsjewistiese rewolusie in te
span. Dit was deel van ʼn strategie binne ʼn Bolsjewistiese raamwerk.
Anders as by Wilson was dit nie ʼn algemene politieke beginsel (en
aspirerende regsbeginsel) waarvolgens ʼn nuwe wêreldorde ingerig
moes word nie.
Toe Lenin sy selfbeskikkingsidee die eerste maal geopper het, het
dit ook radikale implikasies ingehou. Koloniale ontvoogding is op
daardie stadium nog nouliks in die vooruitsig gestel. Die koloniale idee
van selfbeskikking was egter van veel geringer omvang as Wilson se
(nasionale) selfbeskikkingskonsep. Lenin se opvattings — gerig deur
die sosialistiese wêreldpolitiek van die Bolsjewisme — was tot die
koloniale gebiede beperk. Gevolglik was die idee met die voltrekking
van die dekolonisasieproses uitgespeel. Daarenteen was Wilson se
selfbeskikkingsbeskouing van algemene belang. Dit was van
toepassing op alle volkere, koloniaal sowel as nie-koloniaal. Dit sou
dus relevant bly en trouens van groter belang word, selfs na afloop
van dekolonisasie.
Vanuit die staanspoor was daar dus twee opvattings oor
selfbeskikkings: ʼn beperkte koloniale opvatting en ʼn algemene
universele opvatting. Die spanning tussen die twee sou na die Tweede
Wêreldoorlog en veral na die afloop van dekolonisasie hewiger word.
Die koloniale opvatting het, soos aanstons aangetoon sal word, die
konserwatiewe opvatting geword wat die internasionale orde soos dit
onmiddellik na dekolonisasie daar uitgesien het, onveranderd wou
behou. Die opvatting van nasionale selfbeskikking streef daarenteen
na die verdere hervorming van die wêreldorde aan die hand van die
noodsaak van staatsvorming volgens volksverskeidenheid.
Die selfbeskikkingsidee het na die Tweede Wêreldoorlog sy
herverskyning gemaak in ʼn kwalitatief nuwe gedaante, naamlik nie
slegs as ʼn politieke leerstuk soos tevore nie, maar in die vorm van ʼn
regsbeginsel.
Artikel 1(2) van die Handves van die Verenigde Nasies bepaal
naamlik dat dit een van die oogmerke van die VN is:
to develop friendly relations among nations based on respect for the
principle of equal rights and self-determination of peoples, and to take
other appropriate measures to strengthen peace.
Die verwysing na selfbeskikking in hierdie bepaling hou weliswaar nie
veel praktiese implikasies in nie, maar is nogtans betekenisvol
62 Cassese (n 43 hierbo) 14-19; Barrie (n 53 hierbo) 3-4.

256 Hoofstuk 9
aangesien die selfbeskikkingsbegrip nou juridiese status verwerf het
en boonop in die belangrikste multilaterale konvensie tot dusver
vervat is. 63 Die potensiële konkrete belang van nasionale
selfbeskikking (self-determination of peoples) word verder versterk
deurdat die verwesenliking daarvan ook gestel word as een van die
oogmerke van internasionale ekonomiese en maatskaplike
samewerking. 64
Nasionale selfbeskikking het sowat twee dekades hierna verdere
juridiese erkenning gekry toe dit as eendersluidende bepalings in
artikel 1 van die twee belangrikste VN-menseregte-verdrae, naamlik
die Internasionale Verbond vir Burgerlike en Politieke Regte en die
Internasionale Verbond vir Ekonomiese, Sosiale en Kulturele Regte,
opgeneem is.
Subartikel 1 van die twee bepalings lui:
All peoples have the right to self-determination. By virtue of that right
they freely determine their political status and freely pursue their
economic, social and cultural development.
Benewens in die multilaterale verdragsreg het die selfbeskikkingsbeginsel
ook in van die mees toonaangewende VN-resolusies
weerklank gevind.
Artikel 2 van die Algemene Vergadering se Deklarasie oor die
Verlening van Onafhanklikheid aan Koloniale Gebiede en Volkere 65
gee aan nasionale selfbeskikking in presies dieselfde terme erkenning
as die pas vermelde bepaling van die 1966-verbonde. Ofskoon ʼn
Algemene Vergadering-resolusie nie regskeppend is nie, is die
onderhawige resolusie nogtans veelbeduidend. In die voormalige
gekoloniseerde gebiede en veral in Afrika is dit as een van die
belangrikste — indien nie die belangrikste resolusie nie — beskou wat
ooit deur die Algemene Vergadering aangeneem is. Die aanvaarding
van hierdie resolusies het voorts gepaard gegaan met die
onafhanklikwording van talle state in die Derde Wêreld. Die standpunt
wat in die Deklarasie vervat is, kan gevolglik as die opinio iuriselement
van bindende internasionale gewoontereg met betrekking tot
selfbeskikking beskou word. 66
Die reg op selfbeskikking word ook erken in die Algemene
Vergadering se Deklarasie oor die Beginsels van die Internasionale Reg
63
64
Cassese (n 43 hierbo) 43.
Artikel 55 van die VN-Handves. Sien ook artikel 76 van die Handves waarin
selfbeskikking, weliswaar in ander terme, as een van die uiteindelike doelwitte
65
66
van die Trusteeskap-stelsel gestel word.
Algemene Vergadering Resolusie 1514 (XV) van 14 Desember 1960.
Sien byvoorbeeld Emerson (n 56 hierbo) 460-461.

Twee grepe uit die reg kragtens die staatlike paradigma 257
rakende Vriendskaplike Betrekkinge en Samewerking tussen State
ooreenkomstig die Handves van die VN. 67 Hierdie resolusie is
eweneens een van die Algemene Vergadering se belangrikste
standpuntinnames. 68
Die selfbeskikkingsbeginsel het ook in regionale konvensies
neerslag gevind. In Europa het die (op daardie stadium) 35 state van
die Konferensie vir Veiligheid en Samewerking in Europa op 2 Augustus
1975 die Helsinki Finale Verklaring aanvaar 69 waarin daar vir ʼn baie
wyd omskrewe nasionale selfbeskikkingsreg voorsiening gemaak word.
Dit lui:
By virtue of the principle of equal rights and self-determination of
peoples all peoples always have the right in full freedom to determine
when as they wish, their internal and external political status, without
external interference, and to pursue as they wish their political,
economic and cultural development.
Die verklaring stel nie opsigself bindende reg daar nie, maar is nogtans
ʼn belangrike aanduiding van groeiende opinio iuris ten gunste van
nasionale selfbeskikking as afdwingbare reg.
3.2 Ontleding
Die indruk wat deur die talle gevalle van erkenning van nasionale
selfbeskikking gewek word, is dat die tradisionele beginsels van
staatlike soewereiniteit en territoriale integriteit bes gegee het. Dit
is bykans vanselfsprekend dat aanvaar moet word dat die bestaande
staatsgrense noodwendig hersien sal moet word ten einde na behore
uitdrukking te gee aan die beginsel van nasionale selfbeskikking. Dit
wil dus lyk asof die bestaande internasionale reg tekens toon dat dit
mag meegee onder die druk van nasionale selfbeskikking.
Dit is weliswaar korrek dat die hoekstene van die tradisionele
internasionale reg onder druk verkeer. Nogtans is regsmaatreëls
noukeurig getref om te sorg dat die geykte beginsels van staatlikheid
teen die aanvegting van nasionale selfbeskikking stand hou om
sodoende die bestaande internasionale orde se stabiliteit te beskerm
teen staatsverdeling en sesessie wat dikwels deur nasionale
selfbeskikking meegebring sal word. 70 Op hierdie manier word die
67
Algemene Vergadering Resolusie 2625 (XXV) van 15 Desember 1970.
68 Barrie (n 53 hierbo) 8; I Brownlie Basic documents of international law (1972) 32.
69 Cassese (n 43 hierbo) 284.
70
Die ontstaan van nuwe state, die vrye assosiasie van ʼn volksgroep wat binne ʼn
gebied in staat A woon met staat B, of die integrasie van ʼn gebied in ʼn bestaande
staat met ʼn ander een is alles moontlikhede wat deur sesessie meegebring kan
word. Sien R McCorquondale ‘South Africa and the right of self-determination’
(1994) 10 SAJHR 7. Oor die onderskeid tussen eksterne en interne selfbeskikking,

258 Hoofstuk 9
wedywering tussen die tradisionele beginsel van territoriale
integriteit en nasionale selfbeskikking wat tot sesessie kan lei, 71
konsekwent ten gunste van die tradisionele beginsel besleg. 72 In elk
van die pasvermelde instrumente, waarin daar vir selfbeskikking
voorsiening gemaak word, word ook bepalings aangetref wat die
konkrete implikasies van selfbeskikking beperk. Waar die instrumente
dus met die eerste lees progressief mag voorkom, blyk hulle by
verdere oorweging grootliks slegs verfynde skakerings van die
staatlike paradigma te wees. 73 Sodoende behou staatlike identiteit
ook sy voorkeurposisie bo nasionale identiteit, of enige ander
identiteit wat moontlik vir staatlike identiteit ʼn bedreiging kan inhou.
(a) Artikel 1 van die 1966-verbonde
Toe die voorbereidende werk vir die aanname van artikel 1 van die
1966-verbonde voltooi is, is algemeen aanvaar dat selfbeskikking ʼn
algemene regsaanspraak is, wat alle volkere toekom en dus nie tot
koloniale bevolkings beperk is nie. 74 Die bewoording van die bepalings
waarin na alle volkere verwys word, laat dan ook geen twyfel oor die
universele trefwydte van die selfbeskikkingsaanspraak nie. So
eenvoudig was dit egter nie. Die voorbereidingswerk aan die bepaling
wat as uitleg-hulpmiddel gebruik mag word, 75 dui daarop dat ʼn
afskeidingsreg nie met die bepaling beoog is nie en dat daar juis
gevrees is dat die bepaling vir dié doel aangewend kan word. 76
Artikel 1 moet voorts in samehang met artikel 27 van die
Internasionale Verbond vir Burgerlike en Politieke Regte gelees word
wat vir minderheidsregte voorsiening maak. Dit bepaal:
In those States in which ethnic, religious or linguistic minorities exist,
persons belonging to such minorities shall not be denied the right, in
community with the other members of their group, to enjoy their own
culture, to profess and practice their own religion, or to use their own
language.
Op sterkte hiervan word oortuigend geargumenteer dat die prima
facie algemene werking van artikel 1 wesenlik deur artikel 27
gekwalifiseer word. Die effek hiervan is dat etniese groepe nie
70
sien P Thornberry ‘The democratic and internal aspect of self-determination with
some remarks on federalism’ in C Tomuschat (red) Modern Law of Self-
71
72
Determination (1993) 101-102.
Barrie (n 53 hierbo) 27.
GN Barrie Uti possidetis versus self-determination and modern international law:
73
In Africa the chickens are coming home to roost (1988) TSAR 451.
Die Helsinki-Verklaring is, soos blyk uit die bespreking verder in hierdie hoofstuk
74
75
76
moontlik ‘n uitsondering hierop.
Cassese (n 43 hierbo) 51.
Artikel 32 van die Weense Konvensie oor Verdragsreg van 1969.
Cassese (n 43 hierbo) 51.

Twee grepe uit die reg kragtens die staatlike paradigma 259
selfbeskikkingsaansprake op artikel 1 kan baseer nie. Lede van
etniese, taal- en godsdienstige minderhede is binne die konteks van
die onderhawige verbond op die individuele regte waarvoor daar in
artikel 27 voorsiening gemaak word, aangewese. 77 In die lig van
artikel 27 blyk artikel 1 dus nie vir gemelde minderheidsgroepe
enigsins relevant te wees nie.
Artikel 1 blyk nie heeltemal te bedoel wat dit sê nie. Dit beoog nie
om ʼn betekenisvolle selfbeskikkingsreg vir alle volkere in die lewe te
roep nie. VN-optrede wat grotendeels veroordelend teenoor
afskeidingsbewegings was, bevestig ook dat die bepaling nie letterlik
opgeneem moet word nie. 78 Die bepaling skep nie ʼn
selfbeskikkingsreg vir alle volkere nie, allermins ’n eksterne
selfbeskikkingsreg wat op staatsvorming kan uitloop.
(b) Algemene Vergadering Resolusie 1514 (XV) van 14
Desember 1960
Alhoewel Resolusie 1514(XV) vir nasionale selfbeskikking voorsiening
maak, word hierdie reg wesenlik in paragraaf 6 gekwalifiseer.
Paragraaf 6 lui:
Any attempt aimed at the partial or total disruption of the national unity
and territorial integrity of a country is incompatible with the purposes
and principles of the Charter of the United Nations.
Wanneer paragrawe 2 en 6 van die Resolusie saam oorweeg word, blyk
dit dat selfbeskikking inderdaad nie deur ’n volk wat ’n segment van
die staatsbevolking is, uitgeoefen kan word nie, maar slegs deur die
staatsbevolking as geheel. Die arbitrêr vasgestelde grense van die
voormalige kolonies word derhalwe as ’n vaste vertrekpunt geneem
en selfbeskikking kan slegs binne die vaste fisiese bakens van daardie
grense uitgeoefen word. Die wyse waarop selfbeskikking volgens
hierdie resolusie uitgeoefen kan word, is dus so gereël dat verseker
word dat die koloniaal vasgestelde geopolitieke kaart nougeset
gehandhaaf word.
Die effek hiervan is dat selfbeskikkingsaansprake van nasionale en
etniese groepe ter wille van die handhawing van die ou koloniale
grense misken word. Die voorrang wat die handhawing van koloniale
grense geniet, bring mee dat etniese groepe wat arbitrêr in ’n
koloniale ‘people’ ingeforseer is, die reg misgun word om vrye
staatsregtelike keuses uit te oefen. 79
77 Cassese (n 43 hierbo) 59-62.
78
Emerson (n 56 hierbo) 462-463.
79 Cassese (n 43 hierbo) 73-74.

260 Hoofstuk 9
Die verheffing van die geheel van die koloniale bevolking tot die
reghebbende in wie die bevoegdheid setel om ’n selfbeskikkingskeuse
uit te oefen, val logies en strategies saam met die verskynsel van
staatsbou (nasiebou) wat in hoofstuk 6 bespreek is. Staatsbou werk
met die geheel van die staatsbevolking as ’n blywende en
onskendbare entiteit ongeag die feit dat hierdie staatsbevolking deur
arbitrêr afgebakende staatsgrense kunsmatig tot stand gebring is.
Selfbeskikking binne die konteks van die onderhawige resolusie gaan
van dieselfde vertrekpunt uit. Staatsbou stuur af op die vestiging van
’n homogene staatsnasie wat die uiteenlopende aansprake en
sentimente van variërende etniese, kultuur- en taalgroepe as
struikelblok sien vir die vestiging van die staatsnasie. Staatsbou sien
volkere dus as ’n antagonistiese middelpuntvliedende krag wat die
oogmerk van die realisering van die staatsnasie kan verydel. Volgens
staatsboustrategieë word dan gepoog om hierdie middelpuntvliedende
krag te neutraliseer. Selfbeskikking van die aard van die
onderhawige resolusie streef dieselfde oogmerk as staatsbou na. Dit
hanteer die verskeidenheid van nasionale, volks- en taalgroepe
eweneens as antagoniste. Dienooreenkomstig word volkere-, taal- en
etniese groepe die status van reghebbendes vir die doel van die
uitoefening van die reg op selfbeskikking ontsê. Staatsbou en staatlike
selfbeskikking is dus twee aspekte van dieselfde wedersyds
komplementêre strategie. Die een funksioneer intern en die ander
internasionaal. Albei is substrategieë binne dieselfde staatlike
paradigma en albei dra by tot die instandhouding van staatlike
identiteit en probeer om enige nie-staatlike aansprake op
selfbeskikking te vernietig. Albei werk mee tot die eenheid van die
getroue en onverdeelde volk vir Leviatan — die sterflike god.
(c) Algemene Vergadering Resolusie 2625 (XXV) van 15
Desember 1970
Ofskoon die reg op selfbeskikking ook in hierdie resolusie voorkom,
word dit net soos in die 1960-resolusie dermate gekwalifiseer dat dit
uiteindelik min konkrete implikasies inhou. Selfbeskikking word
uiteindelik wesenlik ten gunste van die territoriale integriteit en
politieke eenheid van die bestaande state ingekort aangesien die
resolusie onder meer soos volg bepaal:
Nothing in the foregoing paragraphs shall be construed as authorizing or
encouraging any action which would dismember or impair, totally or in
part, the territorial integrity or political unity of sovereign and
independent States conducting themselves in compliance with the
principle of equal rights and self-determination of peoples as described
above and thus possessed of a government representing the whole
people belonging to the territory without distinction as to race, creed or
colour.

Twee grepe uit die reg kragtens die staatlike paradigma 261
Die bepaling is enigsins vreemd geformuleer. Dit beteken in
werklikheid dat indien die regering in ’n soewereine staat
verteenwoordigend van die hele bevolking is, en daar geen
diskriminasie met betrekking tot die uitoefening van politieke regte is
nie, die beginsel van selfbeskikking geag word eerbiedig te wees.
Indien almal in die staat dus gelyke toegang tot die politieke
besluitnemingsprosesse het en aan alle groepe gelyke toegang tot
politieke instellings verleen word, word aanvaar dat die regering van
so ’n staat aan die beginsel van selfbeskikking voldoen. ’n Groep binne
’n staat sal dus slegs daarop geregtig wees om op die reg op
selfbeskikking as groep aanspraak te maak indien toegang tot
regeringsinstellings op ’n rasse-, kulturele of godsdienstige grondslag
geweier word. 80
Die Algemene Vergadering werk inderdaad baie suinig met die
verlening van regte aan nasionale en dergelike gemeenskappe. Die reg
op selfbeskikking in die vorm van sesessie ontstaan slegs wanneer ’n
groep se prosessuele reg op deelname aan die politieke
besluitnemingsproses ontsê word. In hoofstuk 7 is uitvoerig
verduidelik dat sodanige prosessuele regte (veral die reg om te stem)
dikwels slegs die skyn van demokrasie wek, waaragter
meerderheidsdominasie in ’n heterogene staat gerieflik kan skuil.
Ofskoon prosessuele regte dus dikwels nie demokrasie bewerkstellig
nie, is die Algemene Vergadering in hierdie resolusie tevrede dat dit
ʼn genoegsame waarborg vir ’n demokratiese orde is. Dit is hierdie
soort demokrasie waarin die meerderheid binne die staatlike
bevolking altyd voorkeur kry en daar argeloos met die belange van
minderhede gewerk word. Dit is dan die rede waarom na hierdie soort
demokrasie as staatlike demokrasie verwys word. Wat die Algemene
Vergadering met hierdie resolusie gedoen het, was om die kru en
onverfynde denkbeeld van staatlike demokrasie met sy dikwels
onderdrukkende implikasies vir nie-dominante gemeenskappe te
onderskryf en te poog om dit as ’n beginsel van die internasionale reg
te verskans. 81 Ten spyte van die ernstige gebreke van hierdie vorm
van demokrasie is die Algemene Vergadering tevrede dat voldoening
hieraan genoegsaam is om ’n volk se aanspraak op selfbeskikking te
bevredig. In effek word die aanspraak op selfbeskikking nie hierdeur
bevredig nie, maar verydel. Die resolusie laat uiters beperkte ruimte
vir eksterne selfbeskikking en vir sesessie. Trouens, die aangehaalde
passasie is al as ’n formele waarskuwing teen die bedreiging van
sesessie beskryf. 82
Die oorwig van akademiese kommentaar op hierdie resolusie is dat
dit sesessie as ’n laaste opsie erken, slegs in daardie gevalle waar
80 Cassese (n 43 hierbo) 112.
81 McCorquondale (n 70 hierbo) 20.
82 Tomuschat (n 46 hierbo) 5.

262 Hoofstuk 9
geen ander remediërende maatreël teen diskriminasie meer
beskikbaar is nie. Die beskikbaarheid van die reg op sesessie is egter
selfs binne hierdie beperkte ruimte ’n omstrede saak. 83
Die Sekretaris-Generaal van die VN op die stadium toe die
resolusie aangeneem is, U Thant, het dit ook duidelik gestel dat die
resolusie geensins as ’n regverdiging vir sesessie vertolk moet word
nie. Só het hy dit gestel:
As far as the question of secession of a particular section of a Member
State is concerned, the United Nations position is unquestionable. As an
international organization the United Nations has never accepted and
does not accept and I do not believe it will ever accept a principle of
secession of a part of a member State. 84
(d) Uti possidetis en selfbeskikking volgens die AU en OAE
Die leerstuk van uti possidetis iuris het in die eerste kwart van die
negentiende eeu met die onafhanklikwording van die voormalige
Spaanse kolonies in Suid-Amerika ontstaan. 85
Die oogmerk van die reël is om, wat betref die vasstelling van die
staatsgrense van die voormalige koloniale gebiede, die horlosie te
laat stilstaan op die oomblik van onafhanklikwording. 86 Die beginsel
bevestig dus die permanensie van die staatsgrense wat uit die
koloniale era geërf is. 87 Die klaarblyklike oogmerk van die reël is om
te verhoed dat state wat pas onafhanklik geraak het, se territoriale
bedeling deur interne middelpuntvliedende kragte versteur word. 88
Uti possidetis gee voorkeur aan die regstitel wat met kolonialisme oor
arbitrêr afgebakende gebiede verkry is, bo die menslike feite soos die
besetting en vestigingspatrone van gebiede deur bepaalde mense en
gemeenskappe. 89 Dit laat toe dat die koloniaal afgebakende gebiede
oor die lot van mense beslis, in plaas van die omgekeerde naamlik om
die mense oor die territorium te laat beslis. Net soos by staatsbou is
die staat — in die sin van die afgebakende territorium — die aktiewe
agent waarby die mense moet inval en in belang waarvan nasies
geskep en kultuur-, taal- en etniese groepe desnoods omvorm moet
word.
83 D Murswiek ‘The Issue of a Right to Secession reconsidered’ in C Tomuschat (red)
84
85
86
87
88
Modern Law of Self-Determination (1993) 27.
Aangehaal deur Murswiek (n 83 hierbo) 24.
Casesse (n 43 hierbo) 190; Barrie (n 72 hierbo) 452.
Cassese (n 43 hierbo) 192.
Barrie (n 72 hierbo) 452.
Barrie (n 72 hierbo) 453; D Manganye ‘The application of uti possidetis and South
89
Africa’s internal border’ (1994) 35 Codicillus 51.
Barrie (n 72 hierbo) 453.

Twee grepe uit die reg kragtens die staatlike paradigma 263
Die uti possidetis-beginsel is aanvanklik in ’n aantal nasionale
konstitusies en bilaterale verdrae in Suid-Amerika opgeneem. 90 Die
beginsel het mettertyd uitgebrei en geniet tans erkenning as ’n
universele beginsel van die internasionale reg. Die Internasionale
Geregshof het beslis dat uti possidetis nie slegs tot ʼn bepaalde streek
beperk is nie en het die volgende gevolgtrekking oor die beginsel
bereik:
Nevertheless the principle is not a special rule which pertains solely to
one specific system of international law. It is a general principle which is
logically connected with the phenomenon of the obtaining of
independence, wherever it occurs. Its obvious purpose is to prevent the
independence and stability of new States being endangered by fractional
struggles provoked by the challenging of frontiers following the
withdrawal of the administering power. 91
Die uti possidetis-beginsel strook bowendien met die benadering wat
in die resolusies van die Algemene Vergadering van die VN gevolg
word. 92 Dit was egter in Afrika waar die beginsel die reikhalsendste
ontvangs gehad het en waar dit tans die sterkste ondersteuning
geniet. 93 Met die dekolonisasie van die voormalige kolonies in Afrika
het ’n situasie soortgelyk aan dié in Suid-Amerika ’n anderhalfeeu
tevore geheers. Daar is ook gevrees dat etniese, kulturele en
godsdienstige bande wat met die aanvanklike afbakening van
koloniale grense misken is, die arbitrêre grense dermate kon
herdefinieer dat dit die politieke geografie in Afrika heeltemal sou
ontwrig en onhoudbare politieke onstabiliteit sou afgee. Die nuwe
Afrikastate het geen moeite ondervind met die maak van ’n keuse
tussen nasionale selfbeskikking, teenoor die behoud van die
voormalige koloniale heersers se arbitrêre streeptrekkery oor die
Afrika-kontinent nie. Die keuse was sonder meer ten gunste van
laasgenoemde. Hierdie keuse is treffend ironies: die geëmansipeerdes
wat gesmag het na die afwerp van die koloniale juk het sonder meer
een van die mees blatante dade van die koloniale metropole omhels
en koester vandag steeds hierdie koloniale erfenis.
By die stigting-spitsberaad van die Organisasie vir Afrika Eenheid
in 1963 is die beginsel van die behoud van die bestaande grense tot
een van die beginsels van die organisasie verhef. In artikel III(3) van
die handves van die OAE verbind ledestate hulle tot die neerlê van die
beginsel om die nasionale soewereiniteit en territoriale integriteit
van elke lidstaat te eerbiedig en alle state se onvervreembare reg op
90 Casesse (n 43 hierbo) 190.
91 Frontier Dispute Case Burkina Faso v Mali ICJ Reports 1986 554 para 29.
92
Casesse (n 43 hierbo) 191; McCorquondale (n 70 hierbo) 9.
93 Barrie (n 72 hierbo) 456.

264 Hoofstuk 9
onafhanklike bestaan te respekteer. In artikel VI verbind ledestate
hulle plegtig tot die nakom van hierdie beginsel. 94
Op die eerste spitsberaad van die OAE in Kaïro in 1964 vind Afrikaleiers
dit nodig om spesifiek met die grenskwessie te handel. Die
produk van hul beraadslagings is die Resolusie Oor Die
Onaantasbaarheid van Grense. Hierin verklaar die Afrikastaatshoofde
onder meer dat die staatsgrense in Afrika op die oomblik
van onafhanklikwording ʼn onveranderlike realiteit geword het en
verbind hulle daartoe om grense soos dit met onafhanklikwording daar
uitgesien het, te eerbiedig. 95 Die stigtingsverdrag van die Afrika-Unie
van 11 Julie 2000 wat in 2001 in werking getree het, het die beginsel
opnuut bevestig. 96
Hiermee is die beginsel van uti possidetis in Afrika verskans en
daarmee saam is ’n juridiese taboe op die uitoefening van nasionale
selfbeskikking geplaas.
(e) Die Helsinki Final Act
Die mees liberale en vergunnende omskrywing van nasionale
selfbeskikking kom in hierdie instrument voor. Volgens die
omskrywing van die Helsinki Final Act kom die reg op selfbeskikking
alle volkere toe en nie slegs die bevolkings van koloniale gebiede nie.
Boonop word dit as ’n ius continuum — ’n voortdurende reg —
gedefinieer, wat sodoende ’n dinamika aan selfbeskikking verleen in
teenstelling met koloniale selfbeskikking wat slegs eenmalig
uitgeoefen kan word en derhalwe van ’n inherent statiese aard is. 97
Dit beteken dat die wyse waarop selfbeskikking uitgeoefen word,
kan verskil na gelang van die variërende meningsuitings van elke
besondere volk. So gesien, is selfbeskikking bloot ʼn element van egte
demokratiese politiek.
Desondanks is daar ook in hierdie instrument nog steeds sekere
tradisionele elemente waarin daar gepoog word om die
onskendbaarheid van staatlike grense te beskerm. In beginsel III word
daar soos volg met die integriteit van staatlike grense gehandel:
94 Handves van die Organisasie vir Afrika Eenheid van 1963 vervat in GJ Naldi (red)
95
Documents of the Organization of African Unity (1992) 4.
Resolusie AGH/RES 16(1): ‘Resolution on the Intangibility of Frontiers’ vervat in
96
97
Naldi (n 94 hierbo) 49.
Artikel 4(c) van die Stigtingsverdrag (Constitutive Act) van die Afrika-Unie (AU).
Casesse (n 43 hierbo) 285.

Twee grepe uit die reg kragtens die staatlike paradigma 265
III. Inviolability of frontiers
The participating States regard as inviolable all one another’s frontiers
as well as the frontiers of all States in Europe and therefore they will
refrain now and in the future from assaulting these frontiers.
Accordingly, they will also refrain from any demand for, or act of,
seizure and usurpation of part or all of the territory of any participating
State.
Hierby moet gevoeg word dat daar binne die konteks van die
Konferensie vir Veiligheid en Samewerking in Europa uitvoerig vir
minderheidsregte voorsiening gemaak word. Vanweë die voorsiening
vir minderheidsregte het die aandrang op die erkenning van
selfbeskikking in die vorm van eie soewereine state merkbaar
verswak. Vir sover daar dus wel vir selfbeskikking voorsiening gemaak
word, word daar terselfdertyd gewaak teen sesessie. In plaas daarvan
dat daar dus tot die meer drastiese stap oorgegaan hoef te word om
by wyse van sesessie ’n keuse vir eksterne selfbeskikking te maak,
word selfbeskikking inderwaarheid binne die bestaande state
uitgeoefen deur die voorsiening van minderheidsregte.
Dit doen egter nie afbreuk aan die vordering wat daar wel met
selfbeskikking gemaak is nie. Die uitgebreide en voortdurende reg op
selfbeskikking, tesame met die gedetailleerde voorsiening vir
minderheidsregte, het die houvas van die staat beduidend laat
verslap. Staatlike identiteit is vanweë die erkenning van hierdie regte
ongetwyfeld aan die retireer.
Belangrik soos die Helsinki-reëling en die daaropvolgende
bevestigings daarvan is, het dit egter slegs werking binne die 35 state
wat daarby betrokke is. Die invloed wat dit uiteindelik mag uitoefen,
kan egter baie wyer uitkring.
3.3 Staatlike versus nasionale selfbeskikking: die
domestiserende konsep van selfbeskikking
Die beginsel van en aanspraak op nasionale selfbeskikking het sonder
twyfel sedert die Tweede Wêreldoorlog ten koste van staatlike
soewereiniteit en territoriale integriteit van state vordering
gemaak. 98 Die handhawing van die uti possidetis-beginsel het erg in
die gedrang gekom as gevolg van die skouspelagtige verbrokkeling van
die totalitêre ryk van die Sowjet-Unie en van state soos Joego-Slawië
en Tsjeggo-Slowakye in die laaste gedeelte van die twintigste eeu 99
asook met die onafhanklikwording van Eritrea in 1991 en Kosovo in
2008. Waar sesessie tot betreklik onlangs hanteer is as ’n verskynsel
98
Casesse (n 43 hierbo) 334-335.
99 Barrie (n 72 hierbo) 456.

266 Hoofstuk 9
wat tot die verlede behoort, het dit nou kragtig tot die kontemporêre
politiek teruggekeer. 100 Die verswakking van sentrale beheer binne
eertyds sterk unitêre state en die gepaardgaande neiging tot die
federalisme in plaas van unitarisme, asook die afwenteling van
politieke gesag na kleiner en meer homogene politieke eenhede
kragtens aangepaste grondwetlike reëlings, getuig ook van die
vordering van nasionale selfbeskikking.
Selfbeskikking (staatlike selfbeskikking vroeër en nasionale
selfbeskikking op die oomblik) funksioneer konsekwent as ’n sterk
progressiewe krag in die politiek, die internasionale reg en die
staatsreg. Dit werk mee tot die omvorming van die bestaande orde en
die likwidasie van die koloniale ryke. Dit het meegewerk aan
dekolonisering en is tans ’n krag wat die gesentraliseerde mag van
multi-etniese state ter wille van die bemagtiging van die groot
variasie van etniese, kulturele en taalgemeenskappe wat in sodanige
state gehuisves word, bedreig. Dit is derhalwe ’n sterk
demokratiserende krag. Juis om hierdie rede is selfbeskikking, soos
hierbo verduidelik, in ’n antagonistiese verhouding met die
tradisionele behoudende leerstelling van staatlike soewereiniteit en
die territoriale integriteit van bestaande state. Nasionale
selfbeskikking was ook reeds deels suksesvol om die tradisionele
staatlike oriëntasie van die internasionale reg te ondergrawe. 101 Soos
daar egter reeds aangedui is, is selfbeskikking nie ’n logies
samehangende konsep nie en duur die stryd tussen territoriaalstaatlike
en nasionale selfbeskikking steeds voort. 102
Territoriaalstaatlike selfbeskikking word vereenselwig met die naoorlogse
dekolonisering van voormalige koloniale gebiede, 103 teenoor
nasionale selfbeskikking wat sy oorsprong in die Wilsoniaanse
opvatting het. By laasgenoemde gaan dit oor die selfbeskikking van
etniese gemeenskappe, volkere en nasionaliteite wat primêr
ooreenkomstig taal en kultuur gedefinieer word. By
territoriaalstaatlike selfbeskikking gaan dit oor selfbeskikking van ’n
territoriaal gedefinieerde politieke entiteit in die vorm van ’n
koloniale gebied waarin die taal-, etniese en kulturele element
irrelevant is. 104 Hiervolgens word daar nie ag geslaan op die
variërende aspirasies van gemeenskappe wat teen hulle wil weens die
eertydse magsverhoudings binne bepaalde staatsgrense ingehok is
nie. Dit gaan hiervolgens primêr oor die bestaande territoriale staat
100 Heraclides (n 45 hierbo) 1.
101 Casesse (n 43 hierbo) 165.
102 M Moore ‘On national self-determination’ (1997) 45 Political Studies 900.
103 Emerson (n 56 hierbo) 463; Strydom (n 56 hierbo) 172.
104 Emerson (n 56 hierbo) 463.

Twee grepe uit die reg kragtens die staatlike paradigma 267
se sug na onaangetaste soewereiniteit. 105 Die gelyke regte van
individue en gemeenskappe is hiervolgens van minder belang. 106
Staatlike selfbeskikking wat in die positiewe reg nog die botoon
voer, verteenwoordig die konserwatiewe stroming in die
selfbeskikkingsdiskoers. Hiervolgens is die reg op selfbeskikking reeds
finaal in die verlede met die tenietgaan van die oorsese koloniale ryke
uitgeoefen en die selfbeskikkingsdiskoers dus terselfdertyd aan die
verlede toevertrou. Daar word ook koppig verseg om kennis te neem
van die onaanvaarbare dominasie waarin baie nasionale
gemeenskappe steeds verkeer, en selfs getalryke volkere soos die
Koerde se onderdrukte posisie word sonder meer aanvaar. 107 Teenoor
hierdie konserwatiewe staatlike opvatting van selfbeskikking staan
die progressiewe opvatting met ’n gevoeligheid vir en afkeer van die
onderdrukking van nasionale gemeenskappe binne die staatlike orde.
Hiervolgens moet die gebrek aan politieke vryheid en gelyke
behandeling van gedomineerde volkere aangespreek word, hetsy deur
die meer radikale weg van sesessie in te slaan, of minstens deur die
afskaling van sentralistiese staatsbeheer, gepaard met die
afwenteling van politieke gesag na nasionale gemeenskappe.
Alternatiewelik kan nasionale selfbeskikking ooreenkomstig ’n
menseregtelike benadering hanteer word. Hiervolgens word die reg
op kulturele voortbestaan en integriteit van nasionale gemeenskappe
as ’n basiese mensereg beskou en teen die staat afgedwing. 108 So ’n
reg sal weliswaar nie ’n effek op die internasionale reg hê nie, maar
baan die weg vir aangepaste grondwetlike reëlings binne ʼn staat,
waardeur interne selfbeskikking uitgeoefen word. Dit dien ook as ’n
verweer teen nasiebouprojekte ingevolge waarvan partikuliere tale
en kulture ter wille van die staatlike Leviatan opgeoffer moet word.
Volgens staatlike selfbeskikking word die reg van nasionale
gemeenskappe om oor hul eie sake te beskik óf misken óf beperkend
vertolk. Ingevolge nasionale selfbeskikking word die reg van nasionale
gemeenskappe om oor hulle eie sake te beskik, vergunnend hanteer.
Hiervolgens word ook daarop aangedring dat die staatlike orde —
vaste grense, sentrale staatsbeheer ensovoorts — desnoods moet
besgee ten einde nasionale selfbeskikking te akkommodeer. Vir
staatlike selfbeskikking gaan dit oor die integriteit en die belange van
die territoriale staat, asook die instandhouding van die bestaande
staatlike orde. Die variërende wil van die nasionale gemeenskappe —
105 Soms word na territoriale selfbeskikking as die nasionale aspek van selfbeskikking
verwys en na nasionale selfbeskikking as die demokratiese aspek van
selfbeskikking. Sien Thornberry (n 70 hierbo) 120. Ofskoon die laaste vergelyking
sin maak, is die eerste een onvanpas omdat dit die begrippe nasie en staat
gelykstel.
106 P Malanczuk Akehurst’s Modern Introduction to International Law (1997) 326.
107 Barrie (n 53 hierbo) 28.
108 Anaya (n 47 hierbo) 325.

268 Hoofstuk 9
die demokratiese element inherent aan nasionale selfbeskikking — is
ooreenkomstig staatlike selfbeskikking irrelevant. Nasionale
selfbeskikking gee daarenteen voorkeur aan die demokratiese
element, dit wil sê aan die reg van gemeenskappe om nie deur sterker
en getalryker groepe oorheers te word nie, maar in plaas daarvan self
oor hulle belange te beskik en die staatlike orde dienooreenkomstig,
onder andere by wyse van sesessie te verander. 109
Wanneer ’n mens met die twee konsepte van selfbeskikking
gekonfronteer word, tree die domestiserende werking van die
staatlike paradigma treffend op die voorgrond. Die saak staan so:
Selfbeskikking het as ’n progressiewe, maar ondermynende
konsep wat bedreigend vir die bestande staatlike orde is, tot die
politiek en die reg toegetree 110 toe dit aangewend is om die
vrywording — staatswording — van gebiede wat vroeër onder koloniale
beheer was, te help bewerkstellig. Die breë raamwerk van die
staatlike paradigma en, in die besonder, die grense van die kolonies
wat reeds deur die koloniale moondhede afgebaken is, is ingespan om
’n aantal nuwe territoriale state tot stand te help bring. Weens al die
voorbehoude wat in die vermelde internasionale regsinstrumente en
in die uti possidetis-beginsel vervat is, waardeur vereis word dat die
staatlike grense gehandhaaf moet word, word die moontlike verdere
aanwending van die konsep in belang van die selfbeskikking van
nasionale gemeenskappe deur die skep van nuwe state tans egter
gekortwiek. Waar selfbeskikking dus as ’n progressiewe krag
weggespring het, het dit hierdie karakter grootliks prysgegee. In die
gedaante van staatlike selfbeskikking is dit nou eerder ’n
konserwatiewe krag wat die bestaande staatlike orde moet help
verskans. Sodoende is selfbeskikking mak gemaak om uiteindelik as ’n
instrument van die staatlike paradigma te waak oor die veiligheid van
die staatlike orde. Net soos demokrasie is dit deur die staatlike
paradigma geabsorbeer en in belang van die staatlike orde
gedomestiseer. Alexis Heraclides merk tereg op:
The original revolutionary principle of self-determination, spawned by
another epoch, threatened to wreak havoc with the world system and
was therefore domesticated, or so it seemed until recently. 111
109 Sesessie is dan die wyse waarop gelyke beregtiging vir oorheerste gemeenskappe
bewerkstellig kan word. Dit stel die verontregting wat deur oorheersing van niedominante
gemeenskappe in multinasionale territoriale state bestaan, reg en kan
soos A Addis ‘Individualism, communitarianism and the rights of ethnic minorities’
(1992) 67 Notre Dame Law Review 624 en NB Buchanan ‘Towards a theory of
secession’ (1991) 101 Ethics 233 dit beskryf tereg as ’n vorm van regstellende
geregtigheid (rectificatory justice) beskryf word.
110 Casesse (n 43 hierbo) 340.
111 Heraclides (n 45 hierbo) 7.

Twee grepe uit die reg kragtens die staatlike paradigma 269
Selfbeskikking is gedomestiseer net soos demokrasie
gedomestiseer is. 112 Soos verduidelik is sowel demokrasie as nasionale
selfbeskikking egter wantrouig en antagonisties teenoor die staatlike
heer, Leviatan.
Staatlike selfbeskikking gaan inderwaarheid van die
veronderstelling uit dat staat en volk (kultuurgemeenskap) bykans
uitruilbare begrippe is 113 — dat staatsbevolkings inderdaad die beeld
van die staat dra. Dienooreenkomstig is staatlike selfbeskikking
gegrond op die aanname dat staats- en volkgrense saamval, 114 wat
natuurlik nie so is nie. Volgens hierdie aannames is kulturele en
nasionale identiteit heeltemal irrelevant vir die doeleindes van
selfbeskikking. Met hierdie staatlike selfbeskikking skep die
internasionale reg ’n statiese juridiese raamwerk waarbinne
staatsbouprojekte in die naam van nasiebou (wat in hoofstuk 6
behandel is) deurgevoer kan word. Dit is ook binne hierdie vaste
staatlike opset dat staatlike geregtigheidsmodelle (wat eweneens in
hoofstuk 6 behandel is) gekonstrueer is. Margaret Moore wys dan ook
op die logiese en ideologiese koherensie tussen staatlike
selfbeskikking en die geregtigheidsmodel van iemand soos John
Rawls. 115 Rawls wys juis aan die begin van sy A Theory of Justice uit
dat dit vir hom gaan oor geregtigheid binne ʼn enkele gemeenskap of
staat en laat die geregverdigdheid van bestaande staatsgrense
heeltemal buite die diskoers. Die politieke betekenis van kulturele en
veral nasionale identiteit word heeltemal geïgnoreer aangesien hy
hom besig hou met die kwessie van sogenaamde fundamenteel
menslike belange waarop hy liberale regte en reëls konstrueer. 116
Staatlike selfbeskikking, gedomestiseerde demokrasie en
(gedomestiseerde) nasiebou, oftewel staatsbou, hang dus saam as
wedersyds aanvullende aspekte van dieselfde breë staatlike
paradigma en vul mekaar aan ter bereiking van dieselfde
gemeenskaplike oogmerk, te wete die afdwing van staatlike
identiteit. Die vervulling van die behoeftes van Leviatan is die
dryfkrag agter die funksionering van al drie hierdie strategieë.
Staatlike selfbeskikking is nie slegs konserwatief nie; dit is ook
moreel onhoudbaar. Dit dien die belange van die soewereine staat
wat besorg is oor die onveranderde behoud van staatsgrense, maar dit
verdring die belange van verontregte en oorheerste nasionale groepe
wat die legitimiteit van so ’n onderdrukkende staat bevraagteken. 117
112 Sien hoofstuk 7.
113 R Falk ‘The rights of peoples (in particular indigenous peoples) in J Crawford The
rights of peoples (1988) 26.
114 Falf (n 113 hierbo) 26.
115 Sien verder oor Rawls se geregtigheidsmodel hoofstuk 6.4.1
116 Moore (n 102 hierbo) 903.
117 Moore (n 102 hierbo) 902.

270 Hoofstuk 9
Hierdie soort selfbeskikking skep juis die moontlikheid vir
onderdrukking. Een deel van die bevolking — gewoonlik ’n etniese-,
kulturele, rasse- of godsdienstige meerderheidsgroep — maak van
staatlike selfbeskikking gebruik om die basiese menseregte van die res
te misken 118 en om ’n dominante staatlike kultuur op almal af te
dwing.
Wat hom hier voordoen, is ’n vorm van interne imperialisme.
Imperialisme moet nie net gesien word as beperk tot die soutwaterkolonialisme
van weleer, waar ’n oorsese moondheid ’n plaaslike
gebied en bevolking oorheers het nie. Dié ou vorm van kolonialisme is
klaarblyklik nie die enigste manier waarop die immoraliteit van
kolonialisme voltrek kan word nie. Wanneer die oorheersende
maghebbers binne ’n staat hulle dominante staatskultuur blatant of
subtiel op almal wil afdwing, is hulle eweneens skuldig aan die
imperialistiese euwel. Margaret Moore sê daarom tereg:
It might be politically correct to describe only Western powers
controlling overseas territories as imperialists, but it is not factually
correct: the term ‘imperialism’ can be coherently and persuasively
applied to any attempt by one people to dominate politically another
people, especially if the latter perceive the rule to be hostile to their
national identity. 119
ʼn Bykomstige immorele element van staatlike selfbeskikking is dat dit
slegs die sterk meerderheid se selfbeskikkingsreg erken: meerderhede
kan ingevolge die reëls van staatlike demokrasie die staat se
amptelike magsapparatuur monopoliseer en na goeddunke (staatlike)
selfbeskikking uitoefen. Sonder enige morele gronde daarvoor maak
staatlike selfbeskikking dit egter onmoontlik dat minderhede ook
hierdie selfbeskikkingsreg kan uitoefen. 120 Staatlike selfbeskikking
vervul dus die bedenklike rol om meerderheidsdominasie te stut, net
soos staatlike demokrasie dit doen.
Staatlike selfbeskikking keer die rug op die outentiek
demokratiese — dog staatsondermynende — impulse van die
oorspronklike selfbeskikkingsidee. Dit het imperialisme wat die
oorspronklike euwel waarteen selfbeskikking gerig was, omhels en die
bondgenoot, in plaas van die teenstander daarvan, soos dit vroeër
was, geword.
In die lig van die kritiek en die morele aanklag teen staatlike
selfbeskikking het die tyd ryp geword vir die grondige heroorweging
van die konsep. ʼn Mens kan met Moore saamstem wanneer sy verklaar:
118 Falk (n 113 hierbo) 26.
119 Moore (n 102 hierbo) 903.
120 Moore (n 102 hierbo) 902-903.

Twee grepe uit die reg kragtens die staatlike paradigma 271
The increasing recognition, then, of the difficulties, philosophical and
political, facing the territorial understanding of peoples on which the
prevailing idea of self-determination in international law is based, points
to the need to reconsider whether the principle of national selfdetermination
might not be an appropriate starting point for the
resolution of national conflicts. 121
Die effek daarvan sal uiteindelik wees, soos regter Dillard dit in ’n
individuele mening in die Wes-Sahara-saak gestel het, dat:
It is for the people to determine the destiny of the territory and not for
the territory the destiny of the people. 122
121 Moore (n 102 hierbo) 905.
122 Wes-Sahara-saak: Western Sahara 1975 ICJ-Reports 12.

HOOFSTUK
10
1 Inleiding
273
POLITOKRASIE
Die territoriale staat is reeds meer as drie eeue die meesterbegrip van
ons dink en doen in die politiek en die reg. Dit baken die grense af van
dit wat doenbaar, denkbaar, haalbaar en toelaatbaar is in die
openbare sfeer. Dit het terselfdertyd ’n grondige impak op die
burgerlike sfeer en die private domein. Soos daar in die voorafgaande
hoofstukke verduidelik is, het die behoefte aan die instandhou van die
staatlike orde gelei tot die vestiging van ʼn staatlike paradigma.
Daarvolgens is wetenskaplike arbeid gerig op die beskerming en
instandhouding van die staatlike orde. Een van die basiese
uitgangspunte van die staatlike paradigma is dat die staat nie ʼn
daadwerklike gemeenskap van mense veronderstel nie, maar dat dit
bloot ʼn bevolking van enige aantal mense (any number of persons)
huisves, ongeag of daar enige bande van taal, kultuur, etnisiteit,
godsdiens, afkoms, of enigiets dergeliks tussen hulle hoef te bestaan.
Die enigste twee gemeenskaplike faktore tussen individue wat die
staatsbevolking uitmaak, is eerstens hulle teenwoordigheid in
dieselfde territorium waarvan hulle gebruik maak om private belange
te bevorder en, tweedens, dat hulle aan dieselfde regsorde
onderworpe is. Dit is die wesenlike elemente van die
staatsgemeenskap. Hulle is losstaande individue wat ʼn atomistiese
bestaan ter bevrediging van private behoeftes en ter bevordering van
private belange en voorkeure voer. Vir sover individue moontlik wel
in ʼn taal-, godsdienstige, etniese, kulturele of dergelike groep
ingebind is, is dit blote toeval en vir die inrig van die openbare orde
juridies en polities irrelevant. Sodanige groeperinge is slegs van
private betekenis en mag nie as openbare realiteit hanteer word om
sodoende die aard van die staat te bepaal nie. In die openbare orde
— die reg en die politiek — is slegs twee entiteite relevant: die
individu en die staat. Weens die inhok van die vermelde soort
groeperinge binne die private domein, is die staat neutraal, of gee die
staat minstens voor om groepsneutraliteit te handhaaf.

274 Hoofstuk 10
Wetenskapsbeoefening aan die hand van die staatlike paradigma
poog op talle maniere om in dissiplines van die reg, die staatkunde en
verwante terreine die ongeskonde voortsetting van die bestaande
staatlike orde te waarborg. Soos in voorafgaande hoofstukke beskryf
is, baken dit sleutelkonsepte van die politiek op sodanige wyse af dat
dit die staatlike orde teen uitdaging en ontwrigting moet help
vrywaar. Sodoende is demokrasie aan die hand van die staatlike
paradigma tot ʼn dienaar van die staatlike orde gedissiplineer, wat die
staatlike status quo teen verandering moet beveilig. In die proses is
die demokratiese ideaal van maksimale regstreekse selfregering en
individuele en gemeenskapsbemagtiging in die war gestuur. Verder
het staatlike demokrasie veral in multi-etniese en multikulturele
state meegehelp tot die verval van demokrasie tot prekariokrasie
(sien hoofstuk 7.3) en tot die dominasie van hegemoniese groeperinge
oor nie-hegemoniese groeperings in die territoriale staat. Die
legitimiteitsfiksie wat deur staatlike demokrasie in stand gehou word,
vervul die bedrieglike rol om die illegitieme en immorele
prekariokrasie misleidend as legitieme demokrasie voor te hou en
sodoende die staat van eg demokratiese kragte te vrywaar. Dieselfde
geld vir selfbeskikking wat in die gedaante van staatlike
selfbeskikking, net soos staatlike demokrasie, ook ʼn hand van
beskerming oor die territoriaalstaatlike orde hou en minderhede in
heterogene state benadeel.
As Leviatan het die territoriale staat ook die karakter en die
aanskyn van ’n goddelike wese — die sterflike god. Dit is ʼn jaloerse
sterflike god wat ʼn gelowige volk vir homself versamel — ʼn volk wat
sy beeld weerspieël en sy stem eggo. Dit is ʼn volk — ʼn staatsvolk —
wat met staatsbouprogramme tot een nasie versmelt moet word,
(sien hoofstuk 6). Die nasie is van dwaalweë bekeer, dit wil sê van die
partikuliere identiteite, kulture en tale. Die eerste en hoogste
lojaliteit moet by Leviatan lê. Kulturele en taalgemeenskappe mag
binne perke dalk nog hul eie tale en kulture beoefen. Onder druk mag
Leviatan dalk toegee dat hierdie gemeenskappe as minderhede
bepaalde kultuur- en taalregte kan uitoefen, maar in die laaste
instansie is almal steeds die hoogste trou aan Leviatan verskuldig;
moet almal steeds kinders van die sterflike god — en van niemand
anders nie — wees. Lede van minderhede mag dalk regte hê, maar
politieke mag en bevoegdhede vir die geheel van
minderheidsgemeenskappe staan Leviatan nie aan nie. Staatsbou
bekeer individue van die dwalinge van nie-staatlike identiteite en
herskep hulle tot staatlike mense vir wie hulle staatlike identiteit
voorrang moet geniet.
Leviatan is egter ook ʼn versorgende god. Meer nog, hy gee selfs
voor om ʼn bemagtigende wese te wees. Hy beklee sy burgers — sy
onderdane — met ’n toenemende aantal regte — menseregte —
waardeur hulle al hoe meer eise teen die staat verwerf en die staat

Politokrasie 275
derhalwe toenemend verpligtinge jeens sy burgers opdoen (sien
hoofstuk 8). Met hierdie regte tree die staat al hoe sterker op die
voorgrond as hoeder, versorger en onderwyser. Die afsydige Leviatan
van die sewentiende eeu, in die dae van Thomas Hobbes, het sy
eertydse skugterheid afgeskud. Onder die indruk van die behoeftes
van sy burgers het hy al meer menseregte aan hulle toegestaan. Hy
word al hoe meer die aktiewe voorsiener aan behoeftes wat vroeër
buite sy verantwoordelikhede geval het. Daarvoor betaal die
staatsnasie egter ʼn hoë prys: dié van groeiende afhanklikheid van die
staat. Leviatan het weliswaar baie pligte opgedoen en dié word
trouens al hoe meer namate al hoe meer menseregte toegeken word.
Daardeur word die staat egter begunstig, want só uitgebreid het sy
pligte geword en so omvattend die ooreenstemmende individuele
afhanklikheid van die staat dat die lewe sonder Leviatan beswaarlik
denkbaar is. Danksy menseregte het die sterflike god homself
onmisbaar gemaak.
Die regsmaatreëls wat aan die hand van die staatlike paradigma
ontwerp is, voorsien die staat van ’n finale buffer van beskerming.
Indien staatsbou nie werk nie en as dele van die staatsnasie aan die
sterflike god begin twyfel omdat hy sukkel om sy menseregtelike
verpligtinge na te kom, indien die staatlike orde bevraagteken word
en die staat onder die druk van nasionale selfbeskikking, plaaslike of
dergelike middelpuntvliedende kragte kom, tree die staat se juridiese
beskermingsbuffer in werking. Deur reëls van die strafreg, soos vervat
in die reg rakende die misdaad, hoogverraad, en deur die
internasionale regsreëls ten aansien van selfbeskikking en sesessie
(sien hoofstuk 9) word lojaliteit aan die staat afgedwing, eis die staat
trou en lojaliteit op, bestraf hy verontagsaming van die eis van
getrouheid aan hom en waak hy jaloers oor die onskendbare
integriteit van sy staatsgrense, hoe onagsaam die grensvasstellings
ook al mag wees teenoor die bevolkings wat in die territoriale state
opgehok is.
Is die eeue-oue sterflike god op sy sterfbed? Word hy so deur die
kragte van globalisering en deur die aansprake van partikuliere
gemeenskappe (kultureel, taal- en etnies) uitgedaag, het hy so uit pas
met laat-moderniteit se veelheid van identiteite geraak dat hy besig
is om mee te gee? Kan ons ons ʼn bedeling anderkant die afhanklikheid
van Leviatan voorstel en maak ʼn sin vir persoonlike selfstandigheid en
gemeenskapsoutonomie, selfsorg, aktiewe burgerskap en ʼn politieke
lewe vanuit partikuliere gemeenskappe ʼn sinvolle bestaan anderkant
Leviatan moontlik? Kan ons onself in plaas van die verarmde staatlike
demokrasie waaraan Leviatan ons ter wille van sy voortbestaan
uitgelewer het, die genoegdoening van egte demokratiese
selfregering voorstel? Verwerp ons die onverskoonbare immoraliteit
van prekariokrasie waarin staatlikheid minderheidsgemeenskappe
dikwels dompel? Open die koestering van persoonlike eiewaarde en ʼn

276 Hoofstuk 10
sin vir selfrespekterende en selfregerende gemeenskappe die weg na
ʼn ryker en meer egte demokratiese bestel?
Kan ons ons van Leviatan emansipeer? Kan ons die sterflike god
blymoedig ter ruste lê en ʼn sinvolle politieke lewe daarná tegemoet
gaan? Die wyse waarop die staatlike paradigma sleutelkonsepte van
die politiek, wat in die voorafgaande hoofstukke uitgepluis is, verarm
met die gevolglike neerdrukkende uitwerking daarvan, noodsaak ʼn
bevestigende antwoord op hierdie vrae. Onderliggend aan die
bespreking in hierdie hoofstukke was daar deurgaans ʼn suggestie van
ʼn bedeling anderkant staatlikheid. Dit is ʼn politokratiese bedeling. Dit
is politokrasie, waarvan die hoofeienskappe vervolgens geskets word.
2 Politokrasie
2.1 Basiese grondslag
Politokrasie omskryf ʼn omvattende politiek-konstitusionele orde —
veelsferige regering deur die burgers (politai) van elke politieke
gemeenskap oor die besondere res publica — die gemenebes — van die
betrokke gemeenskap.
Die bespreking wat nou volg beskryf die hoofbakens en kerneienskappe
van politokrasie. Dit bied ʼn antwoord op die territoriaalstaatlike
bedeling. Met die bespreking word egter nie iets soos ʼn
konstitusie, met al die tegniese besonderhede daaraan verbonde,
geskryf nie. Dit sal wel elders en aan die hand van die arbeid van
ander mense volg. Die bespreking skets wel die buitelyne, die basiese
vertrekpunte, beginsels en bepaalde ideale van politokrasie. Dit stel
die kernkonsepte van politokrasie aan die orde en pluis dit uit. Waar
fyner en meer praktiese besonderhede wel ter sprake kom, soos by die
optimale omvang van die tuistelike politieke gemeenskap teen die
einde van hierdie hoofstuk, is dit by uitsondering en net om die
algemene vertrekpunte te verduidelik en af te rond.
Die begrip politokrasie is ontleen aan die Klasieke Griekse begrip
polis — die stadstaat. Die politai — die burgers — was burgers van die
polis en was as sodanig daadwerklik vir die regering van die polis
verantwoordelik. Politokrasie wil nie die polis-stelsel van destyds laat
herleef nie en wil ook nie die politieke denke van daardie tyd (wat in
elk geval uiteenlopend is) op die huidige situasie probeer inent nie.
Nogtans neem dit kennis van die denke van die Klassieke Griekse
politiek en heg dit besondere waarde aan aspekte van veral
Aristoteles se politieke denke. Die beperkte en hegte politieke
eenhede van die Griekse stadstate is ook vir politokrasie van
grondliggende belang. So ook die aktiewe burgers — die politai — en
die hegte gemeenskappe, wat die basis van die politiek was. Die keuse

Politokrasie 277
vir die term politokrasie is ook uit ʼn ander bron gemotiveer. Soos
weldra sal blyk, is een van die sentrale eienskappe van politokrasie
dat dit erkenning wil verleen en konstitusionele uitdrukking wil gee
aan meervoudige identiteite, meervoudige gemeenskappe en
meervoudige setels van regering. Politokrasie is in vele opsigte juis
nie unitêr nie, maar in werklikheid politêr. Die klem op
veelvoudigheid weerklink in die poli in poli-tokrasie.
Politokrasie gee konstitusionele uitdrukking aan die
menswaardigheid van handelingsbevoegde volwassenes. Dit word
gedoen met die klem, nie in die eerste plek op individuele regte nie,
maar op die bevoegdheid en mag om individueel en as deelgenote van
verskeie gemeenskappe outonoom oor die res publicae — die
gemenebes (die openbare sake wat gemeenskaplik aan die lede van
elke gemeenskap is) — te beskik. Hierdie regeringsbevoegdheid het in
die eerste plek betrekking op wat tuistelike gemeenskappe genoem
word, maar ook op meer omvattende gemeenskappe. Tuistelike
gemeenskappe is een van die wesenskonsepte van politokrasie. Dit is
so belangrik dat dit by die behandeling van politokrasie deurentyd
voorop staan. Met tuistelike gemeenskappe word bedoel die kulturele
en/of plaaslike gemeenskap waarbinne mense woon en hulle
daaglikse lewens lei. Die uiteensetting hieronder brei breedvoerig
hierop uit.
Behalwe dat ons deel uitmaak van tuistelike gemeenskappe,
behoort ons ook tot meer omvattende gemeenskappe en in bepaalde
opsigte ook tot ʼn — weliswaar ietwat newelagtige — globale
gemeenskap. Politokrasie wil dat ons gedeelde identiteit as
deelgenote van hierdie groter gemeenskappe ook erken word en wil
terselfdertyd ook ons burgerskap van hierdie groter gemeenskappe
konstitusioneel verreken. Dit beteken dat met betrekking tot die
openbare sake wat gemeenskaplik aan daardie groter gemeenskappe
is, net soos wat tuistelike gemeenskappe betref, ons medebesluitnemers
en mede-beskikkers sal wees. Politokrasie verpolitiseer
tuistelike gemeenskappe. Dit verleen aan tuistelike gemeenskappe ʼn
politieke karakter, aangesien dit aan die lede daarvan die geleentheid
bied om as burgers gesaghebbend oor die res publicae van daardie
gemeenskappe te regeer. In plaas daarvan dat slegs die territoriale
staat op grond van staatlikheid as politieke gemeenskap as die
substraat van burgerskap en locus van politieke gesagsuitoefening
erken word, maak politokrasie van tuistelike gemeenskappe juis
politieke gemeenskappe. Dit beteken dat lede van tuistelike
gemeenskappe burgers daarvan kan word en dat tuistelike
gemeenskappe dienooreenkomstig ook die loci van politieke
gesagsuitoefening word.
Politokrasie erken en verreken die individuele vryhede en
immuniteite wat modern-liberale opvattings die afgelope eeue

278 Hoofstuk 10
toenemend opgelewer het as ʼn kosbare wins. Die territoriale staat is
weens die afdwinging van staatlike identiteit deur
staatsbouprogramme, staatlike demokrasie en staatsgewaarborgde
menseregte in belangrike opsigte juis ʼn bedreiging vir en
inbreukmaker op hierdie winste. Meer nog, soos in hoofstuk 6
verduidelik is, is Leviatan deurlopend die vernietiger van
gemeenskappe. Vir politokrasie is tuistelike gemeenskappe, in die
besonder kulturele gemeenskappe, inherent goed. Dit is sonder meer
deugsaam. Dit is die lewensbron van daadwerklike demokratiese
politiek. Dit voldoen gevolglik aan mense se behoefte om as volwasse
persone daadwerklik hulle eie wêreld vry van voorskrif in te rig. Dit
gee uitdrukking aan ʼn sin vir persoonlike selfstandigheid wat heg
verweef is met, in die besonder, volwasse handelingsbevoegde
persone se sin vir menswaardigheid. Die lewensbron hiervoor, naamlik
tuistelike gemeenskappe, is egter die voorwaarde vir dit alles.
Daarom is die tuistelike gemeenskap in samehang met individuele
waardigheid die hoekstene vir ʼn politokratiese bestel.
In ʼn politokratiese orde is daar nie slegs ʼn enkele gesentraliseerde
locus van regering volgens die eise en ter wille van die ongeskonde
instandhouding en verering van die territoriale staat nie. Daar is ook
nie slegs ʼn enkele staatlik voorgeskrewe openbare identiteit na die
beeld van die sterflike god nie en ook nie ʼn eksklusiewe trou aan die
territoriale staat nie. Demokrasie is nie verarm tot die massokrasie
(sien hoofstuk 7.4) nie. Demokrasie verval ook nie in die onreg van
prekariokrasie teenoor minderhede soos dit dikwels in die
(multinasionale) territoriale staat gebeur nie. Dit is daarop ingestel
om dit juis te verhoed.
In ʼn politokratiese bestel is die territoriale staat nie die sentrale
struktuur van regeringsbevoegdheid nie. Regeringbevoegdheid is
versprei en daar is ʼn verskeidenheid van openbare identiteite wat
almal juridiese erkenning geniet. Daar heers maksimale mederegering.
Daar is voorsiening vir regeringsmag (kratos) vanaf die
beperkte gemeenskap tot die mees omvattende gemeenskap, dit wil
sê regeringsmag vir en deur die mees tuistelike en plaaslike demos tot
by globale regering vir ʼn globale demos. In ʼn politokratiese bestel is
openbare politieke identiteit meervoudig. Openbare politieke trou
wat tans uitsluitlik aan die staat verskuldig is, is opgedeel en
gerelativeer. Dit gaan in die eerste plek aan die mees tuistelike en
daarna tot aan die mees omvattende politieke gemeenskap.
Demokrasie is geradikaliseer. Regering — besluitneming, insluitende
fiskale bevoegdheid en uitvoering van besluite — oor tuistelike
kwessies geskied op tuistelike regeringsvlak. Dit word nie van elders
gedikteer nie. Oor meer omvattende kwessies word daar op ʼn meer
omvattende vlak geregeer. Oor die enkele globale kwessies wat daar
mag wees, is regering globaal.

Politokrasie 279
In ʼn politokratiese bestel kan burgerskap en die beskikking oor en
uitleef van alle res publicae werklik tot hul reg kom. Burgerskap en
res publica is die twee sentrale konsepte van politokrasie. Dit word
weldra in hierdie hoofstuk breedvoerig uitgepluis. Juis omdat dit so
belangrik is, word hulle hier voorlopig reeds kortliks saamgevat.
Res publica (Gemenebes)
Die res publica is die gemenebes (commonwealth), oftewel openbare
sake wat gemeenskaplik aan die geheel van die betrokke politieke
gemeenskap is. Dit is die sake waaroor burgers gesamentlik beskik en
regeer. Politokrasie veronderstel ʼn ryk republikanisme, dit wil sê ʼn
omvattende gemenebes waaroor die politiek — gesamentlike regering
deur die burgery — handel.
Burgers (politai)
In ʼn politokrasie word daar demokraties deur die burgery — die politai
— oor die res publica regeer. Die burgerskap van die politokrasie is nie
die verarmde burgerskap van die territoriale staat, wat beswaarlik
meer as ʼn juridiese status is nie. Burgerskap dui mede-regering van
die res publicae aan. Burgerskap beteken die daadwerklike
selfstandige en deurlopende deelname aan, en verantwoordelikheid
neem vir, die res publicae. In plaas van ʼn blote passiewe juridiese
status het burgerskap in die politokratiese sin ʼn veel ryker inhoud. Dit
verwys eerder na die bekleding van ʼn amp, waarvolgens burgers deur
aktiewe handeling daadwerklik vir die res publicae
verantwoordelikheid aanvaar en daaroor beskik. Dit is juis daarom dat
die Klassiek Griekse begrip vir die burger, naamlik die politai, hier
ingespan word. Ons moet twee verdere sake oor burgerskap hier
uitklaar.
Eerstens gee politokrasie voorkeur aan eenstemmige — konsensus
— regering. Saaklike debattering en kompromie, wat belangrike
elemente van politokrasie is, moet hiertoe bydra. Dit is bo stemmery
te verkies. In tuistelike gemeenskappe, veral as hulle homogeen (sien
die bespreking van tuistelike gemeenskappe hieronder) en van
beperkte omvang is, is kompromie en eenstemmigheid sekerlik meer
haalbaar as in die omvattende heterogene territoriale staat. Ofskoon
politokrasie ʼn hoë premie op kompromie en eenstemmigheid plaas,
staan of val mede-regering nie hierby nie. Daar kan ook verloormenings
wees wat nie in bindende regeringsbesluite vervat word nie.
In die tuistelike gemeenskap lei dit ten minste nie tot prekariokrasie
waaraan magtelose minderhede in die territoriale staat dikwels
uitgelewer word nie.

280 Hoofstuk 10
Tweedens word hier ʼn onderskeid tussen lede en die burgers van
ʼn gemeenskap getref. Die onderskeid is doelbewus en belangrik, want
nie alle lede, selfs al is hulle handelingsbevoegde volwassenes, is
burgers nie. Nogtans maak dit politokrasie nie minder demokraties
nie. Inteendeel, dit maak dit juis meer demokraties, omdat dit
meebring dat regering by ʼn politiek relevante maar oop (toeganklike)
kategorie van persone — die burgers — berus. Dié aspek word
hieronder in 10.4 in besonderhede uitgepluis.
2.2 Uiteensetting
2.2.1 Die sentrale belang van gemeenskappe
In hoofstuk 4 is daar verduidelik dat die radikale gebrek aan
daadwerklike menslike gemeenskap sedert die dae van Bodin en veral
sedert Hobbes een van die basiese aannames van die staatlike
paradigma is. Hiervolgens is die staat nouliks meer as ʼn instrument om
individuele konflik van wedersyds vyandige of minstens afsydige
individue in toom te hou. Die staat is nie ʼn res publicae, oftewel die
gemenebes waarin alle burgers deel nie, maar bloot ʼn afsydige en
potensieel gevaarlike Leviatan wat as ʼn noodsaaklike euwel geduld
moet word om in te gryp wanneer konflik Leviatan se onderdane binne
die atomistiese samelewing bedreig. Daar is geen burgerlike
deelgenootskap nie. Rousseau wou, soos in hoofstuk 6 verduidelik is,
burgerskap weer rehabiliteer en hegte bande tussen die staat en die
burgery smee. Die poging wanfunksioneer sedert die Franse Rewolusie
met allerlei staatsbouprogramme, waarvan die doel is om burgers na
die beeld van die staat te herskep, met vernietigende gevolge vir
partikuliere gemeenskappe.
Politokrasie verwerp die uitgangspunt dat daar ʼn radikale gebrek
aan gemeenskap is as ʼn fundamenteel foutiewe vertolking van die
menslike toestand en lewenswyse. Individuele bestaan, identiteit,
waardes en prestasies is alles in gemeenskappe geanker. Individuele
bestaan sonder gemeenskappe is onmoontlik. Politokrasie is dus op ʼn
kommunitêre uitgangspunt gebou. Politokrasie verwerp terselfdertyd
staatsbouprogramme vanweë die dwang waaraan dit individue en, in
die besonder, nie-staatlike kultuurgemeenskappe onderwerp om hulle
identiteite, waardes, lojaliteite en politieke handelswyse te
verander. Vanuit ʼn politokratiese oogpunt is die dwanglogika van
staatsbou ʼn onverskoonbare vergryp teen individuele vryheid en
menswaardigheid en die integriteit van kulturele, taal- en dergelike
nie-staatlike gemeenskappe.
Mense is weens ʼn magdom gemene delers deel van verskeie
gemeenskappe — kultuur- taal-, godsdienstige, plaaslike, beroeps-,
ekonomiese en dergelike gemeenskappe. Weens wat ons algemeen as

Politokrasie 281
modernisering kan beskryf, het mense weliswaar meer
geïndividualiseerd geraak. Daar is baie meer ruimte vir die
uitoefening van persoonlike keuses en daar is ʼn magdom van dinge
waaruit persoonlike genoegdoening en bevrediging geput kan word.
Mense het hul tradisionele verbande van stam, dorp en dergelike
parogiale gemeenskappe verlaat en in ander gemeenskapsverbande
opgegaan. Die versnelde globalisering van die onlangse dekades — die
vinnige verskuiwing van goedere, dienste, kapitaal en mense — is ʼn
enorme stimulus vir ʼn enkele globale mark. Die ontwikkeling en
verfyning van die Wêreldwye Web en die Internet verhaas steeds die
eenwording van aspekte van die ekonomie. Die stimulering van die
drang na die bevrediging van al hoe meer verbruikersbehoeftes,
gepaard met verengelsing is sterk homogeniserende kragte. Dit maak
mense eenderse, beperk gedefinieerde verbruikers — individue vir wie
verbruik voorop staan en wat met die oog op die bevrediging van
verbruiksbehoeftes werk. Geen kultuur- of dergelike gemeenskap is
hierdeur onaangeraak nie. Hierdie soort gemeenskappe word
ingrypend aan homogeniserende sosiale kragte blootgestel. Trouens,
dié kragte in medewerking met staatsbouprogramme het reeds tot die
verdwyning en ontwrigting van talle sodanige gemeenskappe gelei.
Nogtans is daar steeds nie iets soos ʼn soewereine individu, los van
enige gemeenskap nie. Individue het weliswaar fisies, sosiaal en
ekonomies baie meer mobiel geraak en hul lewenswyses skep dikwels
die indruk van ʼn suiwer individuele bestaan, los van enige
gemeenskap. Wanneer individue beweeg, is dit nogtans nie beweging
heeltemal buite enige gemeenskapsverband nie. Wanneer daar
beweeg word, is dit steeds beweging — geheel of gedeeltelik — vanuit
een gemeenskap na ʼn ander. Ofskoon ons beweeg en ons ons (deels)
van bestaande gemeenskappe losmaak, bly ons altyd aan
gemeenskappe verbonde. Ons identiteit is gemeenskapsbepaald en
ons opvattings en oortuigings word deur ons betrokkenheid by
gemeenskappe gevorm. Wat meer is, hoe mobiel ons ook al mag wees,
is ʼn sinvolle bestaan sonder betrokkenheid by gemeenskappe en
sonder wisselwerking met ander mense binne gemeenskapsverband
volkome onmoontlik.
Dit wat ons individuele regte noem, is, hoe individueel dit met die
eerste oogopslag mag voorkom, nie moontlik om uit te oefen anders
as binne ʼn gemeenskapskonteks nie. Die reg op vryheid van
uitdrukking verloor alle betekenis indien die uitdrukking nie gerig is
aan ʼn gehoor — ʼn gemeenskap — waarvan die bekleër van die reg op
uitdrukking ook deel is nie. Die reg op godsdiens, onderwys, taal,
ekonomiese regte en dies meer is net so onbestaanbaar of wesenlik
verarm indien dit nie gelyktydig saam met ander mense van dieselfde
gemeenskap, wat dieselfde regte wil benut, uitgeoefen word nie. 1
Gemeenskappe is dus absoluut sentraal vir ʼn sinvolle individuele
lewe. Van ʼn soewereine individu — ʼn vrydrywende enkeling wat maak
soos hy wil — is daar klaarblyklik geen sprake nie. ʼn Individu kan net

282 Hoofstuk 10
wil en verstaan, glo en doen in terme van die gemeenskap/pe
waarbinne hy hom bevind.
Ook politieke deelname is van ʼn verbintenis met gemeenskappe
afhanklik. By politieke deelname bedoel ek die vermoë van ʼn persoon
om saam met ander mense (burgers om presies te wees) oor openbare
sake wat gemeenskaplik aan hulle is by wyse van inspraak daadwerklik
ʼn impak te maak — daadwerklik die inhoud van besluite oor dié sake
mede te bepaal. Soos hieronder in 10.4 verduidelik word, is dit eers
met deelname en die maak van daadwerklike impak dat mense
werklik die amp van burgerskap opneem en as burgers handel.
Enkelinge en klein gemeenskappe kan, behalwe by hoogste
uitsondering, nie ʼn impak maak op kwessies van globale omvang nie.
Ten aansien van globale aangeleenthede verdwyn hulle in die niet en
is hulle gewoonlik magteloos en gemarginaliseerd. Hulle is ten aansien
daarvan bloot individuele toeskouers en kan nie die bevoegdhede wat
met burgerskap gepaard gaan, opneem nie. Individue wat (voorgee
om) alle gemeenskappe (te) verlaat en bloot deel van ʼn universele
mark wil wees, kan hulle individuele soewereiniteit en prestasies
kordaat verklaar, maar dit is ʼn ironiese soewereiniteit van ʼn
magtelose individuele toeskouerskap wat geen openbare impak het
nie. So ʼn soewereine individu het met die beperkings waarbinne hy
homself boonop ook bevind alleen impak op sy private mikrowêreldjie.
Dieselfde geld, soos in hoofstuk 7 verduidelik is, in die
omvangryke territoriale staat, waarin demokrasie tot massokrasie
gedegenereer het. Individue kan nie werklik in so ʼn opset enige
noemenswaardige mag uitoefen en impak hê nie. Die periodieke
uitoefening van stemreg beteken nie politieke impak nie en is nouliks
meer as ʼn funksie van die legitimiteitsfiksie (sien hoofstuk 7.2)
waardeur die magsuitoefening van klein elites wat werklik aan stuur
van sake is as demokraties gelegitimeer word. Hierdie leemte word
toenemend erken en daar is pogings om dit deur
gemeenskapsdeelname aan die wetgewende proses te probeer
aanspreek. 2 Die probleem kan egter beswaarlik omvattend deur
hierdie soort meganismes opgelos word.
Minderheidsgemeenskappe in etnies en kultureel diep verdeelde
heterogene samelewings word veral nadelig in ʼn massokratiese opset
getref. Hulle mag, soos daar in hoofstuk 7 verduidelik is, periodiek
stem, maar kan nooit daadwerklik mag uitoefen nie. Stemreg vervul
by minderhede bloot die funksie van ʼn legitimiteitsfiksie wat die
1 Vgl. K Malan ‘The deficiency of individual rights and the need for community
protection’ (2008) 71 Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg 415 et
seq.
2 Byvoorbeeld artikels 59(1)(a), 72(1)(a) en 118(1)(a) van die Suid-Afrikaanse
grondwet. Sien ook die volgende beslissings hieroor: Doctors for Life
International v Speaker of the National Assembly 2006 (12) BCLR 1399 (KH) en
Matatiele Municipality v President of the RSA 2007 (1) BCLR 47 (KH).

Politokrasie 283
politieke gesagsposisie van elites wat uit die meerderheid kom,
regverdig. Dit degenereer tot prekariokrasie, waardeur minderhede in
die naam van demokrasie aan die genade van politiek magtige
meerderhede (meer korrek, die regerende elite uit die meerderheid)
oorgelaat word. Vir die kiesers wat tot minderhede behoort, is hulle
periodieke deelname aan verkiesings beswaarlik meer as ʼn ritueel
waardeur hulle, heel ironies, hul eie prekariokratiese magteloosheid
as demokrasie vier. Die moderne staatsreg en internasionale reg is
natuurlik toenemend van hierdie probleem bewus en probeer dit soos
in hoofstuk 9 verduidelik is, by wyse van minderheidsregte ondervang.
Die pogings is lofwaardig, ofskoon dit natuurlik nie altyd suksesvol is
nie, veral omdat dit soms teen staatsbouprogramme stuit. Bowendien
geskied dit binne die raamwerk van die staatlike paradigma en dus
met die oog op die instandhouding van die bestaande staatlike orde.
Dit ken ook bloot regte toe in plaas daarvan om, soos politokrasie in
die vooruitsig stel, gemeenskappe met magte te beklee.
Daar word ook geargumenteer dat minderhede se belange deur ʼn
onafhanklike regbank beskerm kan word, wat individuele regte bereg
en toepas. Dit is slegs in ʼn baie geringe mate waar. Origens is die
argument ondeurdag en onoortuigend. Dit begryp glad nie die
beperkings van die regbank met betrekking tot politiek-verwante
aangeleenthede nie. Ofskoon in grondwetlike terme onafhanklik en
onpartydig, verteenwoordig die regbank nie ʼn politieke stroming,
verwyderd en onafhanklik van heersende politieke elite nie. Die
regbank is trouens deel van een en dieselfde regerende elite en deel
die uitgangspunte en doelwitte daarvan. Die howe vertolk die reg, die
grondwet en individuele regte aan die hand van die uitgangspunte van
die regerende elite waarvan hulle deel vorm. Dit is die geval met alle
regbanke. Howe kan klein verstellings aan die werkswyse van die
wetgewende en uitvoerende gesag aanbring, maar kan en wil nie die
algemene denkwyse en doelwitte van die regerende elite ontwrig nie.
Dit is gevolglik onrealistiese onsin om voor te gee dat ʼn regbank deur
sy beslissings die belange van minderhede wat nie deel van die
regerende elite is nie sal vooropstel en die politieke projekte van die
regerende elite ter wille van minderhede in die war sal stuur. 3 Boonop
kan die regbank dit nie doen nie, omdat dit van die uitvoerende gesag
afhanklik is vir die uitvoering van sy hofbevele. Dit kan die
wetgewende en uitvoerende gesag nie antagoniseer nie en moet as
gevolg daarvan deurlopend regterlike terughoudendheid aan die dag
lê. Dít is ʼn algemene kenmerk van regbanke.
3 Sien hieroor K Malan ‘The unity of powers and the dependence of the judiciary’
(2006) 39 De Jure 149 et seq en in besonder die insigte van R Dahl, wat in hierdie
artikel behandel is.

284 Hoofstuk 10
2.2.2 Meervoudige openbare identiteite en regeringsfere
Hierdie dinge beteken egter nie ʼn finale afskeid van burgerskap nie.
Sinvolle politieke deelname — deelname wat ʼn impak het — en die
opneem van die amp van burgerskap is wel moontlik. Dit is moontlik
in gemeenskappe van beperkte geografiese en demografiese omvang
waarin daar gemeenskaplike bande van ʼn kulturele of dergelike aard
tussen mense bestaan, dit wil sê in tuistelike gemeenskappe. Dit is
moontlik omdat individue dáár werklik gehoor kan word, ʼn impak het
en sodoende die tuistelike gemeenskappe waarin hulle leef
daadwerklik mede-regeer. Dit is daar en gewoonlik slegs daar dat
mense in staat is om in praktiese terme die hoedanigheid van
burgerskap te kan uitoefen. Dit is daarom juis dáár, op tuistelike vlak,
dat regering behoort te setel. Besluite moet daar geneem en
uitgevoer word en die fiskale vermoë om dit te doen moet daar setel.
Daar kan algemeen gesproke drie soorte tuistelike gemeenskappe
wees.
Eerstens kan ʼn gemeenskap tegelyk plaaslik en kultureel wees, dit
wil sê ʼn homogene kultuurgemeenskap wat terselfdertyd op dieselfde
plek gekonsentreer is. Dit is ʼn plaaslike kultuurgemeenskap. Dit is die
gemeenskap met die mees omvattende gemenebes waaroor beskik en
regeer kan word en met die omvattendste bande tussen burgers (die
rykste res publicae).
Tweedens kan ʼn tuistelike gemeenskap ʼn plaaslike gemeenskap
wees waar ʼn kultureel heterogene gemeenskap wat dieselfde
grondgebied deel in weerwil van hulle kulturele heterogeniteit deur
ander — plaaslike — bande heg verbind word.
Derdens kan ʼn tuistelike gemeenskap ʼn kultureel homogene
gemeenskap wees, wat anders as die eerste een, nie plaaslike
gekonsentreer is nie, maar hegte kulturele bande het in weerwil van
die feit dat hulle nie op dieselfde plek saamgetrek is nie. Dit is ʼn
transplaaslike kultuurgemeenskap.
Ongeag die aard van die tuistelike gemeenskap beoog politokrasie
om maksimale selfregering aan al hierdie gemeenskappe toe te ken.
Elkeen van hierdie tuistelike gemeenskappe beskik oor sy eie soort res
publicae — openbare sake gemeenskaplik aan die burgery van die
betrokke gemeenskap — waaroor die burgers van daardie gemeenskap
gesamentlik beskik. By die bespreking hieronder van die res publicae
en burgerskap word al drie hierdie tuistelike gemeenskappe in
gedagte gehou, maar dit is veral die eerste gemeenskap waarop die
klem val.

Politokrasie 285
Ons is egter natuurlik nie net deel van tuistelike gemeenskappe
nie, maar ook van veel meer, asook omvattender gemeenskappe —
geografies, demografies en kultureel. Dit is gemeenskappe wat gebind
word deur gemeenskaplike openbare belange en kwessies, anders as
dit wat tuistelike gemeenskappe bind. Die meer omvattende
gemeenskappe beskik na gelang van hul aard elk oor sy eie res
publicae. Die dinge (die res publicae) wat sodanige omvattende
(subkontinentale en dergelike) gemeenskappe bind, mag handel oor
die bekamping van aansteeklike siektes, watervoorsiening,
besoedeling, ekonomiese belange, kubermisdaad, of watter ander
omvattende kwessie ook al. In die laaste instansie is daar ook ʼn
globale gemeenskap, want daar is sake wat inderdaad globaal is en
wat nie net tuistelik hanteer kan word nie. Trouens, ons is al lank nie
meer net deelgenote van ons onmiddellike kultuurgemeenskap nie,
maar ook van ʼn wêreldkultuur. Die letterkunde en die wetenskap het
dit reeds lank gelede teweeg gebring en onlangse globalisering het
hierdie realiteit prominent onderstreep. Bowendien is daar ook ʼn diep
menslike behoefte om as deel van die omvattende mensdom erken en
gerespekteer te word. Ons openbare identiteit behoort bepaal te
word deur die feit dat ons gelyktydig tot al hierdie gemeenskappe
behoort en regeringsgesag — bindende besluitneming en die
uitvoering van besluite — behoort, afhangende van die soort kwessie
wat ter sake is, in al hierdie vlakke te setel.
Daar is sake wat as tipies tuistelike, regionale, subkontinentale of
globale kwessies uitgewys kan word, met ander woorde daar is
verskeie tipies tuistelike, regionale, subkontinentale of globale res
publicae. Maar daar is baie aangeleenthede wat gelyktydig in verskeie
van hierdie sfere van belang is. Daar moet telkens uitgeklaar word op
watter regeringvlak daar met die betrokke saak gehandel moet word.
Gesamentlike regering op meerdere vlakke sal dikwels noodsaaklik
wees. Die kern van die saak is dat daar geen enkele soewereine
regering is nie. Daar bestaan nie net ʼn enkele soewereine staatlike
regering waarop die staatlike paradigma (in sy mees ontoegeeflike
vorm) aandring nie.
2.2.3 Subsidiariteit en Korreksie
Daar is twee beginsels wat volgens ʼn politokratiese sienswyse die
toedeling van regeringsgesag reël. Eerstens is daar die beginsel van
subsidiariteit en selfregering, en tweedens, die beginsel van
korreksie. Subsidiariteit en selfregering is heg verweef en impliseer
mekaar. Hieronder word eers na subsidiariteit (wat selfregering
impliseer) verwys. Later volg opmerkings meer bepaald oor
selfregering.

286 Hoofstuk 10
Subsidiariteit
Volgens die beginsel van subsidiariteit moet regering so ver moontlik
tuistelike selfregering wees. Regeringsfunksies moet gevolglik op die
mees tuistelike vlak, so na as moontlik aan diegene wat regstreeks
deur die uitvoer van daardie funksies geraak word, uitgeoefen word.
Dit geld nie net vir regeringsfunksies wat gewoonlik met plaaslike of
provinsiale regering vereenselwig word nie, maar in beginsel vir alle
ander funksies. Meer verwyderde regering, wat verder weg geleë is
van diegene wat daardeur geraak word, mag nie inmeng in die sake
van meer tuistelike regerings nie.
• Indien ʼn tuistelike gemeenskap ʼn plaaslike kultuurgemeenskap is
(die eerste soort wat hierbo beskryf is) en dus ʼn homogene
kultuurgemeenskap gekonsentreer op ʼn bepaalde plek is, moet
maksimale regering dáár geskied. Die locus van regering word
derhalwe gelyktydig deur domisilie en personaliteit (wie die
betrokke mense kultureel gesproke is) bepaal.
• Indien ʼn tuistelike gemeenskap ʼn plaaslike gemeenskap is (die
tweede soort wat hierbo beskryf is) en dus ʼn kultureel heterogene
plaaslike gemeenskap is met ʼn gemeenskaplike wil om in
dieselfde territorium regeringsfunksies te behartig, moet dit
inderdaad dáár gedoen word. Die locus van regering word in
hierdie geval deur domisilie bepaal. Soos blyk uit die bespreking
van die derde soort plaaslike gemeenskap onmiddellik hierna, is
die sake waaroor die regering van hierdie tweede soort
gemeenskap (plaaslike tuistelike gemeenskap) mag regeer egter
beperk. Dit is beperk tot die res publicae van die betrokke
plaaslike gemeenskap. Dit handel dus oor die sake wat
daadwerklik gemeenskaplik aan daardie gemeenskap is, maar
sluit nie die sake van transplaaslike tuistelike
kultuurgemeenskappe in nie. Laasgenoemde word nie ingesluit by
die res publicae van die plaaslike gemeenskap nie.
• Derdens is daar dan die transplaaslike tuistelike
kultuurgemeenskap. Dit is ʼn tuistelike, kultureel hegte,
homogene gemeenskap wat nie plaaslik gekonsentreer is nie. Die
regeringsfunksies in en vir so ʼn gemeenskap moet deur die
betrokke gemeenskap uitgeoefen word. Net soos die
regeringsfunksies van plaaslike tuistelike gemeenskappe, is die
regeringsfunksies van transplaaslike tuistelike gemeenskappe ook
beperk. Dit is beperk tot die res publicae van daardie
gemeenskap, dit wil sê tot sake wat op die kulturele welweë van
die betrokke gemeenskap betrekking het. Lede van so ʼn
gemeenskap sal dus in verskeie heterogene plaaslike
gemeenskappe woon. Volgens ʼn politokratiese sienswyse sal
elkeen van hierdie plaaslike gemeenskappe maksimale
selfregering hê. Dié regering sluit egter nie regering oor die sake

Politokrasie 287
van die betrokke hegte maar geografies verspreide
kultuurgemeenskappe (transplaaslike kultuurgemeen-skap) in wat
in verskeie plaaslike gemeenskappe woonagtig is nie. In sulke
plaaslike gemeenskappe word die locus van regering gelyktydig
deur domisilie, sowel as personaliteit bepaal. Die domisiliebeginsel
bepaal die locus van regering oor die dinge wat
gemeenskaplik in so ʼn plaaslike gemeenskap is. Daarenteen
bepaal die personaliteitsbeginsel die locus van regering oor die
sake wat besonders aan die betrokke persone (die lede) is wat aan
die betrokke transplaaslike kultuurgemeenskap behoort.
Nie een van hierdie tuistelike vorme van regering sit die huidige
territoriale staat voort nie. Dit geld ook vir die eerste soort tuistelike
gemeenskap en regering (die plaaslike kultuurgemeenskap). Dit is ook
nie ʼn kontinuering van die territoriale staat in kultureel homogene
vorm nie. Dit is om twee redes die geval.
Die eerste is omdat nie een van hierdie politieke gemeenskappe
soewerein is nie. Hulle is nie mikro-soewereine territoriale staatjies
nie, want daar is verskeie sake (res publicae) wat buite hulle
regeringsjurisdiksie val en deur meer omvattende politieke eenhede,
waarvan die tuistelike politieke eenhede deel uitmaak, behartig
word. Gevolglik voorsien politokrasie nie die voortsetting van ʼn
soewereine territoriale staat, hetsy in sy huidige gedaante, of in die
vorm van ʼn klomp mikro soewereine staatjies nie. Dit herinner eerder
aan ʼn losse federasie waarin regeringsfunksies tussen verskeie
gemeenskappe verdeel na gelang van die soort res publicae wat eie is
aan elke gemeenskap — vanaf tuistelike tot meer omvattende
gemeenskappe.
Tweedens is tuistelike gemeenskappe (en regerings) geografies en
demografies te klein en beperk om werklik territoriale (of nasionale)
state te wees. Politokrasie stel in die vooruitsig dat daar ʼn ryk
gemenebes sal wees waaroor regeer moet word. Verder beteken
burgerskap vanuit ʼn politokratiese oogpunt ook die daadwerklike
behartig van regeringsfunksies. Dit is iets wat beswaarlik in ʼn
omvangryke territoriale staat moontlik is. Die beperkte omvang van
tuistelike gemeenskappe (en regerings) is wesenlik noodsaaklik vir ʼn
politokratiese bedeling. Sodra dit te groot raak, ly dit juis skipbreuk.
Daarom is dit nie vereenselwigbaar met die territoriale staat nie.
Omvang, veral wat betref die getal inwoners (lede) en burgers, maar
ook wat betref geografiese omvang, is dus ʼn kritiese kwessie vir
politokrasie. Dié aspekte kom aan die einde van hierdie hoofstuk ter
sprake
Wanneer tuistelike regerings dit moeilik vind om ʼn
regeringsfunksie uit te oefen, neem meer verwyderde regerings nie
sonder meer hierdie funksies oor nie. Inteendeel, meer verwyderde

288 Hoofstuk 10
regering se eerste verantwoordelikheid kragtens die subsidiariteitsbeginsel
is juis om te help toesien dat die betrokke funksie wel deur
die mees tuistelike regering uitgeoefen kan word. Dit is alleen
wanneer dit klaarblyklik onmoontlik blyk te wees vir ʼn meer tuistelike
regering om ʼn funksie te behartig dat dit na ʼn regering wat wel by
magte is om die betrokke funksie uit te voer ‘opgewentel’ mag word.
As uitgangspunt setel regeringsfunksies egter altyd op die mees
tuistelike vlak. Volgens die politokratiese sienswyse is die tuistelike
vlak die natuurlike locus — die vertrekpunt en verstekposisie — van
regeringsmag. Dit setel daar, tensy en totdat dit blyk dat dit
noodsaaklik is om die betrokke mag op te wentel. Opwenteling is in
beginsel tydelik: regeringsgesag bly opgewentel alleen vir sover dit
noodsaaklik is en solank dit nie afgewentel kan word nie. Sodra dit
weer tuistelik uitgevoer kan word, moet afwenteling weer plaasvind.
Die vertolking van die subsidiariteitsbeginsel wat hier voorgehou
word, verskil beduidend van die wyse waarop regeringsfunksies
gewoonlik deur konstitusionele reëlings in die huidige territoriale
staat aan federerende eenhede, munisipaliteite, provinsies en
deelstate toegedeel word. Die eenhede van ʼn bepaalde vlak sal
gewoonlik presies dieselfde magte hê. Alle provinsies het aan die een
kant presies dieselfde regeringsmagte, terwyl die magte van alle
munisipale regerings ook gelyk is. Aan die hand van die beginsel van
subsidiariteit sien sake heel anders daaruit, want daarvolgens kan ʼn
tuistelike regering maksimale regeringsfunksies uitoefen, met
inbegrip van die soort funksies wat gewoonlik met nasionale regering
vereenselwig word. Al vereiste daarvoor is dat die betrokke owerheid
daadwerklik daartoe in staat moet wees. Dit is in hierdie opsig dat
tuistelike gemeenskappe en tuistelike regering juis van plaaslike
(munisipale) regering kragtens geykte grondwetlike reëlings verskil.
Waar plaaslike regeringsfunksies inherent beperk is, is dié van
tuistelike regering, al is dit plaaslik gebaseer, nie aan dieselfde
beperkings onderhewig nie.
Subsidiariteit en selfregering is heg verweef. Dit impliseer dat
mense outonoom moet kan beslis oor die openbare sake wat hulle
raak. Selfregering is op sy beurt weer heg verbind met die beginsel
van menswaardigheid. ʼn Menswaardige handelswyse vereis dat
volwasse handelingsbevoegde mense in beginsel nie aan voorskrifte
onderworpe moet wees nie. Dwang en voorskrifte wat mense se
outonome vermoë om self oor hul sake te besluit, beperk, is ʼn
kwetsende objektivering van mense en krenk hul menswaardigheid.
Dit kan verhoed word indien mense oor die bevoegdheid beskik om
self oor hulle sake te besluit. Basiese menswaardigheid, selfregering
en subsidiariteit is gevolglik drie heg verbonde en wedersyds
aanvullende beginsels.

Korreksie
Politokrasie 289
Tuistelike regering, soos trouens enige regering, kan skeefloop. So
kan daar in die private belang van slegs sekere mense in plaas van in
die algemene tuistelike belang regeer word, of kan ʼn tuistelike
regering sy mag tot nadeel van ʼn sektor in die betrokke tuistelike
gemeenskap misbruik. Tuistelike regering kan in ʼn geslotenheid, ʼn
oormaat parogialiteit of sektarisme verval, wat die tuistelike
gemeenskap in moralistiese bekrompenheid, godsdienstige
fundamentalisme, of dergelike totalitarisme kan verstik. Parogialiteit
en geslotenheid is niks vreemds nie. Binne perke is dit trouens ook nie
noodwendig sleg nie. Trouens, daar is hoogs gemoderniseerde en
omvattende gemeenskappe wat hulself juis weens hul eiesoortigheid,
eienaardigheid en oorvereenvoudigde sienswyses van ander
onderskei. Dit is juis dié soort dinge wat gemeenskappe konstitueer,
afbaken en kenmerk. Die probleem lê nie by parogialiteit as sodanig
nie, maar by parogialiteit wat tot klaarblyklike nadeel en
onderdrukking van mense binne daardie gemeenskap lei, of waar dit
in daadwerklike gevaar vir ander gemeenskappe ontaard. Dit is in
hierdie konteks dat korreksie ter sprake kom.
Aangesien soewereiniteit ingevolge ʼn politokratiese sienswyse
nêrens uitsluitlik op een plek setel nie — ook nie in ʼn tuistelike
regering nie — kan ʼn tuistelike regering van buite gekorrigeer word.
Verder kan tuistelike gemeenskappe en regerings as deel van en in
wisselwerking met regionale en subkontinentale gemeenskappe en
die globale gemeenskap ook gerig en gekorrigeer word om te verhoed
dat tuistelike regering in chauvinisme, eiegeregtigheid of
onderdrukking van eie gemeenskappe verval. Dit is natuurlik iets wat
weens die opkoms van internasionale en regionale menseregtestandaarde
sedert die Tweede Wêreldoorlog inderdaad reeds
bestaan. Hierdie standaardisering poog juis om so ʼn korrigerende
uitwerking te hê en is ook deels suksesvol.
Subsidiariteit en selfregering aan die een kant en korreksie aan
die ander kant is natuurlik potensieel teenstrydig. Korreksie hou in
dat sekere besluite wat gemaklik op tuistelike regeringsvlak geneem
en uitgevoer kan word, nogtans ontoelaatbaar is omdat dit individuele
immuniteit en vryheid inkort en dus tot ʼn totalitêre ingryping in die
privaat aangeleenthede van individue mag lei. Aan die ander kant mag
die private aansprake van individue nie so ver strek dat dit die
tuistelike regering se gesag inkort om die integriteit van die tuistelike
gemeenskap te beskerm nie. Daar is nie ʼn klinkklare formule aan die
hand waarvan hierdie spanning besleg kan word nie. Dit is iets wat
telkens deur goeie politieke oordeel beslis moet word. Drie
hulpmiddels kan egter vir die bewaring van hierdie ewewig aan die
hand gedoen word.

290 Hoofstuk 10
Die eerste is dat politieke besluitneming, ook deur tuistelike
regerings, deurlopend op grond van ʼn oop politieke
besluitnemingsproses moet geskied. Wanneer bepaalde individue in
die besonder deur so ʼn besluit geraak kan word, moet hul menings oor
die betrokke aangeleentheid in ag geneem word en in die besluit
neerslag vind. Dit kom neer op ʼn toepassing van die geykte beginsel
van natuurlike geregtigheid, naamlik dié van audi alteram partem.
Die tweede brei die ander beginsel van natuurlike geregtigheid,
die nemo iudex in sua causa-beginsel wat gewoonlik net vir regterlike
en administratiewe beslissings geld, na die terrein van politieke
besluitneming uit. Daarvolgens is politieke besluite deur dominante
politieke besluitnemers in hul eie partydige belang ontoelaatbaar.
Derdens moet daar ʼn jurisdiksionele vermoede ten gunste van die
gesag van die tuistelike regerings geld, om sodoende die integriteit
van tuistelike gemeenskappe te beskerm. Dit is noodsaaklik om
tuistelike gemeenskappe teen homogeniserende druk van
kapitaalkragte markkragte en die homogeniserende impak van veral
die internasionale elektroniese media te beskerm.
Soos reeds gesê, is tuistelike gemeenskappe en regering die
hoeksteen van politokrasie. Teen hierdie agtergrond word die
sleutelkonsep van res publica en daarna dié van polites (burger)
vanuit ʼn politokratiese perspektief toegelig. Die res publicae en die
polites is so heg met mekaar verweef dat hulle mekaar in werklikheid
impliseer. Hulle vorm deel van een logiese geheel. Ofskoon die twee
konsepte afsonderlik behandel word, bly hulle onderling afhanklik.
Hierdie konsepte hang nou saam met die probleem van die paslike
omvang van die tuistelike gemeenskap, want sowel ʼn te groot as ʼn te
klein tuistelike gemeenskap is onherbergsaam vir ʼn lewendige res
publica en versmoor die uitoefening van burgerskap. Die omvang of
die grootte van die tuistelike gemeenskap is dus van kardinale belang.
Dit word ter afsluiting bespreek.
3 Res publica / Gemenebes
3.1 Eienskappe van ʼn res publica 4
Volgens ʼn politokratiese siening soos tot dusver hierin uiteengesit, is
daar verskeie gemeenskappe: vanaf die mees tuistelike tot die mees
4
Daar word hier ruim van die begrip res publica, soos dit uit die Romeinse sakereg
stam, gebruik gemaak. Ofskoon daar ooreenkomste is, het dit hier nie dieselfde
betekenis as wat dit in die sakereg het nie. Res publica binne die konteks van
republikeins het egter nog altyd ’n ietwat ander betekenis as wat dit in die
sakereg het.

Politokrasie 291
omvattende wêreldgemeenskap. Elkeen het sy eie res publicae. Daar
is min sake wat werklik gemeenskaplik aan alle mense is. Daarom is ʼn
wêreldgemeenskap die dunste — die vaagste en as ’t ware die mees
verbeelde — gemeenskap. Nogtans is daar gemeenskaplike sake wat
eie aan almal is, selfs al is dit net van tyd tot tyd of al is dit van ʼn
meer abstrakte aard. Vir sover daar tog sodanige sake is, is daar wel
ʼn wêreldgemeenskap. In die bespreking hieronder van res publicae,
val die klem egter hoofsaaklik op die res publicae van tuistelike
gemeenskappe omdat dit die grondslag van ʼn politokratiese orde is en
omdat dit juis in tuistelike gemeenskappe en tuistelike regering is dat
menswaardige demokratiese politiek en die uitleef van burgerskap tot
sy reg kan kom.
Die res publicae is die gemenebes — openbare sake van algemene
belang vir alle burgers. Dit is die gemenebes van sake waaroor die
politiek handel — waaroor burgers politieke besluite neem en die sake
met betrekking waartoe regeer word. Daar bestaan dus ʼn logiese
verband tussen die res publicae aan die een kant en burgerskap aan
die ander kant, want burgerskap word met betrekking tot die res
publicae uitgeoefen. Sonder die res publicae is daar niks waaroor daar
gesamentlik beskik en regeer kan word nie. Daarsonder is alles privaat
en is burgerskap, wat juis van die bestaan van ʼn gemenebes afhanklik
is, onbestaanbaar. Vanuit ʼn politokratiese oogpunt word burgers
(politai) se aktiewe deelname en hul beskikking oor die res publicae
as ʼn inherente deug beskou. Dit stel mense in staat om daadwerklik
menswaardig oor die openbare sake wat hulle in gemeen het, te
beskik in plaas daarvan om inherent mensonwaardig deur voorskrifte
geobjektiveer te word, of blote toeskouers te wees van die lotgevalle
van die sake wat hulle gemeenskaplik raak. Burgers se
gemeenskaplike deelname aan regering oor die gemenebes is ook
inherent deugsaam omdat dit mense in staat stel om uit die private
domein te beweeg. Deur deelname aan regering word burgers in die
posisie geplaas om hulle oor die gemeenskaplike res publicae
rasioneel aan mekaar te verantwoord, om medeburgers aan te hoor
en deur hulle beïnvloed te word en tegelyk om aangehoor te word en
te beïnvloed — om ʼn impak te hê. So ʼn republikeinse handelswyse is
volgens ʼn politokratiese sienswyse per se deugsaam.
ʼn Res publica is egter nouliks in ʼn geografies uitgestrekte en
bevolkingsryke territoriale staat bestaanbaar. Daarom is
daadwerklike burgerskap, wat nie sonder behoorlike res publicae
moontlik is nie, beswaarlik in die territoriale staat bereikbaar. Dit is
veral so wanneer die bevolking van die territoriale staat ʼn hoë mate
van heterogeniteit vertoon. Die staat is in so ʼn groot opset eenvoudig
te ver van die meeste inwoners verwyderd en die inwoners te veel en
dikwels te heterogeen, wat meebring dat werklik gemeenskaplike
openbare sake, wat as gemeenskaplik beleef word, ontbreek. Anders
gestel, daar is in werklikheid gewoon geen sinvolle res publicae nie.

292 Hoofstuk 10
In die afwesigheid van so ʼn gemenebes verdwyn die moontlikheid van
daadwerklike burgerskap en raak mense bloot individue wat hulle met
hul private sake besig hou. Vir sover daar ʼn gemenebes bestaan, is dit
bloot ʼn abstraksie. ʼn Daadwerklike stel res publicae kan eers
teenwoordig wees wanneer die politieke gemeenskap geografies en
demografies beduidend meer beperk — en heg — is. Eers dan raak dit
moontlik vir individue om die amp van burgerskap op te meen en saam
met medeburgers oor hulle res publicae te beskik. Voordat daar
werklike res publicae kan wees, moet daar dus daadwerklike menslike
gemeenskap wees. Vir die doel van die tuistelike gemeenskap en
tuistelike regering vereis dit minstens ʼn minimum-graad van
homogeniteit en menslike betrokkenheid met mekaar. Die res
publicae reflekteer daadwerklike gemeenskap. Hierin kan die politiek
— die vrye deelname aan openbare sake van die gemenebes, dit wil sê
die daadwerklike praktisering van burgerskap — gedy.
Die hegste gemeenskappe beskik oor die mees omvattende res
publicae. Daarom beskik tuistelike gemeenskappe oor ʼn meer
omvattende gemenebes as meer omvangryke gemeenskappe; en
daarom beskik tuistelike gemeenskappe van die eerste soort wat
hierbo beskryf is, naamlik ʼn tuistelike homogene kultuurgemeenskap
wat op dieselfde plek gekonsentreer is, oor die omvattendste res
publicae en oor die mees omvattende geleentheid vir burgerskap.
Die res publicae vertoon die volgende onderskeidende
eienskappe:
• Dit kan nie soos privaat eiendom in individue, ter uitsluiting van
ander individue setel nie. Dit is dus nie vir die eksklusiewe beheer
van ʼn individu vatbaar nie. Dit veronderstel altyd gesamentlike en
gemeenskaplike belange daarin en beheer daaróór, saam met
andere wat ʼn gelyke of soortgelyke belang daarin het. Daar kan
nie op dieselfde wyse as bates in commercio (in die
handelesverkeer) daaroor beskik word nie en die privaatregtelike
verskynsels van (individuele) eiendomsreg, beswaring of
vervreemding na gelang van die wilsbesluit van die individuele
reghebbende kan nie ten opsigte van res publicae voorkom nie.
Die res publicae oorskry gewoonlik die individu se lewensduurte.
ʼn Individu word as ’t ware daarin gebore en by afsterwe laat hy/
sy dit gewoonlik — weliswaar moontlik ietwat verander — agter;
• Die res publicae veronderstel altyd ʼn gemeenskaplike belang met
andere. Dit is nooit te bedink sonder andere wat nie ook ʼn belang
in dieselfde res publica het nie. Besluite oor die res publicae kring
altyd uit na almal wat ʼn belang in die res publicae deel. Net soos
die res publicae dus nie in ʼn enkele individu kan setel nie, is die
lotgevalle daarvan ook nooit tot slegs enkeles beperk nie. As een
daardeur bevoordeel word, beteken dit gelyktydig ook voordeel
vir ander en as een deur ʼn inbreuk op die gemenebes benadeel

Politokrasie 293
word, volg daar terselfdertyd nadeel vir ander burgers. Aangesien
die res publicae altyd gemeenskaplike belange is en nooit
eksklusief in ʼn enkele individu kan setel nie, bring die beskikking
daaroor noodwendig altyd alle ander persone (burgers) met ʼn
gedeelde belang in die res publicae op die voorgrond. Beskikking
oor die sake van die gemenebes veronderstel derhalwe altyd
interaksie met ander burgers oor die gemenebes. Die res publicae
impliseer dus dat mense as burgers op mekaar aangewese is.
Daarom is dit wat as res publicae gehou (gedeel) word, ook die
sement vir die (burgerlike) gemeenskap. Ofskoon burgers oor die
res publicae kan verskil en kan twis, word die res publicae in die
finale instansie as hul gemenebes gesamentlik deur alle burgers
gehou en is dit dus juis die grondslag vir ʼn daadwerklike
gemeenskap. 5
Wat is dan die gemenebes — die res publicae — van die tuistelike
gemeenskap? Met ander woorde, watter sake en watter bates is die
gemenebes van die burgers van die tuistelike gemeenskap — die
openbare sake wat burgers met mekaar in gemeen het en waaroor
hulle saam beskik? 6
3.2 Die res van die res publicae
In die omvattende territoriale staat wat op ʼn liberale grondslag
bedryf word, kan die res publicae skraal raak, omdat soveel dinge
binne die private sfeer en dus buite die terrein van politieke
besluitneming geplaas word. Daarteenoor kan sake wat werklik
individueel en intiem is en dus in die private domein tuishoort,
verkeerdelik as res publicae getipeer word. Dit baan die weg vir ʼn
totalitêre staat, waardeur regeringsingryping individuele vryheid en
sosiale verkeer met onbehoorlike voorskrifte beperk. Vanuit ʼn
politokratiese oogpunt is die winste van individuele vryheid wat deur
die moderne era teweeg gebring is, kosbaar. Totalitêre ingryping is
daarom verwerplik. Om dit te verhoed, mag wesenlik private
aangeleenthede nie as res publicae behandel word nie.
5 Sien hieroor Malan (n 1 hierbo) asook M Berent ‘Collective rights and the Ancient
Community’ (1991) IV Canadian Journal of Law and Jurisprudence 394.
6
Helderheid oor die res van die res publicae lê in ʼn onderskeid wat getref word
tussen sake binne die handelsverkeer (res in commerrcium) in teenstelling met
sake buite die handelsverkeer, oftewel die res extra commercium, waaronder die
res publicae tel. Individue as deelnemers aan die ekonomiese verkeer staan in
verhouding teenoor die res in commercio, terwyl burgers (politai) weer in
verhouding tot die res publicae staan. ʼn Innoverende hervertolking en uitbreiding
van die res publicae is sentraal belangrik vir die politokratiese bedeling. Die
konsep van res publicae as belange wat volgens die Romeinsregtelike indeling in
beginsel buite die handelsverkeer val, is waardevol omdat dit die gereedskap
verskaf vir die ontwikkeling van bates (res in die breedste sin van die woord) vry
van die dissiplines van die ekonomiese kategorieë.

294 Hoofstuk 10
ʼn Groot aantal werklike algemene openbare sake is denkbaar. 7
Wat hier volg is dus nie ʼn katalogus van alle res publicae nie, maar
wel ’n bespreking van die wesenlikste res publicae, naamlik taal,
patria, gemeenskap en openbare instellings. Dit is die res publicae
waarsonder burgerskap en ʼn politieke lewe nie moontlik is nie.
Taal
Taal is ʼn belangrike merker van individuele identiteit. Dit is en word
ook as sodanig deur baie mense beleef. Dit is voorts die
gemeenskaplike middel wat burgers in staat stel om gesamentlik oor
die res publicae is te beskik. Sonder ʼn gemeenskaplike taal is dit
onmoontlik vir burgers om met mekaar interaksie te hê en om oor die
res publicae te beskik. ʼn Gemeenskaplike taal is dus die grondslag vir
al die ander res publicae. Sonder ʼn gemeenskaplike taal, is alle ander
res publicae prakties ondenkbaar omdat dit dan onmoontlik is om
daaroor te beskik — gesamentlik daaroor te regeer.
Taal(gemeenskaplikheid) is dus nie net die primêre res publica nie,
maar terselfdertyd die noodsaaklike voorvereiste vir die sinvolle
bestaan van alle ander res publicae. As ʼn persoon nie deel van die
taalgemeenskap is nie, beteken dit dat hy/sy nie in staat is om deel
te neem aan die beskikking oor enige van die (ander) res publicae nie
en derhalwe ook nie by magte is om ʼn burger te wees nie. Daar mag
veeltalige tuistelike (en dergelike) gemeenskappe en veeltalige
regering wees. Om regering in ʼn veeltalige opset moontlik te maak,
vereis egter fasiliteite om almal, ongeag die taalverskeidenheid,
deurlopend volwaardig en gelykwaardig deel van die politieke
diskoers oor die gesamentlike beskikking oor die gemenebes te maak.
Vir sover die diskoers oor die beskikking van die res publicae in ʼn taal
of tale gevoer word wat nie almal verstaan nie, word diegene wat nie
verstaan nie van burgerskap uitgesluit, want dit bring mee dat hulle
nie saam daaroor kan beskik nie. Net so moet almal in ʼn veeltalige
opset in staat gestel word om (as burgers) sonder inhibisies weens
gebrekkige taalvaardigheid in die taal wat nie sy/haar moedertaal is
nie, op gelyke grondslag met alle ander burgers aan die politieke
diskoers en mede-regering deel te neem.
Sommiges is van nature meer skugter en terughoudend, of hulle
wil hulle eenvoudig nie met die wel en weë van die res publicae
bemoei nie. Hulle sal om dié redes dus ook geïnhibeer voel om aan die
politieke besluitnemingsproses deel te neem, of hulle uit vrye wil
daarvan weerhou. As dit die geval is, is hulle persoonlike
temperament, persoonlikheidseienskappe of vrye wilsbesluit vir
uitsluiting van die politieke besluitnemingsproses verantwoordelik.
7
Die leemte van sekere eietydse moderne denke wat sigself republikeins noem, is
dat dit juis sonder ’n daadwerklike res publicae te werk gaan.

Politokrasie 295
Dit is nie die skuld van ʼn bedenklike konstitusionele reëling nie. As
onderdrukking en inhibering van deelname aan mede-regering,
oftewel die onvermoë om die amp van burgerskap op te neem, egter
die gevolg is van ʼn taal-konstitusionele reëling wat deelname vir
sommiges moontlik maak, maar dit vir ander bemoeilik of ontsê, moet
dit natuurlik aan die betrokke onbillike konstitusionele reëling gewyt
word. So ʼn reëling verskaf taal as basiese res publica aan sekere dele
van die bevolking, maar sluit ander daarvan uit; dit maak van diegene
wie se moedertaal vir politieke besluitneming gebruik word burgers,
maar sluit alle ander in ʼn meerdere of mindere mate van die amp van
burgerskap uit; dit bring seksionele regering mee vir diegene wat die
betrokke taal ken en verkies oor diegene wat dit nie verkies of
behoorlik magtig is nie. So ʼn konstitusionele reëling is klaarblyklik
onbillik en ondemokraties. Nog meer laakbaar is die feit dat dit
bowendien die basiese menswaardigheid skend van diegene wat
weens die konstitusionele taalreëling gemarginaliseer word. Dit
verkleineer hulle tot iets gelykstaande aan handelingsonbevoegde
persone, want, asof hulle kinders is, word dit aan ander oorgelaat om
oor hulle belange te beskik.
Die mees ekstreme staatlike antwoord op ʼn veeltalige opset is in
hoofstuk 6 uitgepluis. Daarvolgens kry een taal as staatlike taal
voorkeur om aan die hand van ʼn staatsbouprojek ʼn staatlike identiteit
na die beeld — en klank — van die sterflike god af te dwing. Mense
moet daarvolgens hul eie taal en dergelike partikuliere eienskappe en
waardes prysgee om in ooreenstemming met die politieke diskoers in
die staatlike orde deel te neem en aan die identiteit van die staatlike
orde te konformeer. Vanuit ʼn politokratiese oogpunt is dit ʼn
onverskoonbare miskenning van mense se identiteit ter wille van die
staat. Gesien vanuit ʼn politokratiese perspektief word die res
publicae gekonstrueer aan die hand van die verskeidenheid van
eienskappe van die bevolking en nie vanuit die belange van die
territoriale staat nie. Gevolglik is die taal van elke taalgemeenskap
ewe belangrik en kwalifiseer elke taal as fundamentele res publica
van die betrokke gemeenskap en dus as taal wat as die medium dien
vir beskikking oor die gemenebes van die betrokke gemeenskap.
Vanuit ʼn politokratiese oogpunt is ʼn taal van beperkte omvang nie
ʼn struikelblok in die beoefening van burgerskap en mede-regering oor
die res publicae nie. Inteendeel, dit is juis ʼn middel wat die
beoefening van burgerskap en daadwerklike mede-regering moontlik
maak. Dit is veral moontlik binne die beperkte omvang van die
tuistelike gemeenskap. Soos verduidelik, is dit juis in die konteks van
tuistelike gemeenskappe en regerings dat mense as burgers in
medewerking en interaksie met ander burgers impak kan hê — mede
kan regeer. Omdat dit binne die beperkte tuistelike konteks is, is
burgerskap en mede-regering derhalwe juis moontlik in die
(moeder)taal van die betrokke gemeenskap. Juis daarom is ʼn meer

296 Hoofstuk 10
omvattende of ʼn wêreldtaal hoegenaamd nie nodig nie. Dit is in die
beperkte eie taal dat mense in staat gestel word om vry van inhibisie
en ongemarginaliseerd impak in die politieke diskoers te hê — burgers
te wees en sodoende mede te regeer.
Die hantering van taal as ʼn basis-res publica sal verskil na gelang
van die soort tuistelike gemeenskap waarmee ʼn mens te doen het. By
die eerste en derde soort tuistelike gemeenskappe soos hierbo
verduidelik (plaaslike kultuurgemeenskappe en transplaaslike
kultuurgemeenskappe) sal daar juis weens hul kulturele homogeniteit
net ʼn enkele taal as res publica wees. Met betrekking tot alle ander
gemeenskaplike openbare belange van die betrokke gemeenskappe
kan daardie enkele taal aangewend word as die voor die hand liggende
medium waarin die sake van die betrokke gemeenskap bestuur word.
By die tweede soort tuistelike gemeenskap, naamlik plaaslike
kultureel heterogene dog heg verbonde gemeenskappe, sal daar juis
weer taal-heterogeniteit (ʼn veeltalige opset) wees. Taal bly natuurlik
steeds in hierdie geval ʼn res publica, met dien verstande dat dit
verskeie tale in plaas van ʼn enkele taal is. In dié soort gemeenskappe
behoort fasiliteite beskikbaar te wees om burgers van daardie
gemeenskappe in staat te stel dat elkeen sy/haar taal van keuse met
betrekking tot die bestuur van die gemeenskaplike sake van die
betrokke plaaslike gemeenskap kan gebruik.
Patria (en ander gemeenskaplike waardes van grond)
Grond is vanuit ʼn ekonomiese oogpunt ʼn produksiefaktor. So gesien is
grond afgebakende eenhede wat die basis is van produksie, industrie,
handel en bewoning, en dit is natuurlik vatbaar vir private
eiendomsreg, beswaring en vervreemding en dergelike beskikking
kragtens die beginsels van die privaatreg. Dit is egter nie die enigste
beskouing en funksie van grond nie. Grond is tegelyk ook die
gemeenskaplike fisiese, psigiese (en simboliese) bate van ʼn
gemeenskap. Dit is die land, die patria 8 van ʼn gemeenskap in die
geheel. Dit is die landstreek/stad/gebied waar ʼn bepaalde tuistelike
(of meer omvattende gemeenskap) woon. Die patria sal afhangende
van die betrokke tuistelike gemeenskap bepaalde kulturele
eienskappe vertoon. In die geval van die eerste soort tuistelike
gemeenskap, waar ʼn kultureel homogene gemeenskap op ʼn bepaalde
plek saamgetrek is, is daardie plek juis die patria wat terselfdertyd
die homogene kulturele eienskappe van die mense wat daar woon,
vertoon. In die geval van die tweede — die hegte kultureel heterogene
8 Alternatiewe wat gebruik kan word is ‘vaderland’ en ‘heimat’. Patria word hierbo
verkies, aangesien dit die gemaklikste resoneer met die beperkte omvang van die
tuistelike gemeenskap van politokrasie.

Politokrasie 297
plaaslike gemeenskap wat op een plek versamel is — sal die bewoners
van die patria natuurlik weer heterogene kulturele eienskappe
vertoon. 9
Die patria is die gemeenskaplike gemenebes van alle burgers. Dit
is die gemeenskaplike openbare bate van alle burgers van die
betrokke gemeenskap en burgers beskik gesamentlik daaroor.
Gevolglik is burgers bevoeg om oor die fisiese integriteit daarvan te
waak. Waar plaaslike gemeenskappe ʼn bepaalde kulturele karakter
het en dus deur mense van ʼn bepaalde kultuur bewoon word (die
eerste en tweede soort tuistelike gemeenskappe), is dit binne die
politieke bevoegdheid van die betrokke regering om die kulturele
karakter van die betrokke plaaslike gemeenskap in stand te hou deur
immigrasie daarheen te beheer. Dit impliseer beperkings wat op die
individuele beskikking van grond (in die privaatregtelike sin) geplaas
mag word. Grond mag derhalwe nie so ongebreideld vervreem word
en die bewoningspatroon dus nie so ingrypend verander word dat dit
die kulturele karakter van die tuistelike gemeenskap, wat onder die
res publicae van so ʼn gemeenskap tuishoort, ontwrig nie.
Politokraties gesien word daar dus ʼn ewewig gehandhaaf tussen
grond as ʼn privaatregtelike ekonomiese bate wat as deel van die
ekonomiese verkeer vir individuele beskikking (deur eienaars) vatbaar
is, teenoor grond as deel van die gemeenskaplike patria. Vanuit die
privaatregtelike hoek beskou, is grond verdeelbaar van ander grond
en van ander titelhouers. Vanuit ʼn politokratiese oogpunt beskou, is
dit onverdeelbaar deel van die gemeenskaplike patria en setel dit nie
in private titelhouers nie, maar in die gemeenskap as geheel. Vanuit
ʼn privaatregtelike hoek, is dit res in commercio en dus bemarkbaar;
vanuit ʼn politokratiese hoek, daarenteen, is dit res publica, wat
beteken dat dit buite die handelsverkeer val — dit is res extra
commercium en derhalwe nie bemarkbaar nie. 10
Grond is ook in ten minste twee verdere opsigte — die een
ekologies en die ander ekonomies — deel van die gemeenskaplike res
publicae van die gemeenskap. Eerstens maak dit deel uit van die
fisiese omgewing wat noodwendig skoon en gesond moet wees ten
einde ʼn gesonde en sinvolle menslike bestaan moontlik te maak.
Tweedens is die geheel van die grond waarop ʼn gemeenskap woon die
gemeenskaplike bate (res publica) waaruit die gemeenskap sy
ekonomiese welstand moet verseker. Dit beteken natuurlik nie dat die
eiendomsreg van individuele grondeienaars ontken word nie.
9 Die derde soort gemeenskap, wat nie plekgebonde is nie, beskik natuurlik nie oor
die res publica van patria nie.
10 Hierdie onderskeid is natuurlik nie aan die reg onbekend nie. Tewens, dit sluit juis
by ’n geykte onderskeid met betrekking tot grond aan, waarvolgens die owerheid
oor die nasionale grondgebied regeer maar natuurlik nie die eienaar daarvan is
nie.

298 Hoofstuk 10
Allermins. Dit beteken egter wel dat grond benewens die feit dat dit
as deelbare eenhede deur individuele eienaars gehou word, as geheel
ook as ʼn res publica van ʼn ekonomiese aard vir die hele gemeenskap
bestaan. In albei hierdie opsigte van grond as res publica — ekologies
en ekonomies — beskik die gemeenskap as geheel oor grond. In
daardie opsigte val die beskikking oor grond as gemenebes binne die
regeringsbevoegdheid van die betrokke regering. Regerings het dus
die bevoegdheid om in die belang van die gemeenskap as geheel oor
die ekologiese en ekonomiese welsyn van grond te beskik. Dit
impliseer weereens beperkings op die individuele regte van die
betrokke eienaar om daaroor te beskik. Hy/sy kan byvoorbeeld nie die
grond onbenut laat nie, omdat dit die gemeenskap van die
ekonomiese voordeel (wat betref voedsel, ensovoorts) wat benutting
van grond meebring, ontneem. Net so mag hy ook nie die grond
ekologies tot die gesondsheids- en dergelike nadeel van die
gemeenskap in die geheel misbruik nie. Wat geld vir die individuele
eienaars geld natuurlik eweneens vir korporatiewe eienaars van
grond.
Gemeenskap
In 2.2.1 hierbo is die sentrale belang van gemeenskappe vir ʼn
politokratiese bestel reeds verduidelik. Gemeenskappe is ʼn
omvattende konsep met kulturele, historiese, sosiale en ekonomiese
eienskappe. Gemeenskappe is die bron van individuele identiteit,
waardes, fisiese en psigiese sekuriteit, ʼn sinvolle sosiale, ekonomiese
en kulturele lewe, die uitoefening van individuele regte en politieke
deelname waardeur individue as burgers saam met ander burgers die
gang van hul gemeenskaplike sake kan bepaal. Ingesluit by die
gemeenskap is ook die tradisie — die versamelde wysheid en ervaring
van nie net die huidige nie, maar ook van vorige geslagte, waarby ons
baat.
Met gemeenskappe so wesenlik belangrik in ons bestaan, spreek
dit vanself dat die gemeenskappe waartoe ons behoort ʼn primêre res
publica is. Dit word gesamentlik bewaak en daar word gesamentlik
daaroor beskik en regeer. Lede van ʼn gemeenskap wat gesamentlik
daardie gemeenskap uitmaak, is elkeen wedersyds vir die ander van
belang, omdat die instandhouding en welstand van die gemeenskap as
geheel daarvan afhang.
Hierdie klem op die gemeenskap as wesenlike res publica volgens
ʼn politokratiese sienswyse doen weg met die staatlike orde se
uitgangspunt dat die staat in die eerste plek bloot ʼn territoriale
ordening onder ʼn gemeenskaplike regsorde oor enige aantal mense
(any number of men) is (sien hoofstuk 4 en 5). Hierdie staatlike
siening verreken nie die belang van gemeenskap as hoeksteen en

Politokrasie 299
voorwaarde vir die openbare (staatlike) orde nie. Weens die belang
van ʼn gemeenskap van mense tussen wie daar daadwerklike
gemeenskaplike bande bestaan, vind politokrasie aansluiting by
Aristoteles, wat in teenstelling met die staatlike orde juis ʼn
daadwerklike gemeenskap as ʼn wesenlike voorwaarde vir die polis
beskou. Vir Aristoteles is die polis ‘... a community of like persons
whose end or aim is the best life possible’. 11 Die polis is dus
kwalitatief iets heel anders as ʼn pakt van wedersydse beskerming of
ʼn handelsooreenkoms tussen mense wat (per toeval) op dieselfde plek
woon en waar die regering bloot die handelsverkeer fasiliteer,
inwoners verbied om onregmatig jeens mekaar op te tree en
onderlinge konflik reguleer. 12
Een van die mees tipiese eienskappe van eietydse gemeenskappe
is dat hulle by uitstek spesialisasie moontlik maak. Dit maak
werksverdeling moontlik, wat elkeen in staat stel om sy besondere
vermoëns maksimaal te ontwikkel. Individuele lede van
gemeenskappe bevind hulle weens spesialisasie dus in ʼn netwerk van
interafhanklikheid, waarin elkeen wedersyds deur die spesialisasie
van al die ander bevoordeel word. So ʼn gemeenskapsopset stel elkeen
in staat om sy besondere individuele talente, vaardighede en
prestasies te maksimaliseer. Dit strek tot voordeel van die betrokke
hardwerkende spesialiserende individue, maar terselfdertyd ook tot
voordeel van die gemeenskappe waartoe elkeen behoort. Die
voordele sluit ekonomiese welvaart in, wat noodwendig spruit uit die
optimale prestasie van ywerige spesialiserende individue.
Spesialisasie van die individu wat uitblink, skep die indruk van ʼn
individu wat oënskynlik soewerein op sy eie presteer. Natuurlik is
prestasie nie sonder persoonlike ywer, talent en energie van die
betrokke individu moontlik nie. Bowendien vind ander individue — die
gemeenskap/pe waartoe presterende individue behoort — ook groot
baat by sodanige prestasies. Prestasies van uitblinkers kan derhalwe
tereg besing word. Nogtans is sulke prestasies nooit suiwer individueel
nie. Inteendeel, dit is juis ook deels te danke aan die gemeenskap/pe
waartoe die suksesvolle individue behoort dat hulle in staat gestel
word om te presteer.
Eerstens verskaf gemeenskappe deur instellings en deur ander
mense wat tot daardie gemeenskappe behoort opleiding, fasiliteite,
voorbeelde en standaarde van prestasie. Sodoende baan dit die weg
vir potensieel presterende individue. Dit plaas individue in die posisie
om potensiaal wat anders waarskynlik latent sou gebly het
daadwerklik te verwesenlik.
11 Aristoteles (1962) The politics (Vertaling uit die Grieks deur TA Sinclair) Penguin
Books Boek VII, hoofstuk 8 271.
12 Aristoteles (n 11 hierbo) Boek III, hoofstuk 9 119-120.

300 Hoofstuk 10
Tweedens stel spesialisasie mense in staat om hul energie te
konsentreer op die aspekte met betrekking waartoe hulle maksimaal
kan presteer. Sonder spesialisasie moet individue hul aandag bestee
aan basiese oorlewing en in die besonder aan sake waarvoor hulle nie
aangelê is nie. Hulle besondere vermoëns bly sodoende altyd blote
potensiaal en kan moeilik manifesteer. Spesialisasie is dus bevrydend.
Dit bevry individue om hulle potensiaal te ontdek, te slyp en vrye
teuels daaraan te gee — om maksimaal te presteer, erkenning
daarvoor te kry en sodoende ook geluk te vind. Dit is by uitstek die
produk van ʼn gemeenskap waar take, bedrywighede en ekonomiese
aktiwiteit in fyn besonderhede verdeel kan word, met ander woorde
van ʼn gedifferensieerde welvarende ekonomie, wat as
gemeenskaplike res publica individuele prestasie moontlik maak. Die
gemeenskap waarin (interafhanklike) individue danksy spesialisasie
die vryheid het om volgens hul gekose nerings, beroepe, ambagte, of
professies te presteer, is, soos dit aan die einde van die bespreking
van politokrasie sal blyk, ook die aanknopingspunt vir die vraag wat
die aangewese omvang van tuistelike gemeenskappe behoort te wees.
Buite hierdie gemeenskapsverband is spesialisasie onmoontlik. Die
presterende individu het dus sy prestasie in wesenlike sin ook te
danke aan sy verbondenheid aan sy gemeenskap/pe. Sy prestasie is,
behalwe aan persoonlike ywer, ook dááraan te danke. Hierdie
waarheid bring aan die lig dat die gemeenskappe waaraan ons behoort
en die mense wat deel daarvan uitmaak, die onmisbare
gemeenskaplike bate van ons almal is — een van ons kosbaarste res
publicae, waarsonder geen sinvolle lewensbestaan en individuele
prestasie moontlik is nie.
ʼn Gemeenskap is dus ook die poel van die groot verskeidenheid
van konstruktiewe vaardighede, talente, ywer, ambagte,
professionele en sakebedrywighede en dies meer, wat in die
somtotaal van alle individuele lede van gemeenskappe versamel is.
Dit is hierdie rykdom van vaardighede en bedrywighede wat individue
in staat stel om hul individuele behoeftes te bevredig en terselfdertyd
te spesialiseer en te presteer. Elke individuele lid van ʼn gemeenskap
het sy behoeftebevrediging en prestasie dus in wesenlike mate aan
die ander — die gemeenskap as geheel — te danke. Hulle is op mekaar
se ekonomiese bedrywighede aangewese en van wedersydse bystand
wat uiteenlopende ekonomiese bedrywighede meebring, afhanklik.
Hierdie siening van gemeenskap onderstreep die kortsigtigheid van
oortuigings oor individuele ongelykheid en klassestratifikasie
waarvolgens daar op ander neergesien word weens die vermeende
mindere ekonomiese bedrywighede (byvoorbeeld die vermeende
ondergeskikte handewerk en fisiese arbeid) waarmee hulle hulle
besighou, want dit is juis weens die netwerk van interafhanklikheid
van alle konstruktiewe ekonomiese bedrywighede dat elke besondere
aktiwiteit — en prestasie — moontlik gemaak word. ʼn Realistiese

Politokrasie 301
siening van die werking van ʼn gemeenskap met die spesialisasie wat
dit meebring, onderstreep juis dat daar gelyke respek vir alle
konstruktiewe bedrywighede behoort te wees, aangesien elkeen
noodsaaklik is vir die instandhouding van die ander en van die
gemeenskap as geheel. In plaas van ʼn rangorde moet die klem eerder
wees dat elke konstruktiewe bedrywigheid so goed en deugdelik
moontlik gedoen moet word. Sodoende word nie net aan elke individu
erkenning verleen nie, maar word die algemene geluk van die
gemeenskap terselfdertyd bevorder.
Elke individu het derhalwe ʼn wesenlike belang by die
instandhouding van die grootste moontlike en uiteenlopende rykdom
van vaardighede en bedrywighede waarby ander mense betrokke is.
Individue het ʼn gemeenskaplike belang dat elke ander individu se
vaardighede en deugde maksimaal verwesenlik word, aangesien dit
tot almal se voordeel strek. Die deugde en prestasies van ʼn bepaalde
individu is derhalwe nooit net tot daardie individu herleibaar en aan
hom te danke nie. Daardie individu is nooit die uitsluitlike individuele
outeur van sy prestasies nie en ook nooit die uitsluitlike bevoordeelde
daarvan nie. Die (gespesialiseerde) gemeenskap is deels die
kollektiewe outeur van die prestasies en ook die bevoordeelde
daarvan. (Gelyke wedersydse respek is ook ʼn wesenlike eienskap van
burgerskap en word by die bespreking van politai hieronder verder
uitgepluis.)
Openbare instellings, fasiliteite en prosesse
Gemeenskappe kan net werklik deur middel van openbare instellings,
fasiliteite en ooreengekome prosesse optimaal funksioneer. Daar
bestaan ʼn enorme hoeveelheid instellings en fasiliteite van hierdie
aard: skole, universiteite en kolleges, instellings van (demokratiese)
openbare (politieke en ekonomiese) besluitneming en uitvoering,
howe en dergelike instellings en prosesse vir geskilbeslegting,
polisiedienste, paaie en dergelike verbindingsweë, biblioteke,
teaters, openbare media, openbare pleine van sosiale byeenkoms,
instellings wat openbare dienste lewer, mediese en maatskaplike
instellings en talle meer. Hierdie instellings, fasiliteite en prosesse is
die gemeenskaplike bates van almal — van alle lede van die
gemeenskap/pe wat daaraan deelneem en daardeur bevoordeel
word. Dit is die instrumente wat gemeenskappe bestendig en
waardeur ʼn sinvolle en gelukkige bestaan moontlik gemaak word. Dit
is openbare bates van algemene belang. Dit bestaan nooit slegs vir
een persoon ter uitsluiting van ander nie; dit kan nie deur een individu
ter uitsluiting van ander benut word nie. Sodanige instellings,
fasiliteite en prosesse is openbare bates. Wanneer dit skade ly en nie
behoorlik funksioneer nie, ly almal daaronder en wanneer dit gesond
is en glad funksioneer strek dit tegelyk tot almal se voordeel.

302 Hoofstuk 10
Sommige hiervan, byvoorbeeld die wetgewende, uitvoerende en
regsprekende instellings, is volbloed res publicae. Dit is gesamentlike
openbare ondernemings en private inisiatief speel geen rol nie. Daar
is egter ook ander wat weliswaar private ondernemings is, maar tog
tegelyk gedeeltelik res publicae is. Dit is instellings wat die produk
van private inisiatief is, maar openbare diens lewer en die
gemeenskap in die breë dien. Die integriteit van die private inisiatief
wat agter sulke ondernemings lê, verdien beskerming. Hierdie
instellings is per slot van sake die produk van ʼn goedfunksionerende,
gespesialiseerde gemeenskap, waarop hierbo gewys is. Die
gemeenskap het as ʼn geheel ʼn belang by sodanige instellings. Ofskoon
die gemeenskap uiteraard nie volskaalse besluitnemingsbevoegdheid
daaroor het nie, het dit ten minste inspraak daaroor.
Die res publicae wat hier ter sprake gebring is, is natuurlik nie ʼn
volledige uiteensetting van die geheel van die gemenebes nie. Verder
was die fokus ook in die eerste plek op die gemenebes van die
tuistelike gemeenskap wat soos verduidelik is, natuurlik nie die
enigste gemeenskap is nie. Die fokus verskuif nou na die politai. Wie
is dan diegene wat oor die res publicae beslis? Dit is natuurlik die
burgers — die politai. Wie is egter die politai, gesien vanuit ʼn
politokratiese perspektief? Is dit bloot alle lede van ʼn gemeenskap, of
is daar bykomende kwalifikasies vir burgerskap — vir deelname aan
mede-regering? By die bespreking hiervan moet ons weer in gedagte
hou dat burgerskap ʼn veelsferige begrip is. ʼn Persoon is potensieel die
burger van verskeie gemeenskappe — vanaf tuistelike tot meer
omvattende gemeenskappe en uiteindelik van ʼn wêreldgemeenskap.
Ofskoon dit die geval is, val die klem in die bespreking van politai wat
nou hieronder volg, weer op burgerskap van die mees wesenlike
boustene van ʼn politokratiese orde, naamlik van die tuistelike
gemeenskap.
4 Burgers - politai
Die konsep polites verskil wesenlik van die konsep individu. Ook nie
alle volwasse individue is volgens ʼn politokratiese sienswyse politai
nie. Die territoriaalstaatlike beskouing van burgerskap erken
weliswaar die onderskeid tussen die twee, maar volgens die
politokratiese siening is die verskil wesenlik.
4.1 Burgers teenoor individue; res publicae teenoor die
private domein
Wanneer van individue gepraat word, word daar verwys na mense in
hulle private hoedanigheid — mense wat hulle besig hou met die
najaag van private en persoonlike belange, behoeftes, belang-

Politokrasie 303
stellings, doelwitte, voorkeure, liefdes, smake, vreugde, plesier en
geluk, mense betrokke by verhoudings van ʼn private en dikwels van ʼn
intieme aard, dit wil sê by gesins-, familie, liefdes-, erotiese,
vriendskaps-, asook werks-, sake- en dergelike verhoudings. Hierdie
verhoudings hoort almal tot die private domein. Individue is op baie
plekke met hierdie soort dinge besig: in die privaatheid van hulle
wonings maar ook daarbuite. Wanneer mense in ʼn ekonomiese
hoedanigheid optree en saketransaksies aangaan, ʼn diens-, koop-, of
huurkontrak sluit wat uiteindelik ʼn effek op private boedels het, tree
hulle weliswaar nie binne die intieme private ruimte op nie. Tog is die
soort belang waarmee hulle hul besig hou, steeds individueel. Ofskoon
daar van regsweë maatreëls bestaan om hierdie verhoudings deels te
reël en vergrype en uitbuiting te verhoed, te bestraf ensovoorts, is
hierdie verhoudings inherent privaat. Hoe meer privaat die
verhoudings is, des te minder behoort dit aan openbare regulering
onderworpe te wees. Ons is almal individue en ons almal stig
verhoudings van private aard en is daarby betrokke. Dit doen ons by
uitstek op grond van private voorkeure. Hierdie verhoudings spruit
voort uit die persoonlike samestelling, geskiedenis en agtergrond van
elke individu. Dis gewoonlik so uniek en persoonlik dat mense die
betrokke persoonlike strewes, smake, voorkeure, eienaardighede en
behoeftes nie werklik aan ander kan kommunikeer en rasioneel kan
verduidelik nie. Ander individue kan hierdie dinge weens die
persoonlike en dikwels intieme aard daarvan gewoonlik nie
daadwerklik meeleef nie. Ons kan nouliks meer doen as om te aanvaar
dat smaak verskil. Hierdie verhoudings val binne die uitsluitlike
belewenisterrein van die betrokke individue. As ʼn individu deur
hierdie individuele dinge bevoordeel word en vreugde ervaar, is dit
eintlik net syne wat hy hoogstens deels met ʼn klein klompie mense
met wie hy in ʼn hegte privaat verhouding verkeer, kan deel. En as hy
skade ly, ly hy eintlik alleen. Ander kan nie werklik meevoel en saam
ly nie, al betuig hulle opregte medelye en meegevoel.
Terwyl alle mense individue is, is almal egter nie burgers nie.
Burgerskap dui mede-regering aan en mense is burgers wanneer hulle
mede-regeerders van die res publicae is en in wisselwerking met
ander burgers oor die gemenebes — die openbare sake van algemene
belang vir almal — beskik en regeer. Wanneer hier na burgers en
burgerskap verwys word, dra dit die politokratiese betekenis van die
amp van mede-regering oor die gemenebes. 13
13
Hierdie siening van burgerskap put onder andere uit Aristoteles se siening van
burgerskap en van burgerlike deug. ’n Burger verklaar Aristoteles (n 11 hierbo)
Boek III, hoofstuk 13 131 ‘... has a share both in ruling and in being ruled.’ In Boek
III, hoofstuk 1 103 verklaar Aristoteles dat dit duidelik is dat ’n burger iemand is

304 Hoofstuk 10
Die onderskeid tussen die burger en die individu val saam met die
onderskeid tussen private sake en die res publicae. In ʼn politokratiese
bestel is die res publicae die terrein van politieke besluitneming
teenoor private sake wat buite die politiek — buite die res publicae —
val en aan individue oorgelaat word om in hulle private hoedanigheid
daaroor te besluit. Toegegee, die onderskeid is nie klinkklaar nie. Dit
beteken egter nie dat dit nie steeds van belang is nie. Onderskeide in
sosiale en politieke sake is per slot van sake nooit klinkklaar nie. Die
onderskeid moet daarom deurlopend aangewend word om te help
verseker dat die integriteit van sowel die res publicae as die private
sfeer in stand gehou word.
Wanneer dinge van die private sfeer verkeerdelik vir ʼn res publica
aangesien word en dus die onderwerp van politieke besluitneming
word, raak die politieke orde voorskriftelik en totalitêr. Bemoeisieke
individue kry dan die bevoegdheid om in die private sake en
lewensstyle van ander in te meng en aan hulle voor te skryf hoe hulle
hul private lewens moet inrig. Regsvoorskrifte word as dwangmiddel
misbruik om individuele konformering in die private sfeer te
bewerkstellig oor sake wat niks met die gemenebes en met ander
individue te doen het nie. Individuele outonomie en keuses oor
private sake word sodoende ontneem en die private sfeer sonder
regverdiging ingekort. Dit kom neer op ʼn onverskoonbare skending
van die individuele menswaardigheid, vryheid en privaatheid van
mense wat aan hierdie voorskrifte onderwerp word. Die private sfeer
word in die res publicae geabsorbeer, wat meebring dat die openbare
diskoers oor die res publicae verkeerdelik in beslag geneem word deur
mense se privaat sake. Die politiek wat oor res publicae moet gaan,
word gevolglik in ʼn slegte lig gestel en benadeel omdat dit vir
vergrype in die private domein misbruik word. Die beskerming van
individue teen politieke ingryping en voorskrif en die
ooreenstemmende beskerming van individuele regte is deel van die
winste van die moderne era. Dit bied juis ʼn skans teen vergrype teen
individue in die private domein. Dit is ook belangrik vir die
instandhouding van politieke gemeenskappe en is daarom ook
ooreenkomstig ʼn politokratiese sienswyse van groot waarde.
Die misbruik van die politiek om individuele keusevryheid te skend
en sodoende die private sfeer te skend, is egter nie net nadelig vir
13 wat daarop geregtig is om aan die uitoefening van gesag, sowel raadplegend as
regsprekend deel te neem. Sien ook Boek 3, hoofstuk 5 112. In ooreenstemming
met Aristoteles se siening van burgerskap is sy siening van burgerlike deug soos hy
dit in Boek III, hoofstuk 4 109 beskryf: ‘But is it surely a good thing how to obey as
well as how to command, and I think we might say that the goodness of the
citizen is just this — to know well how to rule and be ruled.’ Sien ook 110 in
dieselfde hoofstuk waar Aristoteles in dieselfde trant uitbrei. Die duidelike
onderskeid tussen die burger en die individu bring mee dat die maatstawwe vir ’n
goeie burger en ʼn goeie individu ook verskil. (Boek III, hoofstuk 4 107).

Politokrasie 305
individuele menswaardigheid, vryheid en privaatheid nie. Meer nog,
dit is boonop nadelig vir die politieke gemeenskap en vir burgerskap.
Dit misbruik die res publicae vir optrede teen individue in hulle
private domein. Sodoende word die integriteit van die gemenebes wat
slegs openbaar is, geskend met optrede wat nie daarby hoort nie en
word die res publicae se reputasie tot nadeel van politieke deelname
aangetas. Dit bring mee dat burgers op grond van private
aangeleenthede en voorkeure wat met die res publicae en die amp
van burgerskap niks te make het nie, uit die sfeer van openbare
deelname gehou word. Die miskenning van individuele vryheid, wat op
die individu in die private sfeer inbreuk maak, is derhalwe tegelyk ook
vir die uitoefening van burgerskap en vir die politieke deelname
nadelig, want in die openbare sfeer word individue se private keuses
teen hulle gehou, wat meebring dat die uitoefening van hul
burgerskap bemoeilik word. Vir die res publicae en die politiek bring
dit ʼn dubbele nadeel mee. Aan die een kant word daar teen
(individuele) burgers in hul hoedanigheid as burgers gediskrimineer
oor sake wat nie op burgerskap en die gemenebes betrekking het nie.
Terselfdertyd strek dit tot nadeel van die politieke gemeenskap — een
van die belangrike res van die res publicae — as geheel, omdat die
politieke bydrae wat hierdie burgers tot die politieke gemeenskap as
geheel kan lewer, verbeur word.
Op die terrein van politieke deelname oor die sake van die
gemenebes behoort mense met mekaar as burgers te doen te kry.
Binne hierdie sfeer moet mense mekaar beoordeel op grond van hul
menings, insigte en oordele oor openbare sake en nie ingevolge hulle
psigiese opset, persoonlikhede en private lewenstyl en keuses nie. Die
punt is dat die maatstawwe vir goeie burgerskap teenoor ʼn goeie
individu uiteenlopend is. ʼn Persoon kan ʼn voortreflike burger wees
sonder om noodwendig ʼn besonder voorbeeldige individu te wees.
Daarenteen kan ʼn deugsame individu bes moontlik nie aan die
maatstawwe van burgerskap voldoen nie. Die maatstawwe verskil. 14
Indien hierdie onderskeid tussen die goeie individu en die goeie
burger nie ingesien word nie en die maatstawwe van die private op die
openbare toegepas word en omgekeerd, word sowel die burger as die
individu te na gekom en word die integriteit van die private sfeer én
die openbare sfeer, waarbinne die politiek moet afspeel, geskend.
Hierdie probleem kan in enige politieke gemeenskap — groot of klein
— voorkom, maar dit is veral in klein nie-getalryke tuistelike
gemeenskappe waar dit op sy ergste kan raak en sodoende ʼn
14 Aristoteles (n 11 hierbo) Boek III, hoofstuk 4 107 maak ’n punt daarvan om dit te
verduidelik en kom tot die gevolgtrekking:
Clearly then it is possible to be a good and serious citizen without having
that goodness which makes a good man good.
Sien ook verder Boek III, hoofstuk 13 129.

306 Hoofstuk 10
gemeenskap kan vernietig. In ʼn beperkte politieke gemeenskap is dit
makliker vir ʼn klein groepie puriteine om beheer te verkry en in naam
van die gemenebes hul puriteinse oortuigings van hoe mense hul
privaat lewens moet inrig, individue se privaat lewens te reguleer.
Sodoende verval die politieke gemeenskap tot ʼn benoude, puriteinse,
totalitêre orde wat individuele menswaardigheid en vryheid sowel as
die politieke gemeenskap met een slag nekomdraai. Dit is onder
andere om hierdie rede dat tuistelike politieke gemeenskappe,
ofskoon hulle die grondslag van ʼn politokratiese orde moet wees, aan
die korreksie van groter politieke gemeenskappe moet blootstaan.
(sien 2.2.2 hierbo). Dit is ook om hierdie rede dat die optimale grootte
van tuistelike gemeenskappe, wat hieronder in 4.4 behandel word, so
belangrik is.
4.2 Burgerskap
Uit die onderskeid wat hierbo tussen die individu en die burger getref
is, blyk dit reeds duidelik dat alle mense in ʼn politieke gemeenskap
nie noodwendig burgers is nie. Hierdie punt is een van die grondslae
van politokrasie. Dit baken die onderskeid af tussen staatlike
burgerskap en burgerskap in die politokratiese sin. Dit is ook die
grondslag vir die onderskeid tussen massokrasie — die demokrasie van
die territoriale staat (sien hoofstuk 7.4) — en politokratiese
demokrasie. Dit word vervolgens toegelig.
Burgerskap in die politokratiese sin het, soos burgerskap in die
staatlike sin, natuurlik ook ʼn juridiese betekenis. Daar is per slot van
sake aan die begin van die bespreking van politokrasie in hierdie
hoofstuk aangedui dat politokrasie ʼn politiek-konstitusionele orde
beskryf, wat noodwendig beteken dat sentrale konsepte van die
politiek ook juridies verreken moet word. By die bespreking van
burgerskap is die vertrekpunt egter polities eerder as juridies.
In die territoriale staat is burgerskap wesenlik ʼn bepaalde status
wat vir alle praktiese doeleindes permanent en staties is. As jy een
maal ʼn burger is, bly jy ʼn burger totdat jy die territoriale staat
waarvan jy ʼn burger is, verlaat en aan die vereistes vir burgerskap van
ʼn nuwe staat voldoen. Soos verduidelik, is burgerskap (politeia)
primêr ʼn politieke amp en hoedanigheid — die hoedanigheid
waarvolgens ʼn persoon saam met sy mede-burgers die sake van die
politieke gemeenskap behartig en daaroor regeer. Hierdie burgerskap
is egter tydelik, wisselvallig en dinamies. Jy word en bly burger vir
solank jy jou met die res publicae bemoei en aan die mede-regering
van die gemenebes deelneem. Jy hou op om burger te wees sodra jy
jou bemoeienis met en deelname aan die mede-regering van die
gemenebes staak en word weer burger sodra jy dit hervat. Toegang
tot burgerskap bly egter altyd oop vir alle (handelingsbevoegde) lede

Politokrasie 307
van die betrokke politieke gemeenskap. Dit hang van die vrye besluit
van elke lid van die politieke gemeenskap af. Indien ʼn persoon verkies
om sy energie uitsluitlik aan sy private sake te bestee, is dit sy saak.
Daarmee verkies hy om nie ʼn burger te wees nie en dat diegene wat
dit wel wil wees sonder hom oor die gemenebes kan regeer. Sy
burgerskap is dus potensieel en nie daadwerklik nie. Hy kan die amp
van burgerskap egter opneem (of herwin), bloot deur weer by die
bedrywighede van die gemenebes betrokke te raak en daadwerklik
aan mede-regering te begin deelneem. Baie mense toon nooit enige
belangstelling in openbare aangeleenthede nie en vind volledige
bevrediging en genoegdoening in die private domein. Hulle beklee dus
nooit die amp van polites nie. Hulle het geen erg aan die gemenebes
nie en ontwikkel ook nie die kennis, insig en oordeel wat met die
regering daaroor gepaard gaan nie. Politokrasie plaas ʼn hoë waarde
op burgerskap. Daarom is dit jammer dat so-iets gebeur. Nog meer
jammerlik as dit, is egter om aan hierdie ongeërgdes en onkundiges
seggenskap of medeseggenskap oor die gemenebes toe te ken.
Daardeur word die klaaglike teenoorgestelde van politokrasie — ʼn
idiotokrasie 15 — in die hand gewerk: Diegene wat nie in die
gemenebes geïnteresseerd is nie, in plaas van diegene wat juis in die
res publicae belangstel, hulle daarmee bemoei en in interaksie met
ander burgers hulle kennis en oordeel daaroor slyp en ontwikkel, word
die mede-regeerders van die politieke gemeenskap. Politokrasie
verwerp die idiotokrasie van die onkundiges en ongeërgdes (die niepolitai)
en wil in plaas daarvan regering deur daadwerkliklike burgers
— politai — bewerkstellig.
Die sentrale konsep van demokrasie in die territoriale staat is die
van stemgeregtigde kieser. Politieke deelname gaan hiervolgens
wesenlik daaroor om te stem. Binne hierdie opset is mense se
politieke belangstelling, kennis, insig en oordeel oor die res publicae
irrelevant. Net soos burgerskap dui kieserskap ook ʼn permanente
status (en die meegaande kompetensie om te stem) aan. ʼn Persoon
word stemgeregtig op grond van die formele maatstawwe dat hy ʼn
burger van ʼn bepaalde staat is en ʼn voorgeskrewe ouderdom bereik
het. Die versweë veronderstelling is dat wanneer ʼn individu ʼn
vasgestelde ouderdom bereik het, dit hom in staat stel om met ʼn
voldoende oordeel aan openbare sake deel te neem. Vroeër — voordat
algemene volwasse stemreg die wesenselement van (staatlike)
demokrasie geword het — is daar met allerlei ander maatstawwe soos
eiendoms-, klasse-, geletterdheids- of geslagsmaatstawwe gewerk om
die toegang tot politieke deelname en uitoefening van stemreg te
reguleer (en ook om mense daarvan te weerhou). Daar mag aangevoer
word dat ten minste sommige van hierdie maatstawwe aanduidend is
15
Idiotokrasie is afgelei van idiotos, die Griekse woord vir ’n persoon wat nie in die
sake van die polis geïnteresseerd is nie.

308 Hoofstuk 10
van mense se bevoegdheid om aan prosesse van openbare
besluitneming deel te neem. So kon aangevoer word dat eiendomsreg
oor grond of die generering van inkomste op ʼn groter belang by die
funksionering van die politieke gemeenskap dui en meer
verantwoordelike politieke deelname en besluitneming in die hand
werk.
Hierdie maatstawwe deel egter dieselfde wesenlike gebrek,
naamlik dat dit die onderskeid tussen enersyds die gemenebes en
burgerskap en andersyds die private domein en die individu ignoreer.
Al hierdie maatstawwe wat aangewend word, is basies maatstawwe
van ʼn private aard en geeneen is relevant vir die politiek en dus vir
mede-regering oor die gemenebes nie. Wat het private kwessies soos
ʼn persoon se geslag, geletterdheid, inkomste of ouderdom per slot
van rekening met sy vermoë tot oordeelkundige deelname aan sake
van die gemenebes te doen? Ongeag hierdie kwessies mag ʼn persoon
op ʼn glyskaal óf uiters geskik óf uiters ongeskik wees vir deelname aan
en beskikking oor die res publicae — of iewers daartussen lê. Hierdie
faktore werp insigself egter geen lig op geskiktheid om aan die
politiek deel te neem en mede te regeer nie.
Die toegang tot deelname aan die politiek (die daadwerklike
uitoefening van burgerskap) moet bepaal word deur polities relevante
maatstawwe. Dit is nie eiendom, inkomste, akademiese kwalifikasies,
of die blote juridiese status van burgerskap wat aangewend moet
word as maatstaf om te bepaal of ʼn persoon aan die politiek mag
deelneem nie. Al hierdie maatstawwe versuim om die onderskeid
tussen die individu en die burger te verreken. Dit maak private
maatstawwe wat vir die hantering van die gemenebes irrelevant is, op
die terrein van die politiek van toepassing. Hierteenoor is die kritiesrelevante
faktor die vraag of ʼn persoon na vore tree om die amp van
burger op te neem om sodoende aan die beskikking oor die res
publicae deel te neem. Dit gebeur wanneer ʼn persoon as burger van
ʼn politieke gemeenskap belangstelling toon en hom daadwerklik
toewy aan sake van die res publicae en mede daaroor regeer.
Die toeken van algemene volwasse stemreg bloot op grond van die
bereiking van bepaalde minimum-ouderdom is teen hierdie
agtergrond onvanpas. Die geskiktheid om oordeelkundig aan die sake
van die gemenebes mee te doen, hang per slot van sake nie af van ʼn
faktor wat in die eerste plek van ʼn private aard is, soos ouderdom nie.
Uiteraard moet ons ʼn minimum-ouderdom vir politieke deelname
vasstel, bloot omdat menslike ervaring leer dat goeie oordeel
gewoonlik iets is wat eers met volwassenheid ontwikkel. Dit beteken
egter nie dat die blote bereiking van dié ouderdom (gelyke) politieke
seggenskap moet meebring nie. Inteendeel, soos reeds uit die
bespreking hierbo blyk, behoort die deurslaggewende faktor te wees
of ʼn persoon as burger daadwerklik sy burgerskapsamp opneem en

Politokrasie 309
mede-regeer. Aan die een kant mag dit op ouderdom twintig gebeur,
maar aan die ander kant mag ʼn sestigjarige geen belangstelling hierin
toon nie en gevolglik nie ʼn burger wees nie. Die uitoefening van die
amp van burgerskap is vanuit ʼn politokratiese raamwerk, anders as
volgens staatlike demokrasie, nie in die eerste plek geleë in die
vlietende uitoefening van stemreg, een maal in ʼn paar jaar nie, maar
wel in deelname aan die bespreking van, besluitneming en waak oor
die res publicae. Veral in die lig van die feit dat die tuistelike
gemeenskap van veel beperkter omvang as die territoriale staat is, is
die faktor van daadwerklike openbare bespreking, besluitneming en
administrasie van die gemenebes deur die burgery veel meer haalbaar
as in die massokrasie van die territoriale staat.
Inaggenome hoe burgerskap in ʼn politokratiese sin beskou word,
vertoon demokrasie, politokraties beskou, veral twee wesenlike
verskille met staatlike massokrasie.
Eerstens is die konstituerende elemente van die politokrasie nie
alle stemgeregtigde kiesers nie, maar ʼn getal-beperkte korps van
politai. In ʼn politokratiese bestel voer ʼn polities-relevante korps van
burgers die politieke diskoers en regeer hulle oor die gemenebes.
Regering is derhalwe in die beheer van ʼn elite. Dit is egter ʼn polities
relevante elite van burgers wat hulle eliteskap dank aan hulle polities
tersaaklike belang by en toewyding aan die res publicae. Hulle
kwalifiseer vir regering op grond van polities-relevante maatstawwe.
Dit is egter ʼn oop — ʼn toeganklike — elite en nie ʼn geslote aristokrasie
nie, want, soos verduidelik is, is die amp van burgerskap dinamies van
aard en kan enige lid van die betrokke politieke gemeenskap
burgerskap verwerf en verbeur, of as hulle verkies om hul lewens
uitsluitlik in die private sfeer te lei, die amp nooit opneem nie. Die
punt is dat regering in die territoriale staat, hoe demokraties dit ook
al mag voorgee om te wees, altyd tot uitdrukking kom in die een of
ander vorm van elite-regering. Die bespreking van die demokratiese
legitimiteitsfiksie in hoofstuk 7 het dit duidelik aan die lig gebring.
Politokrasie erken die realiteit van elite-regering, maar wil verseker
dat dit ʼn politiek tersaaklike en gekwalifiseerde oop elite is; nie ʼn
plutokratiese elite van die rykstes of ʼn party-elite van die besgeorganiseerdes
of iets dergeliks nie.
Tweedens is die fokus van demokrasie, politokraties beskou, in die
eerste plek die deurlopende voer van die politieke diskoers tussen ʼn
oop politokratiese elite bestaande uit ʼn politiek-belangstellende en
toegewyde korps burgers en die deurlopende waak en regeer oor die
gemenebes. Daarenteen is die kern van die politiek van staatlike
demokrasie die periodiek vlietende uitoefening van stemreg deur
dikwels apatiese en onkundige individue wat periodiek gemobiliseer
word om ʼn dikwels net so oningeligte en onoorwoë stem uit te bring
uit hoofde van persoonlike voordeel, partylojaliteite, doeltreffende

310 Hoofstuk 10
party-organisasie, stereotipes, finansieel ondersteunde mediamanipulasie
en dergelike irrelevante oorwegings en faktore.
4.3 Burgerskaplike gelykheid
In die res publica ontmoet burgers mekaar as gelykes omdat hulle die
gemeenskaplike en gelyke status van burgerskap (politeia) deel. Hulle
deel in die gelyke bemoeienis met en regering oor die gemenebes.
Hierin tel private statusse, hoedanighede en bedrywighede soos
geslag, professie, ambag, rykdom en dies meer, wat andersins
moontlik ongelykhede mag meebring, nie meer nie. 16 Dit is heeltemal
irrelevant. ʼn Persoon se prestasies of wanprestasies in die privaat
domein is geen aanduiding van sy geskiktheid as burger nie. ʼn Swak
presteerder in die private domein mag heel moontlik ʼn uitstekende
burger wees, goeie oordeel oor die sake van die gemenebes aan die
dag lê en dus op die gebied van mede-regering oor die gemenebes
uitblink. Daarenteen mag ʼn briljante wetenskaplike, akademikus,
regsgeleerde, predikant, ambagsman of dergelike spesialis vanweë
die feit dat sy aandag deur sy werk in beslag geneem word, ʼn swak
burger met ʼn treurige oordeel oor die sake van die gemenebes wees.
Die punt is dat die sake van die gemenebes ʼn eiesoortige kundigheid,
oordeel en vaardigheid, los van private hoedanighede en
bedrywighede, verg. Dit is die vermoë om in wisselwerking met medeburgers
oordeelkundig oor die gemenebes te regeer. Hierdie vermoë
word primêr bevorder wanneer daar voortdurend met die gemenebes
gehandel word. Spesialisasie in die professies, die handel en die
tegnologie ensovoorts slyp die vermoë om doeltreffendheid binne die
betrokke gespesialiseerde terrein op te tree. Hierdie ingeoefende
fokus op ʼn bepaalde terrein beteken egter gewoonlik dat die
ingeoefende uit sy diepte is in ander gespesialiseerde terreine
behalwe sy eie. Daar is per slot van sake nouliks tyd om aan iets
anders aandag te gee. Net so neig die spesialis om ook uit sy diepte te
wees op die (politieke) terrein van die res publicae, aangesien dit ook
buite sy terrein val. Ofskoon spesialisasie ekonomies noodsaaklik is,
neig dit terselfdertyd om ʼn sin vir en vaardigheid en oordeel oor die
res publicae af te leer en af te stomp. Natuurlik kan ʼn spesialis ʼn groot
16 Dit is ook reeds deur Aristoteles ingesien en toegelig. Sien byvoorbeeld Aristoteles
(n 11 hierbo) Boek III, hoofstuk 4 119-110. Veel later, in 1790, sluit Edmund Burke
in sy Reflections on the Revolution in France (1968) 133 hierby aan. Hy verklaar
oor professionele mense: ‘Their very excellence in their particular functions may
be far from a qualification for others. It cannot escape observation, that when
men are too much confined to professional and faculty habits, and, as it were,
inveterate in the recurrent employment of that narrow circle, they are rather
disabled than qualified for whatever depends on the knowledge of mankind, on
experience in mixed affairs, on a comprehensive connected view of the various
complicated external and internal interests which go to the formation of that
multifarious thing called a state.’ Op 138-9 van sy werk brei Burke verder hierop
uit.

Politokrasie 311
bydrae tot die politiek lewer. Indien hy daarin slaag, is die sukses
egter nie te danke aan sy buite-politieke spesialisasie nie, maar juis
aan die feit dat hy naas sy gespesialiseerde vermoëns ʼn vaardigheid
en oordeel met betrekking tot die res publicae ontwikkel het. 17
In ooreenstemming met hulle gelyke status as burgers oor die sake
van die gemenebes, behoort die politieke diskoers ook op ʼn grondslag
van gelykheid af te speel. Die sake van die res publicae is per slot van
rekening almal se gemeenskaplike openbare saak en daarom behoort
geen burger deur ʼn ontoeganklike vaktaal van die politieke diskoers
uitgesluit of afgeskrik te word nie. Die vrae na die res publicae wentel
om die saaklike hantering van die openbare sake van algemene
belang. Die bespreking word nie gevoer in vakwetenskaplike jargon
van byvoorbeeld die morele filosoof, ekonoom, teoloog, fisikus,
politikoloog, ingenieur, juris, chemikus, en dies meer nie. Wanneer ʼn
teoloog byvoorbeeld die sake van die gemenebes in teologiese terme
sou voer, is daar vanuit die staanspoor ongelykheid in die bespreking
wat slegs vir sekere ingewydes toeganklik is, maar alle ander uitsluit.
Dit verongeluk burgerskaplike gelykheid en plaas teoloë in die
voorgestoeltes van die politieke diskoers oor die gemenebes. Dit is
onaanvaarbaar, want hoe godsdienstig ter sake die teologiese diskoers
ook al mag wees, is dit vir die beslissing oor die res publicae
irrelevant. En omdat dit ongelykheid tussen burgers meebring en die
diskoers oor die gemenebes aan bande lê, is dit boonop nadelig vir die
gemenebes. Wanneer morele kwessies ter sprake is, wat vir die
gemenebes van belang mag wees, moet die diskoers daaroor
eweneens gevoer word in politieke taal waartoe almal gelyke toegang
het. Juridifisering van die res publicae hou dieselfde nadeel in dat
openbare sake wat almal raak deur ʼn juridiese elite aan die hand van
juridiese terme vir ʼn regselite ingepalm word en dat die burgery aan
ʼn oënskynlik beterwetende juridiese elite uitgelewer word. Met die
opkoms van die territoriale staat en, in die besonder, weens die
belang van menseregte is hierdie probleem tans juis besonder ter sake
(sien hoofstuk 8.3.4). Daar is natuurlik niks fout daarmee om deur
deskundiges voorgelig te word nie. Trouens, veral voorligting oor
ekonomiese kwessies is hier van belang omdat dit per slot van sake
heg met die algemene welstand van die gemenebes verweef is. Dié
advies soos enige ander professionele advies moet egter in
verstaanbare taal aan alle burgers oorgedra word, sodat die besluite
uiteindelik behoorlik voorgeligte besluite van die burgers self kan
wees. Dit moet nie afstanddoening van die regeerplig deur die burgers
self meebring nie.
17
Dit hang saam met die onderskeid tussen die deugsame burger en die goeie
individu, waarop reeds onder andere met verwysing na Aristoteles gewys is.

312 Hoofstuk 10
4.4 Omvang
Politokrasie doen weg met burgerskap se uitsluitlike vereenselwiging
met die territoriale staat en verbind dit daarenteen primêr met
beperkter en hegter tuistelike gemeenskappe waar ʼn res publica in
reële terme bestaan en meer regstreeks en intiem deur die burgery
beleef word. Burgerskap is per slot van sake afhanklik van die bestaan
van ʼn ryk gemenebes wat alleen in tuistelike gemeenskappe
teenwoordig is. Hierdie siening van burgerskap steun onder andere op
ʼn ryk tradisie wat burgerskap van ʼn klein en hegte politieke eenheid
afhanklik stel en dit daarmee vereenselwig. Dit blyk reeds uit die
Griekse verbintenis tussen die burger en die stadstaat (polites en
polis), maar gaan verder as dit. Die Nederlandse burger, Engelse
citizen en burgher, Duitse Bürger en Franse citoyen het dit in gemeen
dat hulle almal verbind word met die geografies en demografies
beperkte, homogene en outonome burcht (burg), borough, city en
cité. Die burg (en sy sinonieme begrippe) verwys na ʼn militêre
vesting, ʼn fort, te wete ʼn verskanste, ommuurde of versterkte plek.
Burgers, wat hiervan afgelei is, is die bewoners van die burg en, meer
in besonder, diegene wat die burg mede-regeer en saam met ander
burgers die verdediging, beveiliging en algemene welsyn van die burg
behartig. 18 Hierdie siening van burgerskap strook met die
politokratiese beskouing daarvan en weerklink ook in Aristoteles se
burgerskap-siening in ʼn demokrasie.
Juis hierdie vereenselwiging van burgerskap met in die eerste plek
die kleiner en hegter politieke gemeenskap, plaas die vraag op die
voorgrond: wat behoort dan die optimale omvang van die tuistelike
gemeenskap te wees? Hoe groot moet dit wees om ʼn politieke
gemeenskap met beduidende res publicae en burgerskap te huisves?
Waar lê die kritiese ewewig tussen ʼn te klein en ʼn te groot
gemeenskap om ʼn tuistelike politieke gemeenskap moontlik uit te
maak? 19
18 Vir die etimologies verbintenis tussen burg en burger, vergelyk byvoorbeeld:
Nederlands: JW Muller en A Kluyver Woordenboek der Nederlandsche Taal (1902)
(Derde Deel) Martinus Nijhof, AW Sijthoff Gent kolom 1895-1908; N van Wijk
Franck’s Etymologisch Woordendoek der Nederlandsche Taal Matinus Nijhof
(1912) 100; Engels: W Little et al Shorter Oxford Dictionary: On historical
principles (voorberei, hersien en geredigeer deur CT Onions; derde uitgawe
herorganiseer deur GWS Friedrichsen Vol 1 Clarendon Press Oxford (1978) 253;
351; Duits: W Pfeifer et al Etymologisches Wörterbuch des Deutschen: A-G
Akademie-Verlag Berlyn (1989) 232-233; E Seehold Etymologisch Wörterbuch der
Deutschen Sprache Walter de Greuyter Berlyn (1989) 114-115; Frans: A Dauzat et
al Nouveau Dictionnaire Étymologique et Historique Librairie Larousse Paris
(1987) 169.
19 Hierdie vraagstuk is sedert die Klassieke Griekse politieke filosofie ter sake en
word onder andere deur Aristoteles (n 11 hierbo) Boek VII, hoofstuk 4, veral op
266 behandel.

Politokrasie 313
Daar bestaan nie ʼn enkele antwoord hierop nie, maar daar is wel
aanduidings wat ʼn antwoord hierop help verstrek — aanduidings wat
almal reeds geïmpliseer word in die politokratiese sienswyse, soos tot
dusver uiteengesit. By die bespreking van optimale grootte of omvang
het ons al drie die tuistelike gemeenskappe wat hierbo onderskei is,
in gedagte, maar die klem val veral op die eerste — die plaaslike
kultuurgemeenskap waar ʼn homogene kultuurgemeenskap dieselfde
plek deel.
Die territoriale staat, so is geargumenteer, is gewoon te
omvattend om ʼn politieke gemeenskap, burgerskap en demokrasie in
stand te hou. Burgerskap, wat impak en mede-regering veronderstel,
is moeilik haalbaar en demokrasie degenereer tot massokrasie. Dié
dinge is reeds breedvoerig bespreek. Aan die ander kant kan ʼn
gemeenskap egter ook te klein wees om ʼn politieke gemeenskap
moontlik te maak omdat burgerskap, ʼn gemenebes en demokrasie,
net soos in ʼn te omvattende opset verydel kan word. Politokrasie mik
per slot van sake op lewendige politieke gemeenskappe, waarin die
beoefening van burgerskap as openbare saak voorop staan. Juis
daarom is dit noodwendig veel meer omvattend as enige private
gemeenskap. Dit kan dus nooit te klein wees nie, want dan verdwyn
die openbare karakter van die politiek te maklik ten gunste van die
private hoedanighede, verhoudings en kwessies.
By die behandeling van die vraag rakende die omvang van die
tuistelike gemeenskap is die eerste punt van belang dat ʼn politieke
gemeenskap natuurlik steeds ʼn gemeenskap moet wees. Dit beteken
dat mense met mekaar te doen moet hê. Hulle moet met mekaar in
kontak wees en in interaksie met mekaar verkeer. In die besonder
moet burgers regstreeks en deurlopend behoorlik met mekaar kan
kommunikeer om beskikking oor die res publicae moontlik te maak.
Dit impliseer dat hulle fisies nie te ver van mekaar verwyderd kan
wees nie, aangesien dit besluitneming en regering onmoontlik sal
maak of beduidend sal bemoeilik. Vinnige elektroniese kommunikasie
kan weliswaar help om interaksie te vergemaklik maar vervang nie die
noodsaak om in mekaar se teenwoordigheid te wees nie. Die
gemenebes waaroor besluit moet word, moet verkieslik konkreet
ervaar word in plaas van bloot abstrak bedink word. Daarom is die
verkieslike tuistelike gemeenskap een wat fisies ook beperk in
omvang is — ʼn stad met ʼn klein hinterland, eerder as ʼn uitgestrekte
stuk aarde. Indien fisies te omvangryk, raak die res publica van
patria, gemeenskap en openbare instellings buitendien gewoon net
iets wat te veel verbeel word, eerder as dat dit daadwerklik bestaan
en beleef word.
Verder is ’n politieke gemeenskap natuurlik nie bloot die
samekoms van individue (any number of men) in hul private
hoedanigheid nie. Vir ʼn politieke gemeenskap moet daar ʼn

314 Hoofstuk 10
gemenebes — ʼn res publica — van openbare sake van algemene belang
vir die betrokke gemeenskap wees. Daarsonder is die gemeenskap nie
polities nie, maar bloot ʼn privaat versameling waar interaksie bloot
tussen individue bestaan, in plaas van tussen burgers wat oor ʼn
gemenebes regeer. Dit vereis twee dinge.
Die eerste is ʼn politokratiese ingesteldheid. Dit beteken ʼn
diskoers tussen burgers oor die gemenebes, met ander woorde
saaklike, openbare interaksie oor die gemenebes; nie persoonlike,
private en intieme betrokkenheid nie. Natuurlik is daar ruimte vir
laasgenoemde, maar nie in die konteks van die politiek nie, en nie as
onderwerp van die politieke diskoers en besluitneming nie. Hierdie
private dinge kan nie temas van die politiek word nie. Indien wel,
word die eg openbare karakter — die gemenebes-karakter van die
politiek — prysgegee en geprivatiseer. Dan word die politiek in die
privaat wêreld van gesins-, familie-, vriendskaps- en die persoonlike
vyandskapsverhouding geabsorbeer, waarmee die politiek vernietig
word. Wat hiermee bedoel word is dit: burgerskap het ’n
onpersoonlike karakter. Dit beteken dat die (burgerskaplike)
verhoudings tussen burgers juis buite-om gesins-, familie-,
vriendskaps- en dergelike private en persoonlike verhoudings van
affiniteit of persoonlike afkeer, voltrek word. Natuurlik leer burgers
mekaar ook as individue ken en is die verskynsels van persoonlike
afkeur of affiniteit sekerlik teenwoordig. Dit bly egter ʼn privaat
aangeleentheid. Dit is nie insidenteel tot burgerskap nie. Die saaklike
verhoudings tussen burgers wat om die hantering van die res publicae
wentel, is wesenlik onpersoonlik en juis verwyderd van die individuele
interaksie van die private domein.
ʼn Politieke ingesteldheid, wat die onderskeid tussen die private
en die politieke terreine eerbiedig, wat skeidslyne tussen individue en
burgers volg en wat die hantering van die gemenebes nie deur privaat
sake en voorkeure laat bepaal nie, kan baie doen om die besondere
politieke karakter van ʼn tuistelike gemeenskap in stand te hou. Maar
as die hoeveelheid mense en burgers in ʼn gemeenskap min is, voer ʼn
politieke ingesteldheid ʼn opdraande stryd om die politieke diskoers op
die gemenebes te fokus en om burgerskap van private hoedanighede
en interaksie te onderskei. Hoe minder die mense en burgers en hoe
kleiner die gemeenskap, des te groter die risiko dat die gemeenskap
privaat raak in plaas daarvan om die karakter van ʼn politieke
gemeenskap te behou, wat rondom die behartiging van die res
publicae wentel. Dit raak ook moeiliker om te verhoed dat burgerskap
in privaat verhoudings geabsorbeer word. Hoe minder mense die
gemeenskap uitmaak, hoe groter is die risiko dat die onpersoonlike
karakter van burgerskap in die slag bly en die politiek in die dryfsand
van oormatige parogialiteit verval en dat ʼn klein groepie die
gemeenskap totalitêr bestuur op grond van private voorkeure, in plaas
van met die oog op die bewaking oor die (openbare) res publicae.

Politokrasie 315
Politokrasie maak wel voorsiening vir korreksie (sien 2.2.2
hierbo), wat dergelike vergrype kan help regstel. Vergrype moet egter
liefs voorkom word deur vanuit die staanspoor te sorg dat die
gemeenskap groot genoeg is om parogialiteit vanuit die gemeenskap
self teë te werk. Dit is waar die optimale omvang in terme van die
getalsterkte van die tuistelike gemeenskap in die prentjie kom.
Die bespreking van gemeenskap as ʼn res van die res publicae (3.2
hierbo) bied die aanknopingpunt vir die gepaste grootte van die
tuistelike gemeenskap. Daardie bespreking het aangetoon hoe
bevrydend gemeenskappe vir individue is. Dit stel mense in staat om
te spesialiseer en sodoende hul energie te wy aan die dinge waarin
hulle belangstel en die beste kan presteer in plaas daarvan om dit te
moet versprei na sake waarvoor hulle nie aangelê is nie. Dit maak
gevolglik individuele genoegdoening oor die wydste moontlike
spektrum van behoeftes, belangstelling, aanleg en smake moontlik en
stel mense in staat om eweneens die wydste moontlike spektrum van
beroepe te beoefen. Dit is presies hierdie dinge wat ʼn aanduiding
verskaf van die gepaste omvang van die tuistelike gemeenskap. Die
saak staan so: Gemeenskappe bring differensiasie mee en stel
individue in staat om te spesialiseer. Gemeenskappe bring dus ʼn
interafhanklike netwerk van spesialiserende individue mee. Individue
baat ruimskoots by die wye verskeidenheid van vaardighede, talente,
ywer, ambagte, professionele en sakebedrywighede ensovoorts wat
die produk van hierdie interafhanklike netwerk is. Dit is egter nie net
individue wat in hulle privaat hoedanigheid by hierdie differensiasie
en spesialisasie baat nie. Hierdie verskeidenheid en spesialisasie is
ook die voedingsbron vir die politieke gemeenskap. Die
verskeidenheid beskerm die politieke gemeenskap teen oormatige
parogialiteit. Dit lewer aan die politieke gemeenskap ʼn burgery wat,
danksy hulle versamelde ryk agtergrond van uiteenlopende ervaring,
opleiding, ekonomiese bedrywighede en dies meer die politieke
gemeenskap voorsien van ʼn groot verskeidenheid van gesigspunte,
insigte en sienswysses en sodoende die politokratiese ingesteldeheid
help waarborg. Met so ʼn verskeidenheid verminder die kanse dat die
politieke gemeenskap sy politieke aard kan verloor en in privatisme
en ideologiese, moralistiese, godsdienstige of dergelike benepenheid
of fundamentalisme kan versink. Opvoedkundige instellings speel
hierin ʼn sentrale rol, want dit is juis sodanige instellings wat ʼn oop en
vry ingesteldheid jeens die wêreld kan stimuleer. Voorts is dit
opvoedkundige instellings wat differensiasie bevorder en ʼn breë
spektrum van gespesialiseerde menslike aktiwiteit verreken en
stimuleer, mense daarin oplei en help afrond. Gevolglik het
opvoedkundige instellings ook die besondere praktiese nut dat hulle
die optimale getalsterkte van die tuistelike gemeenskap help bepaal.
ʼn Politieke gemeenskap moet getalryk genoeg wees om ’n universiteit
met ʼn breë kurrikulum, ʼn tegniese universiteit (technikon) en ʼn
instellings vir opleiding in alle ambagte, vaardighede en kunste aan

316 Hoofstuk 10
studente en vakleerlinge vanuit daardie gemeenskap te verskaf. 20
Sodanige instellings behoort natuurlik self by uitstek ʼn politokratiese
ingesteldheid te bevorder om instellings vir die hele politieke
gemeenskap te wees, in plaas van disfunksionele dienaars van
seksionele belange van net sekere sektore, oortuigings, ideologieë, of
denominasies. Op grond hiervan bereik ʼn tuistelike politieke
gemeenskap (spesifiek ʼn plaaslike kultuurgemeenskap) myns insiens
in die orde van ʼn kwart miljoen mense sy optimale omvang. Die getal
mag beduidend groter wees, maar behoort nooit so getalryk te raak
dat dit weer verval in die verarmde burgerskap, in staatlike
demokrasie se massokrasie en dergelike defekte van die territoriale
staat nie. Daar kan geargumenteer word dat wanneer dit een miljoen
oorskry, die waarskuwingsligte hiervoor weer begin flikker.
Daar moet deurlopend in gedagte gehou word dat tuistelike
gemeenskappe, van watter aard ook al, nie geïsoleerd of soewerein is
nie. Tuistelike gemeenskappe is weliswaar die onvervangbare
elemente vir politokrasie maar politokrasie eindig nie daar nie. Dit
begin daar. Politokrasie stel in die vooruitsig dat ons anderkant die
territoriale staat gelyktydig deel is van meer omvattende politieke
gemeenskappe en groter wêrelde, waaraan ons as individue sowel as
burgers meedoen. Politieke mag en besluitneming is verspreid en
verdeel. Dit is nêrens op net een plek nie. Dit sentreer nêrens nie. Die
fondamente van politokrasie is egter geleë in die gesonde tuistelike
gemeenskappe juis as politieke gemeenskappe. Dit is waar ons in die
eerste plek leef en waar ons as burgers in staat gestel word om ons
gemeenskaplike gemenebes daadwerklik saam met mede-burgers self
te regeer. Ofskoon ons openbare identiteit voorts nie volledig deur die
tuistelike gemeenskap in beslag geneem word nie en ook mede-bepaal
word deur die feit dat ons deel is van meer omvattende politieke
gemeenskappe, word ons openbare identiteit veral ook nie bepaal en
gedissiplineer aan die hand van die behoeftes van die Leviatan van die
territoriale staat nie.
20 ʼn Bevolking van ʼn kwart miljoen behoort reeds groot genoeg te wees om hierdie
instellings te kan dra en sodoende ʼn omvattende kompleks van spesialisasie
moontlik te maak om gevolglik ook te verseker dat die tuistelike gemeenskap
grootliks selfvoorsienend is.

BIBLIOGRAFIE
Abel, RL ‘The rise of professionalism’ (1979) 9 British Journal of Law
and Society 82-98
Addis, A ‘Individualism, communitarianism and the rights of ethnic
minorities’ (1992) 67 Notre Dame Law Review 615-676
Allen, JW A history of political thought in the sixteenth century
(1928) Methuen Londen
Anaya, SJ ‘The capacity of international law to advance ethnic and
nationality rights claims’ in Kymlicka, W (red) (1995) The rights of
minorities Oxford University Press Oxford 321-330
Anderson, B (1983) Imagined communities: Reflections on the origins
and spread of nationalism Verso Londen
Anderson, J & Hall, S ’Absolutism and other ancestors’ in Anderson, J
(red) (1986) The rise of the modern state Wheatleaf Books Ltd 21-
40
Antonites, AJ ‘Die filosofie van die konsiliebeweging’ in Faure, AM et
al (reds) (1981) Die Westerse politieke tradisie Academica
Pretoria 136-147
Arendt, H (1958) The human Condition University of Chicago Press:
Chicago
Aristoteles (1962) The politics (Vertaling uit Grieks deur TA Sinclair)
Penguin Books Middlesex
Artz, FB (1980) The mind of the Middle Ages: An historical survey
University of Chicago Press: Chicago
Ashcraft, R ‘Hobbes’ Natural Man: A study in ideology formation’
(1971) 33 Journal of Politics 1076-1117
Ashcraft, R & Goldsmith, MM ‘Locke, revolution and principles, and
the formation of Whig ideology’ (1983) 26 Historical Journal 773-
800
Bankowski, Z & Mungham, G (1976) Images of law Routledge & Kegan
Paul: Londen
Barrie, GN ‘Die betekenis van De Groot vir die internasionale reg’
(1983) 46 THRHR 172-184
317

318 Bibliografie
Barrie, GN ‘Uti possidetis versus self-determination and modern
international law: In Africa the chickens are coming home to roost’
(1988) TSAR 451-456
Barrie, GN ‘Self-determination in modern international law’ (1995)
Konrad Adenhauer Stiftung Occasional Papers
Barrow, RH (1949) The Romans Penguin Books Harmondsworth
Middlesex
Basson, DA & Viljoen, HP (1988) Suid-Afrikaanse staatsreg Juta
Kaapstad
Baxter, LG ‘The state and other basic terms in public law’ (1982) 99
SALJ 212-236
Beerling, RF et al (1970) Inleiding tot de wetenschapsleer Bijleveld
Utrect
Bellamy, JG (1970) The law of treason in England in the Middle Ages
Cambridge University Press Cambridge
Bennet, TW ‘Elemente van die Staat’ in Wiechers, M & Bredenkamp,
F (1996) Die staat: Teorie en praktyk JL van Schaik 71-96
Benoit-Rohmer, F (1996) The majority question in Europe:Towards a
coherent system of protection for national minorities Council of
Europe Publishing: Strasbourg
Berent, M ‘Collective rights and the Ancient Community’ (1991) IV
Canadian Journal of Law and Jurisprudence 387-399
Berki, RN (1977) The history of political thought: A short introduction
Rowman and Littlefield Totowa New Jersey
Berlin, I (1969) Four Essays on Liberty (Two Concepts of Liberty)
Oxford University Press Londen
Berman, HJ (1983) Law and revolution: The formation of the Western
legal tradition Harvard University Press Cambridge, Massachusetts
Blaustein, AP et al (1987) Human rights source book Paragon House:
New York
Blum, WT (1984) Theories of the political system Prentice Hall:
Englewood Cliffs, New Jersey
Böckenförde, E-W (1981) State, society and liberty (Vertaling vanuit
Duits deur JA Underwood) Berg New York

Bibliografie 319
Bodenheimer, E (1962) Jurisprudence: The philosophy and method of
law Harvard University Press Massachusetts
Booysen, H (1989) Volkereg en sy verhouding tot die Suid-Afrikaanse
reg Juta Kaapstad
Bozeman, AB (1976) Conflict in Africa Princeton University Press
Princeton
Bramsted, EK & Melhuish, KJ (1978) Western liberalism: A history of
documents from Locke to Croce Longman Londen
Braudel, F (1993) A History of civilizations (Vertaal uit Frans deur R
Mayne) Penguin Books: Londen
Brierly, JL (1963) The law of nations: An Introduction to the
international law of peace (onder redaksie van H Wadlock)
Clarendon: Oxford
Brocchieri, MFB ’The Intellectual’ in Le Goff, J et al (reds) (1990) The
Medieval World (Engelse vertaling deur LG Cochrane) Parkgate
Books: Londen 181-210
Brooke, C (1987) Europe in the Central Middle Ages 962-1124
Longman: Londen
Brownlie, I (1972) Basic documents of international law Oxford
Brownlie, I (1979) Principles of international law Clarendon Press
Oxford
Brownlie, I (1979) African boundaries: A legal and diplomatic
encyclopaedia University of California Press for the Royal Institute
of International Affairs
Buchanan, A ‘Towards a theory of secession’ (1991) 101 Ethics 322 -
342
Buckland, WW (1968) A Textbook of Roman Law: From Augustus to
Justinian Cambridge University Press: Cambridge
Burchell, J et al (2005) Principle of criminal Law Juta
Burgenthal, T (1992) International human rights: In a nutshell West
Publishing Co St. Paul
Cable, V ‘The diminished nation state: A study in the loss of economic
power’ (1995) 125 Daedalus 23-54

320 Bibliografie
Caplan, J ‘Lawyers and litigants’ in Ilich I et al (1977) Disabling
professions Marion Boyers Publishers Ltd Londen 93-109
Carlyle, AJ (1928) A history of Medieval political theory in the West
Vol III, IV, V, VI William Blankwood & Sons Ltd: Londen
Carpenter, G (1987) Introduction to South African constitutional law
Butterworths Durban
Cassese, A (1995) Self-determination of peoples: A legal reappraisal
Cambridge University Press Cambridge
Chaskalson, A ‘Democracy and law’ (1992) 2 Idasa Occasional Papers
Chabod, F ‘Was there a Renaissance State’ in Lubasz, H (red) (1964)
The development of the Modern state Macmillan Co New York 26-
42
Chew, HM ‘King James I’ in Hearnshaw, FJC (1967) The social and
political ideas of some great thinkers of the sixteenth and
seventeenth centuries Dawsons: Londen 105-129
Clarke, PB (1996) Deep citizenship Pluto Press: Londen
Connor, W ‘Nation-building or nations-destroying’ (1971-2) 24 World
Politics 319-355
Connor, W ‘The politics of ethnonationalism’ (1973) 27 Journal of
International Affairs 1-21
Copleston, FC (1975) History of Medieval philosophy Methuen & Co
Ltd Londen
Corwin, ES ‘The ‘higher law’ background of American constitutional
law’ (1928-9) 42 Harvard Law Review 365-409
Corwin, ES ‘The establishment of judicial review’ (1910) 9 Michigan
Law Review 102-25
Cranston, M ‘Are there any human rights?’ (1984) 113 Daedalus 1-17
Dagger, R ‘Rights’ in Ball, T et al (reds) (1989) Political innovation
and conceptual change Cambridge University Press Cambridge 292-
308
Dahl, RA ‘Decision-making in a democracy: The Supreme Court as a
national policy-maker’ (1957) 6 Journal of Public Law 293 et seq

Bibliografie 321
Dahl, RA (1984) A preface to democratic theory The University of
Chicago Press: Chicago
Dahl, RA (1971) Polyarchy: Participation and opposition Yale
University Press: New Haven
Daly, J ‘The Idea of absolute monarchy in seventeenth century
England’ (1978) 21 The Historical Review 227-250
Dauzat, A et al (1987) Nouveau Dictionnaire Étymologique et
Historique Librairie Larousse Paris
David, R & Brierly, JEC (1985) Major legal systems in the world today
Stevens Londen
Davis, DM ‘Integrity and ideology: towards a critical theory of the
judicial function’ (1995) 112 SALJ 104-130
Davis, DM ‘Human rights – a re-examination’ (1980) 97 SALJ 94-102
Davis, DM (1997) Fundamental rights in the constitution Juta
Kaapstad
De Benoist, A ‘Democracy revisited’ (1993) 95 Telos 65-75
Degenaar, JJ ‘Nationalism’ in Van Vuuren, DJ & Kriek, DJ (reds) (1983)
Political alternatives for Southern Africa: Principles and
perspectives Butterworths: Durban 69-83
Degenaar, JJ ‘Pluralism’ in Van Vuuren, DJ & Kriek, DJ (reds) (1983)
Political alternatives for Southern Africa: Principles and
perspectives Butterworths: Durban 84-96
Degenaar, JJ ‘Nations and nationalism: The myth of a South African
Nation’ (1993) 40 Idasa Occasional Paper
De Klerk, P et al (1977) Die opkoms van Europa Butterworths: Durban
D’Entrèves, AP (1970) Natural Law Hutchinson Ltd Londen
De Villiers, B ‘Directive principles of state policy and fundamental
rights: The Indian experience’ (1992) 8 SAJHR 29-49
De Villiers, DE ‘Die geskiedenis van menseregte’ in Du Toit, DA (red)
(1984) Menseregte Tafelberg: Kaapstad 3-38
De Vos, W (1992) Regsgeskiedenis Juta: Kaapstad

322 Bibliografie
Diamond, S ‘The rule of law versus the order of custom’ in Wolff, RP
(red) (1971) The rule of law Simon and Schuster: New York 115-144
Dias, RWM (1976) Jurisprudence Butterworths: Londen
Dietze, G ‘America and Europe - decline and emergence of judicial
review’ (1959) 76 SALJ 398-434
Digesta uit die Corpus Iuris Civilis van Justinianus Vol 1 (Latynse teks
geredigeer deur Mommsen, T & Krueger, P en in Engels vertaal
deur A Watson) (1990) University Press of Pennsylvania
Philadelphia, Pennsylvania
Dixon, MA (1990) Textbook on international law Blackstone Press Ltd
Donnelly, J ‘Human rights and human dignity: An analytical critique
of the Non-Western conception of human rights’ (1982) 76
American Political Science Journal 303-316
Dugard, J (2005) International law: A South African perspective Juta
Kaapstad
Duncan, G & Lukes, S ‘The new democracy’ (1963) 11 Political Studies
156-177
Duncanson, I ‘Law, democracy and the individual’ (1988) 8 Legal
Studies 303-316
Dunn, J (1984) Locke (Past Masters-reeks onder redaksie van Keith
Thomas) Oxford University Press: Oxford
Dunn, J ‘Conclusion’ in Dunn, J (red) (1993) Democracy: The
unfinished journey - 508 BC-AD 1993 Oxford University Press
Oxford 239-266
Dunn, RS (1970) The Age of Religious Wars 1559-1689 WW Norton &
Co: New York
Du Toit, ZB (1999) Die Nuwe toekoms: ‘n Prespektief op die Afrikaner
by die eeuwisseling JP Van der Walt Pretoria
Dworkin, RM (1977) Taking rights seriously Duckworth: Londen
Dworkin, RM (1985) Law’s Empire Harvard University Press:
Massachusetts
Dworkin, RM (1996) Freedom’s law: The moral reading of the
American constitution Oxford University Press

Bibliografie 323
Dyson, KHF (1980) The state tradition in Western Europe Martin
Robertson Oxford
Ebenstein, W (1969) Great political thinkers: Plato to present Dryden
Press: Hinsdale Illinois
Eide, A et al (reds) (1995) Economic, social and cultural rights: A
textbook Martinus Nijhoff Dordrect
Eisenach, EJ ‘Hobbes on church, state and religion’ (1982) 3 History
of political thought 215-241
Elton, GR (1963 Reformation Europe 1517 - 1559 Fontana/Collins
Glasgow
Emerson, R (1962) From empire to nation: the rise to self assertion
of Asian and African peoples Harvard University Press
Massachusetts
Emerson, R ‘Self-determination’ (1991) 65 American Journal of
International Law 459-475
Engels, F (1902) The origin of the family, private property and the
state (vertaal deur E Untermann) Charles H Kerr; Chicago
Esterhuyse, WP ‘Wat is demokrasie?’ in Van Niekerk, A (samesteller en
inleier) (1996) Filosoof op die markplein: Opstelle vir en deur
Willie Esterhuyse Tafelberg Kaapstad
Falk, R ‘The rights of peoples (In particular indigenous peoples)’ in
Crawford, J (1988) The rights of peoples Clarendon Press Oxford
17-38
Faure, AM & Kriek, DJ (reds) (1984) Die moderne politieke teorie
Butterworth Durban
Faure, AM (1981)‘n Ondersoek na die kenteoretiese grondslae van die
vergelykende politiek (1991) Ongepubliseerde doktorale
proefskrif, Universiteit van Suid-Afrika
Field, FC (1963) Political theory Methuen Londen
Figgis, JN (1896) The theory of the divine right of kings Cambridge
University Press Cambridge
Figgis, JN (1960) Political thought from Gerson to Grotius, 1414-1625
New York Harper New York

324 Bibliografie
Figgis, JN (1963) The political aspects of St Augustine’s ‘City of God’
Peter Smith: Gloucester Massachusetts
Figgis, JN & Laurence, RV (reds) Sir Erskine May’s democracy in
Europe in Acton, Lord JEED (1907) The history of freedom and
other essays Macmillan Londen 61-100
Finley, MI (1985) Democracy Ancient and Modern Hogarth Press:
Londen
Fish, S (1980) Is there a text in this class? The authority of
interpretive communities Harvard University Press Cambridge,
Massachusetts
Fontana, B ‘Democracy and the French Revolution’ in Dunn J (red)
Democracy: The unfinished journey - 508 BC-AD 1993 Oxford
University Press: Oxford 107-124
Franco, J ‘The nation as imagined community’ in Veeser, HA (red)
(1989) The new historicism Routledge: New York
Franck, TM ‘The emerging right to democratic governance’ (1992) 86
American Journal of International Law
Frankel, J (1969) International relations Oxford University Press
Londen
Friedrich, CJ (1963) Man and his government: An empirical theory of
politics Mc Graw-Hill Inc New York
Friedman, TL (2005) The world is flat: The globalized world in the
twenty first century Penguin Books Londen
Frug, GE ‘The city as a legal concept’ (1980) 93 Harvard Law Review
1957-1154
Fukuyama, F ‘The end of history’ (1989) 16 The National Interest 3-18
Fukuyama, F (1992) The end of history and the Last Man Penguin
Books New York
Gadamer, H-G (1989) Truth and method (vertaling deur J
Weinsheimer en DG Marshall) Sheet & Ward London
Gadamer, H-G ‘Truth in the human sciences’ (Vertaal deur BR
Wachetrhauser) in Wachetrhauser BR (red) (1994) Hermeneutics
and truth North Western University Press: Evanston, Illinois 25-32

Bibliografie 325
Gadamer, H-G ‘What is truth?’ (Vertaal deur BR Wachetrhauser) in
Wachetrhauser, BR (red) Hermeneutics and truth North Western
University Press: Evanston, Illinois 33-46
Gagiano, J ‘The contenders’ in Esterhuyse, WP & Du Toit, P (reds)
(1990) The myth makers: The elusive bargain for South Africa’s
future Southern Books Half Way House 10-35
Gardbaum, SA ‘Law, politics and the claims of communities’ (1990) 90
Michigan Law Review 686-760
Galeotti, AE ‘Citizenship and equality: The place for toleration’
(1993) 21 Political Theory 585-605
Gierke, O (1938) Political theories of the Middle Ages (Engelse
vertaling deur RW Maitland) Cambridge University Press Cambridge
Gilchrist, RN (1952) Principles of political science Orient Longmans
Ltd Mumbai
Giliomee, H (1990) Nation-building: liberal, libertarian and pluralist
approaches Ongepubliseerde lesing
Giliomee, H ‘Nation-building in South Africa: White perspectives’
in Swilling, M (red) (1990) Views on the South African State HSRC
Pretoria
Giliomee, H & Schlemmer, L (1993) From apartheid to nation building
Oxford University Press
Giliomee, H & Simkins, C (reds) (1999) The awkward embrace: One
party domination and democracy Tafelberg: Kaapstad
Glassner, MI (1980) Systematic political geography John Wiley & Sons
New York
Goldwin, RA ‘What is a bill of rights and what is it good for?’ in Licht,
A & De Villiers, B (1994) South Africa’s crisis of constitutional
democracy: can the U.S. constitution help? Juta Kaapstad en AEI
Press Washington 143-165
Gooch, G P ‘Lord Acton: apostle of liberty’ (1946-7) 25 Foreign Affairs
629-642
Goodrich, P ‘Rhetoric as jurisprudence: An introduction to the politics
of legal language’ (1984) 4 Oxford Journal of Legal Studies 88-122
Gough, JW (1955) Fundamental law in English constitutional history
Clarendon: Oxford

326 Bibliografie
Greenleaf, WH ‘Filmer’s patriarchal history’ (1966) 9 The Historical
Journal 157-171
Greig, DW (1976) International law Butterworths Londen
Habermas, J ‘Law and morality’ in McCurrin, SM (red) The Tanner
Lectures on Human Values Vol VIII Cambridge University Press
Cambridge 260
Hallowell, JH (1954) The moral foundation of democracy University of
Chicago Press Chicago
Hampshire, S (1956) The age of Reason: The seventeenth century
philosophers Mentor Londen
Hansen, MH ‘How many Athenians attended the Ecclesia?’ (1976) 17
Greek, Roman and Byzantine Studies 115-134
Hanson, RL ‘Democracy’ in Ball T et al (red) (1989) Political
innovation and conceptual Change Cambridge University Press
Cambridge 68-89
Hart, HLA (1961) The concept of law Clarendon Press: Oxford
Hart, HLA ‘American jurisprudence through English eyes: The
nightmare and the noble dream’ in Hart, HLA (1983) Essays in
jurisprudence and philosophy Clarendon Press: Oxford
Hearnshaw, FJC ‘Hugo Grotius’ in Hearnshaw, FJC (red) (1967) The
social and political ideas of some great thinkers of the sixteenth
and seventeenth centuries 130-152
Heaton, H (1948) Economic history of Europe Harper & Row: New York
Hersiene uitgawe
Held, D et al (red) (1985) States and societies Basil Blackwell: Oxford
Henkin, L (1990) The age of rights Columbia University Press New York
Heraclides, A ‘Secession, self-determination and nonintervention: in
quest of a normative symbiosis’ (1991) 45 Journal of International
Affairs 399-420
Hobbes, T (1985) Leviathan Penguin Books Londen
Hobbes, T (1969) The elements of law: natural and political (onder
redaksie van Ferdinand Tönnies) Frank Cass & Co: Londen

Bibliografie 327
Hogg, PW ‘Section 1 of the Canadian Charter of Rights and Freedoms’
in De Menstral, A et al (reds) (1986) The limitation of rights in
comparative constitutional law Yvon Blais Inc Coeansville,
Quebeque 1-22
Holden, B (1974) The nature of democracy Nelson Londen
Holdsworth, W A History of English law 1936 (Volume II); 1937
(Volume VIII); 1942 (Volume III); 1945 (Volume IV) Sweet & Maxwell
Londen
Hood-Phillips, O & Jenkins, P (1978) Constitutional and
administrative law Sweet & Maxwell Ltd Londen
Huntington, SP (1993) The third wave: Democratization in the late
twentieth century University of Oklahoma Press Norman
Huntington, SP (1996) The clash of civilizations and the remaking of
world order Touchstone Books Londen
Ilich, I ‘Disabling professions’ Ilich, I et al (1977) Disabling professions
Marion Boyers Publishers Ltd Londen 11-39
Ingraham, BL (1979) Political crime in Europe University of California
Press Berkeley
Jacot-Guillarmod, O ‘The relationship between democracy and
human rights’ in Engel, NP (1987) Democracy and human rights:
Proceedings of the colloquy organized by the government of
Greece and the Council of Europe 9-42
Jeffery, AJ ‘The dangers of direct horizontal application: a cautionary
comment on the 1996 Bill of Rights’ (1996) 1 The Human Rights
Constitutional Law Journal of South Africa 10-16
Jolowicz, HF (1963) Lectures on jurisprudence Athlone Press Londen
Joubert, CP ‘Die gebondenheid van die soewereine wetgewer aan die
reg’ (1942) 5 THRHR 7-59
Kaser, M (1984) Roman private law (Engelse vertaling deur R
Dannenbring) Universiteit van Suid-Afrika Pretoria
Kelsen, H ‘The pure theory of law and analytical jurisprudence (1942)
55 Harvard Law Review 44-70
Kennedy, D ‘The political significance of the structure of the law
school curriculum’ (1983) 14 Seton Hall Review 1-16

328 Bibliografie
King, P (1974) The ideology of order: A comparative analysis of Jean
Bodin and Thomas Hobbes George Allen & Unwin Londen
Kohn, H (1944) The idea of nationalism Macmillan:Toronto, Canada
Koenigsberger, HC & Mosse, GL (1968) A general history of Europe in
the sixteenth century Longman Londen
Kotze, HJ & Van Wyk, JJ (1990) Basiese konsepte in die politiek Mc
Graw-Hill: Johannesburg
Kuhn, TS (1970) The structure of scientific revolutions University of
Chicago Press: Londen
Kukathas, C ‘Liberalism and multiculturalism: The politics of
difference (1998) 26 Political Theory 686-699
Kunkel, W (1973) An introduction to Roman legal and constitutional
history (Engelse vertaling deur JM Kelly) Clarendon Press Oxford
Kymlicka, W (1989) Liberalism, community and culture Clarendon
Press Oxford
Labuschagne, JMT ‘Minagting van die hof: ‘n Strafregtelike en
menseregtelike evaluasie (1988) TSAR 329-324
Labuschagne, JMT ‘Menslike outonomie en staatlike majestas:
Opmerkinge oor die dekriminalisasie van hoogverraad’ (1992) 5
Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Strafregspleging 117-131
Laski, HJ (1981) An introduction to politics George Allen & Unwin Ltd
Londen
Leca, J ‘Questions of citizenship’ in Mouffe, C (red) (1992) Dimensions
of radical democracy Verso: Londen 17-32
Lee, SJ (1982) Aspects of European History 1494-1789 Methuen
Londen
Le Goff, J ‘Introduction: Medieval Man’ in Le Goff, J et al (reds)
(1990) The Medieval world (Engelse vertaling deur LG Cochrane)
Parkgate Books: Londen 1-35
Levinson, S Law as literature (1981-2) 60 Texas Law Review 373-403
Levy, GB ‘Equality, autonomy and cultural rights’ (1997) 25 Political
Theory 215-248

Bibliografie 329
Lewis, JU ‘Jean Bodin’s logic of sovereignty’ (1968) 16 Political
Studies 206-202
Lijphart, A (1977) Democracy in plural societies: A comparative
exploration Yale University Press New Haven
Lijphart, A ‘Majority rule versus democracy in deeply divided
societies’ (1977) 4 Politikon 113-126
Little, W et al (1978) Shorter Oxford Dictionary: On historical
principles (voorberei, hersien en geredigeer deur CT Onions; derde
uitgawe geherorganiseer deur GWS Friedrichsen Vol 1 Clarendon
Press Oxford
Locke, J (1992) Of civil government (second treatise) Regnery/
Gateway Inc. South Bend Indiana
Locke, J (1991) A letter concerning toleration (onder redaksie van J
Norton & S Mendes) Routledge Londen
Lousse, E ‘Absolutism’ in Lubasz, H (red) (1964) The development of
the modern state Macmillan Co New York 43-48
Louw, AduP ‘Hugo de Groot of Grotius (1583 - 1645)’ in Faure, AM et
al (reds) (1981) Die Westerse politieke tradisie Academica
Pretoria 204-212
Lummis, CD (1984) Radical democracy Cornell University Press Inhaca
Londen
Macpherson, CB (1955) Introduction to Thomas Hobbes’ Leviathan
Penguin
Mac Kay RA ‘Coke, parliamentary sovereignty and the supremacy of
the law’ (1924) 22 Michigan Law Review 215-247
Maier, CS ‘Democracy since the French Revolution’ in Dunn J (red)
(1993) Democracy: The unfinished journey - 508 BC-AD 1993
Oxford University Press: Oxford 125-154
Maitland, FW (1993) The constitutional history of England WH Gaunt
and Sons Inc Londen
Makua wa Mutua ‘Why redraw the map of Africa: A moral and legal
inquiry’ (1995) 16 Michigan Jnl of International Law 1113-1176
Malan, K ‘Oor gelykheid en minderheidsbeskerming van aanleiding van
Ryland v Edros en Fraser v Children’s Court Pretoria North’ (1998)
61 THRHR 300-312

330 Bibliografie
Malan, K ‘Oor die hofnotuleringstaal in die lig van die grondwet en na
aanteling van onlangse regspraak’ (1998) 61 THRHR 696-705
Malan, K ‘Faction rule, (natural) justice and democracy’ (2006) 21
SAPR/L 142-160
Malan, K ‘Political blitz on a constitutional trench’ (2005) 20 SAPR/L
397-411
Malan, K ‘The unity of powers and the dependence of the judiciary’
(2006) 39 De Jure149-162
Malan, K ‘Geregtigheid, billikheid en demokrasie – ‘n oorweging van
onderskeidinge en onderliggende beginsels’ (2005) 20 SAPR/L 68-
85
Malan, K ‘The inalienable right to take the law into our own hand
versus the faltering state’ (2007) TSAR 642–654
Malan, K ‘The deficiency of individual rights and the need for
community protection’ (2008) 71 THRHR 415-437
Malan, K ‘Observations on the official use of language for the
recording of court proceedings’ (2008) 23 SAPR/L 2008 59-76
Malanczuk, P (1997) Akehurst’s Modern Introduction to International
Law Routledge Londen
Manganye, D ‘The application of uti possidetis and South Africa’s
internal border’ (1994) 35 Codicillus 49-60
Marlowe, J (1976) Milner: Apostle of empire Hamish Hamilton:
Londen
Marshall, TH (1981) The right to welfare and other essays Heinemann
Educational Books Londen
Matthaeus, Antonius (1993) On crimes: A commentary on Books XLVII
and XLVIII of the Digest (Geredigeer en in Engels vertaal deur ML
Hewitt & BC Stoop) Universiteit van Suid-Afrika Pretoria
Mayo, HB (1960) An introduction to democratic theory Oxford
University Press: New York
Mbeki, Thabo ‘Statement of deputy president Thabo Mbeki at the
opening of the debate in the National Assembly, on reconciliation
and nation building (29 Mei 1998) Government Communications
(GCIS)

Bibliografie 331
McCormick, N ‘Reconstruction after deconstruction: A response to
CLS’ (1990) 10 Oxford Journal of Legal Studies 539-558
McCorquondale, R ‘South Africa and the right of self-determination’
(1994) 10 SAJHR 4-30
McIlwain, CH (1947) Constitutionalism: ancient and modern Hersiene
uitgawe ,Cornell University Press: New York
Mekkes, JPA (1940) Ontwikkeling der humanistische
rechstaatsreorieën
Miccoli, G ‘Monks’in Le Goff, J et al (reds) (Engelse vertaling deur LG
Cochrane) (1999) The Medieval World Parkgate Books: Londen 37-
74
Mill, JS (1986) On liberty Prometheus Books: New York
Mill, JS (1972) Considerations on representative government
(Geredigeer deur HB Acton) TM Dent & Sons Londen
Milton, JRL (1996) South African criminal law and procedure Vol II:
Common Law Crimes Juta Kaapstad
Missner, M ‘Skepticism and Hobbes’ political philosophy’ (1983) 44
Journal of the History of Ideas 407-427
Moore, M ‘On national self-determination’ (1977) 45 Political Studies
900-913
Morral, JR (1958) Political thought in Medieval times Hutchinson
Londen
Mouffe, C ‘Democratic politics today’ in Mouffe, C (red) (1992)
Dimensions of Radical Democracy Verso Londen 1-16
Mouton, J ‘Thomas S Kuhn’ in Snyman, S (red) (1995)
Wetenskapsbeelde in die geesteswetenskappe RGN Pretoria 65-92
Mullall, S & Swift, A (1992) Liberals and communitarians Blackwell
Oxford
Muller, FCJ (red) (1985) 500 Jaar Suid-Afrikaanse geskiedenis
Academica Pretoria
Muller, JW & Kluyver, A (1902) Woordenboek der Nederlandsche Taal
(Derde Deel) Martinus Nijhof, AW Sijthoff Gent

332 Bibliografie
Mullet, CF ‘Coke and the American revolution’ (1932) 12 Economica
457-471
Mundy, JH (1973) Europe in the High Middle Ages Longman Londen
Murray, AH ‘Natuurreg en die plurale staat’ in Faure, AM et al (reds)
(1981) Die Westerse politieke tradisie Academica Pretoria 453-469
Murswiek, D ‘The issue of a right to secession reconsidered’ in
Tomuschat, C (red) (1993) Modern law of self-determination
Marthinus Nijhof Dordrect 21-39
Nagel, T ‘Hobbes’ concept of obligation (1959) 68 The Philosophical
Review 68-83
Naldi, GJ (red) (1992) Documents of the Organization of African Unity
Maxwell Londen
Neethling, J et al (2006) Deliktereg Butterworth Durban
Nelson, JM ‘Unlocking Locke’s legacy: A comment’ (1978) 26 Political
Studies 101-108
Netshitomboni, S ‘The use of languages in courts: the point of view of
the department of justice and constitutional development’ (21
Maart 2000) FAK-Konferensie: Taal in die howe Centurion
(Ongepubliseerde lesing)
Oakeshott, M (1962) Rationalism in politics and other essays Methuen
Londen
O’Donnel, G & Schmitter, PC (1989) Transitions from authoritarian
rule Johns Hopkins University Press Baltimore
Olivier, PJJ (1975) Legal fictions in practice and legal science
Rotterdam University Press Rotterdam
Oppenheim, L (1974) International Law: A Treatise (onder redaksie
van A Lauterpacht) Vol I Tenth impression Longman Londen
Pakenham, T (1993) The Boer War Jonathan Ball Publishers
Johannesburg; Weidenfeld and Nicolson Londen
Paine, T (1996) The rights of man (Introduction by D Matravers)
Wordsworth Hertfordshire
Painter, S (1951) The rise of the feudal monarchies Cornell University
Press

Bibliografie 333
Parekh, B (2000) Rethinking multiculturalism: cultural diversity and
political theory (2000) Harvard University Press
Pennington, DH (1970) Seventeenth Century Europe Longman Londen
Pestieau, J ‘Minority rights: Caught between individual rights and
peoples’ rights (Julie 1991) VI Canadian Journal of Law and
Jurisprudence 369-370
Pfeifer, W et al (1989) Etymologisches Wörterbuch des Deutschen: A
- G Akademie-Verlag Berlyn
Plucknett, FT ‘Bonham’s case and judicial review’ (1927-27) 40
Harvard Law Review 30-70
Pocock, JGA (1957) The ancient constitution and the feudal law
Cambridge University Press Cambridge
Pocock, JGA (1975) The Machiavellian moment: Florentine political
thought and the Atlantic republican tradition Princeton University
Press Princeton, New Jersey
Pound, R ‘Theories of the law (1912-13) 22 Yale Law Journal 114-150
Przeworski, A & Limongi, F ‘Modernization: Theories and facts’ (1996-
97) 49 World Politics 155-183
Rabb, T (red) (1972) The Thirty Years’ War DC Heath & Co Lexington
Massachusetts
Rauche, GA ‘Die konsep “demokrasie”’ in Faure, AM et al (1988) Suid-
Afrika en die demokrasie Owen Burgess Uitgewers Pinetown
Rautenbach, IM (1994) Algemene bepalings van die Suid-Afrikaanse
handves van regte Butterworth Durban
Rawls, J (1971) A theory of justice Oxford University Press Oxford
Rawls, J ‘Justice as fairness: Political not metaphysical’ (1985) 14
Philosophy and Public Affairs 223-251
Rawls, J ‘The idea of overlapping consensus’ (1987) 7 Oxford Journal
of Legal Studies 1-25
Rawls, J ‘The priority of the right and ideas of the good’ (1988) 17
Philosophy and Public Affairs 251-276
Rawls, J ‘The domain of the political and overlapping consensus’
(1989) 64 New York University Law Review 233-255

334 Bibliografie
Reisman, WM ‘Sovereignty and human rights in contemporary
international law (1990) 89 American Journal of International Law
866-876
Rice, EF (1971) The foundations of Early Modern Europe 1460-1559
Weidenfeld and Nicolson Londen
Rimlinger, GV ‘Capitalism and human rights’ (1984) 113 Daedalus 51-
80
Ritter, G ‘Origins of the modern state’ in Lubasz, H (red) (1964) The
development of the modern state Macmillan Co New York 13-25
Roberts, JM (1996) The Penguin history of Europe Penguin Books
Londen
Rose, PL ‘The Politique and the Prophet: Bodin and the Catholic
League 1589-1594’ (1978) 2 Historical Journal 783-808
Rousseau, Jean Jacques (1968) The Social Contract (Engelse vertaling
en inleiding deur M Cranston) Penguin Books Londen
Rousseau, Jean Jacques (1953) Considerations on the government of
Poland and on its proposed reformation (Engelse vertaling en
redigering deur F Watkins) Thomas Nelson and Son Ltd Edinburgh
Rousseau, Jean Jacques (1953) Constitutional project for Corsica
(Engelse vertaling en redigering deur F Watkins) Thomas Nelson
and Son Ltd Edinburgh
Rousseau, Jean Jacques (1963) A Discourse: What is the origin of
inequality among men and is it authorized by natural law (Engelse
vertaling en inleiding deur GDH Cole) JM Dent & Sons Ltd Londen
Runkle, G (1968) A history of Western political theory Ronald Press
Co. New York
Sabine, GH (1971) A history of political theory George G Harrap & Co
Ltd Londen
Salmon, JHM (1979) The French religious wars in English political
thought Clarendon Press Oxford
Sartori, G (1962) Democratic theory Wayne State University Press
Detroit
Schmidt, CWH (1982) Bewysreg Butterworth Durban

Bibliografie 335
Schmidt, HD ‘The establishment of Europe as a political expression
(1966) 9 The Historical Journal 171-178
Schmidt, VA ‘The new world order incorporated’ (1995) 125 Daedalus
75-106
Schmitt, C (1996) The concept of the political (Vertaling, inleiding en
notas deur G Schaab) University of Chicago Press Chicago
Seehold, E (1989) Etymologisch Wörterbuch der Deutschen Sprache
Walter de Greuyter Berlyn
Seton-Watson, H (1977) Nations and states Methuen Londen
Sheppard, MA ‘Sovereignty at the crossroads’ (1930) 45 Political
Science Quarterly 580-603
Siedentop, L (1993) Tocqueville (Past Masters-reeks) Oxford
University Press Oxford
Siedentop, L ‘Political theory and ideology: The case of the state’ in
Miller, D & Siedentop, L (reds) (1983) The Nature of Political
Theory Clarendon Press Oxford
Skinner, Q ‘The ideological context of Hobbes’ political thought’
(1966) 17 Historical Journal 286-318
Skinner, Q (1978) The foundations of modern political thought
Volume I, II Cambridge University Press Cambridge
Skinner, Q (1981) Machiavelli Oxford University Press Oxford
Skinner, Q ‘The state’ in Ball, T et al (reds) (1989) Political Innovation
and Conceptual Change Cambridge University Press Cambridge 90-
131
Smith, P (1962) The Reformation in Europe Collier-Macmillan New
York
Snyman, CR ‘Die trouvereiste by hoogverraad’ (1988) 1 SA Tydskrif vir
Strafregspleging 1-17
Snyman, CR (2006) Strafreg Butterworth Durban
Spruyt, H (1994) The sovereign state and its competitors: An analysis
of systems change Princeton University Press New Jersey
Stark, JG (1989) Introduction to international law Butterworth
Londen

336 Bibliografie
Stern, K ‘The genesis and evolution of European-American
constitutionalism’ (1985) XVIII CILSA 186-200
Stone, A ‘The birth and development of abstract review:
Constitutional courts and policy-making in Western Europe’ (1981)
19 Policy Studies Journal 81-95
Störig, H-J (1979) Geshiedenis van de filosofie Vol I Spectrum Utrecht
Strange, S ‘The defective state’ (1995) 125 Daedalus 55-74
Strayer, JR (1970) On the medieval origins of the modern state
Princeton New Jersey
Strydom, HA Die volkeregtelike integreringsfunksie van die VVO
(1989) Ongepubliseerde doktorale proefskrif, Universiteit van
Suid-Afrika
Strydom, HA ‘South African constitutionalism between unity and
diversity: lessons from the new Europe’ (1997) 12 SA Public Law
373-403
Strydom, HA ‘Minority rights protection: Implementing international
standards’ (1998) 14 SAJHR 373-387
Szabo, I ‘Historical foundations of human rights’ in Vasak, K et al
(1982) The international dimension of human rights Greenwood
Press Westport Connecticut 11-40
Tacitus, (1970) The Agricola and the Germania (Vertaling deur E
Hattingly) Penguin Books Londen
Talmon, JL (1970) The origins of totalitarian democracy Sphere Books
Tarlton, CD ‘The creation and maintenance of government: A
neglected dimension of Hobbes’ Leviathan (1978) 26 Political
Studies 307-327
Tarn, WW (1952) Hellenistic civilization Arnold Londen
Tenekides, G ‘The relationship between democracy and human rights’
in Engel, NP (1987) Democracy and human rights: Proceedings of
the colloquy organized by the government of Greece and the
Council of Europe 43-66
Thomas, JAC (1975) The Institutes of Justinian text: Translation and
commentary Juta Kaapstad

Bibliografie 337
Thomas, PhJ ‘Wetenskapsfilosofie in die regswetenskap’ (1995) 58
THRHR 31-44
Thomashausen, AEAM ‘Savings clauses and the meaning of the phrase
“acceptable in a democratic society”- a comparative study’ (1989)
30 Codicilis 50-58
Thompson, MP ‘The reception of Locke’s Two Treatises of
Government 1690-1705’ (1976) 24 Political Studies 184-191
Thompson, MP ‘Reception and influence: A reply to Nelson on Locke’s
Two Treatises of Government’ (1980) 28 Political Studies 100-108
Thornberry, P ‘The democratic and internal aspect of selfdetermination
with some remarks on federalism’ in Tomuschat, C
(red) (1993) Modern law of self-determination Marthinus Nijhof
Dordrect 101-138
Tierney, B ‘Medieval canon law and Western constitutionalism’ (1966)
52 The Catholic historical review 1-17
Tierney, B ‘Religious rights: an historical perspective’ in Witte, J &
Van der Vyver, JD (reds) (1977) Religious rights in global
perspective Marthinus Nijhof Dordrecht 1-22
Tomuschat, C ‘Self-determination in a post-colonial world’ in
Tomuschat C (red) (1993) Modern Law of Self-Determination
Marthinus Nijhof Dordrecht 1-20
Toulmin, S (1990) Cosmopolis: The hidden agenda of modernity Free
Press, Macmillan Inc New York
Trevor-Roper, H (1966) The rise of Christian Europe Tames and
Hudson Londen
Tuck, R (1989) Hobbes (Past Masters-reeks) Oxford University Press
Oxford
Turner, B ‘Outline of a theory of citizenship’ in Mouffe C (red) (1992)
Dimensions of Radical Democracy Verso Londen 33-62
Turk, AT ‘Law as a weapon in social conflict’ (1976) 23 Social
Problems 276-291
Ullmann, W (1965) Medieval political thought Penguin Books Londen
Ulph, O ‘Jean Bodin and the Estates-General of 1576’ (1947) XIX The
Journal of Modern History 289-296

338 Bibliografie
Van Blerk, AE (1996) Jurisprudence: An introduction Butterworth
Durban
Van Boven, T (1982) People matter: Views on international human
rights policy (Saamgestel deur H Toolen) Neulenhof Amsterdam
Van der Keesel, DG (1972) Lectures on Books 47 and 48 of the Digerst
Vol II (Latynse teks geredigeer en in Engels vertaal deur P Beinart
& B van Warmelo) Juta Wynberg
Van der Linden, J (1806) Regtsgeleerd, practicaal en
koopmanshandboek Johannes Allant Amsterdam
Van der Linden, M & Thorpe, W (reds) (1990) Revolutionary
syndicalism: An international perspective Scolar Spel Press
Aldershot
Van der Merwe, NJ & Olivier, PJJ (1989) Die onregmatige daad in die
Suid-Afrikaanse reg Van der Walt Pretoria
Van der Vyver, JD (1975) Die beskerming van menseregte in Suid-
Afrika Juta Kaapstad
Van der Walt, AJ ‘Marginal notes on powerful legends: Critical
perspectives on proprietary theory’ (1995) THRHR 396-420
Van der Walt, NGS (1969) Die republikeinse strewe Pro rege pers
Potchefstroom
Van Dyk, P & Van Hoof, GJH (1990) Theory and practice of the
European Convention on Human Rights Kluver Deventer
Van Dyke, V ‘The individual the state and ethnic communities in
political theory’ 1976-77 29 World Politics 343-369
Van Dyke, V ‘Human rights and the rights of groups’ (1974) 18
American Journal of Political Science 725-741
Van Rensburg, APJ (1976) Afrika-verskeidenheid HAUM Pretoria
Van Rooy, CA (1979) Antieke Griekse geskiedenis: Van die
steentydperk tot die eeu van Perikles Butterworth Durban
Van Vuuren, WLJ ‘Sartori’ in Faure, AM & Kriek, DJ (1984) Die
Moderne Politieke Teorie Butterworth Durban 57-73
Van Warmelo, P (1976) An introduction to the principles of Roman
civil law Juta Kaapstad

Bibliografie 339
Van Wijk, N (1912) Franck’s Etymologisch Woordendoek der
Nederlandsche Taal Matinus Nijhof
Van Wyk, AJ ‘Die bewyslas van die boni mores’ (1975) 38 THRHR 383-
387
Van Wyk, T & Boucher, M (reds) (1986) Europe 1848-1980 Academica
Pretoria
Van Wyk, T & Spies, SB (reds) (1985) Western Europe from the decline
of Rome to the Reformation Academica Pretoria
Van Zyl, DH (1977) Geskiedenis en beginsels van die Romeinse reg
Butterworth Durban
Van Zyl, DH (1983) Geskiedenis van die Romeins-Hollandse reg
Butterworth Durban
Vasak, K Human rights: As a legal reality in Vasak, K et al (1982) The
international dimension of human rights Greenwood Press
Westport Connecticut 1-10
Venter, AJ ‘Questions of national identity in post-apartheid South
Africa’ (1998) Konrad Adenhauer Stiftung Occasional Papers
Johannesburg
Venter, F ‘Menseregte, groepsregte en ’n proses na groter
geregtigheid’ (1986) 1 SA Publiekreg 202-229
Venter, TD ‘Die begrip “staat”: ’n Staatkundige en staatsregtelike
beskouing’ (1974) De Jure 128-140
Verloren van Themaat, JP (1956) Staatsreg Butterworth Durban
Viljoen, S (1974) Economic systems in world history Longman New
York
Vinogradoff, P ‘Law’ in Crump, CG & Jacob, EF (1926) The legacy of
the Middle Ages Clarendon Press Oxford
Vincent, A (1987) Theories of the state Blackwell Oxford
Von Bar, CL (1968) A history of continental criminal law (Engelse
vertaling deur T Bell) Rothman Reprints Inc. South Hachensack
New Jersey
Vorländer, K (1955) Gechiedenis van de wijsbegeerte Volume II Aula
Utrecht

340 Bibliografie
Wahl, JA ‘Baldus de Ubaldis and the foundations of the nation state’
(1977) XXI Manuscripta 80-96
Wallback, W et al (1981) Civilization Past and Present Vol VI Scott,
Roreman & Co Glenview Illinois
Walker, JA (1999) A History of the Law of Nations Vol I Cambridge
University Press Cambridge
Walzer, M (1966) The revolution of the saints: A study in the origin of
radical politics Weidenfeld and Nicolson Londen
Walzer, M ‘Philosophy and democracy’ 1981 9 Political Theory 379-
400
Walzer, M ‘Pluralism: A political perspective’ in Kymlicka, W (1985)
The rights of minorities Oxford University Press 139-154
Wanlass, LC (1953) Gettel’s history of political thought George Allen
& Unwin Ltd
Wiechers, M (1981) Verloren van Themaat Staatsreg Butterworth
Durban
Wiechers, M & Bredenkamp, F (reds) (1996) Die staat: teorie en
praktyk JL van Schaik Pretoria
Wiechers, M ‘Herdemokratisering’ in Faure, AM et al (1988) Suid-
Afrika en die Demokrasie Owen BurgessUitgewers Pinetown
Williams, GL ‘The correlation of allegiance and protection’ (1948-50)
10 Cambridge Law Journal 54-76
Williams, MS ‘Justice towards groups’ (1995) 23 Political Theory 67-91
Wines, R (red) (1967) Enlightened despotism: Reform or reaction? DC
Heath and Co. Boston
Wolfe, M ‘Jean Bodin on taxes’ (1968) 83 Political Science Quarterly
268-284
Wolin, SS ‘Paradigms and political theories’ in King, P & Parekh, BC
(reds) (1968) Politics and experience: essays presented to
professor Michael Oakeshott on the occasion of his retirement
Cambridge University Press Cambridge 125-152
Wolin, SS ‘Political theory as a vocation’ (1969) 63 American Political
Science Review 1062-1082

Bibliografie 341
Wolker, R (1995) Rousseau (Past Masters-reeks) Oxford University
Press Oxford
Wood, GS ‘Democracy and the American Revolution’ in Dunn J (red)
(1993) Democracy: The Unfinished Journey - 508 BC-AD 1993
Oxford University Press Oxford 91-106
Wootton, D ‘The Levellers’ in Dunn, J (red) (1993) Democracy: The
unfinished journey - 508 BC - AD 1993 Oxford University Press
Oxford 71-90
Wright, Q (1955) The study of international relations Appleton-
Century-Crofts Inc. New York
Yolton, JW ‘Locke on the law of nature’ (1958) 67 The Philosophical
Review 477-498
Young, I ‘Polity and group difference: a critique of the ideal of
universal citizenship’ (1989 - 1990) 99 Ethics 250-274
Zylstra, B (1970) From pluralism to collectivism - The development of
Harold Laski’s political thought Van Gorcum Assen

GERAPPORTEERDE REGSPRAAK
Suid-Afrika
Administrateur, Transvaal v Van der Merwe 1994 (4) SA 347 (A)
Atlas Organic Fertilizers (Pty) Ltd v Pikkewyn Gwano (Pty) Ltd and
Others 1981 (2) SA 173 (T)
August and Another v Electoral Commission and Others 1999 (4) BCLR
363 (CC)
Bato Star Fishing (Pty) Ltd v Minister of Environment and Tourism
2004 (7) BCLR 687 (CC)
Christian Education South Africa v Minister of Education 2000 (10)
BCLR 1051 (CC)
Clarke v Hirst NO and Others 1992 (4) SA 630 (D)
Coronation Brick (Pty) Ltd v Strachan Construction Co (Pty) Ltd 1982
(4) SA 571 (N)
Doctors for Life International v Speaker of the National Assembly and
Others 2006 (12) BCLR 1399 (CC)
Du Plessis and Others v De Klerk and Another 1996 (4) BCLR 658 (CC)
Elida Gibs (Pty) Ltd v Colgate Palmolive (Pty) Ltd (1) 1988 (2) SA 230
(W)
Hawker v Life Offices Association of South African and Another 1987
(3) SA 772 (C)
In re Certification of the Constitution of the Republic of South Africa
1996 (10) BCLR 1253 (CC)
Ismail v Ismail 1983 (1) SA 1006 (A) 1026
Jaftha v Schoeman and Others and Van Rooyen v Stoltz and Others
2005 (1) BCLR 78 (CC)
Kaapse hoogverraadsverhore (die Colesbergse en Dordrechtse
verhore) vervat in SALJ 1901 164-176
Kaunda and Others v President of the Republic of South Africa and
Others 2004 (10) BCLR 1009 (CC)
Macadamia Finance Ltd en ‘n Ander v De Wet en ‘n Ander 1991 (4) SA
273 (T)
Marais v Richard 1981 (1) SA 1157 (A)
Matatiele Municipality and Others v President of the RSA and Others
2006 (5) BCLR 622 (CC)
Minister of Health and Another NO v New Clicks South Africa (Pty) Ltd
and Others (Treatment Action Campaign and Another as Amici
Curiae) 2006 (1) BCLR 1 (CC)
342

Gerapporteerde regspraak 343
Minister of Home Affairs and Another v Fourie and Another 2006 (3)
BCLR 305 (CC)
Minister van Polisie v Ewels 1975 (3) SA 590 (A)
Mthethwa v De Bruin NO and Another 1998 (3) BCLR 336 (N)
National Coalition for Gay and Lesbian Equality v Minister of Justice
and Others 1998 (12) BCLR 1517 (CC)
New National Party of South Africa v Government of the RSA and
Others 1999 (5) BCLR 489 (CC)
Nyathi v MEC for the Department of Health, Gauteng 2008 (9) BCLR
865 (CC)
R v Adendorff 1900 (NLR) 230
R v Badernhorst 1900 (NLR) 227
R v Bester 1900 (NLR) 237
R v De Jager 1901 (NLR) 65
R v Dohne 1901 (NLR) 175
R v Marais 1900 (NLR) 242
R v Prozesky 1900 (NLR) 216
R v Venter 1901 (NLR) 185
Ryland v Edros 1992 1997(1) BCLR 77 (C)
S v Acheson 1991 (2) SA 805 (Nm)
S v Damoyi 2004 (2) SA 564 (C)
S v Lubisi and Others 1982 (3) SA 113 (A)
S v Makwanyane 1995 (6) BCLR 665 (CC)
S v Matomela 1998 (1) BCLR 339 (CK)
S v Tsotsobe and Others 1983 (1) SA 856 (A)
S v Zwane and Others (3) 1989 (3) SA 254 (A)
Schultz v Butt 1986 (3) SA 667 (A)
Internasionale Geregshof
Frontier Dispute Case Burkina Faso v Mali ICJ Reports 1986
Western Sahara Case ICJ Reports 1975

INTERNASIONALE EN REGIONALE
REGSINSTRUMENTE
Verdrae, Konvensies en Resolusies
Afrika-Handves vir Mense- en Volksregte (1981)
Algemene Vergadering Resolusie 1514 (XV) van 14 Desember 1960
(Deklarasie Oor Die Verlening Van Onafhanklikheid Aan Koloniale
Gebiede En Volkere)
Algemene Vergadering Resolusie 2625 (XXV) van 15 Desember 1970
(Deklarasie Oor die Beginsels van die Internasionale Reg Rakende
Vriendskaplike Betrekkinge en Samewerking Tussen State
Ooreenkomstig die Handves van die VN)
Amerikaanse Deklarasie van Regte en Verpligtinge van die Mens (1948)
Amerikaanse Konvensie vir Menseregte (1969)
Europese Konvensie vir die Beskerming van Menseregte en Individuele
Vryhede (1950)
Eerste Protokol tot die Europese Konvensie vir die Beskerming van
Menseregte en Individuele Vryhede (1952)
Vierde Opsionele Protokol tot die Europese Konvensie vir die
Beskerming van Menseregte en Individuele Vryhede (1963)
Europese Sosiale Handves (1965)
Handves van die Verenigde Nasies Organisasie (1945)
Handves van die Organisasie vir Afrika Eenheid (1963)
Helsinki Finale Verklaring 2 Augustus1975 (Verdrag van die
Konferensie Vir Veiligheid En Samewerking In Europa)
Internasionale Konvensie vir die Verwydering van alle Vorme van
Rassediskriminasie (1965)
Internasionale Verbond vir Burgerlike en Politieke Regte (1966)
Tweede Opsionele Protokol tot die Verbond gemik is op die
afskaffing van die doodstraf (1989)
Internasionale Verbond vir Ekonomiese, Sosiale en Kulturele Regte
(1966)
Konvensie teen Marteling en ander Vorme van Wrede, Onmenslike of
Degraderende Behandeling of Straf (1984)
Konvensie vir die Verwydering van alle Vorme van Diskriminasie teen
Vroue (1979)
Konvensie oor die Regte van die Kind (1989)
Montevideo Konvensie oor die Regte en Verpligtinge van State (1933)
344

Internasionale en regionale regsinstrumente 345
Organisasie vir Afrika-Eenheid-Resolusie: Resolusie AGH/RES 6(1):
Resolusie oor die Onskendbaarheid van Grense
Stigtingsverdrag van die Afrika-Unie (2000)
Universele Deklarasie van Menseregte van die Verenigde Nasies (1948)
GRONDWETTE
Suid-Afrika
Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, 1996
Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, Wet 200 van 1993
(Tussentydse Grondwet)
Kanada
Kanadese Charter of Rights and Freedoms vervat in die Kanadese
Grondwet, Wet 79 van 1982

A
INDEKS
Absolutisme .. 22, 24, 27, 29, 39-43, 51, 54, 75-77, 83, 85, 88, 179, 209, 225
Ackermann, regter (van die Konstitusionele Hof)..............................227
Act of state-leerstuk ...............................................................247
Acton, Lord............................................................... 149-150, 152
Afrika Unie .............................................................. 190, 251, 264
Afwenteling van staatsgesag/politieke gesag...................................199
Aguesseau, Francois d’ ....................................................... 130-131
Aglulf (Lombardiese koning)........................................................ 16
Ailly, Pierre d’ ........................................................................ 39
Alarik................................................................................... 13
Alexander die Grote ................................................................. 11
Algemene Vergadering ......................82, 214-215, 256-257, 259-261, 263
Amerikaanse Indiane................................................................. 78
Amerikaanse Realiste...............................................................169
Anglo-Boere-oorlog .................................................................106
Aristokrasie................................. 179, 193, 200-201, 209, 222-223, 309
Aristoteles........................... 36-37, 74, 194, 276, 299, 304-305, 310-313
Augsburg (Vrede van)....................................................... 45, 60-61
Augustinus ......................................................................... 13-15
Austin, John....................................................................... 68-69
B
Baldus de Ubaldis ................................................................ 41-42
Bartolus de Saxoferrato ........................................................ 38, 41
Bacon, Francis ......................................................................... 7
Barante, Prosper de.................................................................150
Barclay, William ...................................................................... 76
Bartholomeusnag ..................................................................... 59
Belasting (Middeleeuse beskouing oor en ontwikkeling van) ......48-49, 68-69
Bellum omnia contra omnes................................................... 81, 91
Bentham, Jeremy ...................................................................218
Bill of Rights (1689) ............................................................ 59, 209
Bill of Rights van (die staat) Virginia.............................................210
Bismarck .................................................................. 212, 218-219
Blackstone..................................................................... 100, 246
Boucher, Jean .................................................................. 63, 254
Bodin, Jean....7, 9, 65-71, 74-77, 84, 87, 94, 96-97, 113-114, 116, 119, 137,
........................................ 141-142, 151, 155-156, 160, 244, 280
Boererepublieke.....................................................................249
Bolsjewisme................................................................... 148, 255
Bonifacius VIII (Pous) ........................................................... 32, 36
Boni mores ............................................................... 165-166, 173
Bracton, Henry ........................................................ 26-28, 49, 233
347

348 Indeks
Bryce (Lord) ........................................................................... 13
Burgerlike godsdiens.................................................... 130, 135-136
Bul Unam Sanctum .................................................................. 32
Burger/s Burgerskap
Atheense (opvatting van) burgerskap ............................... 200-205
Polis-burger (burgerskap in die polis)...................................... 11
Staatsburgers/Staatsburgerskap ...... 65, 72-73, 75, 134, 139-140, 144,
....................................................155, 158, 160, 162-163, 202
(Sien ook polites)
Burgerlike en politieke regte............176, 183, 212-213, 215, 248, 256, 258
Burgerstaat............................................................................. 9
C
Calvinisme........................................................................ 59, 62
Calvinistiese radikalisme...........................................................130
Calvyn, Jean ................................................................. 39, 61-62
Caracalla (Keiser) .................................................................... 12
Charles I (Koning van Engeland) ................................................... 77
Christelike gemenebes (Sien ook Republica Christiana) ..............11, 18, 20
Cicero .................................................................................. 96
Coke, Edward .......................................... 22, 27-28, 76, 232-233, 245
Colbert, Jean Baptiste .............................................................. 49
Constitatio Antoniana ............................................................... 12
Corpus christianum .................................................................. 14
Corpus Iuris Civilis sien ook Justiniaanse kodifikasie
Digesta ...................................................................... 40-41
Institutiones.................................................................... 41
Court of Common Pleas ............................................................. 49
Critical Legal Studies ...............................................................169
Cuius regio eius religio.............................................................. 60
D
Dante, Alighieri.............................................................. 36-37, 56
De Groot, Hugo (Grotius) .......................................9, 94-97, 114, 119
Demokrasie
Atheense demokrasie ............................................ 179, 200-204
Direkte demokrasie ........................................ 133, 179-180, 203
Domestisering van demokrasie .............................................180
Klassieke demokrasie ................................................. 180, 204
Konsosiatiewe demokrasie ..................................................199
Konstitusionele demokrasie.................................................201
Liberale demokrasie ....................................... 176-177, 185, 198
Meerderheidsdemokrasie....................................................152
Plurale demokrasie...........................................................151
Prosedureel-strukturele/Struktureel-prosedurele (omskrywing van)
Demokrasie/Prosessuele demokratiese............................... 177, 188
Proto-moderne demokrasie .................................................179
Staatlike demokrasie ......... 175, 177-178, 184-186, 189-192, 199-202,
............................ 248, 252, 261, 270, 274-275, 278, 309-310, 316

Indeks 349
Verteenwoordigende demokrasie ........................ 179-180, 182, 191
Totalitêre demokrasie ........................................... 142-143, 185
Yslandse demokrasie.........................................................179
(Sien ook Gelykheidsbeginsel, Legitimiteitsfiksie, Massokrasie en
Verteenwoordigende liggaam, Verteenwoordigende stelsel)
Demokratiese onkunde .............................................................187
Denominasie-pluraliteit ............................................................. 72
Demos
Atheense demos ........................................................ 203-204
Homogene demos.............................................................205
Huidige demos ................................................................204
Selfregerende demos ........................................................191
Dertigjarige Oorlog (1618 - 1648)...............................58-60, 78, 95, 251
Descartes, René ...................................................................... 78
De Stael, Mme. ......................................................................150
Dillard, regter (van die Internasionale Geregshof).............................271
Dinastiese staat............................................................ 34, 45, 246
Directive principles of state policy ..............................................213
Duitse Historiese Skool .............................................................218
Durandus............................................................................... 39
Dworkin, Ronald .......................................156, 165, 168-173, 193, 238
E
Edward III (Koning van Engeland) .......................................... 243, 245
Ehrlich, Eugene ................................................................ 218-219
Eiendomsreg ............................ 68-69, 211-212, 214, 292, 296, 298, 308
Ekklesia ......................................................................... 200-201
Engels, Friedrich .............................................................. 228-229
Engelse burgeroorlog ................................................................ 78
Engelse konstitusionele stryd ...................................................... 22
Europese Raad .................................................................. 82, 191
F
Falangisme ...........................................................................148
Fascisme ..............................................................................175
Feodalisme ........................................................... 22, 34, 130, 223
Federalisme
Amerikaanse federalisme ...................................................151
Ferdinand II (Keiser) ............................................................. 58-59
Fillip II (Keiser) ....................................................................... 58
Filmer, Robert ................................................................... 77, 85
Fish, Stanley ............................................................. 117-118, 169
Fortescue, John .................................................................. 27-28
Francis I (Koning van Frankryk) ........................................... 45, 48-50
Franse Deklarasie van die Regte van die Mens en die Burger ................210
Franse Rewolusie ......................................130, 141, 150-152, 179, 280
Fundamentele reg................21-22, 28, 69, 72, 81, 189, 213, 230, 232-233

350 Indeks
G
Gelykheidsbeginsel................................................ 184, 194-196, 198
Gemeenskap (as res publica)..........................73, 92, 108, 277, 284, 286
Gemenebes (Sien ook Res publica) ........... 276-280, 284, 290-295, 297-298,
............................................................................ 302-316
Gentili, Alberico (Gentilis).......................................................... 95
Gerson, Johannes ........................................................ 9, 38-39, 71
Glanville ............................................................................... 49
Globalisering ......................................3-4, 10, 204, 220, 275, 281, 285
Glorious Revolution .................................................. 59, 77, 86, 246
Glossatore ........................................................................ 24, 41
Goddelike reg van konings ................................24, 29, 43, 56-57, 76-77
Godsdiensoorloë...........................................50, 57-59, 63, 65, 74, 97
Godsdienstige identiteit........................................... 11, 15, 20-21, 75
Godsdienstige verdraagsaamheid ................................ 60-61, 67, 71, 74
Godsdienstige vervolging............................................................ 71
Godsdiensvryheid.................................. 6, 66-67, 70-72, 76, 87-88, 209
Gratianus .............................................................................. 31
Gregorius die Grote (Pous) ......................................................... 16
Gregorius VII (Hildebrand) (Pous).............................................. 30-31
Grensafbakening (van staatsgrense) ................................ 105, 161, 251
Griekse stadstaat (Sien ook Polis) ................................................133
Groepsidentiteit/e ......................................... 139, 141, 155, 193, 229
Grondwetlike patriotisme..........................................................129
Grundnorm (Sen Suiwere regsteorie) ...................................... 102-103
Guizot, Francois .............................................................. 150, 175
Gustavus, Adolphus (Koning van Swede).......................................... 59
H
Habeas Corpus-Wet .................................................................209
Hamilton, Alexander................................................................233
Handves van Leon .................................................................... 26
Heilige Romeinse ryk ....................................... 5, 13-14, 50, 55, 58-60
Hendrik II (Koning van Engeland) .................................................. 44
Hendrik IV (Keiser) ................................................................... 30
Henri II (Koning van Frankryk)...................................................... 48
Henri IV (van Navarre) (Koning van Frankryk) ..........................70, 76, 78
Hercules (Sien Dworkin Ronald)............................................. 169-171
Hobbes, Thomas ........ 1, 7, 9, 66, 68-70, 74-97, 107-108, 113-114, 116, 119
127, 130, 136, 139141-142, 144, 151, 155, 160, 222, 228, 246, 275, 280
Hongaarse Goue Bul.................................................................. 26
Hoogverraad ......................................... 10, 20, 29, 126, 242-250, 275
Hooker, Richard ........................................................27-28, 51, 86
Hugenote (Calvinistiese) party (in Frankryk) ........................... 61-63, 65
Humanisme................................................................... 33-35, 56
Huss, Johannes ..............................................................36, 39, 56

I
Indeks 351
Idiotes.................................................................................203
Imperialisme .........................................................................270
Individuele isolasie..................................................................220
Individuele vryheid...........74, 88, 149, 153210-212, 225-228, 208, 293, 305
Individualisering ...................................................................... 33
Innocentius III (Pous) ............................................................ 31-32
Instellings (as res publica) ............................294, 299, 301-302, 314-316
Intermediêre assosiasies / gemeenskappe ............................... 151-153,
Internasionale Geregshof ..........................................................263
Internasionale reg.............. 10, 18, 94, 96-97, 100-101, 104, 114-115, 213,
..................241-242, 250-254, 256-257, 261, 263, 266-269, 275, 283
Internasionale Arbeidsorganisasie ................................................213
Ius continuum........................................................................264
Ius emirgandi ......................................................................... 60
Ius reformandi ........................................................................ 60
J
Jakobynse totalitarisme............................................................130
Jakobynisme .................................................................. 148, 154
James I (Koning van Engeland)................................ 22, 58, 76, 232-233
James II (Koning van Engeland) ............................................... 59, 86
Jean van Parys........................................................................ 38
Jefferson, Thomas ..................................................................210
Jhering, Rudolph von ......................................................... 218-219
Joyeusse, Entrée ..................................................................... 26
Juridifisering ....................................................... 231, 234-235, 311
Juristeklas ...................................................................... 230-231
Justinianus (Keiser) ............................................................. 24, 41
K
Karel die Grote ......................................................... 11, 13, 22, 43
Karel V (Keiser sowel as koning van die Habsburgse gebiede) ........... 50, 58
Kelsen Hans (Sien ook Suiwere regsteorie).................... 102-104, 106, 116
Kerkhervorming/Reformasie/Hervorming/Lutherse Hervorming/ Protestantse
rewolusie .................................................6, 9, 21, 39, 50, 57, 94
Kerklike skisma .................................................................. 36, 53
Kettery...............................................15, 19-20, 50,57-58, 62-63, 73
King’s Bench .......................................................................... 49
Klassieke liberalisme ...............................................................149
Koloniale gebiede .......................................................................
Koloniale grense........................................................ 251, 259, 263
Kommentatore (van die Corpus Iuris)................................25, 38, 40-41
Kommunitêre (politiek) ........................ 85, 113, 156, 162, 169, 172, 280
Konferensie vir Veiligheid en Samewerking in Europa.................. 257, 265
Koninklike burokrasie............................................................ 46-47
Konkordaat van Worms .......................................................... 30-31

352 Indeks
Konsiliebeweging ................................................................. 38-40
Konstitusionele Hof ....................................167-167, 183-185, 227, 234
Konstitusionele patriotisme .......................................................154
Konstitusionele regering ............................................................ 88
Konstitusionalisme
Ancient constitution .................................................22, 25, 77
Middeleeuse (konsep van) konstitusionalisme ..... 21-22, 25, 28, 38, 86
Korreksie ............................................................... 285, 289
Kratos .............................................................. 181, 198, 200, 278
Kriegler, regter (van die Konstitusionele Hof)..................................227
Kulmer Handveste ................................................................... 26
Kulturele identiteit ............................................................. 3, 252
L
Lafayette .............................................................................210
Legitimiteitsfiksie .............................. 190, 193, 197, 199, 274, 282, 309
Lenin, Vladimir ................................................................ 253-255
Leo III (Pous) .......................................................................... 11
Leviatan (Sien ook Sterflike god) ............ 1, 7, 75, 77, 81-84, 94, 127, 136,
....151, 155, 222, 237-238, 249, 260, 267, 269, 274-276, 278, 280, 316
Levellers ..............................................................................179
L’Hôpital, Michel de ............................................................. 65-67
Liberalisme....................................................72, 149, 151, 159, 212
Lippmann, Walter ...................................................................187
Locke, John ....... 9, 75, 85-94, 96-97, 107-108, 113-114, 116, 119, 150, 229
Louis XIV (Koning van Frankryk)..............................................51, 131
Luther, Martin ............................................................... 36, 51-56
Lutheranisme ......................................................................... 52
M
Machiavelli .......................................................... 47, 66-67, 71, 97
Maatskaplike sekuriteit...................................................... 212, 224
Magna Carta...................................................................... 26, 29
Mahomed, regter (van die Konstitusionele Hof).......................... 167-168
Marx, Karl ...................................................................... 228-229
Marsilius van Padua .................................................................. 37
Masedoniese ryk ................................................................ 11, 178
Massokrasie...........................200, 204-206, 278, 282, 306, 309, 313, 316
Meerderheidsregering ........................................... 184, 186, 189, 194
Meerderheidsdominasie ..............................149-150, 193-199, 261, 270
(Sien ook Tirannie van die meerderheid en Meerderheidsdespotisme)
Meerderheidsbevoorregting........................................................195
Megalopolis ..........................................................................204
Meksikaanse grondwet..............................................................212
Mensereg/te
Derde generasieregte........................................................216
Eerste generasie (mense)regte/vryhede................ 211, 213-214, 220
Internasionale menseregte...................................... 214-216, 220
Horisontale toepassing/aanwending/werking van menseregte . 226-228

Indeks 353
Ontwikkeling van menseregte ..............................................209
Politiek van menseregte.....................................................217
Tweede generasie (mense)regte........212-214, 217, 219-220, 222, 224
Menswaardigheid ......... 183, 187-188, 196, 277-278, 280, 288, 295, 304-306
Merkanitilisme ........................................................................ 33
Middeleeuse filosofie/denke ....................................................... 17
Middeleeuse globale politiek ....................................................... 18
Middeleeuse (konsep van) konstitusionalisme ............ 21-22, 25, 28, 38, 86
(Sien Konstitusionalisme)
Middeleeuse sosiale piramide/orde ............................................... 16
Mill, John Stuart............................. 149-150, 180-183, 193-197, 204-205
Milner, (lord) Alfred ......................................................... 106, 249
Minderhede..................2, 145, 148-150, 153-154, 163-164, 172, 193, 195,
..... 198-199, 213, 238, 252-254, 259, 261, 270, 274, 278-279, 282-283
Minderheid
Ontkiesering van..............................................................194
Permanente minderheid............................................... 196-197
Minderheidsbenadeling .............................................................195
Minderheidsgemeenskappe ................................ 146, 199, 274-275, 282
Minderheidsregte.........................154, 195, 199, 216, 254, 258, 265, 283
Monargie ......................................................6, 78, 86, 179-180, 193
Multi-nasiestaat ....................................................................... 8
N
Nagwag-staat ................................................................. 211, 219
Nasiebou (Sien ook Staatsbou)
Jakobynse nasiebou ..........................................................154
Konstitusionele nasiebou....................................................154
Pluralistiese nasiebou........................................................154
Nasiestaat ...................................................................... 8-9, 104
Nasionaal-sosialisme ......................................................... 148, 175
Nasionale eenheid...................................................................141
Nasionale gemeenskappe ......................................... 252-253, 267-268
Nasionale soewereiniteit.................................................... 104, 263
Nasionalisme .................................................................3, 18, 127
Natuurstaat .................................................78, 80-82, 85, 88-91, 93
Natuurstaatlike regte................................................................ 81
Nicolas de Cusa ....................................................................... 39
O
Oostenryk-Hongaarse ryk ..........................................................253
Openbare (politieke) identiteit ...................................................154
Original position (Sien Rawls John) ..............................................157
Ortodokse Kerk ....................................................................... 30
P
Paine, Thomas ........................................................... 179-180, 204

354 Indeks
Papinianus ............................................................................. 41
Partikuliere gemeenskappe.....................143-144, 146-147, 252, 275, 280
Partikuliere identiteit/e ...............4, 18, 132, 141, 146, 158, 160-161, 274
Patria (as res publicae) ............................................... 294, 296, 313
Patriotiese deugde ..................................................................133
Pax Romana ........................................................................... 13
Perikles ........................................................................ 201, 203
Personaliteitsbeginsel ..............................................................287
Philip Augustus (Koning van Frankryk) ............................................ 44
Philip V (Koning van Frankryk) ..................................................... 36
Plaaslike outonomie ................................................................151
Plaaslike republikanisme...........................................................153
Polis ..........................11, 74, 78, 131, 133, 135, 200-204, 276, 299, 312
(Sien ook Stadstaat)
Politai........................... 200-203, 276, 279, 291, 293, 301-302, 307, 309
(Sien ook burger/s en burgerskap)
Politiek van identiteit ................................................................ 4
Politieke elite..................................................... 148, 199, 201, 283
Politieke geregtigheidsmodel (Sien Rawls John) ................... 159, 162-163
Politokrasie......... 10, 126, 273, 276-280, 283-284, 287, 290, 296, 299, 300,
...............................................306, 307, 309, 312-313, 315-316
Politokratiese orde......................................................................
Politique/s ........................................................... 65-66, 69-74, 84
Populêre soewereiniteit ..................................... 36, 62, 182, 185, 194
(Sien ook Volksoewereiniteit)
Pound, Roscoe .............................................................96, 218-219
Pouslike rewolusie ................................................. 20, 30-31, 33, 38
Prekariokrasie .............................. 193, 197-199, 274-275, 278-279, 283
Princeps legibus solutus est ................................................... 24, 45
Private domein ..........75, 115, 141, 151, 160, 185, 273, 291, 293, 302-305,
................................................................ 307-308, 310, 314
Pufendorf, Samuel ......................................................76, 86, 95-96
Putatiewe nasionale staat ........................................................... 8
Q
Quod principi placuit, legis habet vigorem ...................................... 28
R
Rawls, John ................................................... 93, 156-164, 173, 269
Renaissance .....................................7, 33-36, 40, 45-46, 52-53, 56, 97
Regsprofessie ...................................................... 208, 230, 236-237
Regsrealisme .........................................................................102
Regsoewereiniteit .......................................................22, 25-29, 43
Regswetenskap
Ideologie / ideologiese voorkeure ......... 3, 66, 100, 106-107, 109, 112
Regsakademiese kurrikulum ................................................112
Regsdogma ............................................................. 113, 192
Regstaal............................................................ 110-112, 238
Toegepaste wetenskap(pe) ..........................113-114, 124-125, 155

Indeks 355
Republica Christiana ...........5-6, 9, 11, 18, 21, 31, 33, 45, 52, 94, 97, 130,
................................................................ 134, 230-231, 235
(Sien ook Christelike gemenebes; Middeleeuse universum)
Republikanisme............................................... 75, 133, 151-153, 279
Republikeinse deug .......................................................14, 151-152
Res iudicata ................................................................... 185, 195
Res publicae (Sien ook Gemenebes)
Eienskappe van die res publica ................................................
Res van die res publicae ........................................................
Richelieu............................................................................... 59
Rights thesis (Sien Dworkin Ronald)........................................ 169-170
Robespierre ..............................................................................
Roger II (Koning van Sicilië en Suid-Italië) ....................................... 44
Romeinse reg ..............................................12, 24, 34, 40-41, 56, 96
Romeinse ryk.............................................................................
(Rooms) Katolieke Bond /Party (in Frankryk).......................62-63, 65, 70
(Rooms) Katolieke Kerk ..................................................... 5, 59, 65
Rousseau, Jean Jacques............... 75, 93, 127, 130-145, 147, 151-152, 280
Royer-Collard ........................................................................150
Rykskerklike wêreldgeheel ......................................................5, 57
S
Sachs, regter (van die Konstitusionele Hof)................... 167-168, 183, 189
Sachsenspiegel........................................................................ 26
Saint-Just................................................................. 130, 141-142
Sekularisasie ................................................................. 21, 33-35
Selfbeskikking
Domestiserende konsep van ................................................265
Nasionale selfbeskikking .............................252-259, 263-269, 275
Staatlike selfbeskikking ..................250, 252-253, 260, 266-270, 274
Selfregering .................182, 191-194, 196-200, 274-275, 284-286, 288-289
Sesessie ......... 10, 103, 126, 199, 242, 257-258, 261-262, 265, 267-268, 275
Sieyès, Immanuel Joseph .................................. 130, 141-142, 152, 179
Sindikalisme................................................................... 223, 226
Smith, sir Thomas ........................................................... 27-28, 76
Soewereiniteit ..................3-5, 8, 24-29, 36, 41, 43-44, 60, 62, 67-69, 75,
..........101-102, 104, 108, 137, 185, 194, 243-244, 246, 250-254, 257,
.......................................................... 263, 265-267, 282, 289
Solfidianisme...................................................................... 53-54
Sosiale kontrak ................................ 80-82, 88, 131, 135, 157, 164, 230
Sosiale en ekonomiese regte ............ 212-215, 217, 220, 222, 224-225, 236
Sosiologiese regsleer.................................................... 102, 218-219
Sosialistiese bewegings.............................................................223
Staatlike identiteit...................1-3, 7, 10, 56, 75, 97, 125, 127, 139, 142,
....147, 156, 173, 241-242, 248-252, 258, 260, 265, 269, 274, 278, 295
Staatlike orde................ 2, 5, 10, 69, 73, 87, 119, 125-126, 156, 161-162,
................ 164, 172-173, 177, 189, 190, 192, 222, 224-225, 230-231,
............238, 241-242, 248, 251-253, 267-268, 273-275, 283, 295, 298
Staatlike paradigma ............. 2-3, 5, 7, 9-10, 90-91, 97, 99, 114, 116, 118,
121, 125, 133, 142, 147, 155-156, 160, 164-166, 168, 175, 178, 183, 190,
....199-200, 205, 208, 222, 241-242, 250, 252, 254, 258, 260, 268-269,

356 Indeks
.......................................................... 273-276, 280, 283, 285
Staatlike soewereiniteit / Staatsoewereiniteit..... 3-4, 69, 75, 250-252, 254,
...................................................................... 257, 265-266
Staatlikheid ............. 1-3, 5-6, 9, 21, 33-35, 37, 94, 97, 114, 116, 125-126,
.......................................................... 168, 250, 257, 275-277
Staatkunde / Politieke wetenskap / Politilogie ..... 2, 99, 101, 104, 106, 274
Staatsbou
Staatsbou-regsdenke.........................................................155
(Staats)bevolking........... 9, 92, 104-105, 108, 115, 129, 148-149, 167, 172,
....................................................191, 217, 259-260, 269, 273
(Sien ook Staatsdefinisie / Staatsomskrywing)
(Staats)gebied ................................................................ 104, 242
Staatsdefinisie / Staatsomskrywing
Bevolkingselement (van die definisie) ............................. 107, 114
Staatsgrense .............92, 105, 128, 148, 166, 220, 242, 248, 251-254, 257,
................................................... 260, 262, 264, 266, 269, 275
Staatsbeskouing .................................................... 74, 107-108, 211
Staatsnasie ...........................139, 145, 148, 156, 167-168, 178, 260, 275
Staatsreg............... 23, 28, 100-104, 113-114, 121, 125, 178, 185, 266, 283
Stadstaat/stadstate ............................ 11, 131, 133, 142, 179, 276, 312
(Sien ook Polis)
Starkey, Thomas....................................................................... 7
Stemreg......................... 176, 182-184, 186, 193, 197, 215, 282, 307-309
Stoïsyne................................................................................ 96
Stoïsynse universalisme ............................................................. 12
Stuart-monargie ...................................................................... 78
Subsidiariteit........................................................285-286, 288-289
Suid-Afrika.......... 2, 106, 109, 121, 129, 148, 167, 172, 176, 185, 193, 196,
....................................................228, 235, 237, 247-249, 253
Suid-Afrikaanse gemeenskap ................................................ 165-166
Suid-Afrikaanse nasie ................................................... 129, 167-168
Suid-Afrikaanse staat ........................................................ 106, 142
Suiwere regsteorie (Sien ook Kelsen Hans)
Grundnorm .............................................................. 102-103
T
Taal (as res publica) .......................................................... 294-296
Tacitus ................................................................................. 23
Territoriale integriteit ..............10, 104, 115, 126, 250-252, 257-258, 260,
...................................................................... 263, 265-266
(Sien ook (staats)gebied)
Territoriale staat
Multinasionale territoriale staat/state.................. 252-253, 268, 278
Tirannie van die meerderheid ........................................ 149-150, 195
(Sien ook Meerderheidsdominasie en Meerderheidsdespotisme)
Tocqueville, Alexis de ........................................... 149-153, 193, 223
(Staats)totalitarisme/Totalitêre (politiek)..................................83,225
Tuistelike gemeenskap/pe...... 277-279, 284-297, 300, 302306, 309, 312-316
Tuistelike (vorm van) regering .................................. 278, 284, 286-294
Turkse ryk ............................................................................253
Tyrell, James ......................................................................... 86

Indeks 357
Twee swaarde (leerstuk van die) .................................................. 31
U
Ulpianus............................................................................ 40-41
Uti possidetis ...................................................... 258, 262-265, 268
V
Van Bynkershoek, Cornelius ........................................................ 95
Vasal en die leenheer (verhouding tussen)....................................... 29
Vattel, Emerich de ................................................................... 95
Veil of ignorance (Sien Rawls John)..............................................157
Verenigde Nasies ................................................ 3, 82, 213-214, 255
Verenigde State van Amerika
Amendemente van die grondwet van die.................................210
Burgeroorlog-amendemente .......................................... 210-211
Verkiesing/s..................... 26, 176, 182, 184, 186, 193, 195-197, 201, 283
Verligte despotisme............................................................ 83, 188
Verteenwoordiging
Proporsionele verteenwoordiging.............................. 194-195, 199
Verteenwoordigende liggaam ......................................... 181-182, 195
Verteenwoordigende stelsel ..................................... 179-180, 192, 201
Vitoria, Francisco de................................................................. 95
Volente generale/Algemene wil (by Rousseau) ................................137
Volkebond ............................................................................213
Volksoewereiniteit .......................................... 22-25, 36, 43, 62, 179
(Sien ook Populêre soewereiniteit)
Vrye, regverdige en gereelde verkiesings .......................................184
W
Wêreldgemeenskap .......................................................... 291, 302
Wesfale (Vrede van) ......................................................95, 250-251
Wesgote................................................................................ 13
Wetenskapsbeoefening (Sien ook Staatlike paradigma)
Interpretasiegemeenskap/pe...................................................
Normale wetenskap .............................................. 117-122, 125
Politiekwetenskaplike paradigmas.........................................125
Wetenskaplike handboeke ..................................................118
Wetenskaplike krisis / Paradigma-krisis ..................................122
Wetenskaplike rewolusies...................................................117
Wetenskapsfilosofie........................................................... 116-117
William van Ockham ................................................................. 38
Wilson Woodrow......................................................... 253-255, 266
Wyclife................................................................... 36, 39, 51, 56

358 Indeks
Z
Zabarella .............................................................................. 39
Zwingli Ulrich ......................................................................... 51
Zouche Richard ....................................................................... 95