Klik hier om die volledige joernaal in PDF-formaat af te laai ... - LitNet

LitNet
Akademies
Desember 2012: jaargang 9, nommer 3
’n Akademiese joernaal vir
die Geesteswetenskappe,
Godsdienswetenskappe,
Natuurwetenskappe en
Regte
www.litnet.co.za
ISSN 1995-5928

Redaksie: LitNet Akademies
Hoofredakteur
Etienne van Heerden (PhD, LLB), Universiteit van Kaapstad
Hoofbestuurder en -redakteur: LitNet Akademies
Uitvoerende redakteur: LitNet
Geesteswetenskappe-redakteur
Francis Galloway (DLitt)
Godsdienswetenskappe-redakteur
Pieter G.R. de Villiers (ThDrs, Teologiese Universiteit, Kampen en DTh, Universiteit
Stellenbosch)
Regte-redakteur
Johann Neethling (LLM LLD), Universiteit van die Vrystaat
Natuurwetenskappe-redakteur
Dirk Laurie (MSc in Wiskunde, PhD), Universiteit Stellenbosch
Natuurwetenskappe-ereredakteur
Hendrik Geyer (MSc in Teoretiese Fisika, PhD in Teoretiese Kernfisika, FRSSAf),
Universiteit Stellenbosch
Natuurwetenskappe-ereredakteur
Jannie Hofmeyr (BSc Hons in Biochemie, MSc in Biochemie, PhD, FRSSAf), Universiteit
Stellenbosch
Personeel
Produksiebestuurder
Elzette Steenkamp (PhD), Rhodes Universiteit
Redaksionele bestuurder
Naomi Bruwer (MA in Afrikaans-Nederlands), Senior inhoudsbestuurder by
LitNet
Taaladviseur
Nicky Grieshaber (MA)

Adviesraadslede van LitNet Akademies
Ruth Baitsewe, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Andries Bezuidenhout, Universiteit van die Pretoria – Suid-Afrika
Frikkie Botha, Bestuurder: QCanes, BSES Limited – Australië
Gerrit Brand, Universiteit van Stellenbosch – Suid-Afrika
Guillaume Brümmer, Universiteit van Kaapstad – Suid-Afrika
Naomi Bruwer, Inhoudsbestuurder by www.litnet.co.za – Suid-Afrika
Joel Claassen, Universiteit van Kaapstad – Suid-Afrika
Eugene Cloete, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Neil Cochrane, Universiteit van Suid-Afrika – Suid-Afrika
Ronald Cools, Katholieke Universiteit Leuven – België
Scarlett Cornelissen, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Darryl David, Universiteit van KwaZulu-Natal – Suid-Afrika
Leon Dicks, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Ian Dubery, Universiteit van Johannesburg – Suid-Afrika
Heilna du Plooy, Noordwes-Universiteit – Suid-Afrika
Jat du Toit, Noordwes-Universiteit – Suid-Afrika
Kobus Eloff, Universiteit van Pretoria – Suid-Afrika
Hans Ester, Radboud Universiteit Nijmegen – Nederland
Eep Francken, Universiteit Leiden – Nederland
Francis Galloway, LitNet Akademies: Geesteswetenskappe-redakteur – Suid-Afrika
Ena Jansen, Vrije Universiteit van Amsterdam – Nederland
Thys Human, Universiteit van Johannesburg – Suid-Afrika
Jerzy Koch, Adam Mickiewicz Universiteit, Poznań – Pole
Chris Koen, Universiteit van die Wes-Kaap – Suid-Afrika
Derek Litthauer, Universiteit van die Vrystaat – Suid-Afrika
Catharina Loader, Universiteit van Wenen – Oostenryk
Amanda Lochner, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Braam Louw, Universiteit van Pretoria – Suid-Afrika
Johann Lutjeharms, Universiteit van Kaapstad – Suid-Afrika
Johan Malherbe, Universiteit van Pretoria – Suid-Afrika
Jean Meiring, Universiteit van Cambridge – Engeland
Johan Meyer, Universiteit van die Vrystaat – Suid-Afrika
Albert Neitz, Universiteit van Pretoria – Suid-Afrika
Desmond Painter, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Marius Potgieter, Noordwes-Universiteit – Suid-Afrika
Sakkie Pretorius, The Australian Wine Research Institute – Australië
Heinrich Raubenheimer, Universiteit van Johannesburg – Suid-Afrika
Helgard Raubenheimer, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Koot Reinecke, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Egmont Rohwer, Universiteit van Pretoria – Suid-Afrika
Vasti Roodt, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Alfred Schaffer, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Arnold Schoonwinkel, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Hendrik Swart, Universiteit van die Vrystaat – Suid-Afrika
Christo van der Rheede, Afrikaanse Handelsinstituut – Suid-Afrika
Etienne van Heerden, Universiteit van Kaapstad – Suid-Afrika
Ian van Rooyen, Universiteit van Kaapstad – Suid-Afrika
Hannes van Staden, Universiteit van KwaZulu-Natal – Suid-Afrika
Helize van Vuuren, Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit – Suid-Afrika
Steward van Wyk, Universiteit van die Wes-Kaap – Suid-Afrika
Emile van Zyl, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Rudi Venter, Oxford University Press – Suid-Afrika
Louise Viljoen, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Andries Visagie, Universiteit van Pretoria – Suid-Afrika
Gideon Wolfaardt, Ryerson University – Kanada
André Weideman, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Hein Willemse, Universiteit van Pretoria – Suid-Afrika

Christa van Wyk, Universiteit van Suid-Afrika
Eric Dirix, Universiteit van Leuven, België
Ewoud Hondius, Universiteit van Utrecht, Holland
Francois Venter, Noordwes-Universiteit, Potchefstroom
Frans Malan, Appèlregter
Jan Smits, Universiteit van Maastricht, Nederland.
Jannie Otto, Universiteit van Johannesburg
Johan Henning, Universiteit van die Vrystaat
Johan Potgieter, Universiteit van Suid-Afrika
Uitgewer: LitNet
LitNet Akademies is ʼn geakkrediteerde akademiese aanlynjoernaal.
Besoek: http://www.litnet.co.za/Category/akademies/litnet-akademies
E-pos: akademies@litnet.co.za
Telefoonnommer: 021 886 5169
ISSN 1995-5928
Ondersteun deur:

Inhoudsopgawe
Afdeling: Natuurwetenskappe
Die risikoprofiel van Pb en Cr in stedelike padstof - Sanja Potgieter-
Vermaak (Manchester Metropolitan Universiteit), René van Grieken
(Universiteit Antwerpen) en Herman Potgieter (Universiteit van die
Witwatersrand)
Asikliese karbeenkomplekse maak eerste opslae in goudstormloop -
Helgard Raubenheimer, Universiteit Stellenbosch
Afdeling: Regte
’n Oorsig van die aard, ontwikkeling en invloed van statutêre
moratoria in Suid-Afrika gedurende die eerste helfte van die 20ste eeu
– J.J. Henning, Universiteit van die Vrystaat
Die betekenis van ’n ontneming weens ’n rasdiskriminerende wet of
praktyk vir doeleindes van die Wet op Herstel van Grondregte 22 van
1994 – ’n oorsig van ontwikkelings in regspraa – Juanita Pienaar,
Universiteit Stellenbosch
Jurisdiksiegrondslae vir die vervolging van internasionale misdade
met verwysing na Suid-Afrika se verpligtinge as lidstaat van die
internasionale strafhof – Neels Swanepoel, Universiteit van die Vrystaat
Aantekeninge: Huwelik binne gemeenskap van goed: Die effek van ’n
egskeidingsbevel op ’n bateverdelingsooreenkoms – Neil van
Schalkwyk, Universiteit van Pretoria
Die finansiële krisis in provinsies en munisipaliteite: Verg dit
grondwetlike of politieke oplossings? – D.J Brand, onafhanklike
regsadviseur en konsultant
1
22
58
107
141
167
181

Faktore en beleidsoorwegings by die bepaling van ’n kontraksparty se
regsplig teenoor ’n derde party: ’n kritiese bespreking van Viv’s
Tippers (Pty) Ltd v Pha Phama Staff Services (Pty) Ltd t/a Pha Phama
Security 2010 4 SA 455 (HHA) – Bernard Wessels, Universiteit
Stellenbosch
Die resepsie van Romeinse reg in die Suid-Afrikaanse regstelsel: stare
decisis en curia ius novit – Philip Thomas, Universiteit van Pretoria
Artikel 129(1)(a) van die Nasionale Kredietwet 34 van 2005:
verwarrende verwarring oor voldoening – Corlia van Heerden en
Hermie Coetzee, Universiteit van Pretoria
Eiendomsverlies deur verkrygende verjaring: Onteiening sonder
vergoeding – of nie? – A.J. van der Walt en E.J. Marais, Universiteit
Stellenbosch
Afdeling: Geesteswetenskappe
Akoestiese analise van die vokale van ’n groep bejaarde Afrikaanse
vroue – Daan Wissing, Noordwes-Universiteit
Dissipline in die klaskamer – Deel 1: Die bepalings van die Grondwet
en Skolewet ten opsigte van dissiplinêre maatreëls in die klaskamer –
Katie Müller
Dissipline in die klaskamer – Deel 2: Dissiplinêre maatreëls en
opvoeders se bevoegdhede en verantwoordelikhede ten opsigte
daarvan – Katie Müller
Die skrywer en nuwe publikasiekontekste: Interaktiwiteit en
wisselwerking in aanlyngemeenskappe – Fanie Viljoen se Pynstiller as
gevallestudie – Franci Greyling, Noordwes-Universiteit
(Potchefstroomkampus)
204
237
254
298
322
361
396
442

"Tussen stasies": ’n Aanwending van die stylfiguur van die trein in
die Afrikaanse musiekvideo – Martina Viljoen, Universiteit van die
Vrystaat
Die woordrivier: ’n Model ter bevordering van gemeenskapseie
woordkuns – Anneretha Combrink, Noordwes-universiteit
Konstruering van die akademiese habitus: ’n analitiese outoetnografie
van 25 jaar in die akademiese wêreld – Eleanor Lemmer,
Unisa
Dae in die lewens van vrywillige werkers: Belewenisse van studentevrywilligers
– Elsje Cronjé, Unisa
Die Afrikaanse literêre sisteem: ’n Eksperimentele benadering met
behulp van Sosiale-netwerk-analise (SNA) – Burgert Senekal,
Universiteit van die Vrystaat
’n Perkroniese herbeskouing van Rembrandt van Rijn: Selfaanbieding
binne ’n gebroke-kosmos-raamwerk – Jeanne Joubert, Universiteit van
die Vrystaat
Die voorkoms, frekwensie en aard van seksuele misbruik deur jong
vroulike seksoortreders in ’n inwoonsorgsentrum – Mariëtte Joubert
(NICRO en privaatpraktyk in forensiese maatskaplike werk), Marisa
Pietersen (kinderterapeut by FAMSA en bedryfsmaatskaplikewerker by
Aspen Pharmacare) en Carel van Wyk (Universiteit van die Vrystaat)
Die Chinese virtuoos-pianis Lang Lang en sy model Vladimir
Horowitz, die “Laaste Romantikus” – Cara Kleynhans, Universiteit van
Pretoria
David Beresford Pratt: die mens agter die sluipmoordpoging –
Loammi Wolf, Democracy for Peace, Duitsland
Gemeenskap vandag. Ontologie, abstraksie en plek – Danie Goosen,
487
514
548
580
614
639
676
699
743
805

Unisa
Die omskakeling van werklikewêreld-take na pedagogiese take ten
einde ’n taakgebaseerde sillabus te ontwerp – Elbie Adendorff,
Universiteit Stellenbosch
“Net domastrant vir spite”: Grepe uit die lewensgeskiedenis van S.V.
Petersen – Steward van Wyk, Universiteit van Wes-Kaapland
Plek en ingeplaaste skryf. ’n Teoretiese ondersoek na ingeplaaste skryf
as ekopoëtiese skryfpraktyk – Susan Smith, Universiteit van Fort Hare
Afdeling: Godsdienswetenskappe
Om die Skrif tot stilte te bring: Gewaarwordinge oor Afrikaanse
Bybelse spiritualiteit – Christo Lombaard, Unisa
834
870
887
929

Afdeling:
Natuurwetenskappe

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die risikoprofiel van Pb en Cr in stedelike padstof
Sanja Potgieter-Vermaak, René van Grieken en Herman Potgieter
S. Potgieter-Vermaak: Afdeling Chemie en Omgewingswetenskappe, Manchester Metropolitan
Universiteit; R. Van Grieken: Departement Chemie, Universiteit Antwerpen, België en H.
Potgieter: Skool vir Chemiese en Metallurgiese Ingenieurswese, Universiteit van die
Witwatersrand
Opsomming
Verstedeliking en die gepaardgaande groeiende ekologiese voetspoor wat dit agterlaat, is ’n
wesenlike probleem wêreldwyd. Dit is dan ook alombekend dat lugbesoedeling as gevolg van
verstedeliking en industriële groei nie net eksponensieel toegeneem het oor die afgelope twee
dekades nie, maar ook beduidend verskillend is van dit wat mens in die platteland sou
aantref. Een van die bydraende faktore tot lugbesoedeling is die herverspreiding van padstof
in die lug as gevolg van padverkeer en ander faktore. Dit is spesifiek die mikrongroottefraksie
wat kommerwekkende afmetings aanneem. Aangesien padstof ryk is aan organiese en
anorganiese verbindings wat veral in die fyner fraksies gekonsentreer is, is dit ’n bron van
verskeie karsinogeniese en toksiese verbindings met wisselende biobeskikbaarhede en hou
dus vir mens en dier gesondheidsgevare in. Verskeie wetenskaplike artikels handel oor die
konsentrasies van spoorelemente, toksiese metale en metalloïede in padstof (Hooker en
Nathanail 2006), maar daar is weinig oor die molekulêre en strukturele karakter van die
verbindings te vinde. In vitro- en diertoksikologiese studies toon juis aan dat die chemiese
samestelling van ingeademde deeltjies ’n uiters belangrike rol speel in die toksikologiese,
genotoksiese en karsinogeniese meganismes in die liggaam, en dat die komponent-spesifieke
toksiese effekte nog nie behoorlik verstaan word nie. Oorgangsmetale wat aan die
stofdeeltjies in die lug bind, kan in die liggaam (en veral die longe) lei tot die vervaardiging
van reaktiewe suurstofspesies, wat ’n wesenlike kommer is onder die meer kwesbare
bevolkingsgroepe, soos kinders, oumense en terminaalsiek pasiënte. Dit is dus duidelik dat
die chemiese karakterisering van die fyn fraksie van padsedimente van belang is wat
volksgesondheid betref. Tydens ’n vroeëre studie is padsediment in ’n stedelike omgewing in
die Verenigde Koninkryk versamel en gedeeltelik gekarakteriseer (Barrett e.a., 2010).
Dieselfde monsters, wat ook in verskeie deeltjiegroottes gefraksioneer is, is verder met
behulp van X-straal-fluoressensie-spektrometrie (XSFS) en induktief-gekoppelde-plasmamassaspektrometrie
(IGP-MS) geanaliseer om die elementele samestelling kwantitatief te
bepaal. Deur gebruik te maak van rekenaarbeheerde elektrontastende X-straal-mikroanalise
(RB-EXMA) is individuele deeltjies geanaliseer (200 deeltjies per deeltjiegrootte) sodat hulle
molekulêre struktuur afgelei kon word van die elementele verwantskappe. Hierdie bevindings
is vergelyk met mikro-Raman-spektroskopie- (mRS-) resultate. Die fyn fraksie (50% van die Cr-ryke deeltjies verwantskappe met Pb toon. Die mRS-data
toon dan ook inderdaad dat die Cr hoofsaaklik teenwoordig is in die Cr(VI)-oksidasietoestand
en meestal as loodchromaat voorkom. Beide Pb- en Cr-konsentrasies neem toe soos
die deeltjiegrootte afneem (279 (

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
(

Extended abstract
Introduction
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
The fate of environmental particles with reference to their impact on the environment and
humans depends on various factors. One of these factors that is of prime importance is their
chemical and structural composition, especially if these particles belong to the fraction that is
airborne, whether it is due to resuspension or from other pollutant sources (Charlesworth et
al., 2011 and references therein). The environmental particle of interest in this paper is road
dust (RD), and specifically the fraction below 125 μm. It has been shown that up to 27% of
atmospheric particulate matter (APM) in the UK could be attributed to resuspended RD. It is
well known that the particle size of APM considered respirable is smaller than 10 μm
(thoracic particulate matter), but the fraction which is

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
pressure, an established index of arterial stiffness, shown to be a risk factor for cardiovascular
disease (Jacobs et al. 2012)]. Apart from V, these all display the highest concentration in the
finest fraction, followed by a steady decrease in concentration with an increase in particle
size.
Following the work by Shi et al. (2011) the health risk for the inhalable fractions with regard
to Pb and Cr was determined using the Risk Assessment Information System (RAIS) risk
calculator adjusting for average body weight. The chronic daily intake for recreational
exposure was used whereby an exposure of one hour per day is considered. The results are
displayed in Table 2. It is evident that Cr presents a significant risk (in the order of 1 in 10
000) upon ingestion, but inhalation risks seem to be relatively low (1 in 10 million). The Pb
risk for both inhalation and ingestion is low.
Particles of the

1. Inleiding
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Omgewingsdeeltjies beïnvloed die mens en die omgewing op verskeie maniere en die
omvang daarvan hang van ’n aantal faktore af. Hierdie deeltjies hou ’n risiko in vir mens en
dier, omdat dit opgeneem word deur inaseming (hetsy deur die mond of neus) en dus
biobeskikbaar kan raak. Let wel: Ons tref ’n onderskeid tussen inaseming en inademing.
Inaseming het naamlik te doen met die inneem van deeltjies deur die mond en/of neus en die
liggaam binnedring tot in die boonste lugweë of die spysverteringstelsel, terwyl inademing
verwys na die indringing van deeltjies tot diep in die longe totdat hulle in die alveoli beland).
Deeltjies wat as menslik inadembaar geklassifiseer word, sogenaamde torakale aërosols, het
deeltjiegroottes kleiner as 10 µm. Die fraksie

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
mensgemaakte en natuurlike bronne. Die eerste sluit verkeersuitlaatgasse, smeerolieoorblyfsels
en deeltjies van wiel-, remskoen- en motorverweer in, terwyl die tweede die
verweer van rotsstukke en plantmateriaal, en verpoeiering van natuurlike materiaal as gevolg
van padverkeer insluit. Die heterogene geaardheid van padstof kan maklik met die blote oog
waargeneem word en ’n mens sien dikwels stokkies, glasstukkies, stukke rubber, blare,
sigaretstompies, en dies meer daarin. Wat egter nie so sigbaar is nie, is potensieel toksiese
anorganiese elemente (PTE’s), polisikliese aromatiese koolwaterstowwe, pergefluorineerde
oppervlakbenatters, poligechlorineerde bifenole, gifstowwe en voedingstowwe (nitrate en
fosfate) (Yuen e.a. 2012). Dit is veral die PTE’s wat in hierdie artikel ondersoek word en dit
kan afkomstig wees van padverkeeruitlaatgasse, verweer van padoppervlakke (soos
byvoorbeeld geel padverf, wat tradisioneel geel loodchromaat as kleurstof bevat het), sypadgronderosie
en atmosferiese neerslae. Daarbenewens is dit ook getoon dat tot 27% van die
atmosferiese deeltjies in die Verenigde Koninkryk uit herverspreide padstof kan bestaan waar
herverspreiding beperk was as gevolg van redelik nat omstandighede dwarsdeur die jaar.
Hierdie tendens is ook in ander dele van die wêreld waargeneem (30% van PM10 in
Kalifornië en 32% in Beijing, Sjina (Chen e.a. 2012)). In Suid-Afrika kan hierdie bydrae
heelwat groter wees, as gevolg van droë klimaatsomstandighede, buitengewone padverweer,
mynboubedrywighede digby paaie, veldbrande, ensovoorts. Die residensietyd van deeltjies,
veral die inadembare deeltjies, is natuurlik van belang in terme van die biobeskikbaarheid van
die toksiese en karsinogeniese komponente. Alhoewel in vitro- en diertoksikologiese studies
bepaal het dat die chemiese samestelling ’n belangrike rol in die toksiese, genotoksiese en
karsinogeniese meganismes van die deeltjies in die menslike liggaam speel, is daar tot op
hede nog nie duidelikheid oor die komponent-spesifieke (of anders gesê, die elemente se
verwantskappe met mekaar) bydrae tot hierdie effekte nie. Daarbenewens kan die
oorgangsmetale wat op die aërosols adsorbeer, die vervaardiging van reaktiewe
suurstofspesies in die longe tot gevolg hê, wat veral by kinders, oumense en terminaalsiek
pasiënte kommerwekkende afmetings kan aanneem (Sorensen e.a. 2005; Lippmann e.a.
2006). Biopsiemonsters uit ’n argief van longweefselmonsters wat versamel is tydens die
1952–1953-rookmisepisode in Londen, Engeland wat tot die dood van ongeveer 4 000 mense
gelei het, is deur Hunt en medewerkers (2003) geanaliseer. Daar is bevind dat die oorgrote
hoeveelheid deeltjies uit amorfe koolstowwe bestaan het wat tiperend van roet is. Dit het
saam met fyn deeltjies voorgekom wat swaarmetale soos Pb, Zn, Sn, en dies meer bevat het
(Hunt e.a. 2003).
Vorige publikasies (Hooker en Nathanail 2006; Bian e.a. 2009; Bućko e.a. 2010; Shi e.a.
2011) beskryf die elementkonsentrasies van die spoorelemente, toksiese metale en
metalloïede wat in padstof teenwoordig kan wees. Die molekulêre samestelling word egter
selde aangespreek en studies wat handel oor die biobeskikbaarheid van die elemente is ook
skaars (Hu e.a. 2011). Barrett e.a. (2010) se navorsing was gemik op die
vastetoestandspesiëring van lood in padstof op een van die hoofweë in Manchester. Hulle het
gevind dat loodchromaat en lood geadsorbeer op ysteroksiede soos goethiet tot 57% van die
loodfases teenwoordig in die padstoffraksies beslaan het. Colombo e.a. (2008) het ’n
ondersoek na die biobeskikbaarheid van die platinumgroepmetale wat in padstof teenwoordig
is, gedoen en bevind dat Pt die hoogste absolute biobeskikbaarheid het, maar dat die relatiewe
6

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
mobiliteit van Pd en Rh in kunsmatige liggaamsvloeistowwe hoër is. Shi e.a. (2011) toon met
risiko-analise aan dat beide Cr- en Pb-konsentrasies in padstof afkomstig van stedelike en
voorstedelike gebiede in Sjina, tot nadelige gesondheidseffekte kan lei. Okorie e.a. (2012) het
ook ’n studie oor die mondelingse biobeskikbaarheid van stedelike padstof gedoen. Hulle het
bevind dat Cd en Zn die hoogste biobeskikbaarhede (mediaanwaarde van 45%) getoon het, en
dat As, Cu, Ni en Pb laer was (mediaanwaarde van 35%).
Die vastetoestandkarakterisering soos deur Barrett e.a. (2010) gerapporteer is, dui op verskeie
molekulêre samestellings van deeltjies in padstof wat moontlike toksiese en/of karsinogeniese
effekte op die menslike liggaam kan hê. Die doel van hierdie artikel is om hierdie padstof
verder te analiseer met analitiese tegnieke anders as dié wat gebruik is deur Barrett e.a.
(2010), asook om die biobeskikbaarheid van sekere elemente te bepaal, ten einde die
waarskynlikheid van toksikologiese effekte na blootstelling te kan bespreek. Om hierdie
doelwit te bereik, is dieselfde fraksies wat deur Barrett en medewerkers (2010) ondersoek is,
met X-straal-fluoressensie-spektrometrie (XSFS) en induktief-gekoppelde-plasmamassaspektrometrie
(IGP-MS) geanaliseer om die elementkonsentrasies van die monster te
bepaal. Strukturele en molekulêre inligting is met behulp van mikro-Raman-spektroskopie
(mRS) en rekenaarbeheerde elektrontastende X-straal-mikro-analise (RB-EXMA) bekom.
Die biobeskikbaarheid van elemente soos Cr, Pb, Ni en ander is geëvalueer deur die
padstoffraksies aan twee verskillende kunsmatige longvloeistowwe bloot te stel, om
toestande in die boonste en onderste dele van die long na te boots. Elementele konsentrasies
is met behulp van IGP en elektrotermiese atoom-absorpsie-spektrometrie (ETAAS) bepaal.
2. Eksperimenteel
Die metodiek was as volg: Die inadembare fraksies, te wete dié met deeltjies 2000 μm, en alle vreemde voorwerpe is verwyder.
Die fraksie is vervolgens droog gesif in sewe fraksies, waarvan slegs die drie deeltjiegroottes
waarvan hier bo melding gemaak is, ondersoek is.
Dunlaagpille vir die gebruik in XSFS is gemaak deur akkuraat-geweegde hoeveelhede van
die padstofmonster te meng met sellulose, wat opgetree het as ’n bindmiddel, en dit saam te
7

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
pers tot ’n maksimum dikte van 1 mm. Analises is gedoen op ’n Epsilon 5 X-straalspektrometer
(PANalytical, Almelo, Nederland), wat gebruik maak van polariserende
straaltegnologie. Die instrument is toegerus met ’n Ge-detektor van hoë suiwerheid, sodat die
energie kan wissel van 0,7 tot 200 keV en ’n resolusie van

3. Resultate en bespreking
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die XSF-datavir die fraksies word in Tabel 1 aangetoon. Die metale wat veral van belang is
in hierdie studie, toon dieselfde konsentrasietendens in al drie die fraksies, naamlik dat
Zn>Cu>Pb>Cr vir die fyn fraksie (Cu>Cr>Pb vir die twee groter fraksies
(38–63 en 63–125 µm). Bian en Zhu (2009) kontrasteer dit met ’n orde van Zn>Pb>Cu, en
Hu e.a. (2011) het weer gevind dat Zn>Cu=Cr>Pb. Die vergelyking met Hu e.a. (2011) se
werk moet egter met versigtigheid gehanteer word, aangesien geen groottediskriminasie
gedoen is nie. Fujiwara e.a. (2011), daarenteen, het wel met gefraksioneerde padstofmonsters
gewerk en het ook tot dieselfde slotsom as ons gekom vir die fynste fraksie, behalwe dat die
ondersoekers nie Cr geanaliseer het nie. Die data toon dat elemente wat moontlike
gesondheidsrisiko’s is, is Cr (karsinogeniese potensiaal), Zn en Cu (verhoogde vlakke word
met Alzheimer se siekte geassosieer), Pb (toksies) (Shi e.a. 2011 en verwysings daarin),
asook V (verhoogde vlakke is positief gekorreleer met verhoogde polsdruk – dit is die verskil
tussen die sistoliese en diastoliese lesings), wat ’n aanvaarde indeks is om arteriële stramheid
te kwantifiseer – ’n erkende risikofaktor van kardiovaskulêre siektes (Jacobs e.a. 2012)).
Behalwe in die geval van V toon al die metale van belang die hoogste konsentrasie in die
fynste (dus mees inadembare) fraksie en ’n geleidelike afname met ’n toename in
deeltjiegrootte (ook aangetoon deur Bian en Zhu 2009 en Fujiwara e.a. 2011).
Alhoewel hierdie publikasie fokus op die drie kleiner fraksies, toon die
elementkonsentrasieprofiele van sewe fraksies (

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
een van die groot stede in Sjina bepaal en gevind dat Cr nie ’n beduidende risiko is nie en dat
dit volgens EPA-standaarde binne die aanvaarbare grense val. Verder het hulle gevind dat die
gevaarkwosiënt van Pb ver onder die aanvaarbare limiet van 1 vir beide volwassenes en
kinders was. Hulle maak egter die opmerking dat in alle gevalle die metale wat getoets is, se
kwosiënt vir kinders hoër as dié vir volwassenes is. Ons resultate in hierdie gedeelte van die
publikasie is gebaseer op totale konsentrasie en nie noodwendig dit wat mobiliseerbaar is in
die liggaam na blootstelling nie. Die biobeskikbare konsentrasie kan (en is in ons studie soos
later aangetoon) heelwat laer as die totale konsentrasie wees.
3.1 RB-EXMA-resultate vir die

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
’n baie duidelike FexOy-groep wat in ongeveer 6% van die deeltjies geïdentifiseer is, was die
res van die groeperings soortgelyk aan dié van die fyn fraksie.
3.3 RB-EXMA-resultate vir die 63-125 μm-fraksie
Weer eens het alle deeltjies wat ondersoek is, Al en Si bevat en die deeltjies wat Cr, Pb, Zn,
Cu en Fe bevat het, het onderskeidelik 5,5%, 39%, 12%, 6,5% en 80% van die totale aantal
opgemaak. Die resultate is in teenstelling met dié wat Fujiwara e.a. (2011) gepubliseer het,
waar daar bevind is dat hierdie fraksie ryk aan Al maar nie Si is nie. In hierdie fraksie is die
Cr-bevattende deeltjies in slegs drie klasse geplaas, waarvan die algemeenste een
CrPb(Fe,Ca,Mn) (3,5%) was, en die CrFe(Ca,Zn)- en CrCa(Fe)-groepe het onderskeidelik
0,5% en 1% van die totaal beslaan. Die ander groeperings van elemente het baie soos dié van
die ander twee fraksies daar uitgesien en die FexOy-klas deeltjies is ook hier gevind.
Daarbenewens het 6,5% van die deeltjies ’n Al:Si molêre verhouding van 1:3 gehandhaaf,
wat ’n aanduiding is dat aluminiumsilikate teenwoordig is, wat ook duidelik met die mRSdata
bevestig is.
Vir die fraksie

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die 38–63 μm-fraksie het geweldig gefluoresseer ongeag watter laser gebruik was, en slegs
73 deeltjies kon suksesvol met mRS geanaliseer word. Die volgende verbindings het vry
algemeen voorgekom en is geïdentifiseer: kalsiet, kwarts, anataas, ysteroksiede en veldspaat.
Daarbenewens is PbCrO4-(839 cm -1 ) en kwiksulfiedverbindings geïdentifiseer, soos wat
duidelik blyk uit Figuur 3. In Figuur 3 kan die duidelike ooreenstemming tussen die
verwysingspektrum van arsakiet (Hg3S2(Br,Cl)2) en dié van ’n deeltjie gesien word. Dit is ’n
geel mineraal en die deeltjie was dan ook inderdaad geel soos gesien deur die optiese beeld.
Of so ’n tipe chemiese verbinding in die omgewing gevind sal word as deel van padstof, is
debatteerbaar, maar die bestaan van kwiksulfiede kan nie totaal uitgesluit word van
atmosferiese deeltjies nie, dus het die outeurs besluit om tog die geval hier in te sluit.
Alhoewel die totale aantal deeltjies wat in die 63–125 μm-fraksie ondersoek is, slegs 70 was,
is daar verskeie punte per deeltjie geanaliseer met mRS, as gevolg van die grootte daarvan,
wat die totale aantal analises tot ver oor die 100 opgestoot het. Die monster het heelwat
helderkleurige deeltjies vertoon – veral helder geel, rooierig, oranje en bruin is waargeneem.
Soos vermoed was, was die geel deeltjies krokoïet (PbCrO4) wat ook dikwels saam met
kalsiet voorgekom het, soos hier bo beskryf. Die spektra blyk dan meer dié van PbCrO4.PbO,
te wees waartydens die Raman-bande na die laer golfgetalle toe verskuif, soos ook beskryf in
die UCL spektrale biblioteek (verkrygbaar op die wêreldwye webwerf) as ’n diepgeel
chroom-bevattende pigment. Daarbenewens is ook kalsiet, kwarts en dolomiet positief
geïdentifiseer. Die veldspaat was hoofsaaklik teenwoordig as albiet met die chemiese formule
NaAlSi3O8, wat die molêre verhouding van 3:1 vir Si:Al in die EXMA-resultate bevestig het.
Albiet is ook deur Fujiwara e.a. (2011) met hulle XSD-data gevind. Daar was ook ’n
aanduiding dat magnesiumchromiet (MgCr2O4) en/of pirobeloniet (PbMnVO4(OH))
teenwoordig is.
3.4 Die nagemaakte-longvloeistof-logingsresultate
Die mRS- en EXMA-resultate het beide aangetoon dat Cr dikwels teenwoordig is as die
chromaat en dus in die Cr(VI)-oksidasietoestand voorkom. Daarom was daar besluit om veral
op Cr te konsentreer, want nie net is die vorm van Cr relatief maklik oplosbaar nie, maar die
Cr(VI)-ioon is ook bekend vir sy karsinogeniese karakter. Die drie fraksies is blootgestel aan
die twee verskillende longvloeistowwe soos beskryf in die eksperimentele gedeelte, waarna
die monster verwyder is uit die broeikas en met ’n standaardprotokol voorberei is vir analise
met ETAAS. Die tydintervalle wat ondersoek is, was 1 uur, 24 uur, 1 week, 4 weke en 8
weke. In alle gevalle het die konsentrasies ’n toename oor die tydperk getoon, tot op 4 weke,
waarna dit in die meeste gevalle afgeplat het vir die KLV, soos aangedui in Figuur 4.
In die geval waar Gamble se oplossing gebruik is, het die data egter nie so ’n duidelike
profiel getoon nie. Dit moet egter in aanmerking geneem word dat die konsentrasie van Cr in
die Gamble-loogmiddel heelwat laer was as in die geval van KLV (tussen 0,2% en 1% van
die KLV-waarde) en dat dit heel digby die deteksielimiet van die instrument is, dus is die
foutgrens soveel groter. Daarbenewens is dit duidelik dat in beide gevalle die algemene
tendens vir die konsentrasie is om af te neem soos die deeltjiegrootte toeneem. Dit bevestig
12

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
dat die meeste Cr-loging uit die fynste fraksie sal plaasvind, en dit is duidelik
kommerwekkend, aangesien dit dan ook die gedeelte is wat waarskynlik die langste
residensietyd in die longe sal hê voordat dit uitgehoes word.
Behalwe vir Cr is daar ook na Pb gekyk, as gevolg van die sterk aanduidings daarvan in die
Raman-data, naamlik dat die Cr teenwoordig is as loodchromaat. Dieselfde logingsprofiel is
waargeneem vir Pb wat met beide IGP en ETAAS geanaliseer is. Weer eens was dit duidelik
uit die resultate in Figuur 4 dat daar ’n toename in Pb-konsentrasie vir alle fraksies is tot op 4
weke, waarna die logingsprofiel ’n afplatting toon. Die konsentrasie neem ook toe soos die
deeltjiegrootte toeneem in elke logingsperiode wat ondersoek is. Die verwagting vanaf eerste
beginsels bereken, is dat daar minstens ’n drievoudige verhoging in die molêre oplosbaarheid
moet wees vir die loodchromaat by die laer pH. Daar is egter gevind dat die toename omtrent
honderdvoudig was. Weer eens moet daar opgemerk word dat vir die Gamble-oplossing die
konsentrasies heel laag en naby die deteksielimiet en soms onder die deteksielimiet was. Dit
lei egter tog wel tot die gevolgtrekking dat die Pb nie net saam met Cr voorkom nie, ’n feit
wat dan ook in beide die mRS- en EXMA-data na vore gekom het.
Dit is duidelik dat genormaliseerde waardes meer insig op die saak sal werp. Die mikrogram
Cr wat per kilogram padstof geloog het met die twee verskillende longvloeistowwe, word in
Figuur 5 aangedui. Aangesien die massa monster afgeweeg en die volume loogmiddel
konstant gehou is en digby die waardes 0,15 g en 15 mL was, word dieselfde prentjie as in
Figuur 4 hier vertoon. Die leser se aandag word egter daarop gevestig dat hier van twee
assestelsels gebruik gemaak is om op een grafiek die beduidende verskil tussen die twee
longvloeistowwe se logingsprofiele aan te dui. Hier is dit duidelik dat met KLV tot 93 dele
per miljoen (dpm) uitloog ná 4 weke in die fyn fraksie, in vergelyking met slegs 2 dpm met
Gamble se oplossing. Die maksimum Cr-konsentrasie wat geloog is met Gamble se oplossing
was slegs 7 dpm vir die 38–63 μm-fraksie ná 8 weke se blootstelling.
Om ’n beter aanduiding van die toksiese en karsinogeniese potensiaal van die padstof te gee,
is die persentasie Cr en Pb wat geloog is, bereken deur gebruik te maak van die totale Cr- en
Pb-konsentrasies onderskeidelik, soos bepaal met XSFS en aangedui in Tabel 1. Die data
word in Figuur 6 getoon. Dit is duidelik dat die persentasie Cr wat van Gamble se vloeistof
sal loog, werklik weglaatbaar klein is en ’n rol sou speel slegs indien kroniese blootstelling
aan groot hoeveelhede van die deeltjies sou plaasvind, veral indien dit in die alveoli sou
versamel en nie uitgehoes word nie. In teenstelling daarmee is daar egter kommerwekkende
groot hoeveelhede, tot 54% van die totale Cr, in die padstof, wat kan uitloog in die boonste
gedeelte van die lugweg. Daarby loog ongeveer die helfte van die Cr binne die eerste 24 uur
uit. Die persentasie-logingsprofiel is soortgelyk aan die konsentrasieprofiele, met ander
woorde, dit neem toe oor die logingsperiode en neem af met deeltjiegrootte. Die Pb-profiel
lyk egter heeltemal anders. Eerstens loog tot 97,3% uit na 8 weke in die middelste-groottefraksie,
wat dan ook die fraksie is wat oor die algemeen die hoogste persentasie loging toon.
Dit lei tot die volgende afleidings: eerstens, dat die Pb nie net aan Cr verbind is nie (soos
reeds uit van die ander data gesien is); en tweedens, dat die Pb in die 63–38 μm-fraksie tot die
grootste mate uitloog in die periode wat ondersoek is. Die hoeveelheid Pb wat uit Gamble se
13

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
oplossing loog, is baie laag en bereik nooit waardes hoër as 0,2% nie. Die resultate is
soortgelyk aan dié van Hu e.a. (2011), wat mondelingse biobeskikbaarheid ondersoek het.
Hulle het bevind dat Cr inderdaad ’n laer biobeskikbaarheid het (5,83%) in vergelyking met
Pb (47%). Aangesien ons waardes vir beide Cr en Pb onderskeidelik tienvoudig en dubbel is,
is die resultate duidelik kommerwekkend. Verdere ondersoeke na kleiner deeltjiegroottes en
ander metale van belang, soos V, Zn, Cu en Mn, word tans uitgevoer.
4. Gevolgtrekkings
Die volgende afleidings kan gemaak word uit hierdie ondersoek:
1. Die chemiese samestelling van die drie deeltjiegroottes is soortgelyk aan dié van die
meeste ander gerapporteerde ondersoeke in die literatuur, en is tipies van
metaalbesoedelingsprofiele wat in stedelike gebiede voorkom.
2. Die grootste gesondheidsrisiko (gebaseer op berekenings m.b.v. die RAIS-risikomodel)
vir menslike blootstelling aan padstofbesoedeling vind plaas as gevolg van
mondelingse inname en verdere loging en/of vertering in die verteringstelsel. Die
waarde in die orde van 1 x 10 -4 vir Cr as Cr(VI) is beduidend hoër as die algemene
grenswaarde van 1 uit 10 -5 .
3. Die aanvanklike bevindings van Barrett e.a. (2010) wat die teenwoordigheid van
PbCrO4 en Pb-gesorbeerde goethiet in die

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Ti (%) 0,32 0,28 0,22
Fe (%) 3,82 3,26 2,52
Mo (%) 0,50 0,50 0,53
Spoorelemente Zn (dpm) 1 055 750 477
Cl (dpm) 853 842 816
Mn (dpm) 612 517 372
Cu (dpm) 598 435 313
Ba (dpm) 536 610 491
Pb (dpm) 238 169 109
Zr (dpm) 232 362 265
Cr (dpm) 171 179 142
Sr (dpm) 113 116 112
V (dpm) 71 71 69
Tabel 2. Resultate van die risikoanalise deur gebruik te maak van die Risk Assessment
Information System (RAIS) risikorekenaar.
Fraksie Inademingsrisiko Verteringsrisiko Totale risiko
Pb Cr Pb Cr

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Figuur 1. Ramanspektrum van gemengde ysteroksiede teenwoordig in die

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Figuur 2(a). Opties-mikroskopiese beeld van die tipiese geel deeltjies wat as krokoïet
oftewel loodchromaat geïdentifiseer is met Ramanspektroskopie.
Figuur 2(b). Ramanspektra van loodchromaat wat sonder en met kalsiet voorkom in die

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Figuur 3. Ramanspektrum van ’n helder geel deeltjie (in blou) en ’n verwysingspektrum
(in bruin) van arsakiet.
18

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Figuur 4. Cr- en Pb-konsentrasies in kunsmatige longvloeistowwe (Gamble se oplossing
by pH = 7,35 en die kunsmatige lisosomale vloeistof by pH = 4,5) na loging by 37ºC vir
tydperke van 1 uur tot 8 weke.
Figuur 5. Mikrogram Cr per kg padstof-konsentrasies in die twee verskillende
kunsmatige longvloeistowwe (Gamble se oplossing by pH = 7,35 en die kunsmatige
lisosomale vloeistof by pH = 4,5) na loging by 37ºC vir tydperke van 1 uur tot 8 weke.
19

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Figuur 6. Persentasie Cr en Pb geloog bereken relatief tot die totale Cr- en Pbkonsentrasie
soos bepaal met XSFS. In die geval van Cr word die data na loging by
37ºC vir tydperke van 1 uur tot 8 weke vir beide Gamble se oplossing by pH = 7,35 en
die kunsmatige lisosomale vloeistof by pH = 4,5 gegee en in die geval van Pb slegs
laasgenoemde.
Bibliografie
Al-Khashman O. 2007. The investigation of metal concentrations in street dust samples in
Aqaba city, Jordan. Environmental Geochemistry and Health, 29:197-207.
Amato F., M. Pandolfi, M. Viana, X. Querol, A. Alastuey en T. Moreno. 2009. Spatial and
chemical patterns of PM10 in road dust deposited in urban environment. Atmospheric
Environment, 43:1650–9.
Anbalagan G., G. Sankarib, S. Ponnusamyc, R. Thilak kumard en S. Gunasekaraneet. 2009.
Investigation of silicate mineral sanidine by vibrational and NMR spectroscopic methods.
Spectrochimica Acta A, 74:404-9.
Barrett J.S., K.G. Taylor, K. Hudson-Edwards, J.M. Charnock. 2010. Solid-Phase Speciation
of Pb in Urban Road Dust Sediment: A XANES and EXAFS Study. Environmental Science
and Technology, 44:2940–6.
20

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Bian B. en W. Zhu. 2009. Particle size distribution and pollutants in road-deposited sediment
in different areas of Zhengjiang, China. Environmental Geochemistry and Health, 31:511-20.
Bućko M.S., T. Magiera, L.J. Pesonen en B. Janus. 2010. Magnetic, geochemical, and
microstructural characteristics of road dust on roadsides with different traffic volumes – case
study from Finland. Water, Air and Soil Pollution, 209:295-306.
Charlesworth, S.M. en J.A. Lees. 1999. The distribution of heavy metals in deposited dusts
and sediments, Coventry, UK. Environmental Geochemistry and Health, 21:97–115.
Charlesworth S.M., E. De Miguel en A. Ordónez. 2011. A review of the distribution of
particulate trace elements in urban terrestrial environments and its application to
considerations of risk. Environmental Geochemistry and Health, 33:103-23.
Chen J., W. Wang, H. Liu en L. Ren. 2012. Determination of road dust loadings and chemical
characteristics using resuspension. Environmental Monitoring and Assessment, 184:1693–
1709.
Columban Ph., S. Cherifi en G. Despert. 2008. Raman identification of corrosion products on
automotive galvanized steel sheets. Journal of Raman Spectroscopy, 39(7):881-6.
Colombo C., P.J. Hooker en C.P. Nathanail. 2008. Risk-based characterization of lead in
urban soils. Chemical Geology, 226:340–51.
Dockery D.W., C.A. Pope, X. Xu, J.D. Spengler, J.H. Ware en M.E. Fay. 1993. An
association between air pollution and mortality in six U.S. cities. The New England Journal
of Medicine, 329:1753–9.
Fujiwara F., R.J. Rebagliati, L. Dawidowski, D. Gómez, G. Polla, V. Pereyra en P.
Smichowski. 2011. Spatial and chemical patterns of size fractionated road dust collected in a
megacity. Atmospheric Environment, 45:1497-1505.
Hooker P.J. en C.P. Nathanail. 2006. Risk-based characterization of lead in urban soils.
Chemical Geology, 226:340–51.
Hu X., Y. Zhang, J. Luo, T. Wang, H. Lian en Z. Ding. 2011. Bioaccessibility and health risk
of arsenic, mercury and other metals in urban street dusts from a mega-city, Nanjing, China.
Environmental Pollution, 159:1215-21.
Hunt A., J.L. Abraham, B. Judson en C.L. Berry. 2003. Toxicologic and Epidemiologic Clues
from the Characterization of the 1952 London Smog Fine Particulate Matter in Archival
Autopsy Lung Tissues. Environmental Health Perspectives, 111:1209-14.
Jacobs L., A. Buczynska, C. Walgraeve, A. Delcloo, S. Potgieter-Vermaak, R. Van Grieken,
K. Demeestere, J. Dewulf, H. van Langenhove, H. de Backer, B. Nemery en T.S. Nawrot.
2012. Acute changes in pulse pressure, as a marker of arterial stiffness, and constituents of
particulate air pollution in elderly. Environmental Research, 117:60-7.
21

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Kennedy N.J. en W.C. Hinds. 2002. Inhalability of large solid particles. Journal of Aerosol
Science, 33:237-55.
Lippmann M., K. Ito, J.S. Hwang, P. Maciejczyk en L.C. Chen. 2006. Cardiovascular effects
of nickel in ambient air. Environmental Health Perspectives, 114:1662-69.
Okorie A., J. Entwistle en J.R. Dean. 2012. Estimation of daily intake of potentially toxic
elements from urban street dust and the role of oral bioaccessibility testing. Chemosphere,
86:460–67.
Ospitali F., D.C. Smith en M. Lorblanchet. 2006. Preliminary investigations by Raman
microscopy of prehistoric pigments in the wall-painted cave at Roucadour, Quercy, France.
Journal of Raman Spectroscopy, 37:1063-107.
Pope C.A., M.J. Thun, M.M. Namboodiri, D.W. Dockery, J.S. Evans en F. Spiezer. 1995.
Particulate air pollution as a predictor of mortality in a prospective study of U.S. adults.
American Journal of Respiratory and Critical Care Medicine, 151:669–74.
Shi G., Z. Chen, C. Bi, L. Wang, J. Teng, Y. Li en S. Xu. 2011. A comparative study of
health risk of potentially toxic metals in urban and suburban road dust in the most populated
city of China. Atmospheric Environment,45(3):764-71.
Skoog D.A., F.A. Holler en S.R. Crouch. 2007. Principles of Instrumental Analysis, 6th Ed.
Oxford: Brooks/Cole.
Stanek L.W., J.D. Sacks, S.J. Dutton en J-J. B. Dubois. 2011. Attributing health effects to
apportioned components and sources of particulate matter: An evaluation of collective
results. Atmospheric Environment, 45:5655-63.
Sorensen M., R.P. Schins, O. Hertel en S. Loft. 2005. Transition metals in personal samples
of PM2.5 and oxidative stress in human volunteers. Cancer, Epidemiology, Biomarkers and
Prevention, 14:1340-43.
Van Espen, P. 1984. A program for the processing of analytical data (DPP). Cancer,
Epidemiology, Biomarkers and Prevention, 165:31–49.
Yuen J.Q., P.H. Olin, H.S. Lim, S.G. Benner, R.A. Sutherland en A.D. Ziegler. 2012.
Accumulation of potentially toxic elements in road deposited sediments in residential and
light industrial neighborhoods of Singapore. Journal of Environmental Management.
101:151-63.
Ontvang: 25 Junie 2012
Geplaas: 24 Oktober 2012
22

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Asikliese karbeenkomplekse maak eerste opslae in
goudstormloop
Opsomming
Helgard Raubenheimer
Helgard Raubenheimer, Departement Chemie en Polimeerwetenskappe, Universiteit
Stellenbosch
Die eerste karbeenkomplekse van goud is reeds in 1971 deur Bonati en Minghetti
gerapporteer. Verdere ontwikkelings na die 1980’s was stadig. Sedert 2007, toe die
belangstelling in goudchemie reeds geweldig toegeneem het – en kort daarna amper dol
geraak het – is die oorspronklike tipe asikliese diaminokarbeenkomplekse (ADK-komplekse)
van goud weer te voorskyn gehaal, aangepas, beter gekarakteriseer en gebruik in teoretiese
studies, luminessensie-ondersoeke, reaksies onder ongewone, hoë-energietoestande,
stoïchiometriese omsettings, enkelkristalstudies en katalitiese reaksies waarin die goudatoom
as reaktiewe sentrum optree. Die katalitiese ondersoeke konsentreer aanvanklik op chemo- en
regioselektiewe transformasies, maar bereik uiteindelik ’n hoogtepunt met uiters suksesvolle
enantioselektiewe sikliserings van geselekteerde alkynverbindings, waarin eers dikernige
katalisatore en uiteindelik selfs monokernige ADK-goudkomplekse gebruik word. Sekere
ADK-ligande beïnvloed die metaal elektronies en terselfdertyd stel dit die katalisator in staat
om chirale inligting gedurende die aktiveringsproses optimaal aan die substraat oor te dra. In
die lig van al hierdie inligting word nuwe voorstelle vir verdere ondersoek hier gemaak.
Trefwoorde: asikliese karbeenkomplekse van goud; geometriese isomere; kristalstrukture;
homogene katalise; 1,6-enyne; enantioselektiewe reaksies; fotofisika; luminessensie; sigmadonorligande
Abstract
The first carbene complexes of gold were reported by Bonati and Minghetti in 1971.
Thereafter, for more than three decades, further developments were slow – until 2007, when
there was an explosive increase in interest in gold chemistry. The original acyclicdiaminocarbene-type
(ADC) complexes have recently been rejuvenated by improved
characterisation, theoretical calculations, studies in luminescence, investigations of their
stability and reactivity under high energy conditions, single crystal structure determinations,
and their utilisation in stoichiometric and catalytic conversions in which the central gold atom
functions as a reactive centre. The initial focus of the catalytic research was on chemo- and
regioselective transformations, but it culminated in tremendously successful enantioselective
cyclisations of selected alkyne compounds – initially with dinuclear gold catalysts, and
ultimately even with mononuclear gold complexes. Subsequently, some ADC ligands were
successfully designed to electronically influence the central gold atoms and, simultaneously,
23

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
enable optimal transfer of chiral information to the substrate during the activation process.
With all this new information at one’s disposal, new directions for future investigation are
now proposed.
Keywords: Acyclic carbene complexes of gold; geometric isomers; crystal structures;
homogeneous catalysis; 1,6-enynes; enantioselective reactions;photophysics; luminescence;
sigma-donor ligands
Extended abstract
Acyclic carbene complexes attract attention in chemical gold rush
Developments in the chemistry of acyclic carbene complexes of gold – acyclic
diaminocarbenes (ADCs) being the most important prototype – are based largely on the
ground-breaking synthetic work of Bonati and Minghetti in the 1970s and 1980s (Scheme 2)
[28]. The more recent availability of high-resolution NMR equipment and X-ray facilities in
most chemical research laboratories now facilitates the characterisation of products in
solution and in the solid crystalline state. A few kinetic studies have contributed to the
understanding of the dynamics of formation [38] and reactivity in solution (Schemes 6 and 7)
[39]. Advanced mass spectrometric investigations have yielded valuable information on gasphase
synthesis and the reactivity of the products (Scheme 5) [37]. Lately, a number of new
synthetic approaches have been introduced (Scheme 3, Scheme 4 and Scheme 9) [35, 36, 42].
On the basis of NMR investigations and crystal and molecular structure determinations
several salient features pertaining to the structure and bonding of ADC complexes of gold
warrant mentioning.
1. Regarding complex isomer formation arising from arrested rotation around the C–N
bonds [34, 38, 41, 44, 45]:
• The prevalence of the N Z 1 NZ 2 isomer (Scheme 10) in solution and in the solid state for
complexes prepared from isocyanides and primary amines can be understood on
steric grounds.
• With secondary amines as reactants, the N Z 1 isomer is dominant in solution (Scheme
10), whereas when dissimilar groups are attached to the two nitrogen atoms, steric
interactions account for the outcome in crystals (Fig. 1).
• Intramolecular hydrogen bonding restricts the number and type of isomers formed,
both in solution and in the solid state (Scheme 11(c)).
• No significant influence on isomer formation by the type of ligand positioned trans
to the carbene in gold(I) complexes is apparent.
2. The C–N bond distance in ADC complexes is comparable to the C–N bond length in
pyridine [34–36, 38, 40–42, 44–47, 49, 50], indicating a significant π-bond contribution.
3. The Au–C separation of ca. 2.0 Å in ADC(gold) complexes is similar to the same
distance in H-heterocyclic (NHC) and other carbene complexes of gold.
4. ADC complexes of gold have a much larger N–C–N angle (ca. 117°) than NHC
complexes (ca. 106°). In terms of Bent’s rule [54], this implies that, compared with NHC
complexes, more s character is concentrated in the two overlapping s x p y -type hybrid
orbitals on the carbon donor atom and more p character in the lone pair orbital. The latter
24

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
accounts for lower pKb values and stronger σ-donor character in ADCs than in NHCs
[53]. This result is in agreement with quantum mechanical calculations [35].
5. Aurophilic interactions [22] are relatively rare among ADC complexes of gold(I) [36, 40,
41, 44, 45]; only one example of an ADC complex of gold(III) is known [42, 45].
Mixtures comprising [(ADC)AuX] (X = Cl or Br) complexes and silver salts (as
dehalogenating agents) are effective chemo- and regioselective catalysts for a large variety of
alkyne transformations (Schemes 13–17) [46, 56, 57, 34]. Several conclusions can be drawn
from the reported results:
• 1,6-Enyne cyclisations are just as well catalysed, or better, by ADC(gold) complexes
than by NHC or phosphite complexes.
• The functional groups attached to the nitrogen atoms in ADC complexes as well as to
the counterions employed are important; however, in most reported studies the
optimum conditions have not been determined.
• The performance of halogen-free [(ADC)Au] + catalysts (as determined by yields and
not by kinetic studies) is generally similar to that of catalysts in which the halogen is
removed in situ, on condition that the counterion remains the same.
The ring-activating influence of the various ligands (L) in [LAu] + complexes was
successfully probed by quantum-mechanical calculations on complexes of the type 26
(Scheme 18) and complemented by studying the kinetics of their hydrolysis [59]. The order
of activity in the series phosphite (29) > isocyanide (31) > phosphine (28) > ADC (32) >
sterically encumbered phosphine (30) > NHC (33) (Scheme 19) has not yet been
satisfactorily explained.
The most significant enantioselective catalysts of gold-bearing ADC ligands are shown in
Scheme 20. In their pioneering study Echevarren and Espinet utilised the dinuclear
complexes 34 and 35 [49]. They showed how asymmetric complexes can be prepared and
also indicated that the catalyst is highly responsive to the features of the substituents on the
BINOL backbone in situations of potential divergent behaviour. Unfortunately, serious
limitations in terms of percentage ee yields were recorded. Soon thereafter the two most
successful catalysts were prepared by the research groups of Toste [50] and Slaughter [61]
respectively. The first of these (36) is very similar to 34, but it also displays certain important
different features. Slaughter’s catalyst (37) represents the first example of a mononuclear
ADC complex of gold with highly enantioselective properties in the presence of lithium
triflimate. The reactions investigated by the two groups are shown in Scheme 21.
The precatalysts 36 and 37 have at least two important features in common:
• In the solid state (Figs. 2–4), the gold atoms in both compounds participate in
intramolecular interactions: Au···η 2 -aryl (3.5 Å) in 36 and Au···aryl (3.4–3.6 Å) in
37. The question remains whether similar associations also occur in solution and thus
mediate effective transfer of chiral information to the substrates.
• In both complexes, electron-poor aromatic substituents are required for interactions
with the gold atoms that exhibit electron donor behaviour (or act as the negative
centre in electrostatic attraction).
Not only does the number of gold fragments in the two complexes 36 and 37 differ, the
position and type of substituents used also differ. Both catalysts have R-binaphtyl groups in
their chiral scaffolding.
25

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Important results in luminescence studies of ADC complexes of gold have been reported [40–
42, 47, 64, 65]. It seems that the pre-eminently very strong σ-donor character of the carbene
ligands in the gold(III) complexes (17) plays an important role in increasing the d–d ligand
fields, and thus luminescence is observed even at room temperature.
As far as future prospects are concerned it remains a challenging goal to prepare more
examples of effective acyclic complexes for chiral synthesis using facile processes. Not only
should their steric and electronic influence realise chemo- and regioselectivity in parallel with
high enantio-induction, but such complexes should electronically affect the substrate in order
to fulfil the kinetic requirements for activation, to yield the products rapidly and in high
yields. New synthetic approaches for the preparation of acyclic complexes of gold should be
developed and more examples of gold(III) complexes prepared. Attempts at isolating
thermally stable complexes with heteroatoms other than nitrogen, or even with organic
substituents, should be made. Quantum-mechanical calculations involving the role of the
substituents X and Y in :C(X)Y during catalytic processes (concentrating on transiently
formed adducts), and supported by kinetic investigations, are required. An explanation for the
generally high percentage ee values obtained with dinuclear ADC(gold) complexes compared
with mononuclear ones is overdue. Finally, medicinal applications of ADC complexes of
gold should receive attention.
Inleiding
Goud, met sy besonder ryk glans (saam met koper die enigste gekleurde metaal), sy
edelkarakter wat meebring dat dit nie korrodeer by blootstelling aan die atmosfeer nie, en sy
smeebaarheid en pletbaarheid, het die mensdom oor verskeie millennia bekoor, met
bewondering gelaat en geïnspireer. Goud word reeds vanaf die vroegste antieke beskawings
in kuns, juwele en versierings gebruik – Suidelike Afrika se klein renoster van Mapungubwe
is ’n sprekende latere voorbeeld. Terselfdertyd is goud ook een van die tien skaarsste
elemente in die aardkors, wat bygedra het tot die buitengewoon hoë monetêre waarde
daarvan.
Goud dui egter nie slegs hoë waarde of besondere prestasie aan, soos in Kruger- of
Mandelarande, goue medaljes, Oscar- en Palme d’Or-toekennings of goue kaarte nie, maar
dit het ook ’n wye spektrum toepassingsgebiede, meestal in die vorm van legerings met
palladium, platinum, nikkel, koper en silwer wat dit meer hanteerbaar en ook sterker maak.
Goud word gebruik in die elektronika (elke selfoon bevat so R5 s’n), tandheelkunde,
medisinale middels teen artritis, en in ruimtetuie as standhoudende metaal. Die herwinning
van goud uit fynverdeelde erts deur middel van ’n sianiedoplossing in die teenwoordigheid
van lugsuurstof is ’n voorbeeld van ’n chemiese ekstraksieproses wat reeds sedert 1895 in
gebruik is. Die suurstof oksideer die goud na goudione, wat dan deur die sianiedione
(ligande) as ’n kompleksioon, [Au(CN)2] - , gestabiliseer word. Reduksie met fynverdeelde
sink lewer die gesogte metaal.
Tot onlangs was goud ’n afgeskeepte element onder chemici. Vanweë sy chemiese stabiliteit,
en dalk ook sy prys, is min navorsing daarop gedoen, en aan universiteite is die chemie
daarvan meestal net in die verbygaan genoem. Die situasie het nou heeltemal verander.
Bevindings dat goud in fynverdeelde vorm as ’n heterogene nanokatalisator kan optree, dat
26

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
dit elektro-, foto- en bioaktiewe molekules verder kan aktiveer, asook dat sekere
goudkomplekse in oplossing as homogene katalisatore organiese reaksies kan versnel, het ’n
ontploffing in navorsingsaktiwiteit meegebring waaraan materiaalwetenskaplikes, teoretici,
biofisici en chemici wat in sintese, katalise en oppervlakeienskappe spesialiseer, deelneem.
Die belangstelling in biomedisinale toepassings van goud – chrisoterapie – het ook opgevlam.
Sedert 2007 verskyn jaarliks gemiddeld meer as 1 000 publikasies en patente slegs oor
goudkatalise. Projek AuTEK het ten doel die bevordering van goudnavorsing in Suid-Afrika.
Dit word deur Mintek bestuur en deur drie mynmaatskappye befonds.
In hierdie artikel word berig oor die ontwikkelinge in goudchemie (o.a. homogene katalise)
wat meegebring is deur een besondere ligandtipe aan goud (in die oksidasietoestande I en III)
te koppel.
In die organometaalchemie funksioneer een of meer koolstofatome konseptueel as
elektronpaardonors teenoor metale in verskillende oksidasietoestande om komplekse te vorm.
By wyse van uitsondering word fosfiene, :PR3, (R = organiese groep), en fosfiete, :P(OR)3,
ook hierby ingesluit. Die C-donor-ligande is derhalwe basisse en die metaalfragmente (wat
ook ander ligande kan dra) sure in terme van Lewis se siening. Talle sodanige ligande kom
nie onder normale toestande vry voor nie, maar ontstaan wel in situ in reaksies van of in
teenwoordigheid van bestaande metaalkomplekse. Metileen, :CH2, verteenwoordig so ’n
reaktiewe, σ-donor-ligand en is die eenvoudigste karbeen of alkilideen. Die koolstofatoom is
divalent, sp 2 -gehibrideerd volgens die hibridisasie-formalisme, en het ’n leë, ongevulde porbitaal
waarheen in beginsel terugdonasie vanaf die metaal kan plaasvind om afgesien van
die reeds genoemde σ-binding, ’n π-binding te vorm. In hierdie kompakte oorsigartikel word
dubbelbindings gebruik om metaal–karbeen-interaksies aan te dui sonder dat π-interaksies
noodwendig aanwesig is. Dit maak dit moontlik om maklik met behulp van die sogenoemde
pyl-formalisme formele elektronverskuiwings te volg en bydraende strukture (ook genoem
resonansstrukture of mesomeriese strukture) in aangepaste Lewis-vorm te skryf.
Die eerste karbeenkomplekse is in 1964 deur Fischer en Maasböl vanuit ’n
metaalkarbonielkompleks berei [1]. In die jare daarna is talle gemodifiseerde
bereidingsmetodes [2, 3] asook die gebruik van sulke Fischer-tipe karbeenkomplekse in
stoïchiometriese organiese sintese [4] gerapporteer. In die 1990’s word belangrike
toepassings van oorgangselement-karbeenkomplekse as katalisatore in olefienmetatese
bekendgestel [5], werk waarvoor Chauvin [6], Schrock [7] en Grubbs [8] gesamentlik in 2005
die Nobelprys vir chemie ontvang. Gedurende die afgelope dekade was N-heterosikliese
karbene (NHK’s) ongetwyfeld die klas van ligande wat die meeste aandag getrek het.
In teenstelling met die asikliese Fischer-karbene van die tipe :C(X)Y (I, Skema 1), maak die
twee atome aanliggend aan die koolstof by NHK’s deel uit van ’n heterosikliese ring en
minstens een van hulle is ’n stikstofatoom (II, Skema 1). Die belangrikste NHK’s is gebaseer
op ’n imidasoolring en sommige van hulle kan in ongekoördineerde vorm geïsoleer word en
is selfs kommersieel beskikbaar [9, 10]. Sedert onlangs word die C-donoratoom nie
27

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
noodwendig meer tussen twee of langs een aanwesige heteroatoom aangetref nie.
Sogenaamde abnormale en verwyderde karbene kan ontstaan [11, 12] (III en IV, Skema 1).
Skema 1: Mees tipiese Fischer-tipe karbeen (I), N-heterosikliese karbeen (NHK) (II),
abnormale karbeen (III), verwyderde karbeen (IV) en asikliese karbeen ('n asikliese
diaminokarbeen, ADK) (V), waarvan sommige in goudchemie voorkom.
Al hierdie generasies van karbeenligande raak nie (soos Fischer-karbene) betrokke in
stoïchiometriese reaksies nie. Hulle stabiliseer of aktiveer die metaal, afhangend van die
omstandighede. Hul wye toepassingsmoontlikhede in supramolekulêre chemie, homogene
katalise en biologies-aktiewe verbindings het koördinasiechemici en ook die nywerheid [13]
bewus gemaak van die belangrike rol wat ligandontwerp speel, by uitstek in katalise.
Terselfdertyd het die vereistes wat aan reaktiewe komplekse gestel word, die noodsaaklike
rol van samewerking oor kunsmatige grense heen beklemtoon, asook bevestig dat teoretiese
sowel as kinetiese studies deesdae ‘n onontbeerlike deel van sintetiese chemiese navorsing
uitmaak [14].
En tog, goud het ook ’n chemie, selfs ’n biochemie wat in die verlede skaars
opgemerk is en die kennis daaroor is slegs onderling oorgedra binne die kring van
geleerdes. Dit het langsamerhand oor die laaste jare verander en die wetenskap van
goud – die slapende prinses – het uiteindelik sy verskyning op die verhoë van die
moderne tegnologie gemaak. [15]
In dieselfde boek waaruit die aanhaling hier bo geneem is, word in 1999 die stand van die
kennis oor die organometaalchemie van goud [16], asook, onafhanklik, die karbeenchemie
van goud [17] geëvalueer. Hierna het die ontwikkelinge mekaar blitssnel opgevolg. Reeds in
2006 kon Schmidbaur sonder vrees vir teenspraak oor karbeenkomplekse van goud skryf:
Inderwaarheid, die chemie van hierdie klas van organogoudverbindings is reeds ’n
geruime tyd een van die subdissiplines wat die vinnigste groei: buitengewoon ryk en
uiteenlopend met moontlike toepassings in nielineêre optika, materiale, vloeibare
kristalfisika en katalise. [18]
In ’n spesiale uitgawe van Chemical Society Reviews wat in 2008 verskyn het en gewy is aan
ontwikkelinge in goudchemie, word resultate in homogene katalise met behulp van
goudkomplekse in twee [19, 20] artikels en in die karbeenchemie van goud in een artikel [21]
beskryf. Kennis oor aurofilisiteit, ’n verskynsel waarvolgens goudatome weens die
28

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
relatiwistiese effek mekaar aantrek, het toegeneem [22], en teoretiese insig daaroor word ook
vir die eerste keer in terme van eenvoudiger chemiese konsepte kwalitatief verduidelik [23]
en toepassings in fotofisika bespreek [24]. Die werklike kennisontploffing in goudchemie
was nou egter reeds aan die gang en is veral geïnspireer deur suksesse in homogene katalise.
Sedert 2008 het reeds meer as 20 oorsigartikels oor verskeie aspekte binne laasgenoemde
veld verskyn, veral rakende reaksies waarby alkyne, allene en in ’n mindere mate alkene
betrokke is [25, 26, 27]!
Nie net is komplekse van goud as enkelsentrum-katalisatore gevestig nie, maar hul
veelsydigheid en selfs uniekheid in ’n verskeidenheid reaksies wat strek van nukleofiele
addisies aan alkyne oor hidrolise en karbonilering tot by Suzuki-tipe C,C-koppeling, is
beskryf. Kinetiese ondersoeke en kwantum-meganiese berekeninge is gebruik om
reaksiemeganismes te postuleer en te ondersteun. Die isolobaliteitsbeginsel het by die
beplanning van ondersoeke en by die rasionalisering van resultate ’n belangrike rol gespeel
[26].
In hierdie florerende en dinamiese omgewing rondom die chemie van goud het asikliese
karbene, of meer spesifiek asikliese diaminokarbene (ADK’s) (V, Skema 1), ’n vastrapplek
gevind en hulself bewys as ligande waarmee weldeeglik rekening gehou moet word en wat
ook in toekomstige ontwikkelinge ’n belangrike rol kan speel. Let daarop dat sommige
outeurs na sulke ligande as stikstof asikliese karbene (Eng. nitrogen acyclic carbenes, NACs)
verwys.
In ’n belangrike reeks artikels rapporteer Bonati en Minghetti (later ook saam met ander
medewerkers) vanaf 1971 die bereiding en karakterisering van die eerste karbeenkomplekse
van goud [28]. Die sintese van hierdie asikliese karbeenkomplekse is eenvoudig en behels ’n
nukleofiele aanval van alkohole of amiene (primêr sowel as sekondêr) op
isosianiedkomplekse van goud. In die proses migreer ’n aktiewe waterstofatoom vanaf die
amien na die stikstofatoom van die isosianiedligand (VI, Skema 2).
Skema 2: Vereenvoudigde Bonati-sintese van ADK-goudkomplekse.
Verdere ontwikkelinge met vroeë, belangrike bydraes deur onder andere Balch en
medewerkers [29] was aanvanklik stadig, met die enkele belangrikste deurbrake waarskynlik
op die gebied van luminessensie en fotofisika [17, 30]. Gestimuleer deur die ongeëwenaarde
29

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
aktiwiteit in goudkatalise, vind ’n “herontwikkeling” van asikliese karbeenkomplekse van
goud – met ADK-komplekse prominent – vanaf ongeveer 2007 plaas. Alhoewel verskeie
asikliese karbene in ongekoördineerde vorm stabiel, of ten minste karakteriseerbaar, is [31],
is hulle nie in goudkomplekse omskep nie en word dus nie hier bespreek nie. ’n Onlangse
oorsigartikel wat die rol van goudkomplekse in asimmetriese katalise behandel, verwys glad
nie na ADK-komplekse nie [32], maar ander meer algemene artikels bespreek wel enkele
voorbeelde [25, 26]. In ’n pasverskene artikel deur Boyanski en medewerkers [33] word
ADK-komplekse van alle oorgangselemente gekatalogiseer in terme van die reaksietipes wat
hulle kataliseer, wat dit moontlik maak om die aktiwiteite van verskillende metale met
mekaar te kan vergelyk.
In hierdie kritiese oorsigartikel word alle onlangse ontwikkelinge ten opsigte van asikliese
karbeenkomplekse van goud in terme van hul bereiding, struktuur en binding bespreek.
Toepassings van sulke koördinasieverbindings op verskeie gebiede word terselfdertyd onder
die loep geneem.
1. Bereidingsmetodes
Die meeste bereidingsmetodes vir die belangrikste groep asikliese karbeenkomplekse van
goud, die diamien-familie, [(ADC)AuX] (X = ligand in trans posisie), in die onlangse (2007–
2012) literatuur, berus nog steeds op die reeds genoemde nukleofiele aanval van primêre en
sekondêre amiene op isosianiedkomplekse van goud(I) (Skema 2). In een van die volledigste
ondersoeke tot dusver bevind Hashmi en medewerkers onlangs [34] dat sekondêre amiene
oor die algemeen vinniger reageer as primêre amiene en ook dat beperkinge, wat nie altyd
rasionaliseerbaar is nie, deur substituente aan die isosianied sowel as die amien wat gebruik
word, op die sukses van die metode gelê word. In hul pogings om bonkige ADC-ligande te
berei, deprotoneer Merz and Hong en hul medewerkers [35] formamidiniumverbindings (1)
met (Me3Si)2NLi of n-BuLi en die gevormde karbene koördineer vervolgens in situ aan goud
deur substitusie van ’n labiele tetrahidrotiofeengroep (tht) om 2 te vorm (Skema 3). Die
steries-gehinderde tersiêre alkielgroepe, R 1 , is bedoel om die karbene teen moontlike
dimerisasie te stabiliseer.
Skema 3: Bereiding van ADK-komplekse vanuit formamidiniumsoute; i. R 2 Li (R = t Bu
of N(SiMe3)2), ii. [(Me2S)AuCl].
Ongewone alkoksi(organo)karbeenkomplekse van goud is verkry deur isolobale
metaalfragment-uitruiling: [(CO)5W] vir [ClAu] (Skema 4(a)) [36]. Sodoende word minimale
veranderinge in die molekulêre struktuur van die metaal- en ligandfragmente in die gevormde
4 ten opsigte van die uitgangskompleks 3 meegebring. Dieselfde outeurs rapporteer ook ’n
30

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
ongewone karbeniaatoordrag vanaf [(CO)5W] in 5 na [(Ph3P)Au] + in 6 (Skema 4(b)), en
aangesien die eersgenoemde eenheid na afloop van die reaksie aan die
karbonielsuurstofatoom gekoördineerd bly in 6, kan die produk in ’n alternatiewe bydraende
struktuur as ’n zwitterioniese, asikliese metaaloksikarbeenkompleks van goud, B,
geformuleer word. KMR-ondersoeke het die ooreenkomste tussen die goudgekoördineerde Catome
in hierdie komplekse en die gealkileerde produkte soos 4 in dieselfde skema, bevestig.
Skema 4: Karbeen- en karbeniaatoordrag van harder na sagter metale.
Deur hul reaksies in ’n tandem-massaspektrometer onder geselekteerde en gekontroleerde
toestande uit te voer, het Chen en sy medewerkers [37] onverwagte en fassinerende resultate
verkry (Skema 5). Die yliedkomplekse 7 verloor ’n fosfiengroep gedurende die sproeiproses
ten einde ’n reeks biskarbeenkomplekse 8 te lewer. Reaksie met dimetoksi-etileen vorm dan
addukte 9, wat met Xe as teikengas drie tipes botsingsgeïnduseerde dissosiasies (BGD’s)
ondergaan. In ’n olefien-dissosiasie hervorm die reaktante (roete a), maar vir die eerste keer
in goudchemie vind ook ’n kruismetatese plaas om ’n (alkoksikarbeen)(NHK)-kompleks van
goud, 10, te vorm (roete b). Terselfdertyd (roete c), lei siklopropanering ’n bekende reaksie
van goudkomplekse, tot die vorming van ’n monokarbeenkompleks, 11, tesame met die
verwagte organiese produk waarin die asikliese karbeen vervat is. Dit kom voor asof die
prosesse elektronies selektief beheer en bestuur kan word deur die substituente op sowel die
goudkomplekse as die alkeen oordeelkundig te varieer. Op hierdie stadium kan nog nie
uitsluitsel gegee word oor welke bydraende struktuur (C of D) die oorheersende bydrae lewer
tot die strukturele beskrywing van die aanvanklik-gevormde karbeenkomplekse (8) nie (vide
infra).
31

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Skema 5: Vorming en reaksies van asikliese karbeenkomplekse van goud met behulp
van elektronsproei-ionisasie-massaspektrometrie (ESI-MS).
Die eerste volledige studie om die meganisme vir die vorming van monokernige ADKgoudkomplekse
vanuit isosianiedverbindings te bepaal, is deur Canovese en medewerkers
[38] uitgevoer toe hulle die unieke sisteem soos uiteengesit in Skema 6 kineties ondersoek
het. Deur ’n reeks [(NHK)Au(isosianied)] + -kationiese komplekse, 12, met verskeie amiene te
behandel, kon die biskarbeenkomplekse 13 wat vorm, nie net geïsoleer en gekarakteriseer
word nie, maar ook die meganisme waarvolgens die proses plaasvind, opgeklaar word. Twee
parallelle reaksieroetes is ter sprake: volgens die eerste (a) vind direk ’n nukleofiele aanval op
die isosianiedkoolstofatoom plaas, terwyl die tweede (b) aanvanklik ’n amienkoördinasie aan
die metaal tot gevolg het voordat ’n verdere interaksie tussen ’n tweede amienmolekuul en
die isosianied op die spel kom. Herrangskikkings en amienverlies lei tot die verlangde
produk, 13.
32

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Skema 6: Parallelle meganismes vir die vorming van ADK-komplekse vanuit
isosianiedkomplekse en amiene; R 1 = i Pr, Ar = 2,6-dimetielfeniel, NHR

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Soos later sal blyk, kan dikernige, asikliese karbeenkomplekse ’n belangrike rol as
katalisatore speel. Die eerste sodanige (min-onoplosbare) verbindings 15 en 16 is uitgaande
van 4- en 2-piridielisosianiedkomplekse van goud in relatief lae opbrengste met behulp van
’n diamien, p-H2NC6H4NH2, berei (Skema 8) [40, 41].
Skema 8: Eerste bereidings van dikernige ADK-komplekse van goud (Fmes =
nonafluoromesitiel).
Gimeno, Villacampa en medewerkers [42] het ook die interaksie tussen isosianiede en ’n
amien ingespan om hul ongeëwenaarde (ariel–ADK)-chelate van goud(III), 17, te berei
(Skema 9). Hulle doen dit in ’n gemodifiseerde benadering (Skema 9) deurdat die reaktiewe
sekondêre amien reeds aanvanklik deel uitmaak van ’n bidentate piridiel-ariel-N^C-ligand in
’n bekende siklogemetalleerde kompleks van goud(III). Die nukleofiele aanval van die
ingeboude amien op ’n vry isosianied vind plaas alvorens piridielsubstitusie en terselfdertyd
die omskakeling van ’n 5-lid na 6-lid chelaat ter sprake kom.
Skema 9: ADK-komplekssintese van goud(III).
34

2. Binding en struktuur
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die belangrikste karakteriserende eienskap van asikliese karbeenkomplekse wat ’n
aminosubstituent bevat, is die voorkoms van beperkte rotasie om die C(karbeen)–N-binding.
Dit skep die moontlikheid vir die ontstaan van geometriese isomere. In die belangrike ADKkomplekse
is twee sodanige bindings per ligand betrokke en gevolglik neem die aantal
moontlike geometriese rangskikkings ook toe. Die isomere word meestal op grond van 1 H-
KMR-studies geïdentifiseer en die eerste sodanige ondersoek is reeds in 1974 vir platinum en
palladiumkomplekse onderneem [43]. Sedertdien is heelwat karbeenkomplekse van goud ook
onder die loep geneem ten einde isomeervoorkoms en -verspreiding te bepaal. Ter illustrasie
word generiese voorbeelde van sulke isomere vir eenvoudige ADK-komplekse in Skema 10
getoon. Die E–Z-benadering word gebruik om die posisie van ’n spesifieke aminogroep ten
opsigte van die goudfragment aan te dui. Ander outeurs noem hierdie isomere rotamere,
diastereomere of konformere en gebruik ook terminologieë soos cis–trans, syn–anti en endo–
ekso om spesifieke rangskikkings te beskryf [43, 34, 39].
35

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Skema 10: Geometriese isomere van (ADK)Au(I)-komplekse; ’n vereenvoudigde
skryfwyse word gebruik.
Dit is duidelik dat die moontlikhede vir isomeervorming verskil indien primêre of sekondêre
amiene in die sintese met isosianiedkomplekse van goud aangewend word. Met
eersgenoemde as reaktant kan in beginsel vier isomere ontstaan, terwyl met die twee
substituente R 2 en R 3 aan ’n sekondêre amien identies, slegs twee kan vorm; indien die twee
groepe verskil, kan vier isomere gevisualiseer word deurdat R 2 en R 3 in (b) plekke omruil.
Welke isomeer in elk van die gevalle by voorkeur sal vorm, word bepaal deur die steriese
invloed wat die verskillende groepe onderling op mekaar uitoefen – die groepe wat in die Eposisies
voorkom, speel die deurslaggewende rol en gevolglik word die groepe wat die
minste ruimte in beslag neem, daar aangetref. ’n Aantal verdere veralgemenings kan gemaak
word:
i. In die vaste toestand (vide infra) word meestal slegs die een isomeer verkry waarin
die afstoting tussen R 1 en R 2 of R 3 die laagste is. D.w.s. produkte wat ontstaan uit
primêre amiene het die N Z 1 NZ 2 -konfigurasie en dié vanuit sekondêre amiene waarin
R 2 = R 3 , die N Z 1 rangskikking [34, 38, 41, 44, 45].
ii. In oplossing kom meer isomere voor, alhoewel hulle nie altyd eenduidig
gekarakteriseer kan word nie [16]. Die relatiewe verhoudings waarin isomere
voorkom, word termodinamies bepaal en is temperatuur- sowel as oplosmiddelafhanklik.
Die isomere wat die meeste gerapporteer word, het N Z 1 NZ 2 (dominant),
N Z 1 NE 2 en NE 1 NZ 2 geometrieë.
iii. Na die reaksie van ’n gekose isosianiedkompleks met sekondêre amiene waarin R 2 =
R 3 , is die N Z 1 -isomeer die oorheersende spesie in oplossing. Indien R 2 ≠ R 3 (min
sulke voorbeelde is gerapporteer [44]), kom in die vaste toestand die groep met die
grootste steriese omvang in die Z-oriëntasie voor ten einde afstoting te beperk. Dit is
ook die belangrikste isomeer in oplossing.
iv. Intramolekulêre H-binding kan eerstens beperkend inwerk op die aantal isomere wat
in oplossing sal voorkom en tweedens aanleiding daartoe gee dat ’n ander isomeer
vorm as die een wat bloot op steriese gronde verwag sou word om dominant te wees
(vide infra).
v. Tot dusver is nog nie aangetoon dat die ligand wat trans tot die karbeen in lineêre
goudkomplekse voorkom, enige invloed op die voorkoms en verspreiding van
isomere uitoefen nie.
In wat volg, word bogenoemde bevindings en ander strukturele eienskappe van asikliese
karbeenkomplekse van goud aan die hand van voorbeelde uit die onlangse literatuur
geïllustreer.
Deur reaksie van die isosianiedkomplekse [XAu(CNPy-4)] (X = pentafluorofeniel of
nonafluoromesitiel) met H2NMe en HNEt2 het Espinet en medewerkers [40] ’n aantal
36

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
karbeenkomplekse van goud berei. Met die primêre amien as reagens toon 1 H-NMR-spektraanalise
met behulp van die Kern-Overhauser-Effek (KOE) in ’n gedeutereerde
asetoonoplossing op die aanwesigheid van twee isomere uit die moontlike vier wat teoreties
1 2
sou kon vorm (19, Skema 11); die NZ NZ-rangskikking is dominant (reël ii hier bo). HNEt2
1
produseer slegs die NZ-isomeer 20 (reël iii). Met ’n gekoördineerde 2-piridielisosianied (2-
PyNC) as reaktantkompleks bly die geometriese resultaat na reaksie met ’n sekondêre amien
dieselfde [41]. In die produkmengsel wat met ’n primêre amien verkry word, verander die
situasie egter drasties: van die vier moontlike isomere word net een in CDCl3-oplossing
1 2
waargeneem, nl. die NENZ-isomeer 21 (Skema 11(c)) wat deur interne H-binding
gestabiliseer word (kyk punt iv hier bo). Dieselfde geometrie kom ook in die kristallyne
toestand voor, soos twee kristalstruktuurbepalings (X = Cl, Fmes) kon aantoon. Hierdie tipe
ligande is in ’n latere publikasie [46] as H-binding-ondersteunde heterosikliese karbene,
HBHK’s (Eng. hydrogen bond supported heterocyclic carbenes, HBHCs) aangedui, omdat ’n
seslidring deur die H-binding ontstaan en die asikliese karakter sodoende gedeeltelik opgehef
word. In hierdie artikel word sulke ligande in verdere besprekings as H-gebonde asikliese
diaminokarbene (HADK’s) aangedui.
Skema 11: Geometriese isomere van goudkarbeenkomplekse berei vanuit 4- en 2piridielisosianiede;
X = C6F5, Fmes of Cl.
Dis interessant dat ’n alkoksi(amino)karbeenkompleks van goud 22 (Skema 12) waarvoor ’n
krooneter-gefunksionaliseerde isosianiedkompleks en metanol as uitgangstowwe gedien het
[47], as twee isomere in oplossing voorkom. Die dubbelbindingkarakter van die C(karbeen–
O)-binding is skynbaar nie by kamertemperatuur hoog genoeg om tot die vorming van
1 1
verdere OZ- en OE-isomere aanleiding te gee nie.
37

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Skema 12: Geometriese isomere van 18–kroon–6-gesubstitueerde, N,O-asikliese
karbeenkomplekse van goud; die bydraende imienstruktuurtipe word sonder formele
ladings in hierdie sketse gebruik.
Die eerste kristalstruktuurbepaling van ’n goudkarbeenkompleks, dié van ’n goud(III)biskarbeenkompleks,
[{p-MeC6H4NH)2C}2AuI2]ClO4·Et2O, is reeds in 1974 gerapporteer
[48], en daarna verskyn ander sodanige resultate vir asikliese goudkarbeenkomplekse met
tussenposes. Gedurende die periode 2007–2012 sien verskeie artikels die lig [34–36, 38, 40–
42, 44–47, 49, 50]. Hierdie werk, en veral die agt strukture van [(ADK)AuCl]-komplekse wat
deur Hashmi en medewerkers [34] beskryf is, dra daartoe by dat spesifiek vir ADKkomplekse
’n aantal samevattende veralgemenings ten opsigte van hul strukture gemaak kan
word.
i. Soos op grond van vorige ervaring verwag kan word, is goud(I)-karbeenkomplekse
essensieel lineêr uitgerig.
ii. Die Au–C(karbeen)-bindingslengte in ADK-komplekse is nagenoeg 2.0 Å en dit
stem ook goed ooreen met dieselfde afstand in NHK- en ander karbeenkomplekse.
iii. Die genoemde bindingsafstand is onsensitief teenoor veranderinge in die trans
geposisioneerde ligand en selfs ten opsigte van variasies in die substituente op die
asikliese karbeen.
iv. Die ADK-komplekse het aansienlik groter N–C(karbeen)–N-hoeke (~117°) as
gekoördineerde NHK-ligande (~106°). Die implikasie daarvan is ’n groter keëlhoek
by eersgenoemde. Weens die vlak geometrie van die NC(karbeen)N-eenheid
openbaar eenvoudige-asikliese ligande – net soos NHK’s – ’n waaiervorm in
teenstelling met byvoorbeeld fosfiene of fosfiete wat keëlvormig is.
v. Soos in die bespreking hier bo genoem, word die groepe wat die grootste ruimte in
beslag neem in die afwesigheid van interne H-bindings steeds in die Z-posisie ten
opsigte van die goudatoom aangetref.
vi. Die C(karbeen)–N-bindingsafstande van nagenoeg 1.3 Å stem goed ooreen met die
C–N-afstande in piridien (1.337 Å, gem.) en dui op aansienlike
dubbelbindingkarakter [51].
38

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Ter illustrasie van punt v hier bo word ’n kompleks van Merz en Hong en medewerkers [35]
in Fig. 1 getoon. Dis duidelik dat die bonkige adamantielgroepe in die Z-posisies voorkom,
terwyl die fenielringe benaderd parallel in die posisies waar die intersubstituent-afstoting die
grootste is, geplaas is.
Figuur 1. Molekulêre struktuur van kompleks 2 (R = adamantiel); die goud- en
omringende atome word as sfere getoon; die hoek tussen die fenielringvlakke is 13.6°.
Die implikasie van punt vi vir ADK-komplekse in terme van die hibridisasie-formalisme is
dat die formeel ongevulde p-orbitaal op die karbeenkoolstof grotendeels deur alleenpaarelektrone
afkomstig van die twee naburige N-atome in ’n “stoot-stoot”-aksie [31(a)] in beslag
geneem word. Laasgenoemde p-orbitaal is dus min beskikbaar vir π-elektrone wat op die
metaal beskikbaar is (terugdoneringsaksie), en ADK-ligande is by uitstek σ-donors.
Aangesien π-donasie vanaf O- en S-atome na die karbeenkoolstofatoom in ’n mindere mate
voorkom as by N-atome, bestaan by alkoksi- en tiokarbeenkomplekse derhalwe ’n groter
moontlikheid vir M

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Op grond van kwantum-meganiese berekeninge en ’n geassosieerde solveringsmodel kom
Yates en medewerkers [53] tot die gevolgtrekking dat asikliese diaminokarbene ’n hoër
basisiteit besit as N-heterosikliese karbene of fosfiene, onafhanklik van welke oplosmiddel in
die berekeninge gebruik word. Alhoewel hul modelle heelwat aannames bevat, word
uitstekende argumente gebruik om dit ten minste op ’n vergelykende basis te regverdig. Die
belangrike onderskeidende rol wat die N–C(karbeen)–N-hoek (kyk punt iv hier bo) speel,
word weer eens beklemtoon. Let daarop dat hierdie outeurs – soos trouens deesdae heelwat
ander in die organiese-chemie-literatuur – deurgaans verwys na die pKa-waardes van basisse
soos die vry karbene, terwyl sulke waardes eintlik op die gekonjugeerde sure van die gekose
basisse van toepassing is. Hoe groter sodoende ’n gerapporteerde, geassosieerde pKa vir ’n
spesifieke basis is, des te kleiner is die werklike pKb-waarde daarvan en des te sterker is die
basis. Kwalitatief kan ’n groter wordende N–C(karbeen)–N-hoek in terme van Bent se reël
[54] in verband gebring word met toenemende s-karakter in die oorvleuelende s x p y -tipe
hibriedorbitale. Die alleenpaar-bevattende σ-orbitaal verkry gevolglik meer p-karakter en die
elektrone daarin word makliker aan ’n suur (soos byvoorbeeld ’n metaalfragment) gedoneer.
Dit bring mens met ’n ander pad by die goeie σ-donorvermoë van ADK’s uit. Die hoër
basisiteit van ADK-ligande in vergelyking met NHK’s is ook onlangs deur berekeninge op
verskeie kwantum-meganiese-teorie-vlakke bevestig [35]. Die Eσ-orbitale oftewel die
alleenpaarbevattende orbitale van eersgenoemde, het hoër energieë as dié van hul NHKeweknieë
of van fosfiene. Dit maak die asikliese karbene die beste σ -donors en sterkste
basisse in die drie genoemde kategorieë.
Tydens ’n poging om hul reeds genoemde reaksiedata wat massaspektrometries verkry is
teoreties te bevestig, stel Chen en medewerkers [37(b)] vas dat dispersiekragte ’n uiters
belangrike rol by die interpretasie van botsing-geïnduseerde dissosiasies (BID’s) van
eenvoudige kompleksfragmente van goud speel. Omdat hulle lineêre vrye-energie-verbande
(LVEV’s) tussen beide die Hammet-konstantes σ en σ + en vrye energieveranderinge gevind
het, kon die relatiewe belangrikheid van die twee bydraende strukture C (kationiese lading op
goud gelokaliseer) en D (’n karbokationiese kompleks) (Skema 5) nie opgeklaar word nie.
’n Besondere eienskap van sekere goudkomplekse is dat, veral in die vaste toestand,
goudatome soms op ’n relatief kort afstand van mekaar voorkom, wat sodoende
intermetaliese binding impliseer. Sodanige aurofiliese interaksie is reeds eksperimenteel [22]
sowel as teoreties [23] deeglik ondersoek en talle voorbeelde vir P-donorkomplekse sowel as
vir NHK-komplekse is gerapporteer. Daarteenoor is dit merkwaardig hoe min asikliese
karbeenkomplekse van goud tot dusver sodanige interaksies toon. Vir ADK-komplekse vind
Howell en medewerkers [44] dat die goudatome in kristalle van [(NCS)Au{C(NHMe)NEt2}]
op ’n afstand van 3.132(1) Å van mekaar voorkom, terwyl Espinet en medewerkers vasstel
dat Au···Au-interaksies in hul gekristalliseerde 2-piridielbevattende karbeenkomplekse
(HADK’s) aanwesig is [40], maar nie in die vergelykbare komplekse wat vanuit 4piridielisosianied
berei is nie [41]. In die lig van die eersgenoemde resultaat met tiosianaat in
die trans-posisie, sal dit insiggewend wees om te weet of sodanige interaksies ook in
vergelykbare kristallyne [ClAu{C(NHMe)NEt2}] te vinde is of nie. Voorbeelde van Au···Aukontakte
in alkoksi(organo)- en in kogekristalliseerde ADK- en
40

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
alkoksi(amino)karbeenkomplekse van goud(I) is gevind. Eersgenoemde (Au···Au-afstand:
3.387(1) Å) is van die gekruisde-swaard-tipe [36] en die tweede (Au···Au-afstand: 3.288(1)
Å) kom in ’n dimolekulêre aggregaat voor [45].
Een van die verbindings 17 (R = 2,6-dimetielfeniel) verskaf die enigste voorbeeld van
Au···Au-kontakte wat in asikliese karbeenkomplekse van Au(III) voorkom (Au···Au-afstand:
3.514(2) Å) [42]. Die kortste Au(III)···Au(III) wat nog gerapporteer is, is in ’n (6-ariel-2,2’bipiridien)asetielkompleks
gevind (afstand: 3.495(2) Å) [55].
3. Toepassings in homogene katalise
In die eerste ondersoek waarin asikliese karbeenkomplekse van goud as katalisatore gebruik
is, vergelyk Echavarren, Espinet en hul medewerkers [46] die aktiwiteite van ’n aantal in situ
gedechlorineerde HADK-komplekse (mengsel VII, Skema 13) met dié van ’n geïsoleerde
kationiese [(HADK)Au]-triflimaatkompleks (23), asook met die isomeriese komplekse 19 in
teenwoordigheid van AgSbF6 (mengsel VIII, Skema 13). Voorbeelde van die tipe skeletale
herrangskikkings en metoksisikliserings (met metanol) wat uitgaande van ’n 1,6-enyn 24
verkry is, word in Skemas 14 en 15 getoon. Die uiters lae aktiwiteit, of selfs onaktiwiteit, van
die katalisator (in VIII) wat ’n 4-piridielgroep dra, is toegeskryf aan die intermolekulêre
blokkering van ’n ontruimde koördinasieposisie op die goudatoom deur die
imienstikstofatoom in ’n piridielring. Alkynkoördinasie en aktivering word sodoende
verhoed. Die interne H-gebonde 2-piridielgroep speel nie so ’n nadelige rol nie en die
katalisatore VII en 23 toon hoë aktiwiteite, selfs in vergelyking met die prestasie van
bekende effektiewe [LAu] + -katalisatore [56].
Skema 13: HADK- en ander komplekse van goud(I) wat met (19 en 22) of sonder (23) ’n
dechlorineringsmiddel as katalisatore gebruik is.
41

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Skema 14: Sikliseringsreaksies van 1,6-enyne met behulp van goud-katalisatore; Z =
C(CO2Me)2; i = VII, 23, VIII (Skema 13).
Skema 15: Metoksisikliserings met behulp van goud-katalisatore.
Voorts is dit belangrik dat aangesien die katalise van metoksisiklisering in ’n polêre metanoloplossing
waarin interne H-bindingsvorming nie voorkom nie, in hoë opbrengs met behulp
van 23 plaasvind, sodanige binding nie ’n vereiste vir effektiewe katalisatorwerking is nie.
Inderdaad is dié gevolgtrekking deur uitgebreide opvolgstudies bevestig. In drie
navorsingsgroepe is nagenoeg 20 eenvoudige [(ADK)AuCl]-komplekse van die tipe 18 soos
getoon in Skema 10(b) berei en saam met AgX (X = NTf2, SbF6, NNf2, OTf, OTs, BF4, ONf
of PF6) as dechlorineringsmiddel in ’n groot verskeidenheid reaksies as katalisatore
aangewend. Enkele triflimaatkomplekse is vooraf uit 18 gemaak en dan as silwervrye
katalisatore ingespan. Die eerste stel reaksies het sikliserings van 1,6-enyne soos reeds in
Skemas 14 en 15 getoon, behels [57], terwyl ’n tweede reeks, ook afkomstig vanuit Espinet
se laboratorium [58], in Skema 16 opgesom word.
42

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Skema 16: i Sikliserende herrangskikking, ii hidroaminering en hidroalkoksilering (Cbz
= karboksibensiel), iii hidroarilering (van asetileenkarboksielsuurester met mesitileen)
en bensilering (van anisool met fenieletielasetaat).
Hashmi en sy medewerkers [34] gebruik twee toetsreaksies in hul gaschromatografiese
ondersoeke, nl. ’n fenolsintese (Skema 17(a)) en die hidrasie van fenielasetileen (Skema
17(b)) om hul katalisatore met mekaar te vergelyk. Uit die voorafgaande drie artikels [57, 58,
34] kan ’n aantal gevolgtrekkings gemaak word. Dit moet steeds in gedagte gehou word dat
die katalitiese werking nie geoptimaliseer is of volledige kinetiese ondersoeke uitgevoer is
nie, en dat die bevindings dus hoofsaaklik gebaseer is op opbrengste wat verkry is.
Skema 17: Fenolsintese en alkynhidrolise met behulp van goudkatalisatore; i
MeOH/H2O.
43

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
i. Die katalitiese toepassingsmoontlikhede van [(ADK)Au] + -komplekse strek wyd –
veral waar sterk donoreienskappe van die ligand vereis word.
ii. 1,6-Enynsikliserings word net so goed of soms beter deur ADK-komplekse van
goud(I) gekataliseer as deur NHK-komplekse en beide funksioneer meer effektief as
fosfienkomplekse.
iii. In baie gevalle is ADK-komplekse meer regio- en chemoselektief as ander
komplekse wat reeds getoets is. Die substituente op die N-atome speel hier ’n
belangrike rol, alhoewel duidelike en rasionaliserende riglyne nog nie bestaan nie.
iv. In die fenolsintese word buitengewoon hoë omsettingsgetalle deur een of twee t-Bugroepe
op die N-atome bewerkstellig. Verder toon prekatalisatore wat met behulp
van primêre amiene berei is, laer aktiwiteite as dié wat vanuit sekondêre amiene
verkry is.
v. Ongetwyfeld speel die teenione van [(ADK)Au] + -komplekse ’n belangrike rol met
betrekking tot die aktiwiteit en effektiwiteit van katalisatore. Op hierdie stadium is
dit nog nie moontlik om uitsluitsel te gee oor watter teenioon die geskikste vir ’n
gekose omsetting sal wees nie. SbF6 - , NNf2 - en NTf2 - word tans die meeste gebruik,
alhoewel ONf - en OTf - ook in sommige gevalle belofte toon.
vi. Meestal toon halogeenvrye katalisatore en dié waarvan die halied in situ verwyder
is, nagenoeg dieselfde aktiwiteite, mits die teenioon dieselfde is.
Die reeds genoemde bonkige ligande van Merz en Hong en medewerkers (Fig. 1) [35]
koördineer aan AuCl en vorm dan (in die teenwoordigheid van AgOTf) uiters goeie
katalisatore vir ’n hidroamineringsreaksie van ’n alkeniel van ureum, asook vir indooladdisie
aan ’n 1,6-enyn. In laasgenoemde omsetting is twee produkte ter sprake en dis nog onduidelik
waarom ’n kompleks met t-Bu-substituente aan beide N-atome een produk tot gevolg het
terwyl twee adamantielgroepe in dieselfde posisies verkieslik tot ’n ander lei.
’n Goudbevattende di(alkoksi)karbenium- oftewel oksoniumioon 26, vorm spontaan vanuit
[LAu] + (L = fosfien, fosfiet, isosianied, ADK of NHK) en ’n diënoaat, 25 (Skema 18) [59]. In
’n verdere reaksie met water vorm dié verbinding ’n vinielgoudkompleks, 27, behorende tot
’n klas van verbindings wat as intermediêre in ’n verskeidenheid goudgekataliseerde
nukleofiele addisies aan alkyne of allene gepostuleer en toe bewys is [60]. Die
karbeniumioon 26 is teoreties aan die hand van digtheidsfunksionaalteorie (DFT) ondersoek.
’n Parallelle kinetiese ondersoek het getoon dat die tempo van die hidrolise (ii, Skema 18)
grootliks beïnvloed word indien verskillende ligande, L (Skema 19), aan goud gekoppel
word. Met sodanige variërende L korreleer die berekende energieë van die laagste ongevulde
molekuulorbitale (LOMO’s) van die betrokke karbeniumkomplekse (26) uitstekend met die
eksperimentele snelheidskonstantes vir die reaksie. Hierdie energieë kan as maatstaf dien vir
die aktivering van vergelykbare ringsisteme vir verdere nukleofiele aanval, in afhanklikheid
van L. Die orde van aktivering deur die gekose reeks ligande in Skema 19, naamlik
44

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
fosfiet (29) > isosianied (31) > fosfien (28) > ADK (32) > steries gehinderde fosfien
(30) > NHK (33),
kon nie in terme van eenvoudige chemiese konsepte gerasionaliseer word nie. So is
byvoorbeeld reeds tevore genoem dat ADK’s sterker basisse is as sowel fosfiene as NHK’s,
wat daarop dui dat basisiteit nie in die reeks hier bo die bepalende faktor kan wees nie.
Skema 18: Diënoaatomskakeling na oksikarbeniumkomplekse van goud en hidrolise
daarvan om vinielgoudkomplekse te lewer; i [LAu]OTf, ii H2O.
Skema 19: Ligande (L in Skema 18) wat in ’n kinetiese ondersoek gebruik is.
Asimmetriese katalise
Ten spyte van uitmuntende resultate wat met chirale fosfiene vir dikernige en met fosfiete en
fosforamidiete vir monokernige goudkomplekse verkry is [25, 26, 33], was chirale Nheterosikliese
en ander karbeenkomplekse tot dusver nie suksesvolle kandidate vir sulke
enantioselektiewe omsettings nie [25, 32]. In die beste gevalle, was die enantioselektiewe
oormaat (eo) bloot middelmatig.
45

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
In die eerste ondersoek waarin chirale asikliese karbeenkomplekse as katalisatore gebruik is
[49], het Echavarren, Espinet en hul medewerkers die katalitiese aktiwiteite van nege sulke
komplekse in alkynsiklisering met dié van twee bekende chirale, dikernige, P-donorgoudkomplekse
vergelyk. Die resultate was teleurstellend. Alhoewel die opbrengste redelik
is, lê die enantioselektiwiteit selfs met die twee suksesvolste ligande (34 en 35, Skema 20)
maar by die 20% eo (vir die maatstafligande > 80% eo). Nogtans het die resultate ’n aantal
belangrike aspekte van asimmetriese sintese met behulp van asikliese karbeenkomplekse
geïllustreer, soos hier onder aangedui word. Ander navorsers kon suksesvol daarop voortbou.
i. Twee metodes vir die bereiding van chirale [(ADK)AuCl]-komplekse is
bekendgestel.
a. Asimmetriese, intern-H-gebonde ADK-komplekse word verkry deur die reeds
genoemde chloro(2-piridielisosianied)goud(I) met ’n chirale binaftiel-2,2’diamien
te laat reageer. Geen substituente is op die aromatiese ringsisteem
gebruik nie en kompleks 34 in Skema 20 is geïsoleer.
b. Deur ’n dikernige chirale isosianied gebaseer op dieselfde oorspronklike BINOLstellasie
met ’n amien te behandel, vorm komplekse soos 35.
ii. Substituente (bv. R 1 in die 3,3’-posisie van 35) speel ’n belangrike en
differensiërende rol ten opsigte van die aktiwiteit van katalisatore.
iii. Dis in beginsel moontlik om volgens die tweede bereidingsmetode ook ’n chirale
primêre amien te gebruik – soos die outeurs met (R)-PhCH(Me)NH2 in een van hul
voorbeelde getoon het.
iv. Dikernige goudkomplekse presteer oor die algemeen beter as monokerniges.
46

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Skema 20: Chirale komplekse gebruik in asimmetriese sinteses.
Kort hierna verskyn ’n artikel deur Toste en medewerkers [50] waarin die eerste uiters
suksesvolle enantioselektiewe proses, asimmetriese siklisering van propargielesters (Skema
21(a)), met behulp van asikliese diaminokarbeenkomplekse van goud, beskryf word. Die
chromene wat enantioselektief volgens hierdie metode berei is, is verder deur behandeling
met LiAlH4 vinnig en sonder verlies van absolute konfigurasie in chromanone (99% eo)
omskep. Hierdie navorsers se prekatalisator, ’n HADK-kompleks 36, is volgens die eerste
metode (a hier bo) berei en word in Skema 20 getoon. Belangrike verskille tussen 34 en 36 is
die passende R-konfigurasie van die binaftielgroep in laasgenoemde teenoor die Srangskikking
wat in 34 voorkom, en die substituente R (R = 4-CF3C6H4) wat in die 3,3’posisies
van 36 (soos R 1 in 35) geplaas is. Temperature rondom 0°C het geblyk voordelig te
wees vir enantioseleksie in dié dinamies-kinetiese transformasie. Op hierdie stadium is die
presiese rol wat die tweede goudeenheid speel, asook die invloed wat die substituente R (met
hul gepaardgaande elektroniese effekte) uitoefen, nog nie opgeklaar nie.
47

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Skema 21: Reaksies deur die groepe van Toste en Slaughter met behulp van chirale
goudkomplekse uitgevoer; i 36 + AgOTf, ii 37 + LiNTf2.
In Figure 2 en 3 word die molekulêre strukture van die chirale komplekse afkomstig uit
Espinet en Toste se laboratoria onderskeidelik getoon. Die interessante toutrekkery tussen
Au···Au- en Au···(η2-ariel)-interaksies in twee onafhanklike molekules van 36 word nie deur
die outeurs [50] bespreek nie. As die eersgenoemde interaksie sterker word, verslap die
tweede en omgekeerd. Daar is geen aanduiding dat sulke effekte ook in oplossing voorkom
nie.
48

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Figuur 2. Molekulêre struktuur van een van die eerste dikernige, chirale ADKkomplekse
van goud, 34.
Figuur 3. Molekulêre struktuur van die eerste ADK-goudkompleks, 36, wat suksesvol in
asimmetriese sintese aangewend is; intramolekulêre aurofiliese interaksies en Au···(η 2 -
ariel)-kontakte word onderskeidelik met oranje en blou stippellyne aangedui.
Op grond van hul ondersoek na die homogene katalise van ’n aantal alkynbensaldehiedsikliserings
(Skema 21(b)) verkry Handa en Slaughter [61] ’n aantal ongeëwenaarde resultate
en kom hulle tot belangrike gevolgtrekkings, veral ook met die oog op toekomstige
ondersoeke [62]. Vir die eerste keer word hoë (> 90%) eo-waardes vir ’n reaksie wat deur ’n
monokernige asikliese karbeenkompleks van goud(I) gekataliseer is, gerapporteer. Die
tweede sinteseroete van Espinet (b hier bo) word gebruik om die R-binaftielgroep in hul
prekatalisatorkomplekse, 37, te installeer en die chirale informasie te dra. In teenstelling met
35, met R 1 in die 3,3’-posisie geplaas, verskyn die uiters belangrike enkele substituent, R 1 in
37 in ’n 2’-posisie. Vir die effektiewe funksionering van die katalisator is die gebruik van ’n
elektronarm arielgroep, 3,5-(CF3)2C6H3, hier ’n vereiste. Die sekondêre amien wat vir die
karbeenvorming in die katalisator verantwoordelik is, kan óf bonkige (i-Pr) óf chirale groepe
((S)-Me(Ph)CH) as R 2 bevat, met nagenoeg dieselfde uiteindelike resultaat.
Op grond van hul eksperimentele resultate, DFT-berekeninge en kristalstruktuurbepalings
skryf die outeurs hul suksesvolle resultate toe aan ’n betekenisvolle interaksie tussen die
sentrale goudatoom en die elektronarm, aromatiese substituent R 1 , wat sowel in die vaste
toestand as in oplossing voorkom. Die ligand funksioneer sodoende op ’n pseudobidentate
wyse. Die karbeenkoolstof doneer elektrone aan die goud, wat dit dan weer gedeeltelik aan
die aromatiese ring beskikbaar stel. Sodoende ontstaan, volgens die outeurs, ’n chirale holte
rondom die aktiewe sentrum (Fig. 4) en die chirale inligting kan – waarskynlik met die
verdere hulp van die substituente op die ander stikstofatoom – suksesvol aan die substraat
49

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
oorgedra word. Die enigste nadeel van hierdie werk is die bloot gemiddelde opbrengste wat
verkry is.
Figuur 4. Molekulêre struktuur van die eerste monokernige ADK-goudkompleks, 37,
vir suksesvolle asimmetriese sintese; intramolekulêre Au···ariel-interaksie word met ’n
blou stippellyn aangedui.
Uit ’n bindingsoogpunt is die verbindings 37 verder ook interessant aangesien (i) die chirale
substituent in die vaste toestand steeds Z ten opsigte van goud geplaas is; (ii) met R 2 = i-Pr
ook slegs dieselfde isomeer in oplossing voorkom; (iii) met R 1 = H en R 2 = i-Pr die kompleks
as dimere in die kristal pak (Au···Au: 3.36 Å); en (iv) die elektronarm arielgroepe in die
komplekse met R 1 = 3,5-(CF3)2C6H3 3.4 – 3.6 Å vanaf die goud geplaas is (Fig. 4), terwyl
met R 1 = C6H5 ’n sogenaamde “uit” rotameer vorm wat so ’n interaksie nie toelaat nie omdat
die aromatiese ring dan verwyderd van die goud geplaas is.
π
Dis insiggewend dat in vorige werk waar goeie asimmetriese induksie aan Au···arielinteraksie
toegeskryf is, die enantioselektiwiteit hoog was, maar die opbrengs ook
onbevredigend. Fürstner en medewerkers [63] gebruik ’n chirale fosfienkompleks van
goud(I) en weens die bekende π-akseptorvermoë van die P-donorligand wat die metaal effens
meer elektronarm laat, is die aromatiese substituente wat met die goudatoom in hulle
voorbeeld assosieer, elektronryk. Die gepaardgaande laer eksperimentele reaksietempo wat
vir katalisatore met addisionele ligand-metaalinteraksies bepaal is – hetsy of die metaal as
elektronryk of elektronarm sentrum optree – kan dus moontlik aan ’n te goeie stabilisering
van die katalisatorkompleks te wyte wees.
50

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die bostaande resultate beklemtoon die komplekse eise wat aan enantioselektiewe
katalisatorsisteme gestel word. Konkreet: nie alleen moet so ’n ideale katalisator onder sekere
omstandighede sy stereochemiese (regio- en chemo-) en enantioselektiewe induksie
suksesvol uitvoer nie, maar dit moet terselfdertyd ook die nodige elektroniese invloed op die
metaalsentrum uitoefen om aan die kinetiese vereistes vir substraataktivering te kan voldoen.
4. Ander toepassings
Soos in die inleiding genoem, is asikliese karbeenkomplekse van goud reeds vroeg aan
luminessensiestudies onderwerp. ’n Aantal sulke resultate, asook ander toepassings, is in die
tydperk 2007–2012 gerapporteer.
’n Wateroplosbare ADK-kompleks, [{(PhNH)(MeNCH2CH2OMe)C}AuCl], ontbind
fotochemies op ’n laserskyf en goud kon op keramiekoppervlakke neergeslaan word [44].
Die meeste eenvoudige monokernige en dikernige goudkarbeenkomplekse wat in Espinet se
laboratorium vanuit 4- en 2-piridielisosianied berei is, toon intense geel-groen luminessensie
gedurende UV-bestraling in die vaste toestand sowel as in oplossing [40, 41]. Die reeds
genoemde interne H-binding wat in sekere (HADK-) komplekse voorkom (Skema 11), speel
hierin prakties geen rol nie. Die belangrikste bevinding in hierdie ondersoek is dat aurofiliese
interaksie nie ’n vereiste vir luminessensie is nie, maar dat intramolekulêre oorgange ook
daarvoor verantwoordelik kan wees. In teenstelling met lineêre, monomeriese luminesserende
komplekse waarin die elektronegatiewe C6F5-groep in die trans-posisie tot die karbeenligand
voorkom, bring die sterk elektrondonor-karakter van Fmes in die trans-posisie mee dat
stralingslose oorgange weens intersisteemkruisings makliker plaasvind en sodoende
luminessensie uitskakel. Die reeds genoemde alkoksi(amino)karbeenkompleks (22) waarin
een aminogroep ’n benso–15–kroon–6-derivaat is, asook ander eenvoudiger ADKkomplekse,
toon luminessensie in die vaste toestand en in oplossing [47]. Weens die
betekenisvolle gemete verskille in die oorgange tussen N,N- en N,O-karbeenkomplekse word
die luminessensie aan ligandgesentreerde oorgange toegeskryf. Of so ’n gevolgtrekking
heeltemal geregverdig is, is te betwyfel, aangesien veranderinge in die karbeenstruktuur ook
veranderinge in die metaal–ligandinteraksie meebring.
Laagliggende d–d-energietoestande in goud(III)-komplekse laat stralingsvrye terugval van
elektrone vanuit die opgewekte toestand toe en kan verantwoordelik wees daarvoor dat so
min luminesserende goud(III)-komplekse nog bekend is [64]. Dieselfde outeurs en andere
vind verder dat energietoestande in d–d-ligandvelde genoegsaam deur sterk σ-donerende
ligande verhoog kan word om vir bogenoemde energieverlies te vergoed en luminessensie
moontlik te maak [65]. Dit is presies wat gebeur indien ’n imiendonorligand deur ’n asikliese
karbeen in ’n heterometallasikliese goud(III)chelaat (Skema 9) vervang word. Gevolglik
word (intraligand-) 3 IL-oorgange binne die ariel-piridielfragment – waarin die metaal ook ’n
rol speel – moontlik en al drie die komplekse 17 luminesseer in die vaste toestand by 77 K en
twee van hulle by kamertemperatuur (42).
51

5. Vooruitsigte vir die toekoms
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
i Ten spyte van geweldige vordering wat reeds gemaak is, is ligandontwerp van asikliese
karbeenkomplekse van goud nog maar in sy kinderskoene. Soos in ander oorsigartikels
getoon is, bestaan reeds ander metodes om ’n verskeidenheid :C(X)Y-ligande te berei.
Fosfinokarbene is byvoorbeeld soepeler as aminokarbene weens die sterker kompetisie
tussen P

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
dat hulle onafhanklik in dieselfde liga as fosfiene, fosfiete en N-heterosikliese karbene kan
meeding, maar terselfdertyd ander kenmerke openbaar waaruit munt geslaan kan word.
Bedanking
Dr. L. Dobrzánska, Departement Chemie, Katholieke Universiteit Leuven, word bedank vir
waardevolle insette ten opsigte van die kristallografiese resultate en vir die voorbereiding van
die figure.
Verwysings
[1] E.O. Fischer, A. Maasböl. On the existence of a tungsten carbonyl carbene complex.
Angew. Chem. Int. Ed. 1964, 3, 580–1.
[2] E.O. Fischer. On the way to carbene and carbyne complexes (Nobel-lesing). Adv.
Organomet. Chem. 1976, 14, 1–32.
[3] K.-H. Dötz, H. Fischer, P. Hofmann, F.R. Kreissl, U. Schubert, K. Weiss. Transition
metal carbene complexes. Verlag Chemie, Weinheim, 1983.
[4] F.Z. Dörwald. Metal carbenes in organic synthesis. Wiley-VCH, Weinheim, 1999.
[5] Handbook of metathesis, R.H. Grubbs (red.). Wiley-VCH, Weinheim, 2003.
[6] Y. Chauvin. Olefin metathesis: the early days (Nobel-lesing). Angew. Chem. Int. Ed.
2006, 45, 3740–7.
[7] R.R. Schrock. Multiple metal-carbon bonds for catalytic metathesis reactions (Nobellesing).
Angew. Chem. Int. Ed. 2006, 45, 3748–59.
[8] R.H. Grubbs. Olefin metathesis catalysis for the preparation of molecules and materials
(Nobel-lesing). Angew. Chem. Int. Ed. 2006, 45, 3760–5.
[9] N-heterocyclic carbenes in synthesis, S.P. Nolan (red.). Wiley-VCH, Weinheim, 2006.
[10] N-heterocyclic carbenes in transition metal catalysis. F. Glorius (red.). Springer-
Verlag, Heidelberg, 2007.
[11] H.G. Raubenheimer, S. Cronje. One-N, six-membered heterocyclic carbene complexes
and the remote heteroatom concept. Dalton Trans. 2008, 1265–72.
[12] O. Schuster, L. Yang, H.G. Raubenheimer, M. Albrecht. Beyond conventional Nheterocyclic
carbenes: abnormal, remote and other classes of NHC ligands with
reduced heteroatom stabilization. Chem. Rev. 2009, 109, 3445–78.
[13] O. Briel, C.S.J. Cazin. N-heterocyclic carbenes in industrial processes. In Transition
metal catalysts and organocatalysts. C.S.J. Cazin (red.). Springer-Verlag, Heidelberg,
2011, 315–24.
53

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
[14] W.A. Herrmann, B. Cornils. Homogeneous catalysis – quo vadis? In Applied
homogeneous catalysis with organometallic compounds. B. Cornils en W.A. Herrmann
(reds.). 2de Uitgawe, Vol. 3. Wiley-VCH, Weinheim, 2002, 1343–83.
[15] H. Schmidbaur. Preface. In Gold: Progress in Chemistry, biochemistry and technology.
H. Schmidbaur (red.). John Wiley, Weinheim, 1999, xiii.
[16] H. Schmidbaur, A. Grohmann, M.E. Olmas. Organogold chemistry. In Gold –Progress
in chemistry, biochemistry and technology, H. Schmidbaur (red.). John Wiley,
Weinheim, 1999, 647–746.
[17] H.G. Raubenheimer, S. Cronje. Gold halides, pseudohalides and related compounds. In
Gold – Progress in chemistry, biochemistry and technology, H. Schmidbaur (red.). John
Wiley, Weinheim, 1999, 608–32.
[18] H. Schmidbaur, A. Schier. Gold organometallics. Comprehensive Organometallic
Chemistry III. R.H. Crabtree, D.M. Mingos (reds.). Vol. 2. Elsevier, Amsterdam, 2006,
251–308.
[19] N. Marion, S.P. Nolan. N-heterocyclic carbenes in gold catalysis. Chem. Soc. Rev.
2008, 37, 1776–82.
[20] A.S.K. Hashmi, M. Rudolph. Gold catalysis in total synthesis. Chem. Soc. Rev. 2008,
37, 1931–51.
[21] H.G. Raubenheimer, S. Cronje. Carbene complexes of gold: preparation, medical
application and bonding. Chem. Soc. Rev. 2008, 37, 1998–2011.
[22] H. Schmidbaur, A. Schier. A briefing on aurophilicity. Chem. Soc. Rev. 2008, 37,
1931–51.
[23] P. Pyykkö. Theoretical chemistry of gold. III. Chem. Soc. Rev. 2008, 37, 1967–97.
[24] V.W.-W. Yam, E.C.-C. Chen. Highlights on the recent advances in gold chemistry – a
photophysical perspective. Chem. Soc. Rev. 2008, 37, 1806–13.
[25] H.G. Raubenheimer, H. Schmidbaur. Gold coordination during homogeneous alkyne
and allene cyclisation catalysis: coordination to substrates, to ancillary ligands and in
intermediates. S. Afr. J. Sci. 2011, 107, 31–43, en verwysings daarin.
[26] H.G. Raubenheimer, H. Schmidbaur. Gold chemistry guided by the isolobality concept.
Organometallics 2012, 31, 2507–22, en verwysings daarin.
[27] A.S.K. Hashmi, M. Rudolph. Gold catalysis in total synthesis – an update. Chem. Soc.
Rev. 2012, 41, 2448–62, en verwysings daarin.
[28] (a) F. Bonati, G. Minghetti. A gold(I) carbene complex. Synth. Inorg. Metalorg. Chem.
1971, 1, 299–302; (b) F. Bonati, G. Minghetti. Isocyanide and carbene complexes of
gold. Gazz. Chim. It. 1973, 103, 373–85; (c) F. Bonati, G. Minghetti.
Bis(alkylamino)carbene complexes of gold(I) and related compounds. J. Organomet.
54

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Chem. 1973, 59, 403–10; (d) G. Minghetti, L. Baratto. Carbene complexes from the
reaction of ionic isocyanide complexes of gold(I) with alcohols and amines. J.
Organomet. Chem. 1975, 102, 397–406.
[29] J.E. Parks, A.L. Balch. Gold carbene complexes: preparation, oxidation, and ligand
displacement. J. Organomet. Chem. 1974, 71, 453–63, en verwysings daarin.
[30] R.L. White-Morris, M.M. Olmstead, F. Jiang, D.S. Tinti, A.L. Balch. Remarkable
variations in the luminescence of frozen solutions of
[Au{C(NHMe)2}2](PF6)·0.5(acetone). J. Am. Chem. Soc. 2002, 124, 2327–36.
[31] (a) J. Vignolle, X. Cattoën, D. Bourissou. Stable noncyclic carbenes. Chem. Rev. 2009,
109, 3333–84; (b) D. Martin, M. Melaimi, M. Soleilhavoup, G. Bertrand. A brief
survey of our contribution to stable carbene chemistry. Organometallics, 2011, 30,
5304–13.
[32] A. Pradel, P.Y. Toullec, V. Michelet. Recent developments in asymmetric catalysis in
the presence of chiral gold complexes. Synthesis 2011, 1501–14.
[33] V.P. Boyanski, K.V. Luzyanin, V.Y. Kukushkin. Acyclic diaminocarbenes (ADCs) as a
promising alternative to N-heterocyclic carbenes (NHCs) in transition metal catalysed
organic transformations. Coord. Chem. Rev. 2012, 256, 2029–56.
[34] A.S.K. Hashmi, T. Hengst, C. Lothschütz, F. Rominger. New and easily accessible
nitrogen acyclic gold(I) carbenes: structure and application in the gold-catalyzed phenol
synthesis as well as the hydration of alkynes. Adv. Synth. Catal. 2010, 352, 1315–37.
[35] H. Seo, B.P. Roberts, K.A. Abboud, K.M. Merz, S. Hong. Novel acyclic
diaminocarbene ligands with increased steric demand and their application in gold
catalysis. Org. Lett. 2010, 12, 4860–3.
[36] C.E. Strasser, S. Cronje, H.G. Raubenheimer. Fischer-type tungsten acyl(carbeniate),
carbene and carbene complexes bearing C5-attached thiazolyl substituents: interaction
with gold(I) fragments. New. J. Chem. 2010, 34, 458–69.
[37] (a) A. Fedorov, M.-E. Moret, P. Chen. Gasphase synthesis and reactivity of a gold
carbene complex. J. Am. Chem. Soc. 2008, 130, 8880–8881; (b) A. Fedorov, P. Chen.
Electronic effects in the reactions of olefin-coordinated gold carbene complexes.
Organometallics 2009, 28, 1278–1381.
[38] L. Canovese, F. Visentin, C. Levi, V. Bertolasi. Synthesis and mechanism of formation
of novel NHC-NAC bis-carbene complexes of gold(I). Organometallics 2011, 30, 875–
83.
[39] L. Canovese, F. Visentin, C. Levi, C. Santo. Reactivity of cationic gold(I) carbene
complexes toward oxidative addition of bromine. Inorg. Chim. Acta 2012, 391, 141–9.
[40] C. Bartolomé, M. Carrasco-Rando, S. Coco, C. Cardovilla, P. Espinet, J.M. Martin-
Alvarez. Gold(I) carbenes derived from 4-pyridylisocyanide complexes:
55

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
supramolecular macrocycles supported by hydrogen bonds, and luminescent behaviour.
Dalton Trans. 2007, 5339–45.
[41] C. Bartolomé, M. Carrasco-Rando, S. Coco, C. Cardovilla, J.M. Martin-Alvarez, P.
Espinet. Luminescent gold(I) carbenes from 2-pyridylisocyanide complexes: structural
consequences of intramolecular versus intermolecular hydrogen-bonding interactions.
Inorg. Chem. 2008, 47, 1616–24.
[42] O. Crespo, M.C., Gimeno, A. Laguna, S. Montanel-Pérez, M.D. Villacampa. Facile
synthesis of gold(III) aryl-carbene metallacycles. Organometallics 2012, 31, 5520–6.
[43] B. Crociani, R. Richards. 1 H Nuclear magnetic resonance spectra of carbene complexes
of platinum(II) and palladium(II). J. Chem. Soc. Dalton 1974, 693–97.
[44] R. Heathcote, J.A.S. Howell, N. Jennings, D. Cartlidge, L. Cobden, S. Coles, M.
Hursthouse. Gold(I)-isocyanide and gold(I)-carbene complexes as substrates for laser
decoration onto ceramic surfaces. Dalton Trans. 2007, 1309–15.
[45] W.F. Gabrielli, S.D. Nogai, J.M. McKenzie, S. Cronje, H.G. Raubenheimer. Tetrazolyl
and tetrazolylidene complexes of gold: a synthetic and structural study. New. J. Chem.
2009, 2208-18.
[46] C. Bartolomé, Z. Ramiro, P. Pérez-Galán, C. Bour, M. Raducan, A.M. Echavarren, P.
Espinet. Gold(I) complexes with hydrogen-bond supported heterocyclic carbenes as
active catalysts in reactions of 1,6-enynes. Inorg. Chem. 2008, 47, 11391–7.
[47] J. Arias, M. Bardají, P. Espinet. Luminescence and mesogenic properties in crownether-isocyanide
or carbene gold(I) complexes; luminescence in solution, in the solid,
in the mesophase, and in the isotropic liquid state. Inorg. Chem. 2008, 47, 3559–67.
[48] L. Manojlović-Muir. The molecular structure of a dicarbenoid complex of gold(III),
[(p-MeC6H4NH)2AuI2]ClO4·Et2O. J. Organomet. Chem. 1974, 73, C45–C46.
[49] C. Bartolomé, D. García-Cuadrado, Z. Ramiro, P. Espinet. Synthesis and catalytic
activity of gold chiral nitrogen acyclic carbenes and gold hydrogen bonded heterocyclic
carbenes in cyclopropanation of vinyl arenes and intramolecular hydroalkylation of
allenes. Inorg. Chem. 2010, 49, 9758–64.
[50] Y.-M. Wang, C.N. Kuzniewski, V. Rauniyar, C. Hoong, F.D. Toste. Chiral (acyclic
diaminocarbene)gold(I)-catalysed dynamic kinetic, asymmetric transformations of
propargyl esters. J. Am. Chem. Soc. 2011, 133, 12972–5.
[51] F.H. Allen, O. Kennard, D. Watson, L. Brammer, A.G. Orpen, R. Taylor. Tables of
Bond lengths determined by X-ray and neutron diffraction. Part 1. Bond lengths in
organic compounds. J. Chem. Soc. Perkin Trans. II 1987, S1–S19.
[52] K. Klabunde, E.O. Fischer. Two new chromium-carbonyl-carbene complexes. J. Am.
Chem. Soc. 1967, 89, 7141–42.
56

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
[53] A.M. Magill, K.J. Cavell, B.F. Yates. Basicity of nucleophilic carbenes in aqueous and
nonaqueous solvents – theoretical predictions. J. Am. Chem. Soc. 2004, 126, 8717–24.
[54] H.A. Bent. An appraisal of valence-bond structures and hybridization in compounds of
the first-row elements. Chem. Rev. 1961, 61, 275–311.
[55] L. Lu, K.T. Chang, S.X. Wu, Y. Chen, C.M. Che. Quest for an intermolecular
Au(III)···Au(III) interaction between cyclometalated gold(III) cations. Chem. Sci.
2012, 3, 752–5.
[56] C.H.M. Amijs, V. López-Carillo, M. Raducan, P. Pérez-Golán, C. Ferrer, A.M.
Echavarren. Gold(I)-catalyzed intermolecular addition of carbon nucleophiles to 1,5-
and 1,6-enynes. J. Org. Chem. 2008, 73, 7721–30.
[57] C. Bartolomé, Z. Ramiro, D. García-Cuadrado, P. Pérez-Galán, M. Raducan, C. Bour,
A.M. Echavarren, P. Espinet. Nitrogen acyclic gold(I) carbenes: excellent and easily
accessible catalysts in reactions of 1,6-enynes. Organometallics 2010, 29, 951–6.
[58] C. Bartolomé, D. García-Cuadrado, Z. Ramiro, P. Espinet. Exploring the scope of
nitrogen acyclic carbenes (NACs) in gold-catalyzed reactions. Organometallics 2010,
29, 3589–92.
[59] R. Döpp, C. Lothschütz, T. Wurm, M. Pernpointner, S. Keller, F. Rominger, A.S.K.
Hashmi. Gold catalysis: hydrolysis of di(alkoxy)carbenium ion intermediates as a
sensor for the electronic properties of gold(I) complexes. Organometallics 2011, 30,
5894–5903.
[60] (a) D. Weber, M.A. Tarselli, M.R. Gagné. Mechanistic surprises in the gold(I)catalysed
intramolecular hydroarylation of allenes. Angew. Chem. Int. Ed. 2009, 48,
5733–5736; (b) A.S.K. Hashmi, A.M. Schuster, F. Rominger. Gold catalysis: isolation
of vinylgold complexes derived from alkynes. Angew. Chem. Int. Ed. 2009, 48, 8247–
49.
[61] S. Handa, L.G. Slaughter. Enantioselective alkynbenzaldehyde cyclizations catalysed
by chiral gold(I) acyclic diaminocarbene complexes that contain weak Au–arene
interacions. Angew. Chem. Int. Ed. 2012, 51, 2912–15.
[62] H.G. Raubenheimer. Monomeric linear diaminocarbene complexes of gold(I) show
merit in enantioselective catalysis. Angew. Chem. Int. Ed. 2012, 51, 5042–4.
[63] H. Teller, S. Flúgge, R. Goddard, A. Fürstner. Enantioselective gold catalysis:
opportunities provided by monodentate phosphoramidite ligands with an acyclic
TADDOL backbone. Angew. Chem. Int. Ed. 2010, 49, 1949–53.
[64] V.W.-W. Yam, E, C.-C. Chen. Photochemistry and photophysics of coordination
compounds of gold. Top. Curr. Chem. 2007, 281, 269–309.
[65] V. K.-M. Au, K.M.-C. Wong, N. Zhu, V.W.-W. Yam. Luminescent cyclometallated
dialkynylgold(III) complexes of 2-phenylpyridene-type derivates with ready tunable
emission properties. Chem. Eur. J. 2011, 17, 130–42.
57

Afdeling: Regte

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
’n Oorsig van die aard, ontwikkeling en invloed van
statutêre moratoria in Suid-Afrika gedurende die
eerste helfte van die 20ste eeu
Opsomming
J.J. Henning
J.J. Henning: Fakulteit Regsgeleerdheid, Universiteit van die Vrystaat
Oor ’n tydperk van meer as 3 000 jaar is veral in krisistye van buitengewone regsfigure of
billikheidsremedies gebruik gemaak om deur respyt onderstand te verleen aan persone wat as
gevolg van omstandighede buite hul beheer nie in staat is om hul verpligtinge reëlmatig na te
kom nie. Hierdie regsfigure word generies na verwys as moratoria, respytmaatreëls of siviele
onderstand.
Die belang van die statutêre moratoria tydens die Eerste Wêreldoorlog is basies tweeledig
van aard.
Eerstens is die heel eerste Suid-Afrikaanse algemene moratorium op kontraktuele verpligting,
naamlik vooroorlogse skulde, in wetgewing vergestalt wat sterk herinner aan
gemeenregtelike beneficia soos rescripta inductionis, rescripta moratoria (oftewel brieven
van respijt en atterminatie) en surcheance van betaalinge.
Tweedens het die moratorium wat deur wetgewing verleen is aan soldate en ander lede van
die Unie-verdedigingsmag op aktiewe diens, nie die Engelse voorbeeld gevolg nie, maar was
dit geskoei op die reëling voorsien in die Wet voor den Krijgsdiens in de Zuid-Afrikaansche
Republiek van 1898 gedurende die Anglo-Boere-oorlog. Laasgenoemde weerspieël weer die
bepalings van die Placcaet Raeckende alle Leger-Personen uitgereik deur die Prins van
Oranje op 7 Mei 1630 en soortgelyke vroeër reëlings in die Romeins-Hollandse reg.
Gedurende die Tweede Wêreldoorlog is die betrokke bepalings van die Openbare Welzijn en
Moratorium Wetten 1914–1919 weer aangewend om onderstand te verleen aan soldate op
aktiewe diens. Sodoende is aan die howe die geleentheid gegee om voort te bou op die vorige
regspraak by die uitleg van hierdie bepalings. Dit het aan die einde van die Tweede
Wêreldoorlog ’n redelik gesofistikeerde regsposisie tot gevolg gehad wat op plaaslike
omstandighede afgestem was. Hierdie statutêre bepalings het die basis gevorm vir alle latere
Suid-Afrikaanse moratoriumwetgewing van dié aard.
Die ontleding van die ontwikkeling van hierdie statutêre reëling vorm die hooftema van
hierdie bydrae. Onder andere word die baie belangrike verband tussen die opskorting van
siviele regsremedies en die uitstel van kontraktuele verpligtinge beklemtoon, en Hollandse
jurisprudensie wat geneig was om hierdie oorsaaklikheid te ignoreer, word gekritiseer.
58

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Trefwoorde: statutêre moratoria, Eerste Wêreldoorlog, Tweede Wêreldoorlog
Abstract
An overview of the nature, development and influence of statutory moratoria in South
Africa during the first half of the 20th century
For centuries Western and other legal systems have made use of equitable devices postponing
obligations and suspending legal remedies, especially for the benefit of persons unable to
meet their obligations in time owing to exceptional circumstances not of their own doing.
These devices are usually generically referred to as moratoria, stay laws or civil relief.
The moratoria introduced during the First World War by the Public Welfare and Moratorium
Act of 1914 may be seen as unique, primarily for two reasons.
First, it provided for the first South African general moratorium on contractual obligations, in
this instance pre-war debts. It authorised the courts to grant a moratorium in their discretion
on a pre-war debt to persons who, although solvent, were not able to comply in time with
their obligations as a consequence of the war conditions. The onus was on the debtor to prove
that the obligation had been contracted before 4 August 1914 and that he was not able to
comply with his obligations as a direct or indirect result of the circumstance consequent upon
the war. This beneficium or statutory largesse for dilatory debtors had a strong similarity to
the beneficia for impecunious debtors in Roman-Dutch law, such as rescripta inductionis,
rescripta moratoria (or brieven van respijt en atterminatie) and surcheance van betaalinge.
Although the courtsrelied on various principles and concepts underlying these beneficia in the
interpretation of the statutory moratoria, this particular provision was not re-enacted during
the Second World War or later, either during a proclaimed state of emergency or during an
armed conflict in which South Africa became engaged.
Secondly, the moratorium that was legislated in 1914 for soldiers and other members of the
Union defence force on active service, although not unusual, did not follow the English
example, but was based on the arrangement provided by the Wet voor den Krijgsdiens in de
Zuid-Afrikaansche Republiek of 1898 during the Anglo-Boer War. The latter in turn reflects
the provisions of the Placcaet Raeckende alle Leger-Personen issued by the Prince of Orange
on 7 May 1630 and similar earlier arrangements in Roman-Dutch and Roman law.
Although the soldiers’ moratorium was first introduced as an absolute arrangement without
any restrictions, this soon proved to be impracticable. Successive amendment acts introduced
and refined numerous exceptions, relating, for example, to rent, board and lodging, food and
other necessities of life, interest, prescription, desertion, surety and partnership. The basic
moratorium and some of these exceptions were canvassed in detail by the courts.
During the Second World War the relevant provisions of the Public Welfare and Moratorium
Acts 1914–1919 were re-enacted to provide civil relief to soldiers and other members of the
Union defence force on voluntary active service. This provided an excellent opportunity to
South African courts to further refine and develop the interpretation of the various statutory
provisions, building on judgements handed down during the First World War. In some cases
the interaction between jurisprudence and amending legislation resulted in the expeditious
introduction of solutions to problematic legal positions. Here especially the position of
partnerships with only some partners entitled to relief comes to mind.
59

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
At the end of the Second World War the result of this interaction was a developed and fairly
sophisticated legal position based on legislation attuned to South African conditions.
The statutory arrangement developed during the two world wars was adopted as the basis for
successive South African stay and moratory laws, in preference to the more modern and far
more comprehensive and detailed examples provide for the Soldiers and Sailors Civil Relief
Act of the United States, for example.
An analysis of the development of this statutory arrangement forms the main theme of this
contribution. Inter alia, the very important connection between the suspension of civil legal
remedies and the postponement of contractual obligations is stressed and Dutch jurisprudence
that tended to ignore this causality is criticised.
Keywords: statutory moratoria, First World War, Second World War
1. Inleiding
Oor ’n tydperk van meer as drie millennia is veral in krisistye van buitengewone regsfigure of
billikheidsremedies gebruik gemaak om deur uitstel onderstand te verleen aan persone wat as
gevolg van omstandighede buite hul beheer nie in staat was om hul verpligtinge reëlmatig na
te kom nie. 1 Hierdie regsfigure staan generies tans bekend as moratoria, hoewel almal streng
regstegnies gesproke nie noodwendig as sodanig te tipeer is nie. 2
Die beweegredes onderliggend aan die invoering van ’n moratorium is in beginsel dus
tweeledig van aard. Eerstens billikheid, naamlik om aan persone uitstel te verleen wat deur
omstandighede buite hul beheer verhoed word om hul verpligtinge betyds na te kom.
Sodoende word hierdie persone beskerm teen siviele eise gemik op die reëlmatige nakoming
van hul verpligtinge, uitwinning en verpligte sekwestrasie. Tweedens is dit gefundeer op
doelmatigheid, naamlik om gedurende tydperke wat as buitengewoon maar tydelik van aard
beskou word, kredietstrukture in stand te hou en die ekonomie teen ineenstorting te vrywaar. 3
Hierbenewens noop openbare belang, billikheid en militêre doelmatigheidsoorwegings die
verlening van ’n moratorium aan soldate op aktiewe diens ten einde die handhawing van ’n
hoë moreel en ’n effektiewe peil van paraatheid te bevorder. 4 Dit kan verreikende implikasies
hê indien geen maatreëls bestaan wat trag om ’n soldaat op aktiewe diens op die een of ander
wyse tegemoet te kom indien hy vanweë sodanige diens verhoed word om sy burgerlike
verpligtinge reëlmatig na te kom of nie daartoe in staat is nie. So kan hy blootgestel word aan
duur en moontlik langdurige litigasie wat daarop gemik is om die spesifieke, tydige en
reëlmatige nakoming van sy verpligtinge of skadevergoeding as surrogaat vir prestasie af te
dwing. Op dié wyse kan hy ernstig benadeel word, moontlik verplig word om van sy bates
prys te gee, en self finansieel geruïneer word. Hofbevele vir die betaling van sy kontraktuele
en ander skulde kan die uitwinning en/of sekwestrasie van sy boedel tot gevolg hê. Dit is nie
alleen onbillik dat ’n persoon vanweë die verrigting van ’n burgerplig, naamlik statutêr
voorgeskrewe aktiewe militêre diens, so benadeel word nie, maar dit is uiteraard ook nie
bevorderlik vir die handhawing van ’n hoë moreel nie. Daarbenewens kan afwesigheid van
60

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
soldate uit hul eenhede vanweë siviele litigasie denkbaar ernstig inbreuk maak op opleiding
en operasionele paraatheid.
Op die keper beskou vind deur hierdie regsweldaad ’n ingreep van owerheidsweë plaas op die
regsverhouding tussen kontrak- en prosespartye, en dit vanweë dwingende oorwegings van
billikheid en militêre doelmatigheid. 5 Voorbeelde van soortgelyke begunstiging is aan te tref
in van die vroegste oud-Babiloniese regstekste, die privelegia militum van die klassieke en
naklassieke Romeinse reg en van die Romeins-Hollandse reg, asook die respytwetgewing vir
milisie tydens die Amerikaanse burgeroorlog, die Frans-Pruisiese oorlog, die Anglo-Boereoorlog,
die twee wêreldoorloë en huidige moratoriumwetgewing ten gunste van weermaglede
op aktiewe diens. Laasgenoemde sluit in die Britse Reserve and Auxiliary Forces (Protection
of Civil Interests) Act 1951, die Switserse Bundesgesetz betreffend Revision des
Bundesgesetzes über Schuldbetreibung und Konkurs [Rechtsstillstand wegen Militärdienstes
des Schuldners] 1949 en die Israelse Enlargement of Times Law 1974, asook die
Amerikaanse Soldiers’ and Sailors’ Civil Relief Act 1940. Die omvattende onderstand wat
deur laasgenoemde verleen word, is juis onlangs tot voordeel van aktiewe lede van die
Amerikaanse weermag aangevul, uitgebrei en herbenoem as die Service Members Civil
Relief Act 2002. 6
Die Afrikaanse term moratorium is oorgeneem uit Latyn. Die Latynse woord moratorium en
regsterme soos moratoria praescriptio en rescriptum moratorium is afgelei van die klassieke
deponens moror, “om te vertraag, uit te stel”, en die selfstandige naamwoorde mora, wat
“oponthoud, verlet, versuim” beteken, en morator, wat “vertrager, uitsteller, talmer”
beteken. 7
Regtens kan ’n moratorium beskryf word as ’n regsweldaad in die vorm van ’n vertraging
oftewel ’n uitstel van verpligtinge 8 wat van owerheidsweë verleen word 9 aan persone wat
vanweë uitsonderlike of ander omstandighede buite hul beheer nie in staat is om daardie
finansiële en ander verpligtinge reëlmatig na te kom nie. 10
Een van die essentialia van die regsfiguur is die uitoefening van staatsgesag. ’n Verdere
essentiale is die handhawing van verpligtings. Die voortbestaan van die opgeskorte
verpligting word in beginsel nie geaffekteer nie; dit word uitgestel en nie opgehef nie. Dit is
juis een van die verskille tussen ’n moratorium en kwytskelding. Die inherente beperkings
van hierdie regsfiguur behoort dus voor oë gehou te word. Dit is naamlik allereers ’n
palliatief en nie ’n alheilmiddel nie. Dit maak nie voorsiening vir die kansellasie van
kontrakte, skulde of verpligtinge nie. Anders as insolvensiewetgewing is die oogmerk
daarvan die behoud van die status quo ante. Sekwestrasie en boedeloorgawe wis in effek
skulde uit in ruil vir die bates in die boedel van die skuldenaar. ’n Moratorium handhaaf die
skulde en laat die skuldenaar toe om sy bates intussen te behou. Dit verskaf as’t ware
noodhulp pro tempore in die hoop dat finansiële probleme minder sal wees indien dit
uitgestel word tot na die verstryking van aktiewe diens. Dit kan derhalwe hoogstens bloot
tydelike finansiële verligting en gemoedsrus bewerkstellig. Dit is nie bedoel as ’n maatreël
wat ’n klinkklare en permanente oplossing bied vir ernstiger probleme wat eerder as
welsynsgevalle te beoordeel en slegs deur direkte finansiële bystand te beredder is nie.
61

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Verskeie vastelandse regstelsels het mettertyd die individuele moratoria van die ius commune
bestaansreg ontsê of by verstek in die vergetelheid laat verdwyn, terwyl enkeles dit
verbeeldingryk tot gesofistikeerde regsfigure ontwikkel om aan te pas by die veranderde
behoeftes van die moderne handels- en regsverkeer. 11 Gedurende die eerste helfte van die
20ste eeu het die oorwig van die klem van regsontwikkelings egter geval op die invoering
van statutêre moratoria van uiteenlopende aard en omvang.
Veral die twee wêreldoorloë het as't ware ’n oorvloed van moratorium-wetgewing tot gevolg
gehad. 12 Suid-Afrika het in dié opsig ook nie agterweë gebly nie.
In hierdie bydrae word die aandag toegespits op Suid-Afrikaanse moratorium-wetgewing en
veral dié ten behoewe van soldate en ander lede van die verdedigingsmag van die Unie op
aktiewe diens gedurende die Eerste Wêreldoorlog en die Tweede Wêreldoorlog. Die
bespreking word veral toegespits op die bepalings wat in latere wetgewing nagevolg is. 13 Op
eenmalige of tydsgebonde maatreëls word die aandag net in die verbygaan gevestig en dan
slegs indien dit nodig geag word vir behoorlike perspektief op die historiese
ontwikkelingsgang.
2. Eenvormige verdedigingswet
Met die totstandkoming van die Unie van Suid-Afrika in 1910 het daar ’n dringende behoefte
bestaan aan ’n eenvormige verdedigingswet. Die Zuid-Afrika Verdedigings Wet 13 van 1912
was ’n uitvloeisel van die imperiale verdedigingskonferensie wat gedurende die vorige jaar in
Londen gehou is. 14 Hierdie wet het voorsiening gemaak vir ’n Verdedigingsmacht van de
Unie bestaande uit die staande mag, die kusgarnisoenmag, die burgermag, die koninklike
marinevrywilligersreserwe en die spesiale reserwe. 15 Dienspligtige burgers wat nie lede van
die burgermag was nie, was verplig om in te skryf as lede van sogenaamde skietverenigings,
die voorloper van die kommando's van weleer. 16
Artikel 95 en die vyfde bylae van die Zuid-Afrika Verdedigings Wet het voorsiening gemaak
vir die voortgesette toepassing van sekere bepalings van die Britse Army Act 1881 op die
lede van die Verdedigingsmacht van de Unie. Daaronder het artikel 144 van die Army Act
getel. 17 Lede van die Verdedigingsmacht kon ingevolge hierdie bepalings nie gearresteer
word of verplig word om in eie persoon voor enige geregshof te verskyn ten opsigte van
enige skuld of skadevergoeding wat minder as dertig pond beloop nie. 18 Alle verrigtinge in
enige hof in stryd met die bepalings was nietig en ’n hof was verplig om so ’n bevel te gee
ingeval beswaar aangeteken word deur die lid of sy bevelvoerende offisier. Die bepalings het
egter nie ’n eiser belet om ’n lid te dagvaar nie. ’n Eiser kon, nadat behoorlik aan die lid
kennis gegee is, voortgaan om vonnis teen so ’n lid te verkry en om eksekusie teen sy bates te
hef, uitgesonderd sy persoon, soldy, wapens, toerusting, uniform of ander
regimentsbenodigdhede. 19 Die noodwendige implikasie van die bepalings was dat indien die
skuld of skadevergoeding meer as dertig pond beloop het, die skorsing van persoonlike arres
nie gegeld het nie. 20 Of die wetgewer alle lede van die verdedigingsmag ’n guns bewys het
62

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
deur die invoering van hierdie veelal beperkte moratorium, kan betwyfel word. 21 Die
omvattender gemeenregtelike privilegie van soldate teen persoonlike arres, veral ten opsigte
van dié op aktiewe diens of op die punt om op aktiewe diens te vertrek, is reeds ’n geruime
tyd voor die invoering van hierdie statutêre maatreëls deur ’n reeks hofuitsprake in die Suid-
Afrikaanse reg geresipieer. 22
Ingevolge artikel 114 van die Zuid-Afrika Verdedigings Wet was lede verbied om die geheel
of enige deel van hul soldy of toelaes oor te maak. Ook kon nie daarop beslag gelê word nie
en dit het nie deel gevorm van die lid se insolvente boedel nie. Hierdie bevoorregting is wyer
as dié in die Romeins-Hollandse reg 23 of as dié verleen deur die Britse Army Act 1881. 24 Die
beskerming kragtens artikel 114 is ook omvattender as dié voorsien deur die Wet voor de
Staats-Artillerie van de ZA Republiek 1896. 25
3. Eerste Wêreldoorlog
3.1 Openbare Welzijn en Moratorium Wet 1914
3.1.1 Inleiding
Die Eerste Wêreldoorlog het op 4 Augustus 1914 ’n aanvang geneem. Die regering van die
Unie van Suid-Afrika was verplig om reeds vanaf die eerste uur van die oorlog aan Brittanje
alle hulp vir die voortsetting van die oorlog te verleen. ’n Mededeling te dien effekte is op
dieselfde dag deur die eerste minister aan die waarnemende goewerneur-generaal
oorhandig. 26
Op 9 September 1914 is die Wetsontwerp inzake Openbare Welvaart en Moratorium
ingedien. 27 Tydens die tweede lesing van die wetsontwerp 28 het die minister van spoorweë en
hawens toegegee dat dit ’n noodmaatreël is wat buitengewone bevoegdhede aan die regering
toesê. Dit is egter nodig geag, aangesien die afkondiging van krygswet vermy wou word. In
teenstelling met Brittanje, waar die afgekondigde moratorium in wese ’n bank- of
wisselmoratorium was, is in Suid-Afrika besluit om ’n moratorium in te voer wat die
handelsverhoudinge so min as moontlik sou versteur. 29
’n Moratorium vir soldate op aktiewe diens is in elk geval noodsaaklik geag om te verhoed
dat hulle met geldelike verpligtinge lastig geval word. 30 Origens is van die standpunt
uitgegaan dat persone wat werklik solvent is, maar vanweë onvoorsiene
oorlogsomstandighede nie in staat is om hul skulde te betaal nie, respyt verleen behoort te
word. Verder het sommige skuldeisers van die buitengewone omstandighede waarin veral die
landelike bevolking as gevolg van die oorlog gedompel was, misbruik gemaak deur verbande
en skuldaktes voor die voet op te roep. Die stand van sake moes ook dringend deur middel
van ’n moratorium beëindig word, aangesien talle boere op krediet gesteun het met ’n
toekomstige oes as sekuriteit. Die stelsel was reeds ’n geruime tyd in gebruik en dit sou talle
boere ruïneer indien eensklaps hieraan ’n einde gemaak sou word. 31
63

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Gedurende die komiteestadium van die wetsontwerp op 12 September 1914 is die
oorspronklike klousule 5 verwerp en vervang deur ’n totaal nuwe bepaling wat uiteindelik as
artikel 5 van die Openbare Welzijn en Moratorium Wet op die wetboek verskyn het. 32 Die
derde lesing van die wetsontwerp het op 14 September 1914 plaasgevind. Die Openbare
Welzijn en Moratorium Wet 1 van 1914 33 het op 15 September 1914 in werking getree. 34
3.1.2 Algemene moratorium vir vooroorlogse skulde
Geregshowe is deur artikel 5(1) en (2) van die Openbare Welzijn en Moratorium Wet 1914 35
gemagtig om ’n moratorium te verleen aan persone wat, hoewel solvent, as gevolg van
oorlogstoestande nie in staat was om aan hul verpligtinge te voldoen nie. 36 Die verlening van
die moratorium was in die diskresie van die hof. 37
Die skuldenaar moes bewys dat hy wel solvent is, dat die skuld aangegaan is voor 4 Augustus
1914 en dat hy as direkte of indirekte gevolg van oorlogsomstandighede nie in staat is om aan
sy verpligtinge te voldoen nie. 38 Die hof kon daarop na goeddunke die tyd verleng vir
voldoening aan die skuld of toelaat dat die siviele geding sy loop neem totdat vonnis
toegestaan word, en daarna op versoek van die vonnisskuldenaar die eksekusie van die vonnis
opskort of uitstel. 39
Voorts het artikel 5(2) daarvoor voorsiening gemaak dat ’n skuldenaar ten opsigte van ’n
skuld aangegaan voor 4 Augustus 1914 by sy krediteur kon aansoek doen om verlenging van
die tydperk om aan die skuld te voldoen op grond van sy onvermoë om, vanweë
oorlogsomstandighede, te betaal. Weier die skuldeiser om uitstel van betaling te verleen, kon
die skuldenaar ná behoorlike kennisgewing óf die afdeling van hooggeregshof met jurisdiksie
oor die skuld óf die landdroshof binne wie se regsgebied hy woonagtig was, versoek om so ’n
uitstel van betaling aan hom te verleen. Die hof kon dan ’n moratorium verleen wat nie langer
sou duur as tot drie maande na die einde van die oorlog nie.
Laasgenoemde voorskrif herinner nogal aan gemeenregtelike beneficia vir skuldenaars, soos
rescripta inductionis, rescripta moratoria (oftewel brieven van respyt en atterminatie) en
surcheance van betaalinge. 40 Die vraag ontstaan gevolglik of die gemeenregtelike beneficia
vir debiteure ook tot die beskikking was van betalingsonvermoënde individue voor, tydens en
na die Eerste Wêreldoorlog.
Die antwoord hierop lê opgesluit in ’n drietal uitsprake van regter Kotze. In Newcombe v
O'Brien 41 kom regter Kotze tot die gevolgtrekking dat die gemeenregtelike remedie
surcheance van betaling 42 geabrogeer is deur die Kaapse Insolvency Ordinance 1843. 43
Aangesien die Kaapse insolvensiewetgewing bykans verbatim oorgeneem is deur Natal in
1846, 44 die Oranjevrijstaat in 1878 45 en die Zuid-Afrikaansche Republiek in 1880 46 is die
uitspraak van kardinale belang vir die lotgevalle van surcheance van betaalinge in die
Suidelike Afrika van die 19de eeu. 47 Regter Kotze verwoord sy standpunt soos volg:
[T]he … Insolvency Ordinance … provides that “all the laws and customs heretofore
in force within this colony, in so far as the same are repugnant to or inconsistent with
64

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
any of the provisions of this Ordinance, shall be and the same are hereby respectively
repealed.” Surcheance, or suspension of debts, is no longer a remedy of which a
debtor can avail himself against the demand of his creditors. It may be of interest to
mention that after the war of 1880–81 land in the Transvaal dropped in value to a
most extraordinary extent, and in an application for surcheance of payment by a
debtor was per infortunium granted by an acting judge; but on a similar application
coming before me I, on the return day, dismissed it on the ground that the Insolvency
Ordinance, which had been introduced into the Transvaal Province in 1880, had
repealed this remedy of the Roman-Dutch law.
Die Transvaalse regspraak waarna in die aanhaling hier bo verwys word, is deur regter Kotze
in sy aantekeninge op sy vroeëre vertaling van Van Leeuwen 48 geïdentifiseer as sy eie
ongerapporteerde uitspraak in Ex parte van de Veen wat op 11 Julie 1885 gelewer is. In
dieselfde aantekeninge gee hy ook te kenne dat die ander Romeins-Hollandse beneficia vir
skuldenaars, soos rescripta moratoria, stilswyend "herroep" is deur die betrokke
insolvensiewetgewing. Volgens die Cape Law Journal 49 is op 1 Junie 1885 in die Transvaalse
hooggeregshof uitspraak gelewer in Ex parte Van de Veer 50 waarin bevind is dat die
"doctrine of attermination" by noodwendige implikasie "herroep" is deur artikel 4 van die
Insolvent Ordinance. Hierdie standpunt is weer deur regter Kotze in ’n latere Kaapse
uitspraak onderskryf. 51
Of die standpunt van regter Kotze in historiese perspektief beskou as korrek aanvaar kan
word, is egter nie bo alle twyfel verhewe nie. Hoe dit ookal sy, so ’n statutêre ingreep sou nie
nodig gewees het indien sorg gedra is om met groter omsigtigheid met die nalatenskap van
die Romeins-Hollandse reg te werk te gaan nie. Trouens, die ingreep kan gesien word as ’n
indirekte erkenning dat die Suid-Afrikaanse reg veel armer gelaat is deur ’n ongelukkige
sameloop van omstandighede wat die onbruik van rescripta moratoria en ander soortgelyke
beneficia tot gevolg gehad het. 52
Verjaring is opgeskort 53 en daar is voorsiening gemaak vir die verlening van rente teen ’n
koers van ses persent per jaar op die verskuldigde bedrag. 54
Die wet het ook verskeie strafbepalings ingevoer waarop nie verder ingegaan word nie. 55
3.1.3 Opskorting van siviele regsmiddels
3.1.3.1 Omskrywing
Voorsiening is soos volg deur artikel 5(5) vir ’n moratorium ten aansien van lede van die
verdedigingsmag op aktiewe diens gemaak: 56
Alle civiele rechtsmiddelen tegen een lid van de Zuid-Afrikaanse Verdedigingsmacht
... op aktieve dienst gedurende de tegenwoordige oorlog zijn geschorst voor het
gehele tijdperk dat zodanige lid op aktieve dienst is en gedurende drie maanden
daarna.
65

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Hierdie bepaling sou die caput et fundamentum vorm van alle soortgelyke latere Suid-
Afrikaanse moratorium-wetgewing ten behoewe van militêre dienspligtiges en krygspligtiges.
Daarbenewens stem dit in beduidende opsigte ooreen met artikel 10 van die Wet voor de
Krijgsdienst der ZA Republiek 2 van 1883. 57 Net soos artikel 10 van die Krijgswet het artikel
5(5) van die 1914-Moratoriumwet ’n wye moratorium ingevoer deur ’n allesomvattende
opskorting van siviele regsmiddels ten opsigte van soldate op aktiewe diens. In beide gevalle
was die moratorium absoluut en het daar aanvanklik geen uitsonderings daarop bestaan nie.
In beide gevalle het die moratorium ook ’n materieelregtelike uitwerking gehad in die sin dat
die opeisbaarheid van skulde effektief op die lange baan geplaas is. Trouens, betaling daarvan
kon eers regtens afgedwing word na verstryking van die respyt. 58 In beide gevalle het die
respyt langer geduur as die tydperk op aktiewe diens om die krygsman in staat te stel om na
sy terugkeer sy sake in orde te kry voordat die moratorium verstryk.
Die bepalings herinner in ’n gewisse mate ook aan die voorskrifte van die Edik van Karel V
van 20 Oktober 1547, die plakkaat van die Prins van Oranje van 7 Mei 1630, die plakkaat van
die State-Generaal van 8 Desember 1665, 59 en soortgelyke maatreëls wat gedurende die
Amerikaanse burgeroorlog ingevoer is. In dié opsig val veral die mate van ooreenstemming
met bepalings soos artikel 1 van Minnesota se Act to Protect Persons in the Military and
Naval Service of the United States from Civil Suits van 1865 60 in die oog.
3.1.3.2 Doel en uitleg
In Lloyd v Horn 61 is beslis dat artikel 5(5) uitgelê moet word op ’n wyse wat die wydste
moontlike beskerming aan die weerman verskaf:
If there were any question as to the exact meaning of the section I would say a very
wide interpretation must be given to the words of the section. The object of the
legislature was to prevent any person on active service being troubled or worried with
legal proceedings, and the reasons are so obvious that it is not necessary to state
them." 62
Dit is opmerklik dat ’n soortgelyke benadering in die Verenigde State voorgestaan is. 63
Hierdie toegeeflike benadering verskil opmerklik van die streng uitleg wat voorgestaan is in
Keyter v Maasdorp 64 ten opsigte van die moratorium op skulde aangegaan voor 4 Augustus
1914: 65
This Act is an Act interfering with the ordinary rights of creditors. It seems to me that
it is not intended that the court should exercise a sort of benevolent indulgence
towards debtors, but when the ordinary law is superseded by an Act, the court should
be careful to see that any condition precedent to such supersession is fulfilled.
In Willard v Daines, 66 Olsen v Olsen, 67 Wolfson v Heunes, 68 Ross R M & Co v Foster 69 en
Glensor and Passmore v Kantor 70 is as hoofrede vir die beskerming geïdentifiseer die
oogmerk om te verhoed dat persone op aktiewe diens te velde geteister of lastig geval word
met siviele litigasie, en wel om hul sodoende in staat te stel om hul volle aandag te wy aan
hul militêre take en pligte as krygslui. Hierdie take en pligte geniet naamlik in oorlogstyd
66

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
voorrang bo alle ander. Aangesien ’n krygsman op aktiewe diens nie na sy persoonlike sake
kan omsien nie, verleen die wetgewer nie slegs aan hom ’n moratorium terwyl hy aktiewe
diens doen nie, maar ook vir ’n verdere tydperk van drie maande daarna om sy sake na sy
terugkeer in orde te kry voordat sy respyt verstryk. In Worthington v Wilson 71 is die mening
deur regter Gregorowski uitgespreek dat die verlening van die betrokke moratorium ten doel
het om persone aan te moedig om op aktiewe diens te gaan.
Dit is duidelik dat die oorgrote meerderheid van die gewysdes die prosesregtelike aard van
die moratorium beklemtoon en dit bowendien as ’n streng persoonlike bevoorregting beskou.
Daar kan egter ook ’n saak uitgemaak word dat nie slegs billikheid en ekonomiese noodsaak
ter sprake kom by moratorium-wetgewing rakende krygslui nie, maar dat ook militêre
doelmatigheid die verlening noop van ’n moratorium aan persone wat aktiewe diens in
oorlogstyd verrig. Dit is veral om ’n hoë moreel, die minimum inbreukmaking op opleiding
en die handhawing van ’n effektiewe peil van paraatheid in ’n weermag te verseker. 72 Dit wil
derhalwe voorkom of moontlik te veel klem geplaas is op die verlening van hierdie
onderstand as ’n persoonlike beneficium. So ’n benadering kon geïnspireer gewees het deur
die teenwoordigheid van ander moratoria in die 1914-Moratoriumwet wat sterk aan die
beneficia van skuldenaars in die Romeins-Hollandse reg herinner. Dit wil egter voorkom of
so ’n eng interpretasie van die motivering vir die invoering van hierdie moratorium nie
sonder meer as bo alle kritiek verhewe beskou kan word nie.
3.1.3.3 Gemeenregtelike aanknopingspunte
Reeds in 1914 kom die hof in Estate van der Merwe v Bruwer 73 tot die volgende
gevolgtrekking: "The Public Welfare and Moratorium Act introduced no new principle into
the law. Under Roman-Dutch law, if a person could satisfy the court that if he was given time
he would be able to meet his liabilities, he was entitled to what was known as attermination
or respite." Die benadering is onderskryf in Borchers v Morgan 74 en Broomberg v Birkett. 75
In Barrett and Glynn v Davidson 76 bevind regter Wessels dat die statutêre opskorting van
siviele regsmiddels teen ’n lid van die verdedigingsmag aan die krygsman ’n persoonlike
privilegie verleen. Dit is veral so aangesien die Openbare Welzijn en Moratorium Wet 1914
nie ingevoer is tot voordeel van die staat nie, maar tot voordeel van die betrokke individu.
Juis daarom kan regsgeldig van die betrokke moratorium afstand gedoen word.
Volgens Worthington v Wilson 77 bestaan daar ’n aansienlike mate van ooreenkoms tussen die
beskerming verleen deur die Openbare Welzijn en Moratorium Wet en die privilegies verleen
deur atterminatie in die Romeins-Hollandse reg, hoewel dié deur die wet verleen
omvattender mag wees as die onderstand ingevolge die gemeenregtelike moratoria. Daarom
is die gemeenregtelike gesag rakende die regsposisie van ’n borg in ’n geval waar aan die
hoofskuldenaar ’n moratorium verleen word, ook van toepassing indien die hoofskuldenaar
op aktiewe diens is en derhalwe geregtig is op die moratorium verleen deur die opskorting
van siviele regsmiddels ingevolge die 1914-Moratoriumwet.
67

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die kritiek rakende die oorbeklemtoning van die oogmerk om die soldaat persoonlik te
bevoorreg kan ook hier weer geopper word. Voorts kom dit as histories geregverdig voor om
die besonder noue en bykans uitsluitlike verwantskap te bevraagteken wat in regspraak tussen
die statutêre respyt vir soldate en die gemeenregtelike voorregte vir skuldenare 78 getrek is.
Dit sou meer konsekwent gewees het om die maatreëls ter opskorting van siviele regsmiddels
teen soldate, soos dié aan te tref in die Edik van Karel V van 20 Oktober 1547, 79 te beskou as
die gemeenregtelike voorlopers van die goed vergelykbare moratorium ter opskorting van
siviele regsmiddels teen krygslui verleen deur die Openbare Welzijn en Moratorium Wet.
3.1.3.4 Regswerking
Aangesien geen siviele aksie of geding van welke aard ook al teen ’n lid van die Zuid-
Afrikaanse Verdedigingsmacht op aktiewe diens ingestel of voortgesit kon word nie, 80 geen
vonnis of bevel in ’n siviele aksie of geding teen hom verleen kon word nie, 81 en geen
tenuitvoerlegging van ’n vonnis kon geskied nie, 82 is die bevoegdheid van ’n eiser tydelik
lamgelê om die verpligtinge van die krygsman voortspruitend uit enige skuldoorsaak regtens
af te dwing. 83
Uit die oogpunt van die kontraktereg beskou, is die opeisbaarheid 84 van ’n prestasie deur die
krygsman verskuldig effektief op die lange baan geplaas en kon betaling van sy skulde dus
tot tyd en wyl nie regtens afgedwing word nie. 85 Daar behoort gewaak te word teen die
oorbeklemtoning van die formeelregtelike aspekte van die onderstand om te voorkom dat
hierdie materieelregtelike aspekte van die respyt op die agtergrond geskuif en sodoende buite
rekening gelaat word wanneer die regsgevolge van hierdie moratorium op die keper beskou
word.
Kentekenend van sodanige miskenning is die uitleg wat aan die voorganger van hierdie
bepaling, naamlik artikel 8 van die Wet voor den Krijgsdiens in de Zuid-Afrikaansche
Republiek 1898, gedurende 1903 in Nederland gegee is in twee ietwat kursoriese uitsprake
van howe te 's-Gravenhage. 86 In die hof a quo 87 is bevind dat die opskorting van regsprosesse
ook die opskorting van die vorderingsregte voortspruitend uit die verbintenis tot gevolg het,
wat weer daartoe aanleiding gee dat die moratorium ook ’n materieëlregtelike werking het.
Aangesien die betrokke vorderingsregte self ook opgeskort is, kon dit selfs nie in Nederland
afgedwing word nie. Dit was naamlik gemenesaak dat die betrokke verbintenis te
Johannesburg aangegaan was en derhalwe beheers is deur die toe geldende wette van die
Zuid-Afrikaansche Republiek. In appèl is die beslissing van die hof a quo egter
omvergewerp, aangesien die hof van oordeel was dat hoewel die tersaaklike deel van artikel 8
wel “voorschrift schorsing in genoemde republiek, gedurende bedoelden termijn van de
rechtspleging; maar niet, dat onder meer elke aldaar gesloten verbintenis zal geacht worden
met bijvoeging van dien termijn als tijdsbepaling te zijn aangegaan”. Die feitelike opskorting
van die vorderingsreg in die Zuid-Afrikaansche Republiek het volgens die hof derhalwe nie
tot gevolg dat die vorderingsreg nie elders regtens afgedwing kan word nie en daarom was
die eis in ’n Nederlandse hof ontvanklik. Die uitspraak in appèl kom waarskynlik slegs
daarop neer dat billikheidshalwe beslis is dat die betrokke bepaling nie die voortbestaan van
68

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
die vorderingsreg self wou affekteer nie, maar bloot die afdwinging daarvan wou opskort, en
dit bowendien slegs in Transvaalse howe en nie in enige ander bevoegde hof nie. Vir sover
die uitspraak te kenne gee dat ’n moratorium bestaande uit die opskorting van siviele
regsmiddels slegs ’n formeelregtelike werking het en nie ’n materieelregtelike een nie, kan
selfs uit ’n gemeenregtelike oogpunt beskou nie daarmee akkoord gegaan word nie. Trouens,
deur die opeisbaarheid van skulde op die lange baan te plaas, word effektief verhoed dat ’n
skuldenaar in mora verval indien hy gedurende die oorlog nie die skulde betaal op die dag
oorspronklik in die kontrak bepaal nie. Dienooreenkomstig kan daar nie sprake wees van
mora debitoris of kontrakbreuk as gevolg van versuim om op die oorspronklik bepaalde dag
te presteer nie en is die teenkontraktant nie daarop geregtig om hom voor die verstryking van
die moratorium op enige vervroegings- of verbeuringsbeding of lex commissoria te beroep
nie. Soos reeds beklemtoon, is die oogmerk van ’n moratorium in beginsel nie om regte en
verpligtinge geheel en al uit te wis nie, maar om die afdwinging daarvan uit te stel tot die
verstryking van die betrokke noodtoestand of ander onvoorsiene omstandigheid. Dat die
uitwerking van die uitstel as sodanig gesien kan word as ’n gewisse vermindering van die
regte van skuldeisers is gemeenregtelik reeds ingesien, want die stelreël het gegeld dat hy wat
ná die aanvanklik ooreengekome termyn betaal, te min betaal.
Aangesien die driemaande-tydperk na verstryking van aktiewe diens bedoel is om die soldaat
geleentheid te bied om sy persoonlike sake in orde te kry, is die moratorium nie van
toepassing op enige nuwe verpligtinge wat tydens die driemaande-periode aangegaan is nie,
maar net op die verpligtinge voor en tydens aktiewe diens aangegaan.
3.1.3.5 Vennootskap
3.1.3.5.1 Inleiding
Aanvanklik is geen uitsonderings op die moratorium verleen deur artikel 5(5), geskep nie en
geen diskresie is aan die howe verleen nie. Die wetgewer het dus op die invoering van ’n
absolute moratorium aan krygslui besluit. Die benadering verskil opmerklik van dié wat
gevolg is met die invoering van die moratorium ten opsigte van skulde aangegaan voor 4
Augustus 1914. 88
Twee uiteenlopende benaderings kan by die verlening van ’n moratorium gevolg word: die
wetgewer kan ’n streng en absolute reëling vir die toepassing van die moratorium daarstel, 89
of dit kan die verlening van die moratorium in ’n besondere geval aan ’n spesifieke persoon
grotendeels aan die diskresie van die howe oorlaat. 90
Kies die Suid-Afrikaanse wetgewer eersgenoemde uitweg, tree die regsposisie van die soldaat
wat lid van ’n vennootskap is en dié van sy medevennote 91 dadelik op die voorgrond, veral in
die lig van die voetangels en klemme waarmee die weg na ’n billike reëling van die
regsposisie besaai is.
Met die invoering van ’n absolute moratorium behoort in gedagte gehou te word dat die
versamelingsteorie oor die regsaard van ’n vennootskap as algemene reël in die Suid-
69

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Afrikaanse reg geld en die entiteitsteorie slegs in uitsonderingsgevalle inslag kon vind. ’n
Vennootskap word dus regtens bloot as ’n versameling van individue beskou. 92 Die regte en
verpligtinge van die vennootskap is die regte en verpligtinge van die vennote en die bates
daarvan is die eiendom van die vennote in gemeenskaplike onverdeelde aandele. 93 Deur die
totstandkoming van die vennootskap word ’n ingewikkelde netwerk van regte en verpligtinge
tussen die vennote in die lewe geroep. 94 Alhoewel elke vennoot in beginsel in solidum
aanspreeklik is vir vennootskapskulde, 95 staan die vennote voor die ontbinding van die
vennootskap, voor uitwinning van die vennootskapsbates, en veral ook vanweë die reëls van
die burgerlike prosesreg, vir sekere doeleindes op die oog af as ’n eenheid teenoor die
buitewêreld. Daarom kan vennote, veral terwyl daar wel voldoende uitwinbare
vennootskapsbates 96 voor ontbinding van die vennootskap teenwoordig is, as gesamentlike
medeskuldenaars beskou word en kan een van die vennote gewoonlik nie afsonderlik
aangespreek word deur skuldeisers van die vennootskap nie. 97 Eers na uitwinning van die
vennootskapsbates kan elke vennoot voor ontbinding van die vennootskap singuli in solidum
aanspreeklik gehou word vir die betaling van die restant van die vonnisskuld van die
vennootskap. 98 Daarom kan die aanspreeklikheid van vennote stante societate bestempel
word as subsidiêr in solidum. 99
In beginsel is daar dus twee uiteenlopende uitweë beskikbaar aan die wetgewer wat ’n
absolute reëling verkies: hy kan besluit om aan die begunstigde ook in sy hoedanigheid as
vennoot ’n moratorium te verleen, met die noodwendige gevolg dat sy vennote meteen ook
dieselfde prosesregtelike beskerming ten opsigte van vennootskapskulde sal geniet, of hy kan
die begunstigde onderstand ontsê in sy hoedanigheid as vennoot. Tussen die twee teenpole
moet getrag word om ’n uitweg te kies wat ’n billike opweging van belange tussen die
vennoot op militêre diens, sy vennote en die skuldeisers van die vennootskap sal verseker. 100
In die lig van bogemelde beginsels van die vennootskapsreg en die breë spektrum van
aktiwiteite wat in vennootskap beoefen kan word, 101 skyn die verwesenliking van so ’n ideaal
nie geredelik bereikbaar te wees nie. Die wetgewer het dan ook nie altoos hierin geslaag nie.
Inteendeel, sy eerste pogings is deur die howe as klaarblyklik onregverdig beskou en daar is
op wysiging aangedring.
Aanvanklik is geen bepalings in die Openbare Welzijn en Moratorium Wet 1914 opgeneem
waardeur besondere voorsiening gemaak is vir die reëling van die regsposisie indien een van
die lede van ’n vennootskap op aktiewe diens is nie. Een moontlike afleiding is dat die
wetgewer die mening toegedaan was dat die afwesigheid van sodanige bepalings geen
probleme sou veroorsaak nie. Indien die stand van die vennootskapsreg in daardie tydsgewrig
in aanmerking geneem word, skyn daar wel rede vir sodanige optimisme te gewees het.
Gemeenregtelik het die verlening van ’n moratorium slegs ’n persoonlike verweer aan ’n
skuldenaar verskaf, wat nie sonder meer ter beskikking van persone was wat addisioneel tot
die skuldenaar aanspreeklik gehou kon word nie. 102 In die Romeins-Hollandse reg kon
enigeen van die vennote afsonderlik gedurende die bestaan van die vennootskap, 103 en in die
latere Romeins-Hollandse reg selfs singuli in solidum, aanspreeklik gehou word vir die
betaling van ’n vennootskapskuld. 104 Ten spyte van die aanvaarding van die beginsel dat
70

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
vennote in solidum aanspreeklik is vir vennootskapskulde, 105 het hier te lande ’n praktyksreël
ontwikkel dat aksie deur of teen ’n vennootskap stante societate slegs in naam van al die
vennote ingestel kan word. 106 Nogtans is toegelaat dat waar ’n vennoot afwesig was, aksie
deur of teen die oorblywende vennoot ingestel kon word. 107 In Transvaal kon aksie in elk
geval deur of teen sekere vennootskappe in naam van die vennootskap ingestel word. 108
3.1.3.5.2 Regspraak
Enige optimisme in dié verband was egter ongegrond. In Lloyd v Horn 109 is beslis dat artikel
5(5) uitgelê moet word op ’n wyse wat die wydste moontlike beskerming verskaf. Ook word
in Nel v Naudé & Labuschagne; Nel v Naudé & Nel v Labuschagne; Labuschagne & Naude v
Nel 110 bevind dat die opskorting van siviele regsmiddels wel op ’n vennoot wat aktiewe diens
verrig, van toepassing is. Alhoewel die hof van mening is dat die vennoot wat nie op aktiewe
diens is nie, nie op die beskerming geregtig is nie, voel die hof billikheidshalwe verplig om in
die lig van die noue verwikkeldheid van die regte en verpligtinge van die vennote, ook aan
dié vennoot ’n moratorium te verleen.
Voorts word die hof in Matterson Bros v Rolfes Nebel & Co 111 versoek om te beslis of aksie
teen ’n vennootskap ingestel kan word indien slegs een van die vennote op aktiewe diens is
en die vennootskapsbesigheid soos voorheen deur die ander vennote voortgesit word. Die hof
is van mening dat aangesien ’n vennootskap nie ’n regspersoon is nie, enige aksie teen die
vennootskap inderwaarheid teen al die vennote, insluitend die vennote op aktiewe diens,
ingestel word. Dit sou in stryd wees met die opskorting van siviele regsmiddels teen die
vennoot op aktiewe diens. Die aksie kan nie slegs tot vonnis teen die vennootskapsbates
beperk word nie, want ook hierin het die vennoot op aktiewe diens ’n belang. Enige vonnis
teen die vennootskap gevel, sal wel die vennoot op aktiewe diens raak. Indien slegs die
vennote wat nie op aktiewe diens is nie, aan die vonnis gebonde gehou word, het hul wel ’n
regresreg teen die vennoot op aktiewe diens. Dié regresreg kan egter eers later uitgeoefen
word. Intussen word hierdie vennote moontlik wesenlik benadeel indien die
vennootskapsbates nie ter bevrediging van die vonnis aangewend mag word nie. Indien die
vennote wel later hul regresreg uitoefen teen die vennoot wat op aktiewe diens was, kan in
die aksie moontlik ’n ander uitspraak gegee word as in die voorafgaande aksie deur die
skuldeiser: "It seems to me that everyone concerned would be involved in the most hopeless
confusion if such a judgement could be given as would professedly operate against a
partnership, without affecting the position of the partner on military service." 112
Daar word dus beslis dat alle siviele regsmiddels teen die vennootskap ook opgeskort word,
dit wil sê ook teen die vennote nie op aktiewe diens nie ten opsigte van hul aanspreeklikheid
vir vennootskapskulde. Die hof volstaan met ’n beroep op die wetgewer om die
aangeleentheid in die reine te bring. 113
In Barrett & Glynn v Davidson 114 verkry die volbank van die Transvaalse provinsiale
afdeling geleentheid om die aangeleentheid te oorweeg. Weer eens word tot dieselfde
bevinding geraak: "There can be no doubt that directly one admits that a partnership is not a
legal persona, and that it is not a persona legis with respect to actions brought against it, then
71

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
it follows as a necessary corollary that you cannot sue a partnership, because you are
debarred from suing a partner." 115
In Mennie v Lennard & Washington 116 erken die vennoot op aktiewe diens dat hy by die
gewapende magte aangesluit het bloot om die afdwinging van sy verpligtinge te vertraag.
Nogtans weier die hof om óf die vennootskapsboedel óf die boedels van die vennoot op
aktiewe diens en sy vennote te sekwestreer, aangesien die boedel van die vennoot op aktiewe
diens nie gesekwestreer mag word nie. Weer eens word ’n beroep op die wetgewer gedoen
om in te gryp.
Die gevolg was dus dat selfs waar misbruik gemaak is van die moratorium in die vorm van
die opskorting van siviele regsmiddels, die skuldeiser van die vennootskap remedieloos
gelaat is. ’n Moontlike uitweg vir die skuldeiser sou wees om die vennoot op aktiewe diens te
oorreed om van die opskorting van siviele regsmiddels afstand te doen, in welke geval aksie
wel normaalweg ingestel en voortgesit sou kon word. 117
Uiteraard is bogemelde bespreking nie van toepassing op aksies déúr die vennootskap
ingestel nie, aangesien die opskorting van siviele regsmiddels alleen betrekking het op aksies
téén ’n lid van die verdedigingsmag. 118
3.1.3.6 Borg
In Worthington v Wilson 119 kom regters Mason en Gregorowski tot die gevolgtrekking dat ’n
moratorium gemeenregtelik slegs ’n persoonlike verweer aan die hoofskuldenaar verleen het
wat nie tot die beskikking van sy borge is nie. Derhalwe kon ’n borg van ’n hoofskuldenaar
aan wie ’n moratorium verleen is, hom nie beroep op die beneficium excussionis of
beneficium divisionis nie. Betaal die borg, word hy die skuldeiser van die hoofskuldenaar
onderhewig aan die moratorium. 120 Daar word voorts bevind dat "[a]s there is very
considerable analogy between the privilege granted by the Public Welfare and Moratorium
Acts and the privilege granted by atterminatie to debtors who have assets but require time to
make them available for their creditors", dieselfde regsposisie ten opsigte van borge ook
aanwending vind in geval van die moratorium bestaande uit die opskorting van siviele
regsmiddels verleen deur die Openbare Welzijn en Moratorium Wet 1914. 121 Derhalwe is die
borg van die soldaat op aktiewe diens nie daarop geregtig om hom op die opskorting van
siviele regsmiddels te beroep nie, aangesien die statutêre moratorium ’n persoonlike verweer
verleen wat slegs tot beskikking van die hoofskuldenaar is. Slegs indien die borg self op
aktiewe diens gaan, sou hy ook op die respyt geregtig wees. 122
Die borg bevind hom hiervolgens dus in die onbenydenswaardige posisie dat tensy hy ook op
aktiewe diens gaan, hy verplig is om die skuldeiser te betaal en dan te wag totdat drie maande
na die hoofskuldenaar se terugkeer van aktiewe diens verstryk het voordat hy die bedrag van
die hoofskuldenaar kan verhaal. Nogtans is Worthington v Wilson 123 sonder enige kritiek in
latere beslissings nagevolg. 124
3.1.3.7 Afstand
72

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die Romeinsregtelike standpunt vervat in C 2 3 29 125 was dat ’n soldaat regsgeldig van ’n
privilegie soos die praescriptio fori kon afstand doen. Hierdie beginsel is in Ritch and Bhyat
v Union Government (Minister of Justice) 126 deur hoofregter Innes onderskryf:
The maxim of the Civil Law (C. 2, 3, 29), that every man is able to renounce a right
conferred by law for his own benefit was fully recognised by the law of Holland. But
it was subject to certain exceptions, of which one was that no one could renounce a
right contrary to law, or a right introduced not only for his own benefit, but in the
interests of the public as well. […]
[…]
[T]he same principle must necessarily apply where, the result of the renunciation by
an individual would be to abrogate the term of a statute which in their nature are
mandatory and not merely directory. […] Because otherwise the result would be not
merely to destroy private rights, but to defeat the provisions of an enactment intended
on general and public grounds to be peremptory and binding on all concerned. 127
Hierdie standpunt dat van statutêre beskerming afstand gedoen kan word indien dit bloot tot
voordeel van ’n individu of ’n sekere klas persone ingevoer is, is weer deur hoofregter Innes
bevestig in Wilken v Kohler 128 en is sonder uitsondering in latere regspraak nagevolg. 129
Toe die vraag die eerste keer ter sprake kom of ’n krygsman kan afstand doen van die
moratorium verleen deur die opskorting van siviele regsmiddels ingevolge artikel 5(5) van
die Openbare Welzijn en Moratorium Wet 1914, is dit bevestigend beantwoord deur regter
Mason in Soutter v Soutter, 130 maar sonder om op enige besonderhede in te gaan. Dieselfde
standpunt is egter ook in Barrett and Glynn v Davidson, 131 die meer oorwoë locus classicus
oor die aspek, ingeneem:
The next question is whether sec. 5(5) of Act 1 of 1914 can be waived. Mr Pittman
has contended that it cannot be waived because, though it gives private rights, it is
also a matter of public expedience that a man on active service should not be sued. It
may be so that it is a matter of public expedience, but there is no doubt that the
Moratorium Act is not passed for the benefit of the State; it is passed for the benefit of
the individual. If an individual chooses to waive the right under the statute, he is not
prevented from doing so. Therefore, according to our law, the benefits of the statute
can be waived.
In Spencer v Spencer 132 kom die hof tot dieselfde gevolgtrekking.
3.1.3.8 Rente en verjaring
Verjaring is opgeskort vir die duur van die betrokke moratorium. Die tydperk van sodanige
skorsing is nie beskou as deel van die verjaringstermyn nie. 133 Daar is voorsiening gemaak
vir die verlening van rente teen ’n koers van ses persent per jaar op die verskuldigde bedrag
vir die duur van die moratorium of totdat betaling van die verskuldigde hoofsom voor
verstryking van die respyt plaasvind. 134
73

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Hierdie bepalings is klaarblyklik die voorlopers van artikels 4 en 5 van die Moratoriumwet 25
van 1963.
3.2 Openbare Welzijn en Moratorium Wet Wijzigingswet 1917
3.2.1 Inleiding
Uit persverslae 135 oor die debatte in die Volksraad tydens die tweede lesing en
komiteestadium van die Openbare Welzijn en Moratorium Wet Wijzigingswetsontwerp val
dit op dat verskeie probleemgebiede benewens vennootskappe in die praktyk na vore getree
het as gevolg van die verlening van ’n absolute moratorium aan krygslui.
Volgens die minister van justisie 136 het gewetenlose persone die respyt deur artikel 5(5) van
die Openbare Welzijn en Moratorium Wet 1914 uitgebuit om die reëlmatige betaling van hul
skulde te vermy en so die persone wat werklik die onderstand behoef ook benadeel. Gevalle
het selfs voorgedoen waar persone inderdaad op aktiewe diens gegaan het om betaling van
hul skulde te ontduik. As gevolg van sodanige misbruike van die regsweldaad het die
eggenotes van soldate op aktiewe diens byvoorbeeld ernstige probleme ondervind om gepaste
huisvesting te bekom.
Die konsepwysigingswetsontwerp 137 wat getrag het om hierdie probleme aan te spreek, het
nie oral ewe veel byval gevind en eenstemmigheid ontlok nie. Veral tydens komiteestadium
is die wetsontwerp grondig ontleed en gedebatteer. Uiteindelik is eenstemmigheid bereik dat
die afhanklikes van soldate op aktiewe diens die prys van lewensbenodigdhede normaalweg
behoort te betaal, aangesien gevalle voorgekom het waar toelaes roekeloos spandeer is op
luukshede en daar nagelaat is om rekenings aan slagters en bakkers te betaal. Hoewel dit vir
afhanklikes van soldate prakties onmoontlik was om huisvesting te bekom in Kaapstad of
Johannesburg, was dit die gevolg van wanpraktyke soos waar ’n eggenote ’n huis
onderverhuur het teen ’n hoër huurgeld as wat sy moes betaal en boonop ook nog geweier het
om self die huur te betaal omdat die huurkontrak in haar man se naam gesluit was en hy as
soldaat op aktiewe diens op ’n opskorting van alle siviele regsmiddels geregtig was. 138
Veral klousule 3, wat bedoel was om artikel 5 van die Openbare Welzijn en Moratorium Wet
1914 te herroep en te vervang, het in die komiteestadium talle veranderings ondergaan, sodat
die reëling wat uiteindelik op die wetboek verskyn het, heelwat verskil het van die
oorspronklike konsep. 139 Die Openbare Welzijn en Moratorium Wet Wijzigingswet 37 van
1917 het op 9 Julie 1917 in werking getree.
Artikel 3 van die 1917-wysigingswet het artikel 5(5) van die Openbare Welzijn en
Moratorium Wet herroep en vervang met ’n veel wyer en gedetailleerde bepaling. Die
oorspronklike artikel 5(5) het weer sy verskyning gemaak as artikel 5(5)(a). Daarbenewens is
die opskorting van siviele regsmiddels ook van toepassing gemaak op ’n lid van die
verdedigingsmag gedurende enige tydperk waartydens hy in ’n hospitaal vir siekte en wonde
behandel word. 140
74

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Uitsonderings is op die oorspronklik absolute moratorium geskep ten opsigte van
vennootskappe, asook huurgelde van woonhuise, kamers of wonings, die prys van
lewensbenodigdhede en losies of inwoning wat verskuldig geword het nadat die persoon
reeds aktiewe diens begin verrig het. 141
Voorts is aan die hooggeregshof die bevoegdheid verleen om, indien hy op aansoek oortuig is
dat van die opskorting van siviele regsmiddels misbruik gemaak word of dat dit andersins reg
en billik sou wees, die beskerming op te hef en aan die applikant verlof te verleen om met sy
aksie voort te gaan. 142 Enige aldus ingestelde aksie kon egter weer eens deur die hof
opgeskort word op die voorwaardes wat hy goeddink. 143 Hiermee het die wetgewer dan erken
dat die aangeleentheid nie aan die hand van absolute bepalings bevredigend gereël kon word
nie.
Ook is bepalings rakende aansoeke om die ontslag van eksekuteurs, trustees, likwidateurs en
dies meer op aktiewe diens uit hul amp, 144 vir die verlenging van tydperke vir vernuwing van
lisensies en vir die verrigting van voorgeskrewe handelinge ten aansien van patente,
handelsmerke en modelle ingevoer. 145
In die verdere bespreking word die klem merendeels gelê op maatreëls wat beskou kan word
as die voorgangers van bepalings wat in die oorspronklike Moratoriumwet 1963 aan te tref
was en sommige steeds is.
3.2.2 Vennootskap
Die wetgewer het op Matterson Bros v Rolfes Nebel & Co, 146 Barrett & Glynn v
Davidson, 147 en Mennie v Lennard & Washington 148 gereageer 149 deur die invoering van
artikel 3 van die Openbare Welzijn en Moratorium Wet Wijzigingswet 1917 wat artikel
5(5)(b)(i) ingevoeg het in die Openbare Welzijn en Moratorium Wet 1914. Hiervolgens is die
opskorting van siviele regsmiddels nie van toepassing op enige "aktie of ander rechtsgeding
van civiele aard" teen ’n vennootskap nie, indien enigeen van die vennote ten tyde van die
instel van aksie of geding nie op aktiewe diens is nie. 150
Die wetgewer het hiervolgens besluit om die krygsman in sy hoedanigheid as vennoot
beskerming te ontneem ten aansien van vennootskapskulde eerder as om die beskerming van
toepassing te laat bly op die vennote wat nie aktiewe diens doen nie. Alhoewel dit voorkom
of die wetgewer van een uiterste na die ander oorgegaan het, was dit nie heeltemal die geval
nie, aangesien die hof die bevoegdheid verleen is om ’n aksie wat in sodanige omstandighede
teen ’n vennootskap ingestel is, in gepaste gevalle op te skort. 151
Die howe het nie die geleentheid gehad om die konsekwensies van die 1917-wysigings ten
aansien van vennootskappe onder die loep te neem nie. Dit sou moes wag vir die Tweede
Wêreldoorlog.
3.2.3 Huur
75

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Volgens artikel 5(5)(b)(ii) is die opskorting van siviele regsmiddels ook nie van toepassing
op ’n aksie vir die betaling van huurgeld van ’n woonhuis, kamer of woning wat verskuldig
word deur ’n lid van die verdedigingsmag nadat hy op aktiewe diens gegaan het nie.
Dieselfde het gegeld vir ’n aksie vir die ontruiming van sodanige perseel. Prosesstukke vir
doeleindes van sodanige aksies kon bestel word op die bewoner van die betrokke perseel. Die
hof is die bevoegdheid verleen om ’n aksie wat in sodanige omstandighede teen ’n persoon
ingestel is, in gepaste gevalle op te skort onder sodanige voorwaardes as wat hy goedvind. 152
Hierdie bepaling is klaarblyklik ’n voorloper van die latere artikel 2(2)(b) van die
Moratoriumwet 1963.
3.2.4 Lewensbenodigdhede
Kragtens artikel 5(5)(b)(iii) is die moratorium verleen deur artikel 5(5) nie van toepassing op
’n aksie vir die betaling van die prys van werklike lewensbenodigdhede nie, indien dit
verskaf is deur persone in die gewone loop van hul besigheid aan of op versoek van ’n lid van
die verdedigingsmag nadat hy op aktiewe diens gegaan het. Die hof is ook in dié geval met
die bevoegdheid beklee om ’n aksie wat in sodanige omstandighede teen ’n lid van die
verdedigingsmag ingestel is in gepaste gevalle op te skort. 153
Hierdie bepaling is klaarblyklik ’n voorloper van die latere artikel 2(2)(c) van die
Moratoriumwet 1963.
3.2.5 Voedsel en losies
Die opskorting van siviele regsmiddels teen ’n lid van die verdedigingmag is ingevolge
artikel 5(5)(b)(iv) nie van toepassing op ’n aksie waarin ’n bedrag geëis word wat verskuldig
is vir voedsel en losies verstrek of verskaf op versoek van so ’n lid nadat hy op aktiewe diens
gegaan het nie.
Hierdie bepaling is klaarblyklik ’n voorloper van die latere artikel 2(2)(d) van die
Moratoriumwet 1963.
Die hof kon ’n aksie wat in sodanige omstandighede teen ’n lid ingestel is, in gepaste gevalle
opskort onder sodanige voorwaardes as wat hy goedvind. 154
3.2.6 Arres en beslaglegging
In die uitsonderingsgevalle rakende vennootskappe, huurgelde, lewensbenodigdhede, voedsel
en losies kon aksie ingestel en voortgesit word nieteenstaande die bepalings van artikel 5(5).
’n Lasbrief vir die eksekusie van ’n vonnis of bevel in so ’n geding verleen, kon normaalweg
uitgereik word. 155
In geen geval hoegenaamd het hierdie uitsonderingsgevalle egter tot gevolg gehad dat ’n
lasbrief uitgereik kon word vir die gyseling van sodanige lid of vir die aanhouding of arres
van sy persoon nie. Dieselfde het gegeld vir die inbeslagneming van ’n salaris of loon wat
76

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
aan so ’n lid verskuldig is of van enige "seperatietoelage" of toelae betaal uit ’n openbare
fonds aan hom of sy afhanklikes.
Hierdie bepaling is klaarblyklik ’n voorloper van die huidige voorbehoudsbepaling by artikel
2(2)(f) van die Moratoriumwet 1963. Dit het ook ’n wyer moratorium veronderstel as dié
deur óf artikel 144 van die Army Act 1881 óf artikel 114 van die Zuid-Afrika Verdedigings
Wet 1912 verleen.
3.2.7 Bevoegdhede van die hof
Die betrokke hof kon enige aksie ingestel ingevolge die uitsonderingsgevalle, rakende
vennootskappe, huurgelde, lewensbenodigdhede, voedsel en losies, staak op sodanige
voorwaardes as wat hy mag goedvind. 156 Daarbenewens kon ’n bevoegde provinsiale of
plaaslike afdeling van die hooggeregshof op aansoek verlof verleen vir die instel van aksie
teen ’n lid van die verdedigingsmag op aktiewe diens in die Unie. Die hof kon sodanige
verlof verleen slegs indien hy oortuig was dat:
• die lid op aktiewe diens gegaan het om die betaling van sy skulde te ontduik; of
• die waarskynlikheid bestaan dat die lid van die moratorium misbruik sou maak om
sy handelsonderneming of besigheid te bedryf sonder om sy skuldeisers te betaal
of om sy bates van die hand te sit tot nadeel van sy skuldeisers; of
• dit om enige ander rede reg en billik sou wees om sodanige regshulp toe te
staan. 157
Staan die hof sodanige verlof tot dagvaarding toe, en vonnis word teen ’n lid van die
verdedigingsmag verleen, kon dit normaalweg ten uitvoer gelê word. Die betrokke afdeling
kon egter te eniger tyd op aansoek sodanige aksie of eksekusie opskort vir so ’n tydperk en
onder sodanige voorwaardes as wat hy goedvind, indien dit in die omstandighede reg en
billik voorkom om so ’n aansoek toe te staan. 158
Hierdie bepaling is klaarblyklik ’n voorloper van artikel 2(3) van die Moratoriumwet 1963.
3.3 Openbare Welzijn en Moratorium Wetten Verlenging en Verdere Wijzigingswet 1919
Hierdie wysigingswet het eerstens daarvoor voorsiening gemaak dat die Openbare Welzijn en
Moratorium Wet 1914, soos gewysig, van krag bly tot twaalf maande na die datum wat deur
die goewerneur-generaal by proklamasie in die Staatskoerant vasgestel word as die datum
van beëindiging van die oorlog. 159
Voorts is artikel 5 van die Openbare Welzijn en Moratorium Wet 1914 gewysig 160 deur die
invoeging van ’n verdere subartikel. 161 Hierdie bepaling 162 het daarvoor voorsiening gemaak
dat indien ’n kragtens wet aangestelde amptenaar of enige ander statutêre outoriteit oortuig is
dat iemand verhinder word om iets te doen met betrekking tot die indiening of versending
van enige dokument binne die tydperk voorgeskryf deur die betrokke wet of regulasie
daarvolgens uitgevaardig, omdat so iemand weg was op aktiewe diens of noodwendig uit die
Unie afwesig was of weens enige ander omstandighede deur die oorlog veroorsaak, die
77

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
betrokke amptenaar of outoriteit die voorgeskrewe tydperk verder kon verleng soos hy in die
omstandighede billik ag, tensy die statutêre regte van iemand anders daardeur benadeel sou
word.
Hierdie voorskrif is klaarblyklik ’n voorganger van artikel 5 van die Moratoriumwet 25 van
1963.
Volgens artikel 4 van die 1917-wysigingswet sou die Openbare Welzijn en Moratorium Wet
1914 tesame met sy wysigingswette voortaan bekend staan as die Openbare Welzijn Wetten
1914–1919.
3.4 Openbare Welzijn en Moratorium Wetten Verlenging en Verdere Wijzigingswet
Verlengingswet 1920
Deur hierdie wet is die werking van sommige bepalings van die Openbare Welzijn Wetten
1914–1919 verleng tot 1 Julie 1922. 163 Die hele artikel 5 is egter van hierdie verlenging
uitgesluit. 164
4.Tweede Wêreldoorlog
4.1 Verdedigings Spesiale Pensioen en Moratoriumwet 1940
4.1.1 Inleiding
Op 1 September 1939 val Duitsland Pole binne, en met die verstryking van die gevolglike
Britse en Franse ultimatums op 3 September 1939 is die Tweede Wêreldoorlog ’n voldonge
feit. Op 6 September 1939 het die Unie van Suid-Afrika hom met ’n meerderheidstem in die
parlement aan die kant van die geallieerdes geskaar en oorlog teen die spilmoondhede
verklaar.
Alhoewel die verlening van ’n algemene moratorium ten opsigte van skulde voor die uitbreek
van oorlog nie gedurende die Tweede Wêreldoorlog herhaal is nie, het die bepalings van die
Openbare Welzijn Wetten 1914–1919 van toepassing op lede van die verdedigingsmag op
aktiewe diens die caput et fundamentum van latere wetgewing op hierdie gebied gevorm. So
is hierdie bepalings 165 bykans onveranderd opgeneem in die Verdedigings Spesiale Pensioen
en Moratoriumwet 29 van 1940 166 om voorsiening te maak vir die beskerming van
vrywillige 167 lede van die verdedigingsmag op militêre diens tydens die Tweede
Wêreldoorlog. 168
Die minister van finansies 169 het die invoering van die moratorium soos volg gemotiveer:
Die soldaat op aktiewe diens het beskerming nodig teen siviele aksies ten aansien van
die verhaal van skuld. Dit is altyd as redelik beskou dat sulke bepalings gemaak word,
en wanneer daar ’n tyd van oorlog aanbreek, dan is een van die eerste dade nog altyd
78

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
gewees om voorsiening van daardie aard te maak. In 1914 was een van die eerste
wette wat na die begin van die oorlog aangeneem is, die Wet op Openbare Welzijn en
Moratorium. Dit word in hierdie wetsontwerp voorgestel.
Die resulterende artikel 8 van die Verdedigings Spesiale Pensioen en Moratoriumwet het op
15 Mei 1940 in werking getree. Die res van die bepalings is geag reeds op 6 September 1939
in werking te getree het. 170
Die howe word sodoende geleentheid gegun om die uitwerking van die maatreëls ingevoer
deur die Openbare Welzijn en Moratorium Wet Wijzigingswet 37 van 1917 na waarde te
skat.
4.1.2 Vennootskap
4.1.2.1 Verpligte sekwestrasie
In Partridge v Harrison & Harrison 171 is die uitwerking van artikel 5(5)(b)(i) 172 op die
regsposisie van die vennoot op militêre diens oorweeg. Die hof bevind dat die wetgewer die
vennoot op militêre diens beskerming wou ontneem slegs ten opsigte van sy belang in die
vennootskapsbates, maar dat dit duidelik die bedoeling van die wetgewer was om nog steeds
beskerming te verleen aan die afsonderlike boedel van hierdie vennoot. Alhoewel die hof
ingevolge artikel 13 van die Insolvensiewet 1936 173 die boedel van elke lid van die
vennootskap moet sekwestreer, is die hof bereid om in die lig van die uitleg van artikel
5(5)(b)(i) die boedels van die vennootskap en die niediensdoende vennoot te sekwestreer,
maar nie dié van die vennoot op militêre diens nie. Hierdie beslissing is sonder uitsondering
nagevolg deur daaropvolgende uitsprake oor die uitleg van artikel 5(5)(b)(i). 174
Die gevolg is dus dat die afsonderlike boedel van die vennoot op militêre diens geensins deur
die voorskrifte van artikel 5(5)(b)(i) geraak word nie. Die opskorting van siviele regsmiddels
bly dus steeds daarop van toepassing of al sy vennote diens doen ten tyde van instel van aksie
al dan nie. 175
Die interpretasie van artikel 13 van die Insolvensiewet 24 van 1936, naamlik dat dit ruimte
laat vir die sekwestrasie van die boedel van die vennootskap sonder dat die afsonderlike
boedels van al die gewone vennote gelyktydig daarmee gesekwestreer hoef te word, is as
korrek aanvaar in ’n aantal latere uitsprake, soos Laymore (Pty) Ltd v Five Streams Wattle
Estate, 176 wat oor die uitleg van die Boerebystandswet 48 van 1935 gehandel het. 177
Hoewel hierdie uitleg nie in P de V Reklame (Edms) Bpk & Gesamentlike Onderneming van
SA Numismatiese Buro (Edms) Bpk en Vitaware (Edms) Bpk 178 aanvaar is nie, is
laasgenoemde uitspraak onlangs deur die hoogste hof van appèl omvergewerp en die vorige
uitleg van artikel 13 van die Insolvensiewet in ere herstel in Commissioner, South African
Revenue Services v Hawker Air Services (Pty) Ltd; Commissioner, South African Revenue
Service v Hawker Aviation Partnership. 179
4.1.2.2 Boedeloorgawe
79

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
’n Heel ander benadering as dié by verpligte sekwestrasie is egter deur die howe ten opsigte
van boedeloorgawe ingeneem.
In Ex parte Commercial Hotel 180 word die hof versoek om die oorgawe van die
vennootskapsboedel en die boedel van slegs een van die vennote te aanvaar. Die vennote op
militêre diens was bereid om toe te stem tot oorgawe van die vennootskapsboedel slegs op
voorwaarde dat sy afsonderlike boedel steeds deur die Verdedigings Spesiale Pensioen en
Moratoriumwet 1940 beskerm sou word en derhalwe nie tesame met die vennootskapsboedel
gesekwestreer sou word nie. Die hof toon aan dat daar ’n duidelike verskil tussen
sekwestrasie en boedeloorgawe bestaan: "In the latter case the parties are asking the court a
favour. Therefore there could not be a condition attached to the partner's consent to
surrender." 181
Derhalwe weier die hof om die boedeloorgawe te aanvaar tensy die vennoot op militêre diens
sy ongekwalifiseerde toestemming tot oorgawe van sowel die vennootskapsboedel as sy
afsonderlike boedel verleen. Die benadering is onderskryf in Ex parte Bleach: 182
An application for surrender of an estate is a favour granted to the debtor by the court
in terms of the law and I am not prepared to grant that favour unless there is an
unconditional and out and out request from both partners for the surrender of the
estate.
In P de V Reklame (Edms) Bpk & Gesamentlike Onderneming van SA Numismatiese Buro
(Edms) Bpk en Vitaware (Edms) Bpk 183 is dit deur regter Van den Heever nodig geag om
hierdie uitleg van artikel 3(2) van die Insolvensiewet obiter te beaam. Die uitspraak is egter
in 2006 deur die hoogste hof van appèl omvergewerp in Commissioner, South African
Revenue Services v Hawker Air Services (Pty) Ltd; Commissioner, South African Revenue
Service v Hawker Aviation Partnership. 184
4.1.2.3 Aksies deur ’n vennootskap
Ook word weer eens bevestig dat die opskorting van siviele regsmiddels en die uitsonderings
daarop slegs van toepassing is op aksies teen die vennootskap en nie aksies deur die
vennootskap nie. 185
4.1.2.4 Aksies tussen vennote of teen ’n vennoot
Daarbenewens is dit duidelik gestel dat artikel 5(5)(b)(i) betrekking het slegs op aksies of
gedinge deur skuldeisers van die vennootskap. Die artikel is nie van toepassing op aksies
tussen vennote nie en nog minder op aksies deur die afsonderlike skuldeisers van die vennoot
op militêre diens. 186
4.1.2.5 Opheffing
In Prosser v De Lange 187 beslis die hof dat artikel 5(5)(f) ook op vennootskappe van
toepassing is. Alhoewel alle vennote op militêre diens was, maar misbruik gemaak het van
80

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
die beskerming deur die opskorting van siviele regsmiddels aan hulle verleen deur die bates
van die vennootskap tot nadeel van die skuldeisers van die vennootskap te vervreem, het die
hof aan die applikant verlof verleen om voort te gaan met sy aansoek om sekwestrasie van die
vennootskapsboedel en die boedels van die vennote op militêre diens.
Ook hoef ’n lid van die verdedigingsmag ingevolge Ex parte A David & Co 188 nie persoonlik
sy besigheid voort te sit alvorens die hof hom ingevolge artikel 5(5)(f) beskerming sal
ontneem nie. Waar hy deur middel van ’n verteenwoordiger of bestuurder sy besigheid
voortgesit het sonder om sy skuldeisers te betaal, het die hof hom beskerming ontneem.
Toegepas op ’n vennootskap is die gevolg dus dat waar alle vennote diens doen en die
besigheid van die vennootskap deur middel van ’n bestuurder of verteenwoordiger voortgesit
word sonder om die skuldeisers van die vennootskap te betaal, die hof op aansoek
waarskynlik verlof sal verleen dat aksie ingestel of aansoek gedoen 189 en voortgesit word teen
die vennootskap en derhalwe in effek teen al die vennote op militêre diens.
Alhoewel in geen uitspraak oorweeg is wanneer die hof dit ingevolge artikel 5(5)(f) reg en
billik sou ag om ’n applikant toe te laat om aksie in te stel en voort te sit spesifiek teen ’n
vennootskap indien al die lede ten tye daarvan militêre diens verrig nie, kan die oorwegings
vermeld in paragraaf 4.4.6 infra moontlik wel as leidraad geneem word.
4.1.2.6 Vennoot ’n droster
Sodra ’n lid van die verdedigingsmag wegdros, verbeur hy onmiddellik alle beskerming
ingevolge die Verdedigings Spesiale Pensioen en Moratoriumwet 1940. 190 Dit beteken dat in
’n geval waar al twee vennote gelyktydig militêre diens verrig, aksie onmiddellik teen die
vennootskap ingestel kan word sodra enigeen van die vennote uit die verdedigingsmag
wegdros. 191
4.1.3 Huurkoop
Kragtens artikel 9(1) van die Verdedigings Spesiale Pensioen en Moratoriumwet 29 van 1940
was die bepalings van artikel 5(5)(a) van die Openbare Welzijn Wetten 1914–1919 nie van
toepassing op ’n regsgeding voortspruitend uit ’n huurkoopkontrak waarin die teruggawe van
die huurkoopgoedere geëis word, of die betaling van die koopprys wat ingevolge die kontrak
betaalbaar is nie. Die koste van ’n geding aangegaan voor die aanvang van militêre diens het
egter buite die trefwydte van die uitsondering geval.
Gedetailleerde voorskrifte is deur artikel 9(3) ingevoer om die regsposisie te reël waar ’n
vrywilliger wat op militêre diens is, geld skuld ingevolge ’n huurkoopkontrak. Onder andere
kon hy die huurkoopgoedere aan die skuldeiser teruggee, in welke geval hy nie verplig was
om enige verdere betalings te doen nie en ook daarop geregtig was om soveel van die reeds
betaalde paaiemente terug te vorder as wat ’n assessor vir die doel aangestel, mag vasstel. 192
Hierdie spesifieke reëlings ten aansien van huurkoopkontrakte is nie nagevolg in artikel
2(2)(e) van die Moratoriumwet 1963 nie.
81

4.1.4 Siviele regsmiddels
4.1.4.1 Uitleg
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die begrip siviele regsmiddels het ook nie die aandag van die howe ontglip nie. Hoewel ’n
aansoek om die sekwestrasie van ’n persoon se boedel regtens nie as ’n siviele aksie beskou
kan word nie, is ’n sekwestrasiebevel wel ’n siviele regsmiddel. 193 Ook ’n voorlopige
sekwestrasiebevel, en selfs net ’n bevel vir die uitstel van ’n geding, is as ’n siviele
regsmiddel te beskou. 194 Sowel ’n interdik as ’n mandement van spolie is vanselfsprekend
ook binne die begrip siviele regsmiddel tuis te bring. 195 Hoewel siviele regsmiddel wel ’n
siviele aksie of geding insluit, is dit nie daartoe beperk nie. Daarom is ook die taksering van
’n kosterekening en die uitreiking van ’n lasbrief vir eksekusie as die uitoefening van siviele
regsmiddels te beoordeel. 196
4.1.4.2 Ontoepaslikheid van "doctrine of prevention"
Die spesifieke aard van die moratorium wat alle siviele regsmiddels hoegenaamd teen lede
van die verdedigingsmag effektief lamlê, laat geen ruimte vir die toepassing van die
sogenaamde "doctrine of prevention" nie. 197 Regter Van den Heever stel die aangeleentheid
gepas soos volg in Gibson v Holtzhausen: 198
[T]he question whether the doctrine of prevention applied to a member on whom
process had been served prior to his qualifying for the benefits of the Act … was left
open. If the legislature had effected a moratorium by means of restricting the
jurisdiction of the Courts or expressly conferring a benefit on soldiers, there may have
been some doubt as to its intentions in this regard. It effected its purpose, however, by
paralysing all civil legal remedies against soldiers at their source. The suspension
therefore includes any remedy which, otherwise, might conceivably have been
crystallised by prevention, and no legal remedy can be put into effect against the
defendants.
4.1.4.3 Afstand
In ’n hele reeks uitsprake word die beginsel herbevestig dat afstand gedoen kan word van die
beskerming deur die opskorting van siviele regsmiddels verleen. 199 Blykbaar sal die
afstanddoening as geldig en voldoende aanvaar word alleen indien die hof oortuig is dat die
verweerder ten volle ingelig is oor die beskerming wat deur die Verdedigings Spesiale
Pensioen en Moratoriumwet 1940 aan hom verleen word, dit verstaan en desnieteenstaande
daarvan afstand gedoen het. 200
4.1.5 Wegdros
Soos reeds vermeld, verbeur ’n lid van die verdedigingsmag wat wegdros, onmiddellik alle
beskerming waarop hy andersins ingevolge die Verdedigings Spesiale Pensioen en
Moratoriumwet 1940 geregtig sou wees. 201
4.1.6 Misbruik en bevoegdheid van hof
82

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Ook artikel 5(5)(f) 202 het nie die aandag van die howe ontglip nie. ’n Lid van die
verdedigingsmag hoef volgens Ex parte A David & Co 203 nie persoonlik sy besigheid voort te
sit alvorens die hof hom ingevolge artikel 5(5)(f) beskerming sal ontneem nie. Waar so ’n lid
deur middel van ’n verteenwoordiger of bestuurder sy besigheid voortgesit het sonder om sy
skuldeisers te betaal, het die hof hom sonder huiwering die moratorium ontneem.
Om vas te stel wanneer die hof dit ingevolge artikel 5(5)(f) reg en billik sal ag om ’n
applikant toe te laat om aksie in te stel en voort te sit teen ’n lid van die verdedigingsmag, kan
die volgende oorwegings aan die hand van die interpretasie van die artikel as leidraad geneem
word. Die hof sal dit as reg en billik beskou om sodanige verlof te verleen indien die weiering
van sodanige verlof ernstige ontbering vir die applikant tot gevolg sal hê en op ’n growwe
miskenning van die regte van die applikant sal neerkom, 204 of indien die applikant
onherroeplik daardeur benadeel sal word. 205 Die hof sal sodanige verlof geredelik verleen
indien die voorgestelde aksie noodwendig volg op ’n aksie deur die lid ingestel; 206 of waar dit
duidelik is dat die respondent as gevolg van inkomste uit ander bronne wel finansieel in staat
is om sy skulde te betaal en geen rede hoegenaamd bestaan waarom hy dit nie kan doen
nie; 207 of waar dit duidelik is dat die respondent van die beskerming misbruik maak om die
applikant ’n wettige remedie te ontsê en voorheen alles in sy vermoë gedoen het om die
instelling van die aksie te vertraag. 208
Die bewyslas rus op die applikant om aan te toon dat ’n prima facie-skuldoorsaak bestaan en
dat misbruik van die beskerming plaasgevind het, of dat dit reg en billik sou wees om hom
verlof te verleen om sy aksie voort te sit. 209 Die hof behoort egter steeds die redes vir die
verlening van die moratorium deur die wetgewer in gedagte te hou en die aangevraagde
verlof dus nie ligtelik te verleen nie. 210
4.1.7 Prokureursklerke en leerkontrakte
Volgens artikel 10 van die Verdedigings Spesiale Pensioen en Moratoriumwet 1940 moet
militêre diens gedurende die oorlog as ’n genoegsame grond vir doeleindes van artikel 19 van
die Wet op Toelating van Prokureurs, Notarisse en Transportbesorgers 23 van 1934 beskou
word. Die hof is gemagtig om ’n klerk onder leerkontrak wat gedurende die oorlog weens
militêre diens afwesig was van die kantoor van sy prinsipaal, vry te stel van die verpligting
om enige addisionele tydperk onder leerkontrak te dien.
4.1.8 Wysigingswette
4.1.8.1 Algemeen
Vervolgens word die aandag kortliks gevestig op die wysigings van die Verdedigings
Spesiale Pensioen en Moratoriumwet 29 van 1940 wat gedurende die Tweede Wêreldoorlog
ingevoer is. Aangesien hierdie wysigings merendeels geen weerklank in latere wetgewing
gevind het nie, word slegs kursories op die hoofmomente gewys bloot vir die behoud van
korrekte perspektief op die historiese gang van sake.
83

4.1.8.2 Oorlogspensioenwet 1941
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Artikels 22 en 23 van die Oorlogspensioenwet 45 van 1941 het respektiewelik artikels 8(2) en
9(1) van die Verdedigings Spesiale Pensioen en Moratoriumwet gewysig om dit duidelik te
stel dat die uitsondering op artikel 5(5)(a) rakende die huurgelde van ’n woonhuis, kamer of
woning nie van toepassing is op die huurkoopkontrakte van onroerende eiendom nie, asook
dat die uitsondering rakende huurkoopkontrakte aanwending vind slegs waar roerende
goedere die onderwerp van die kontrak vorm.
4.1.8.3 Wet op Huurkoop 1942
Artikel 24 van die Wet op Huurkoop 36 van 1942 het artikel 9 van die Verdedigings Spesiale
Pensioen en Moratoriumwet 29 van 1940 gewysig om so die uitsondering op artikel 5(5)(a)
rakende huurkoopkontrakte van toepassing te maak slegs op huurkoopkontrakte soos omskryf
in artikel 1 van die Wet op Huurkoop 1942.
4.1.8.4 Oorlogspensioenwet 1942
Artikel 64 van die Oorlogspensioenwet 44 van 1942 het die hele Verdedigings Spesiale
Pensioen en Moratoriumwet 29 van 1940 herroep, behalwe artikels 1 en 8 tot 13. Die
moratoriumbepalings ten aansien van lede van die verdedigingsmag is derhalwe nie deur
hierdie herroeping geaffekteer nie.
4.1.8.5 Wet op Toelating van Prokureurs (Militêre Diens) 1944
Artikel 10 van die Verdedigings Spesiale Pensioen en Moratoriumwet 1940 is in ’n reeks
hofbeslissings 211 gekritiseer, aangesien dit nie duidelik was of ’n aansoek om die kondonasie
van die afwesigheid van ’n leerklerk op militêre diens wel nodig was nie.
Artikel 10 van die Verdedigings Spesiale Pensioen en Moratoriumwet 1940 is in die geheel
vervang deur die Wet op Toelating van Prokureurs (Militêre Diens) 31 van 1944 in ’n poging
om gebreke te ondervang en ’n duidelike en gedetailleerde reëling rakende die tydperke van
die leerkontrakte van klerke afwesig met militêre diens te verskaf. Blykbaar het dit wel die
gewenste uitwerking gehad. 212
4.1.9 Verwarring en herroeping
Die bedoeling met die tersaaklike bepalings van die Openbare Welzijn Wetten 1914-1919,
die Verdedigings Spesiale Pensioen en Moratoriumwet 1940 en die Moratoriumwet 1960 was
om gedurende onderskeidelik die Eerste en Tweede Wêreldoorlog sivielregtelike beskerming
aan lede van die verdedigingsmag te verleen. Daarom het elke wet telkens voorsiening
gemaak vir die verval van die betrokke bepalings ’n sekere periode na die beëindiging van
die oorlog of noodtoestand.
Desnieteenstaande het verskeie handboekskrywers volhard om na daardie uitgediende
bepalings te verwys as geldende gesag en om die regsposisie van militêre dienspligtiges en
84

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
weermaglede op aktiewe diens ingevolge die Verdedigingswet van 1957 213 aan die hand
daarvan te omskryf. Die wetgewer is uiteindelik genoop om deur middel van die Wet op die
Herroeping van Wette 94 van 1981 in te gryp en alle oorblyfsels en spore van die verouderde
bepalings van die wetboek te verwyder. So is onder meer die Openbare Welzijn en
Moratorium Wet 1914, die Openbare Welzijn en Moratorium Wet Wijzigingswet 1917, die
Openbare Welzijn en Moratorium Wetten Verlenging en Verdere Wijzigingswet 1919, die
Openbare Welzijn en Moratorium Wetten Verdere Verlengings Wet 1920 en die
Verdedigings Spesiale Pensioen en Moratoriumwet 1940 uitdruklik finaal herroep. 214
5. Ten slotte
Veral die respyt vir krygslui ingevoer deur artikel 5(5) van die Openbare Welzijn en
Moratorium Wet 1914 en die meer gedetailleerde reëling daargestel deur die 1917- en 1919wysigingswette
sou die caput et fundamentum vorm van alle moratorium-wetgewing
gedurende die onderhawige tydperk ingevoer ten behoewe van lede van die verdedigings- of
weermag en sekere ander persone op militêre en aktiewe diens. Een belangrike verskil is
egter dat die bepalings rakende ’n algemene moratorium ten opsigte van vooroorlogse skulde,
wat ook op soldate van toepassing was, nie in latere wetgewing herhaal is nie. Veral in
hierdie opsig het die Openbare Welzijn en Moratoriumwetten 1914–1919 dus uniek gebly.
Artikel 5(5) in die besonder stem in ’n beduidende mate ooreen met artikel 10 van die Wet
voor de Krijgsdienst der ZA Republiek 2 van 1883. 215 Net soos artikel 10 van die Krijgswet
het artikel 5(5) van die 1914-Moratoriumwet ’n omvattende onderstand ingevoer deur ’n
allesomvattende opskorting van siviele regsmiddels ten opsigte van persone op aktiewe diens
in oorlogstyd. In beide gevalle was die moratorium absoluut en het daar, ten minste
aanvanklik, geen uitsonderings daarop bestaan nie. In beide gevalle het die onderstand ook ’n
materieelregtelike uitwerking gehad in die sin dat die opeisbaarheid van skulde effektief op
die lange baan geskuif is. In beide gevalle het die respyt langer geduur as die tydperk op
aktiewe diens of op kommando om die krygsman in staat te stel om na sy terugkeer sy sake in
orde te kry voordat die moratorium verstryk.
Die bepaling herinner in ’n gewisse mate ook aan die voorskrifte van die Edik van Karel V
van 20 Oktober 1547, die plakkaat van die Prins van Oranje van 7 Mei 1630, die plakkaat van
die State-Generaal van 8 Desember 1665, en soortgelyke maatreëls wat gedurende die
Amerikaanse burgeroorlog ingevoer is. 216
Dit is opmerklik dat die Suid-Afrikaanse wetgewer nie in dié verband ook weer die voorbeeld
wat deur die Britse wetgewer gestel is, slaafs nagevolg het nie. Trouens, dit wil voorkom of
die Britse moratorium-wetgewing uiters geringe invloed, indien enige, hier te lande op die
besondere reëling van ’n statutêre respyt vir krygslui uitgeoefen het. Ook die werkswyse van
die howe staaf dié afleiding. In geen uitspraak oor die statutêre moratorium vir krygslui is na
óf tydgenootlike Britse regspraak óf tydgenootlike Britse wetgewing oor dié aspek verwys
nie. Inteendeel, in ’n hele aantal uitsprake is moeite gedoen om gemeenregtelike
85

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
aanknopingspunte bloot te lê en ook nie gehuiwer om regsbeginsels rakende gemeenregtelike
moratoria toe te pas op die statutêre respyt en aan te wend by die uitleg van die Openbare
Welzijn en Moratorium Wet nie. Treffende voorbeelde is die standpuntinname oor die
regsposisie van ’n borg en die haalbaarheid van afstanddoening. In die proses is egter
ongelukkig moontlik ook te veel klem gelê op gemeenregtelike aanknopingspunte en is die
korrekte Romeins-Hollandse regsfigure ook nie altyd as analoog geïdentifiseer nie. Die noue
verwantskap nagespeur tussen die statutêre moratorium vir soldate op aktiewe diens en die
gemeenregtelike beneficia vir skuldenare, in plaas van die Romeins-Hollandse
moratoriummaatreëls vir krygsvolk, kan as illustrasie hiervan dien.
Ten spyte van die ontwikkeling van moderne, omvattende en gedetailleerde moratoriumwetgewing
ten aansien van militêre diens- en krygspligtiges, veral in die Amerikaanse reg, 217
het die Suid-Afrikaanse wetgewer hom telkens gewend tot die aanwending van die beproefde
bepalings van die Openbare Welzijn Wetten 1914–1919. 218 Dit het die geleentheid vir die
howe geskep om gedurende die Tweede Wêreldoorlog voort te bou op die basis wat reeds
gedurende die Eerste Wêreldoorlog gelê is. In sommige gevalle het die wisselwerking tussen
wetgewing en regspraak aanleiding gegee tot die relatief vinnige ontwikkeling van ’n
besondere regsreëling. Hier tree veral die regsposisie van die vennoot op militêre of aktiewe
diens, en dié van sy vennote, sterk na vore.
Aangesien hierdie wetgewende tradisie ook by konsolidasie voortgesit is, het die bekende
bepalings van die Openbare Welzijn Wetten 1914–1919 nie saam met die Unie van Suid-
Afrika van die toneel verdwyn nie. Sommige het in latere moratorium-wetgewing bly
voortleef.
Bibliografie
Anoniem. 1915. The Ontario Moratorium Bill. Canadian Law Times, 35(3):193–9.
Anoniem. 1940. The federal moratorium. Australian Law Journal, 517.
Anoniem. 1953. Moratorium debris. Australian Law Journal, 321.
Asser, W.D.H. 1983. In solidum of pro parte? Leiden: Brill.
Balog, E. 1916. Randbemerkungen zur Rechtsschaffung im Kriege. Hannover: Helwing.
Barels, J.M. 1781. Advysen over den koophandel en zeevaert. Amsterdam: Gartman.
Barrault, H.A. 1916. L'application en droit international de la legislation de la guerre. Revue
de droit international privé, 572.
Beinart, B. 1961. Capital in partnership. Acta Juridica, 118–55.
86

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Bell, W.H.S. 1901. Immunity of arrest of persons on military service. South African Law
Journal, 18(4):450–1.
—. 1885. Digest of cases. Supreme Court, Transvaal. Cape Law Journal 2(5):272.
Bendetson, K.R. 1940. A discussion of the Soldiers' and Sailors' Civil Relief Act of 1940.
Washington and Lee Law Review, 2(1):1–43.
Brunnenman, J. 1679. Commentarius in duodecim libros codicis Justinianei. Lipsiae:
Tarnovius.
Cohen, M.J. 1987. Representing the military spouse. Florida Bar Journal, 117.
Conrad, H. 1906. Die Pfändungsbeschränkungen zum Schutze des schwachen Schuldners.
Eine juristische und sozialpolitische Studie. Jena: Fischer.
De Haas, G. 1741. Nieuwe Hollandsche consultatien, advertissementen van regten, memorien
en andere schrifturen van voorname regtsgeleerden. ‘s-Gravenhage: Mattheus Gaillard.
De Wet, J.C. en A.H. van Wyk. 1978. De Wet en Yeats. Die Suid-Afrikaanse kontraktereg en
handelsreg. 4de uitgawe. Durban: Butterworths.
De Wet, J.C. en J.P. Yeats. 1964. Die Suid-Afrikaanse kontraktereg en handelsreg. 3de
uitgawe. Butterworths: Durban.
Deumer, R. 1940. Der private Kriegskredit und seine Organisation. 2de uitgawe. Berlyn:
Duncker & Humblot.
De Tollenaere, F. en A.J. Persijn. 1985. Nieuw handwoordenboek der Nederlandse taal.
Utrecht: Van Dale Lexicografie.
De Villiers, M. e.a. 1968. Kernwoordeboek van Afrikaans. Kaapstad: Nasou.
Evans, P.M. 2006. Protecting those that protect us. A judicial primer on the Servicemembers
Civil Relief Act. Judges’ Journal, 45(3):25-31.
Faber, A. 1649. Codex Fabrianus definitiorum forensium et rerum in Sabaudiae senatu
tractatarum, ex ordine titolorum codicis Justinianei, quantum fieri potuit, accommodate ad
usum forensem, in novem libros ditributus. Geneva.
Feller, A.H. 1933. Moratory legislation: A comparative study. Harvard Law Review,
46(7):1061–85.
Ferry, M. e.a. 1918. The Soldiers and Sailors Civil Rights Bill. Illinois Law Review,
12(7):449–81.
Fouche, W.J. 1973. The Moratorium Act. Paratus, 40.
87

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Freese, D.W. 1987. Defending against debt collection. Washington State Bar News, 23.
Glare, P.G.W. (red.). 1976. Oxford Latin Dictionary. Oxford, Londen: Clarendon Press.
Grisel, A. 1962. La semaine de cinq jours et délais, actes et termes poursuites. Blätter für
Schuldbetreibung und Konkurs, 161.
Hailsham (red.). 1938. Halsbury's laws of England XXXIII. 2de uitgawe. Londen:
Butterworths.
Halsbury. 1913. The laws of England being a complete statement of the whole of the law of
England XXV. Londen: Butterworths.
Hanna, H. 1914. The war and suspension of legal remedies. Dublin: E. Ponsonby.
Henning, J.J. 1978. Vennootskap en moratorium. Die regsposisie van die vennoot op militêre
diens en sy vennote. Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 41(1):1–29.
—. 1991. ’n Oorsig van die aard en invloed van algemene respytmaatreëls in die tweede
helfte van die negentiende eeu. Tydskrif vir Regswetenskap, 16(2):72–98.
—. 1992. Rescripta inductionis, rescripta moratoria en surete du corps: Drie Romeins-
Hollandse beneficia in respytregtelike verband. Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-
Hollandse Reg, 55(1):1–19.
—. 1993. Aspekte van die privilegia militum in die Romeinse reg. Tydskrif vir Hedendaagse
Romeins-Hollandse Reg, 56(1):38–50.
—. 2001. Moratoria vir krygers in die Anglo-Boereoorlog: ’n regshistoriese perspektief.
Joernaal vir Eietydse Geskiedenis, 25(2):212–35.
—. 2007. Moratoria en privilegia militum veral in tempore belli. 41 Mededelings van die
Sentrum vir Ondernemingsreg. Bloemfontein: Sun Media.
—. 2009. Die wanresepsie in die Suid-Afrikaanse reg van die gemeenregtelike beneficia vir
onvermoënde debiteure. Joernaal vir Eietydse Geskiedenis, 34(2):169–93.
—. 2009. A partnership of companies under the Insolvency Act: Historical and comparative
perspectives on the resolution of a South African conundrum. Tydskrif vir Hedendaagse
Romeins-Hollandse Reg, 72(3):351–73.
Henning, J.J. en J.H. de Bruin. 2002. Enkele opmerkings oor die “privilegia militum” voor,
tydens en na afloop van die Anglo-Boereoorlog. Joernaal vir Eietydse Geskiedenis
27(2):167.
Henning, J.J. en H.J. Delport. 1988. The South African law of partnership. Durban:
Butterworths.
88

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Henning, J.J. en R.J.G. Nieuwenhuis. 1979. Defence in The Law of South Africa. Vol. VII
(Joubert, W.A. red.) Durban: Butterworths.
Hooper, S.R. 1986. The Soldiers' and Sailors' Civil Relief Act of 1940 as applied in support
litigation. A support enforcement attorney's perspective. Military Law Review, 112:93–104.
Horan, F.H. 1943. Civil Relief Act amendments. Fordham Law Review, 12(3):301.
Hüber, U. 1742. Hedendaegsche rechtsgeleertheyt. Amsterdam: De Groot en Schouten.
Huberich, C.H. 1914. Emergency legislation of Germany. Solicitors' Journal and Weekly
Reporter, 22.
—. 1915. The French and German moratoriums. The Law Student Helper, 23(6):10–1.
Jaeger, C. 1915. Die Kriegs-Bestimmüngen zum Bundesgesetz über Schuldbetreibung und
Konkurs. Zürich: Art Institut Orell Füssli.
Jensen, W.A. 1941. Civil relief for soldiers and sailors. A critical analysis. Illinois Law
Review, 36(3):325–37.
Juta, C.W.J.B. 1917. Moratorium Amendment Act, 1917. Application of section 4(9) to
section 8 of the Patents Designs, Trade Marks and Copyright Act, 1916. South African Law
Journal, 34(4):496–7.
Kerr, S.C.S. 1914. The effect of a moratorium. Canadian Law Times 34(9):793–6.
Kersteman, F.L. 1768. Hollandsch rechtsgeleert woordenboek. Amsterdam: Van Esveldt.
Killer, A. 1966. Betreibungsferien und Rechtsstillstand. Blätter für Schuldbetreibung und
Konkurs, 1.
Kotzé, J.G. 1886. Simon van Leeuwen's Commentaries on the Roman-Dutch Law II. Londen:
Stevens and Haynes.
Kritzinger, M.S.B. en F.J. Labuschagne. 1982. Verklarende Afrikaanse woordeboek. Pretoria:
Van Schaik.
Lipman, S.P. 1827. Essai historique sur les surseances. Amsterdam: AJ van Tetroode.
Lorenzen, E.G. 1919. Moratory legislation relating to bills and notes and the conflict of laws.
Yale Law Journal, 28(4):324–86.
Ludes, F.J. (red.) 1955. Moratorium in Corpus Juris Secundum LVIII. St Paul: West Group.
Lybrechts, A. 1768. Redenerend Vertoog over't Notaris Ampt. Amsterdam: Erven J
Ratelband en Comp.
89

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Mayer, A. 1915. Zur Geschichte und Theorie des Moratoriums. Schmollers Jahrbuch für
Gesetzgebung und Volkswirtschaft im Deutschen Reiche, 181.
—. 1917. Studien über das Moratorium des Altertums und Mittelalters im Rahmen der
gleichzeitigen Kreditwirtschaft. Jena: Fischer.
Meijers, E.M. en P. Scholten. 1914. Het recht tegenover de huidige crisis –
Oorlogssurcéance. Weekblad voor Privaatrecht Notaris-ambt en Registratie, 404.
Perezius, A. 1661. Praelectiones in XII libros codicis Justiiani. Amstelodami.
Perlman, P.B. 1917. Postponing payments of soldiers' debts. Moratory laws in other warring
countries and the prospects of similar legislation throughout the United States. Chicago Legal
News, 150.
Pierre, M. 1918. Le moratorium des effets de commerce, sa nature juridique et son
application international. Parys: Université de Paris.
Pothier, R.J. 1844. Traité des obligations in Oeuvres complétes de Pothier: nouvelle edition.
Parys: P.-J. Langlois: A. Durand.
—. 1844. Traité du contrat de société in Oeuvres complétes de Pothier: nouvelle édition
Parys: P.-J. Langlois: A. Durand.
Rebuffus, P. 1554. Tractatus de literis dilatoriis in In constitutiones regias commentarius ob
ipsa iuris Romani fundamenta, ad planiorem rationis et veritatis intellectum reducta et ad
usum practicum accommodata, non solum in scholis, sed in foro versantibus utilissimus.
Lugduni.
Rogers, P.H.T. 1940. The Courts (Emergency Powers) Act 1939 – A review in retrospect.
Conveyance and Real Property Lawyer, 4.
Rogers, T.W. 1941. Civil relief to persons in the military service of the United States.
American Law School Review, 9(10):1082–92.
Rüegger, K. 1947. Die Rechtstellung des schweizerischen Wehrmannes in der
Schuldbetreibung. Zürich: Buchdruckerei Dr J Weiss.
Scholtz, G.D. 1942. Die rebellie 1914–1915. Johannesburg: Voortrekkerpers.
Schoonees, P.C. e.a. (reds.) 1965. Verklarende handwoordeboek van die Afrikaanse taal.
Klerksdorp: Voortrekkerpers.
Selfe, L. 1914. The moratorium abroad. Solicitors' Journal and Weekly Reporter, 786.
Skilton, R.H. 1942. The Soldiers' and Sailors' Civil Relief Act 1940 and the amendments of
1942. University of Pennsylvania Law Review, 91(3):177–93.
90

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Steyn, I. van Z. 1929. Mora debitoris volgens die hedendaagse Romeins-Hollandse reg.
Stellenbosch: Universiteit Stellenbosch.
Taintor, C.W. en A.B. Butts. 1941. Soldiers' and Sailors' Civil Relief Act of 1940. Mississippi
Law Journal, 13(4):467–500.
Tibbs, B. 1943. Lawyers and the future of the Relief Act. Marquette Law Review, 71.
Trotter, W.F. 1940. The law of contract during and after war. 4de uitgawe. Londen:
Butterworths.
Twinem, L.K. 1941. Extent of debt relief for persons in military service. Nebraska Law
Review, 20(2):221–36.
Van Bynkershoek, C. 1744. Quaestionum iuris privati libri quattuor. Leiden: Joannem van
Kerckhem.
Van der Keessel, D.G. 1800. Theses seletae juris Holandici et Zelandici ad supplendam
Hugonis Grotii Introductionem ad jurisprudentiam Hollandicam. Lugduni Batavorum.
—. 1961–1967. Praelectiones iuris hodierni ad Hugonis Grotii Introductionem ad
iurusprudentiam Hollandicam. Amsterdam/Kaapstad.
Van der Linden, J. 1802. Verhandeling van het recht omtrent sociëteiten of
compagnieschappen en andere gemeenschappendoor Robert Joseph Pothier. Leiden: A. en J.
Honkoop.
—. 1804. Verhandeling van contracten en andere verbintenissen door Robert Joseph Pothier.
Leiden: Honkoop.
—. 1806. Rechtsgeleerd practicaal en koopmans handboek. Amsterdam: Allart.
Van Lanckeren, L. 1695. Utrechtsche consultation. Utrecht: Van Zyl.
Van Leeuwen, S. 1656. Paratitla juris novissimi, dat is, Een kort begrip van het Rooms-
Hollands-recht : waer in alle de materien van rechten, met alle de titulen ende wetten van het
Roomsche recht ... kortelijck ende methodice te samen gestelt, met het huydensdaeghsche
recht ... getrouwelijck werden vergeleecken .... Leiden: Pieter Leffen.
—. 1741. Censura forensic. Lugduni in Batavis: Samuelis Luchtmans et Cornelii Haak.
Van Wassenaar, G. 1661. Practyk notariael ofte instructie, tot het maken ende instellen van
de voornaemste instrumenten. Utrecht: Dirck van Ackersdijk.
—. 1746. Practyck judicieel ofte instructie op de formen en manieren van procedeeren.
Utrecht: Van Poolsen.
Verwer, A. 1711. Nederlants see-rechten; avaryen; en bodemeryen. Amsterdam: Jan Boom.
91

Voet, J. 1704. Commentarius ad pandectas. Den Haag.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Von Oberndorf, L.G. 1905. Das vom Landesherrn oder von Staatswegen erteilte Moratorium.
Greifswald: Abel.
Wessels, J.W. 1957. Law of contract in South Africa. 2de uitgawe. Durban: Butterworths.
Eindnotas
1 Feller 1933:1061; Conrad 1906:10–36.
2 Vgl. Henning 2007:2–4.
3 Meijers en Scholten 1914:404: "Helaas heersen hier toestanden, die op menig punt erger
zijn dan een moratorium. Bij een moratorium loopt tenminste de rechtszekerheid geen
gevaar; daartegen ist deze ten eenenmale ondermijnd"; Jaeger 1915:9: “Wir haben … einen
allgemeinen Rechsstillstand gewährt…”; Deumer 1940:86; Trotter 1940:177; Kerr 1914:793;
Mayer 1915:181; Lorenzen 1919:324. Vgl. Ludes 1955:1208: “A term designating a
suspension of all, or certain, legal remedies against debtors, authorized by law during times
of financial distress.”
4 Feller 1933:1061; Rüegger 1947:11: “[D]ie Bereitschaft einer Armee ist in erster Linie
abhängig von der uneingeschränkten Hingabe des einzelnen Wehrmannes an seine
militärischen Aufgaben. Jede Ablenkung von der Erfüllung seiner dienstlichen Pflichten
bedeutet eine Herabminderung der Schlagkraft des betreffenden Verbandes.” Skilton
1942:178–9 stel hierdie oorwegings soos volg: “Upon induction into the armed forces, the
soldier leaves behind him a civilian life of property relationships, most of which he has not
had time to solve. These property relationships had been of deep concern to him; they
involved the security that he was trying to build up for himself and his family, the financial
obligations he owed his creditors, and his good reputation in the community. To preserve
them intact, continuing payments were required: rent, interest, principal, taxes, premiums.
When he is inducted, in all probability his income is reduced drastically; he can no longer
preserve by his individual effort these property relationships unimpaired. But if he is forced
to sacrifice his property and the security of his dependants, it does not require much
imagination to foresee that his morale will be shaken and he will cease to be a useful member
of the armed forces. A solution is required, not only in fairness to the soldier involved, but
also as a matter of national necessity.” Sien ook Jensen 1941:333–7; Killer 1966:11; Hooper
1986:93; Cohen 1987:117; Freese 1987:23. Dat verpligte militêre diens ontbering kan
veroorsaak, is raak deur regter Stegmann verwoord in Hutchinson v Grobler 1990 2 SA 117
(T) 127 B–E: “Clearly the Legislature appreciated that the imposition of the duty to serve in
terms of the Defence Act would cause hardship in many instances … The hardship may be
increased by the effect of service on the serviceman’s planned education or on his earnings or
his earning capacity, and by its tendency to delay his advancement in his chosen career. The
relevant hardship is not confined to the person called upon to serve. It extends to his family
… His dependants will suffer additional hardship if his earnings or earning capacity should
be reduced and his advancement delayed. Moreover the persons with whom he associates in
the business world will suffer hardship.”
92

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
5 In die woorde van 2 Tim. 2:4: “’n Soldaat in aktiewe diens wat sy bevelvoerder tevrede wil
stel, bemoei hom nie met die dinge van die gewone lewe nie.”
6 Vgl. Henning 2007:1–3; Evans 2006:25–31.
7 Kritzinger en Labuschagne 1982:621; De Villiers e.a. 1968:331; De Tollenaere en Persijn
1985:645. Glare (1976:1133) vertaal dit as “Causing delay, dilatory”. Vgl. C Th 11 36 1; D
26 6 6; C 4 31 14. Ludes 1955:1208 verklaar: "A period during which an obligor has a legal
right to delay meeting an obligation. A term designating a suspension of all, or certain, legal
remedies against debtors, authorized by law during times of financial distress. A moratorium
suspends all or certain of legal remedies against debtors, usually through the means of
legislative enactment, and is primarily for the benefit of debtors."
8 Gewoonlik in die vorm van ’n uitstel van betaling as sodanig of ook d.m.v. ’n opskorting
van siviele regsmiddels.
9 Hetsy by wyse van direkte statutêre ingreep, hetsy deur die bemagtiging van die howe,
hetsy met of sonder die medewerking van die meerderheid in waarde van skuldeisers.
10 Mayer 1915:181; Lorenzen 1919:324; Feller 1933:1062; Vgl. Ludes 1955:1208: "A period
during which an obligor has a legal right to delay meeting an obligation. A term designating a
suspension of all, or certain, legal remedies against debtors, authorized by law during times
of financial distress. A moratorium suspends all or certain of legal remedies against debtors,
usually through the means of legislative enactment, and is primarily for the benefit of
debtors."
11 Sien Conrad 1906:198–210; Feller 1933:1062; Mayer 1917:62; Mayer 1915:186.
12 So is by die uitbreek of gedurende die loop van hierdie oorloë, moratoriummaatreëls van
die een of ander aard ingevoer deur die Verenigde State, Brittanje, Duitsland, Frankryk,
Italië, België, Nederland, Oostenryk, Pole, Swede, Switserland, Denemarke, Noorweë,
Finland, Hongarye, Rusland, Argentinië, Brasilië, Chili, Rhodesië, Kanada, Nieu-Seeland en
Australië. Vgl. A v B [1939] 4 All ER 169; Scott v Jenkinson 1940 SR 12; Soho Square
Syndicate Limited v E Pollard and Company [1940] 1 Ch 638; In re Stiasny 1945 SR 95;
Jaeger 1915:16–54; Pierre 1918:21–78; Trotter 1940:69–72; Rüegger 1947:6–11; Barrault
1916:572; Meijers en Scholten 1914:389; Selfe 1914:786; Anon 1915:195; Huberich
1915:13; Huberich 1914:22; Perlman 1917:150; Lorenzen 1919:324; Feller 1933:1062; Anon
1940:517; Skilton 1942: 178–9; Jensen 1941:333–7; Anon 1953:321.
13 Moratoriumwet 25 van 1963.
14 Henning en Nieuwenhuis 1979:223.
15 Art. 10 van die Zuid Afrika Verdedigings Wet 13 van 1912.
16 Art. 68. Sien Henning en Nieuwenhuis 1979:223–4.
17 Art. 144 van die Army Act 1881 verskyn nie in die vyfde bylae van die Zuid Afrika
Verdedigings Wet 1912 wat die lys van bepalings van eg. wet bevat wat kragtens art. 95 nié
langer aanwending in Suid-Afrika gevind het nie.
93

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
18 Art. 144(1) van die Army Act 1881 gelees met art. 95 en die Vyfde Bylae van die Zuid
Afrika Verdedigings Wet 1912; Marriot v Haigh (1892) 9 SC 501; Halsbury 1913:94–8.
19 Art. 144(5) van die Army Act 1881. Sien ook Hailsham 1938:680–1.
20 Marriot v Haigh supra.
21 Ibid.
22 Casson v Conolly (1881) 1 SC 68 69; Dougherty v Willoughby (1881) 2 NLR 161; Marriot
v Haigh supra; Lewis v Wheeler 1902 SALJ 270; Price Brothers v Wiggell (1902) 16 EDC
53; Bell 1901:450.
23 Sien Henning 1993:38–50.
24 Sien art. 138 van die Army Act 1881.
25 Sien Henning 2001:212–35.
26 Scholtz 1942:41.
27 1914 Debatte van die Volksraad kol 84–6.
28 Op 11 September 1914. Sien 1914 Debatte van die Volksraad, koll. 188–91.
29 Vir ’n verdere uiteensetting van die parlementêre debatte oor die wetsontwerp sien Weekly
Cape Times and Farmers' Record, 18 September 1914, bl. 3.
30 1914 Debatte van die Volksraad, kol. 191.
31 Ibid.
32 1914 Debatte van die Volksraad kol 217–9. Die kantskrif van die oorspronklike klousule 5
het bloot gelui: "Goeverneur-Generaal kan moratorium proklameeren."
33 Buitengewone Zitting.
34 By publikasie in Buitengewone Staatskoerant 577 van 15 September 1914.
35 Openbare Welzijn en Moratorium Wet 1 van 1914 (Buitengewone Zitting), gewysig deur
Openbare Welzijn en Moratorium Wet Wijzigingswet 37 van 1917 en Openbare Welzijn en
Moratorium Wetten Verlenging en Verdere Wijzigingswet 47 van 1919. Kragtens art. 4 van
lg. wet word na die drietal wette verwys as die Openbare Welzijn Wetten, 1914–1919, wat
verval 12 maande na die datum as beëindiging van oorlog geproklameer, nl. 10 Januarie
1920. Sien Proklamasie 6 van 1920 Buitengewone Goewermentskoerant 1020 van 14
Januarie 1920. Deur die Openbare Welzijn en Moratorium Wetten Verdere Verlengingswet
38 van 1920 is die gelding van die wette in die algemeen verleng tot 1 Julie 1922. Art. 5 is
egter van hierdie verlenging uitgesluit.
36 Sien art. 5(1) en (2) van die Openbare Welzijn en Moratorium Wet 1 van 1914.
94

37 Ibid.
38 Art. 5(1).
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
39 Art. 5(1). Sien ook Keyter v Maasdorp 1914 CPD 847; Kruger J W & SM v Smit &
Vermooten 1914 EDL 499; Leighton v Smith 1914 EDL 494; Raubenheimer v Fish 1914 CPD
942; Van Zitterts v Domingo, Estate Derksen v Domingo 1914 CPD 834; De Kock v Estate
Foster 1915 CPD 310; Garrett v Kantor 1915 WLD 1; Hilse v Standard Trading Co Ltd 1915
TPD 457; Jacobson v Van der Westhuizen 1915 CPD 194; Kaminsky's Executors v Mervis
and Rosenberg 1915 WLD 11; Kenner & Co v Adams 1915 CPD 186; National Bank of SA v
ARM Harrismith and Marais 1915 OPD 78; Sang v Garlick & Co 1915 OPD 15; Slabbert v
Van den Berg 1915 CPD 169; Southern Life Association v Estate Van Zyl 1915 CPD 39;
Gerber v J E H O'Grady and M O'Grady 1916 EDL 415; Borchers v Morgan 1917 TPD 681;
De Villiers v Gluckman 1916 CPD 328.
40 Vgl. Henning 1992:1–19.
41 (1906) 20 EDC 296.
42 Sic!
43 Ordonnansie 6 van 1843.
44 Ordinance for regulating the due collection, administration, and distribution of insolvent
estates within the district of Natal 24 van 1846. Dit is later herroep deur die Insolvency Law
47 van 1887.
45 De Wet over de Insolventie (Hoofdstuk CIV van het Wetboek voor den Oranjevrijstaat).
46 Wet voor het regelen van de behoorlike Invordering, Bestiering en Verdeeling van
Insolvente Boedels binnen deze Provincie 21 van 1880. Dit is later herroep deur die
Insolventiewet 13 van 1895.
47 Sien Kirkland v Romyn 1915 AD 327 330.
48 Kotzé 1886:341.
49 Bell 1885:272.
50 Sic!
51 Van der Merwe v Bruwer 1914 CPD 845, 848.
52 Vgl. Henning 2009:169.
53 Art. 5(6).
54 Art. 5(7).
95

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
55 Artt. 2–4. Sien ook R v Berman 1915 CPD 279; R v Bunting 1916 TPD 578; R v
Godongwane 1915 CPD 307; R v Kombrin 1920 TPD 414; R v Mohidian 1918 CPD 515; R v
Pearson 1914 TPD 592; R v Rubin 1922 EDL 12; R v Sondlo 1915 CPD 308; R v Tatton
1915 CPD 390.
56 Art. 5(5) wat gewysig is deur art. 3 van die Openbare Welzijn en Moratorium Wet
Wijzigingswet 37 van 1917 en deur art. 4 van die Openbare Welzijn en Moratorium Wetten
Verlenging en Verdere Wijzigingswet 47 van 1919 hernommer as art. 5(5)(a) van die
Openbare Welzijn Wetten 1914–1919.
57 Wat later vervang is deur die bykans identiese art. 8 van die Wet voor den Krijgsdienst in
de ZA Republiek 1898. Vgl. Henning 2001:212; Henning en De Bruin 2002:167.
58 Feller 1933:1065.
59 Vgl. Henning 1993:243.
60 Vgl. Henning 1991:72.
61 1915 CPD 136, 137.
62 Beklemtoning aangebring. Dit is opmerklik dat ’n soortgelyke benadering in die Verenigde
State voorgestaan is.
63 Vgl. Jensen 1941:337: "If the Act is intended to generate a high morale in the armed forces
of the nation, the courts should be eager to construe its provisions as liberally as is judicially
possible."
64 1914 CPD 847 848.
65 D.w.s. deur art. 5(1) en (2).
66 1915 EDL 285, 286.
67 1915 CPD 475, 476–7.
68 1915 TPD 377, 379.
69 1915 CPD 160, 161.
70 1917 TPD 452, 455: "The reason of the law is clear, and, if I may say so, is a perfectly
sound one, namely that persons who are doing their duty in the field should not be harassed
by actions at law."
71 1918 TPD 104, 110.
72 Vgl. Henning 1978:2; Balog 1916:11; Rüegger 1947:11; Rogers 1941:1084; Skilton
1942:177; Jensen 1941:325; Taintor en Butts 1941:467; Horan 1943:301; Ferry e.a.
1918:450; Twinem 1941:221; Fouche 1973:42; Grisel 1962:161; Killer 1966:11; Hooper
1986:93; Cohen 1987:117; Freese 1987:23.
96

73 1914 CPD 845.
74 Supra.
75 1918 TPD 227.
76 1916 TPD 42, 43.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
77 1918 TPD 104, 110–2. Sien ook Skelton v Shelvoke and Smith (1904) 21 SC 664; Ideal
Finance Corporation v Coetzer 1970 3 SA 1 (A) 12 E–F; RSA Faktors v Bloemfontein
Township Developers (Edms) Bpk 1981 2 SA 141 (O).
78 Vgl. Henning (1992:1–19) oor die gemeenregtelike voorregte vir skuldenare.
79 Vgl. Henning 1993:243–61.
80 Nel v Naudé & Labuschagne 1915 CPD 136; Lloyd v Horn 1915 CPD 136; Olivier &
Havenga v Moyes 1916 CPD 40; Olsen v Olsen 1915 CPD 475; Wolfson v Haines 1915 TPD
377; Willenberg v Beyers 1921 CPD 604; Price v Apter 1941 GWL 25; Van Heerden v
Muller 1943 TPD 48; Wilson v Meldau 1943 CPD 498; Kruger v Kruger 1944 WLD 191;
Bane v Howells 1945 CPD 131; Schonfeld v Schonfeld 1946 WLD 444; Ravenscroft v
Ravenscroft 1946 CPD 592; Gibson v Holtzhausen 1942 OPD 256; Jacaranda Mansions v
Hall 1947 1 SA 378 (T); Bleazby v Bleazby 1947 2 SA 523 (K).
81 Stevens v Annett 1916 WLD 78; Steel Murray & Co v Bothamley 1915 NPD 60; Willard v
Davies 1915 ELD 284; Fitzmaurice v Wilson 1917 CPD 466; Ross v Foster 1915 OPD 160;
Estate Titterton v Harrison 1917 EDL 342; Borchers v Morgan supra; Buys v Pietersen 1940
CPD 519; Fischer v Wessels & Co 1943 TPD 71.
82 Barrett & Glynn v Davidson 1916 TPD 42; Tweedie v Hargreaves 1915 CPD 462; Lazarus
v Acting Taxing Master & Spreeth 1944 CPD 416; Matterson Bros v Rolfes Nebel & Co 1915
WLD 33; Sang v Garlick & Co supra; Fischer v Wessels & Co supra; Buckley v Buckley 1952
NPD 178; Dunlop (SA) Ltd v Olivier 1942 OPD 146.
83 Rogers 1941:1084.
84 Hier gebruik in die sin dat dit nie slegs beteken dat die tyd vir vervulling aangebreek het
nie, maar ook dat die skuldenaar nóg ’n dilatore nóg ’n peremptore eksepsie teen die eis van
die skuldeiser het: sien Hüber HR 5 20 25; Steyn 1929:40; Wessels 1957:776; De Wet en
Yeats 1963:111; De Wet en Van Wyk 1978:144.
85 Borchers v Morgan supra 683: "It is clear that according to the Moratorium Act everything
must remain in status quo"; Broomberg v Birkett 1918 TPD 227, 322: "Therefore, during the
time he was on active service he was, under the Moratorium Act, free from payment of his
debts" (beklemtoning aangebring). Sien ook Wolfson v Heunes supra 379; Badenhorst v
Northern Construction Enterprises Ltd 1956 2 SA 348 (T); Nestel v National and Grindlays
Bank Ltd 1962 2 SA 390 (A); Ex parte Bircher 1962 2 SA 649 (SR); Fisheries Development
Corporation of SA Ltd v Jorgenson; Fisheries Development Corporation of SA Ltd v AWJ
Investments (Pty) Ltd 1980 4 SA 153 (W); Barclays National Bank v Brownlee 1981 3 SA
579 (D).
97

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
86 Hof 's-Gravenhage 10 Nov 1903 Weekblad voor het Recht 8017, 3. Die saak is aangehoor
deur die burgerlike kamer van die betrokke hof as ’n appèl teen die uitspraak van die
Arondissements-Rechtbank 's-Gravenhage, 21 Mei 1902, Weekblad voor het Recht 7819, 2.
87 Arondissements-Rechtbank 's-Gravenhage, 21 Mei 1902, Weekblad voor het Recht 7819,
2.
88 Sien art. 5(1) en (2) van die Openbare Welzijn Wetten 1914–1919 wat die verlening van
die moratorium al dan nie in ’n besondere geval in die hande van die howe laat.
89 In welke geval die skuldeiser sy reg ontsê word om hom tot die howe te wend vir die
verlening van die gepaste regshulp teen die soldaat. Dit hou die voordeel van regsekerheid
maar die nadeel van onbuigbaarheid in en kan tot misbruik aanleiding gee. Sien Twinem
1941:221; Ferry e.a. 1918:450.
90 Skilton1942:180: "This type of moratorium necessitates a review of each case on its merits.
It has both the advantages and disadvantages of elasticity." Nogtans is dit die uitweg wat in
sommige Europese en Anglo-Amerikaanse jurisdiksies verkies is. Sien Twinem 1941:222;
Feller 1933:1061; Jensen 1941:325.
91 En natuurlik van ander persone wat gesamentlik of gesamentlik en afsonderlik met of
addisioneel tot die soldaat aanspreeklik gehou kan word. In dié opsig is teenoorgestelde
standpunte in Suid-Afrika, die VSA en Brittanje ingeneem. Sien Worthington v Wilson 1918
TPD 104 teenoor Rogers 1941:1085; Tibbs 1943:71; Twinem 1941:226; Bendetson 1940:7;
Rogers 1940:4.
92 Jacobson v Norton (1841) 2 M 218; Norton’s Trustees v Norden’s Trustees (1848) 3 M
330; Bate v Hunt (1883) 2 SC 179; JJ Venter, JJ Joubert, A L de Wet v den Kerkeraad der
Gereformeerde Kerk te Bethulie 1879 OFS 4, 5; Ehrig & Weyer v Transatlantic Fire
Insurance Co 1905 TH 117; Executors of Paterson v Webster, Steel & Co (1881) 1 SC 350,
355; Standard Bank v Wentzel & Lombard 1904 TS 828, 833–5, 838; Grassis & Shrewe v
Lewis 1910 TPD 533, 538; Silbert & Co v Evans & Co 1904 TS 828, 434, 444; R v
Shamosewitz & Schatz 1915 AD 682, 693; Stern & Co v De Waal 1915 TPD 60, 65; Ebrahim
& Co v Hassen 1916 EDL 340, 342; Harding & Parker v John Pierce & Co 1919 OPD 113,
118; Sliom v Wallach’s Printing & Publishing Co Ltd 1925 TPD 650, 656; R v Levy 1929 AD
312, 322; Parker v Rand Motor Transport Co 1930 AD 353, 357–8; Solomon v Law Society
of the Cape of Good Hope 1934 AD 401, 410; Palmer v The Attorney-General 1934 TPD 50,
51; R v Hewertson (1) 1937 CPD 5, 22; McLeod & Shearsmith v Shearsmith 1938 TPD 87,
92; Kaplan v Turner 1941 SWA 29; Baldinger v Broomberg 1949 3 SA 258 (K) 268;
Shingadia Bros v Shingadia 1958 1 SA 582 (FC) 586; Commissioner for Inland Revenue v
Epstein 1954 3 SA 689 (A) 699; Goldberg v Di Meo 1960 3 SA 136 (N) 142; Michalow v
Premier Milling Co Ltd 1960 2 SA 59 (W) 61; Muller v Pienaar 1968 3 SA 195 (A) 202–3;
Abro v Softex Mattress (Pty) Ltd 1973 2 SA 346 (D) 351; Ex parte Cohen 1974 4 SA 674 (W)
675; Standard Bank of SA Ltd v Lombard 1977 2 SA 808 (W) 813; Strydom v Protea
Eiendomsagente 1979 2 SA 206 (T) 209; Spie Batignolles Société Anonyme v Van Niekerk: in
re Van Niekerk v SA Yster & Staal Industriële Korporasie Bpk 1980 2 SA 441 (NC) 446; Da
Silva v Pillay 1997 2 All SA 217 (D) 221; Metlika Trading Ltd v Commissioner, South
African Revenue Service 2005 3 SA 1 (HHA) 13.
98

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
93 Sacks v Commissioner for Inland Revenue 1946 AD 40; Muller v Pienaar supra 202–3;
Beinart 1961:118.
94 Michelow v Premier Milling Co supra; Van Heerden v Pienaar 1987 1 SA 96 (A);
Tjospomie Boerdery (Pty) Ltd v Drakensberg Botteliers (Pty) Ltd 1989 4 SA 31 (T).
95 Bester v Van Niekerk 1960 2 SA 779 (A) 785; Muller v Pienaar supra; Vrystaatse
Lewendehawe Ko-operasie Bpk v Van Jaarsveld 1970 4 SA 292 (NK) 293; Lee v Maraisdrif
(Edms) Bpk 1976 2 SA 536 (A) 543.
96 Indien vonnis teen die vennootskap gevel word, moet tenuitvoerlegging allereers teen die
vennootskapsbates geskied. Eers na uitwinning daarvan kan op die bates in die afsonderlike
boedels van die vennote beslag gelê word: sien r. 14(5)(h) van die Eenvormige Hofreëls en r.
40(3) van die Landdroshowereëls; Turkstra v Goldberg 1960 1 SA 512 (T); Mahomed v Karp
Bros 1938 TPD 112; Muller v Pienaar supra 203.
97 Meintjies & Co v Simpson Bros & Co (1841) 2 Menz 216; Mahomed v Karp Bros supra;
Press v Barker 1919 CPD 243; Du Toit v African Dairies Ltd 1922 TPD 245; Turkstra v
Goldberg supra; Standard Bank of SA v Pearson 1961 3 SA 723 (OK); Muller v Pienaar
supra 203; Vrystaatse Lewendehawe Ko-operasie Bpk v Van Jaarsveld supra; Lee v
Maraisdrift (Edms) Bpk supra; Vulcan Trading Co Ltd v Angliffe 1970 1 SA 10 (R); Geerdts
v Crawford 1953 2 SA 795 (N); Standard Bank of SA Ltd v Lombard supra; Du Toit v
Barclays Nasionale Bank Bpk 1985 1 SA 563 (A).
98 Ibid.
99 Henning en Delport 1988:307.
100 Skilton 1942:180.
101 Ally v Dinath 1984 2 SA 451 (T); Mühlmann v Mühlmann 1984 3 SA 192 (A).
102 Dus was die verweer nie sonder meer tot ’n borg se beskikking nie, selfs al het hy nie van
die beneficium excussionis afstand gedoen nie: Voet Commentarius 46 1 18; Van Leeuwen
Censura Forensis 4 45 10; Van Leeuwen Rooms-Hollands-Recht 4 41 5; Brunnenman ad
Cod 1 19 2 5; Faber ad Cod 1 19 def 14; Rebuffus gloss 1 42. Contra Perezius ad Cod 1 19
89; Hüber HR 5 43 1; Van Lanckeren Utr Cons 3 99.
103 Die communis opinio is dat vennote individueel aanspreeklik was vir vennootskapskulde.
Die twispunt is of elk pro rata of in solidum aanspreeklik was. Sien Henning en Delport
1988:310.
104 Holl Cons 1 151, 1 283, 1 303, 2 235, 3 143; Van Wassenaar Practyk Notariael 2 17 5;
Barels Advysen 2 59, 2 60, 2 61; Verwer 1711:171; Van Bynkershoek Quaest Iur Priv 4 23;
Lybrechts Notaris Ampt 2 21 2; Kersteman (1768) sv. "compagnieschap" en "societeit"; Van
der Keessel Th Sel 702, 703; Van der Keessel Praelectiones 3 21; Van der Linden Koopmans
Handboek 4 1 13; Van der Linden ad Pothier Contracten en verbintenissen 1 265; Van der
Linden ad Pothier Societeiten 6 1 96; Pothier Societe 6 2; Pothier Obligations 2 3 8; Asser
1983:139; Henning en Delport 1988:309.
99

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
105 Kidson v Campbell & Jooste (1844) 2 M 279; Simpson & Co v Fleck (1833) 3 M 213 217;
Aurets Trustee v Pienaar (1884) 3 SC 40, 41; Pienaar v Rattray (1895) 12 SC 35; Jacobson v
Nitch (1890) 7 SC 174; Tedder v Greig 1912 AD 86, 91. Sien ook art. 3 van die Special
Partnerships Limited Liability Act 1 van 1865 (Natal) en art. 3 van die Special Partnerships
Limited Liability Act 24 van 1861 (Kaap).
106 Haarhoff v Cape of Good Hope Bank (1887) 4 HCG 304; Meintjies & Co v Simpson Bros
& Co supra; Official Liquidators of the Frontier Commercial Bank v Adams (1872) 2 R 17;
Gubler v Peycke 1903 TS 133; Uys v Le Roux 1906 TS 429.
107 Pienaar v Rattray supra; Official Liquidators of the Frontier Commercial Bank v Adams
supra; Stoltenhoffs Estate v Howard (1907) 24 SC 693; Webb & Co v Hartogh 1893 H 210;
Alcock v Du Preez 1875 Buch 130; Barker & Co v Blore 1908 TS 1156.
108 Art. 8(1) van die Registration of Businesses Act 36 van 1909 (Transvaal) wat herroep is
deur art. 14 van die Wysigingswet op Inkomstewette 89 van 1972.
109 1915 CPD 136 137: "If there were any question as to the exact meaning of the section I
would say a very wide interpretation must be given to the words of the section."
110 1915 CPD 124.
111 1915 WLD 33.
112 35.
113 Alhoewel die hof nie kan insien hoe die gewenste effek bewerkstellig kan word nie:
"[S]hort of prohibiting a partner of going on military service or depriving him of this
protection" (35).
114 1916 TPD 42.
115 44.
116 1916 WLD 8.
117 Barrett & Glynn v Davidson supra 43: "[T]here is no doubt that the Moratorium Act is …
passed for the benefit of the individual. If the individual chooses to waive the right under the
statute he is not prevented from doing so." Sien ook Soutter v Soutter 1915 WLD 10; Spencer
v Spencer 1918 NPD 134.
118 Willenberg v Beyers supra.
119 1918 TPD 104, 109–12.
120 Sien ook Skelton v Shelvoke and Smith supra 666–7.
121 110–12.
100

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
122 110: "Of course if the surety were to go on active service, he would also get exemption but
not otherwise."
123 Supra.
124 Sien o.a. Ideal Finance Corporation v Coetzer supra 12 E–F; RSA Faktors v Bloemfontein
Township Developers (Edms) Bpk supra 144.
125 Dit lui: Cum alia regula est iuris antiqui omnes licentiam habere his quae pro se
introducta sunt renuntiare.
126 1912 AD 719.
127 734–5.
128 1913 AD 135, 142.
129 Vgl. o.a. South African Railways and Harbours v Conradie 1922 AD 137; Murphy v South
African Railways and Harbours 1946 AD 501; SA Eagle Insurance Co Ltd v Bavuma 1985 3
SA 42 (A) 49.
130 1915 WLD 10 11: "I am not … prepared to say a defendant cannot waive the benefit of
the section, on the contrary I think he can."
131 1916 TPD 42, 43.
132 1918 NPD 134.
133 Art. 5(6).
134 Art. 5(7).
135 Sien Cape Times 3 Mei 1917 sv. "Moratorium Amendment Bill. The suspension of civil
legal remedies"; Cape Times 11 Mei 1917 sv. "Moratorium Act. Amendment Bill in the
Assembly"; Cape Times 19 Junie 1917 sv. "Moratorium Act defects. Many alterations made
in committee".
136 Cape Times 11 Mei 1917 sv. "Moratorium Act. Amendment Bill in the Assembly".
137 Die teks daarvan is aan te tref in Cape Times 3 Mei 1917 sv. "Moratorium Amendment
Bill. The suspension of civil legal remedies".
138 Sien Cape Times 19 Junie 1917 sv. "Moratorium Act defects. Many alterations made in
committee".
139 Sien Cape Times 1 Junie 1917 sv. "To amend Public Welfare Act. Protracted debate in
assembly"; Cape Times 19 Junie 1917 sv. "Moratorium Act defects. Many alterations made
in committee".
101

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
140 Art. 5(5)(h) ingevoeg deur art. 3 van die Openbare Welzijn en Moratorium Wet
Wijzigingswet 37 van 1917.
141 Art. 5(5)(b)(i)–(iv) ingevoeg deur art. 3 van die Openbare Welzijn en Moratorium Wet
Wijzigingswet 37 van 1917.
142 Art 5(5)(f) ingevoeg deur art. 3 van die Openbare Welzijn en Moratorium Wet
Wijzigingswet 37 van 1917, waarin misbruik soos volg aangetoon is: "Indien ’n lid van die
Verdedigingsmag: (i) op aktiewe diens vertrek het bloot om betaling van sy skulde te
ontduik; (ii) ’n bedryf of besigheid voortsit sonder om sy skuldeisers te betaal; (iii) sy bates
van die hand sit tot nadeel van sy skuldeisers."
143 Art. 5(5)(f) voorbehoudsbepaling.
144 Artt. 5(5)(c)–(d) van die 1914-wet ingevoeg deur art. 3 van die Openbare Welzijn en
Moratorium Wet Wijzigingswet 37 van 1917.
145 Artt. 5(8) en (9) van die 1914-wet ingevoeg deur art. 4 van die Openbare Welzijn en
Moratorium Wet Wijzigingswet 37 van 1917. Sien Juta 1917:496.
146 1915 WLD 33.
147 1916 TPD 42.
148 1916 WLD 8.
149 Cape Times 11 Mei 1917 sv. "Moratorium Act. Amendment Bill in the Assembly".
150 Art. 5(5)(b)(i) ingevoeg deur art. 3 van die Openbare Welzijn en Moratorium Wet
Wijzigingswet 37 van 1917.
151 Art. 5(5)(b) van die Openbare Welzijn en Moratorium Wet Wijzigingswet 37 van 1917.
152 Ibid.
153 Ibid.
154 Ibid.
155 Art. 5(5)(b)(iv) ingevoeg deur art. 3 van die Openbare Welzijn en Moratorium Wet
Wijzigingswet 37 van 1917.
156 Art. 5(5)(b) voorbehoudsbepaling ingevoeg deur art. 3 van die Openbare Welzijn en
Moratorium Wet Wijzigingswet 37 van 1917.
157 Art. 5(5)(f) ingevoeg deur art. 3 van die Openbare Welzijn en Moratorium Wet
Wijzigingswet 37 van 1917.
158 Ibid.
102

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
159 Nl. 10 Januarie 1920. Sien Proklamasie 6 van 1920 Buitengewone Goewermentskoerant
1020 van 14 Januarie 1920.
160 Deur art. 3 van die Openbare Welzijn en Moratorium Wetten Verlenging en Verdere
Wijzigingswet 47 van 1919.
161 Art. 5(10).
162 D.w.s. art. 5(10) van die Openbare Welzijn Wetten, 1914–1919.
163 Art. 1 van die Openbare Welzijn en Moratorium Wetten Verdere Verlengingswet 36 van
1920.
164 Art. 2 en gelees met die Bylae.
165 D.w.s. art. 5(5), (6), (7), (8) en (10) van die Openbare Welzijn Wetten 1914–1919.
166 Soos gewysig deur die Oorlogspensioenwet 45 van 1941, die Wet op Huurkoop 36 van
1942, die Oorlogspensioenwet 44 van 1942 en die Wet op Toelating van Prokureurs (Militêre
Diens) 31 van 1944.
167 Die verklaarde oogmerk is dat die moratorium slegs op vrywilligers van toepassing sal
wees. Sien 1940 Debatte van die Volksraad, kol. 7249.
168 Sien art. 8(1) en die woordomskrywing van "die oorlog" in art. 1 van die Verdedigings
Spesiale Pensioen en Moratorium Wet 1940.
169 1940 Debatte van die Volksraad, kol. 7250.
170 Art. 13.
171 1940 WLD 265.
172 Van die Openbare Welzijn Wetten 1914–1919 waarvolgens die opskorting van siviele
regsmiddels nie van toepassing is op ’n aksie teen ’n vennootskap nie, indien alle vennote nie
ten tye van die instel van die aksie militêre diens doen nie.
173 Wet 24 van 1936.
174 SA Mercantile Co Ltd v Marlborough Boot & Shoe Manufacturing Co 1940 2 PH C 79
(K); SA Mercantile Co Ltd v Labovitz 1940 CPD 581; Dunlop SA Ltd v Olivier supra; Dunlop
SA Ltd v Unie Garage 1942 1 PH C 16 (O).
175 Partridge v Harrison & Harrison 1940 WLD 265, 268: "I do not think, therefore, that the
private estate is affected by section 5(5)(b)(i)." Sien ook Dunlop v Olivier supra 148: "[T]he
moratorium still exempts them from execution."
176 1957 3 SA 671 (N).
103

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
177 Sien ook SA Incorporated Merchants Protection Agency Ltd v Kruger 1947 3 SA 304 (T);
SA Leather Co (Pty) Ltd v Main Clothing Manufacturers (Pty) Ltd 1958 2 SA 118 (O).
178 Supra.
179 2006 4 SA 292 (HHA). Vgl. Henning 2009:351–73.
180 1940 2 PH C 94 (K).
181 Ibid.
182 1941 CPD 51, 52.
183 1985 4 SA 876 (K).
184 2006 4 SA 292 (HHA).
185 Munich & Munich v Estate Munich 1941 1 PH F 120 (OK).
186 Goodman v Lunn 1947 1 SA 445 (K).
187 1941 1 PH K 6 (W).
188 1941 GWL 23. Sien verder Vacuum Oil of SA Ltd v Green 1941 OPD 36; Botha v De
Villiers 1943 1 PH K 6 (K); SA Permanent Mutual & Building Society v Brown 1943 1 PH K
21 (K).
189 Sien Ex parte Winter 1941 2 PH B 49 (W); Woodhouse v Horne 1941 NPD 68
190 Ex parte Oosthuizen 1942 2 PH B 63 (GW); Ex parte Oosthuizen 1942 GWL 53; Ex parte
Venter 1942 1 PH B 45 (W); Smith v Smith 1942 1 PH B 56 (K); Glintenkamp v Glintenkamp
1943 2 PH K 69 (K); Glintenkamp v Glintenkamp 1943 CPD 367; Ex parte Smith 1942 1 PH
F 17 (K); Vosloo v Vosloo 1945 1 PH F 38 (OK); Vosloo v Vosloo 1945 EDL 155.
191 Aangesien geen lid van die vennootskap in daardie stadium besig is met die verrigting van
militêre diens nie.
192 Art. 9(3)(a). Sien ook 1940 Debatte van die Volksraad, kol. 7251.
193 Vgl. Collett v Priest 1931 AD 290.
194 Buys v Pietersen supra.
195 Farmer's Assistance Board v Coetzee 1941 EDL 207; Gluckman v Assistant Master 1941
GWL 51.
196 Incorporated Law Society of the OFS v Moll 1942 OPD 138; Incorporated Law Society v
Kahn 1943 TPD 434; Lazarus v Acting Taxing Master and Spreeth supra; Bane v Howells
supra; Jacaranda Mansions v Hall supra.
104

197 Vgl. Dunlop SA Ltd v Unie Garage supra.
198 1942 OPD 256, 257.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
199 Van Rooyen v Van Rooyen 1940 WLD 135; Classens v Classens 1940 EDL 295; Binedell
v Binedell 1940 2 PH B 54 (K); Thompson v Thompson 1940 2 PH B 70 (W); Gouws v
Everson 1940 2 PH C 70 (W); Mienie v Mienie 1940 2 PH B 69 (O); Thompson v Thompson
1940 2 PH B 70 (W); Van Rooyen v Van Rooyen (2) 1940 2 PH B 44 (W); Pottas v Pottas
1941 1 PH B 20 (O); Munich & Munich v Estate Munich 1942 1 PH F 120 (OK); Williams v
Swanepoel 1941 2 PH M 32 (O); Johnson v Johnson 1942 1 PH B 48 (W); Van Rooyen v Van
Rooyen, Coleby-Husk v Coleby-Husk 1940 WLD 233; Van Rooyen v Van Rooyen, Coleby-
Husk v Coleby-Husk 1940 2 PH B 43 (W); Ex parte Gilkinson 1941 2 PH B 79 (O); Fourie v
Fourie 1941 WLD 80; Hannaford v Hannaford 1941 2 PH B 47; Hind v Hind 1941 WLD 65;
Pottas v Pottas 1941 1 PH B 20 (O); Price v Price 1941 1 PH B 68 (K); Ex parte Gilkinson
1942 OPD 55; Hilton v Hilton 1942 1 PH B 55 (K); Williams v Swanepoel 1941 1 PH M 32
(D); Ex parte Lassere 1943 1 PH B 9 (OD); Lesserle v Lesserle 1943 EDL 73; Malherbe v
Botha 1943 OPD 314; Kruger v Kruger supra; Tasker v Tasker 1945 2 PH B 56 (W); Tasker
v Tasker 1945 WLD 261; Ravenscroft v Ravenscroft 1946 2 PH F 92 (K); Ravenscroft v
Ravenscroft supra; Bleazby v Bleazby supra; Bleazby v Bleazby 1947 1 PH B 54 (K). Sien ook
MacDonald v Enslin 1960 2 SA 314 (O); Swart v Smuts 1971 1 SA 819 (A); Vrystaatse
Lewendehawe Ko-operasie Bpk v Pretorius 1978 1 SA 651 (O); Braude v Pretoria City
Council 1981 1 SA 680 (T).
200 Pottas v Pottas supra.
201 Ex parte Oosthuizen 1942 2 PH B 63 (GW); Ex parte Oosthuizen 1942 GWL 53; Ex parte
Venter supra; Smith v Smith supra; Glintenkamp v Glintenkamp 1943 2 PH K 69 (K);
Glintenkamp v Glintenkamp 1943 CPD 367; Ex parte Smith supra; Vosloo v Vosloo 1945 1
PH F 38 (OK); Vosloo v Vosloo 1945 EDL 155.
202 Van die Openbare Welzijn Wetten 1914–1919 wat aan die hooggeregshof die
bevoegdheid gee om die verleende beskerming in sekere gevalle op te hef.
203 1941 GWL 23. Sien verder Vacuum Oil of SA Ltd v Green supra; Botha v De Villiers
supra; SA Permanent Mutual & Building Society v Brown supra.
204 Schonfeldt v Schonfeldt supra 45. Sien ook Atkinson v Atkinson 1944 WLD 41.
205 Ex parte Leach 1943 2 PH K 108 (W); Bane v Howells supra.
206 Russell v Russell supra.
207 SA Permanent & Building Society v Brown supra; Mossel Bay Municipality v Miller 1943
1 PH K 45 (K); Botha v De Villiers supra.
208 De Villiers v De Villiers 1942 1 PH B 32 (W); Atkinson v Atkinson 1944 1 PH B 10 (W);
Ravenscroft v Ravenscroft 1946 2 PH F 92 (K).
209 O'Reilly v Purcocks & Purcocks 1943 WLD 135; Malherbe v Botha supra; Kruger v
Kruger supra; Coomber v Coomber 1945 CPD 155; Russell v Russell supra.
105

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
210 Russell v Russell supra; O'Reilly v Purcocks & Purcocks supra; Wilson v Meldau supra.
211 Ex parte Galpin 1940 CPD 552; Ex parte Mansell; Ex parte Fisch 1940 TPD 380; Ex
parte Fisch; Ex parte Carel 1943 TPD 329; Ex parte Grimbeek 1945 CPD 212.
212 Ex parte Grimbeek supra.
213 Wet 44 van 1957.
214 Art. 1(1) van die Wet op Herroeping van Wette 94 van 1981.
215 Wat later vervang is deur die bykans identiese art. 8 van die Wet voor den Krijgsdienst in
de ZA Republiek 1898.
216 In dié opsig val veral die mate van ooreenstemming met bepalings soos art. 1 van
Minnesota se Act to Protect Persons in the Military and Naval Service of the United States
from Civil Suits1865 in die oog.
217 Sien veral die huidige Servicemembers Civil Relief Act 2002;
http://usmilitary.about.com/od/sscra/l/blscramenu.htm (9 Julie 2012 geraadpleeg): “The
Servicemembers Civil Relief Act is a federal law that protects soldiers, sailors, airmen,
Marines and the like from being sued while in active military service of their country and for
up to a year after active duty.”
218 Sien Moratoriumwet Wet 57 van 1960, Moratoriumwet 53 van 1962 en Moratoriumwet 25
van 1963.
106

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die betekenis van ’n ontneming weens ’n
rasdiskriminerende wet of praktyk vir doeleindes
van die Wet op Herstel van Grondregte 22 van 1994
– ’n oorsig van ontwikkelings in regspraak
Opsomming
Juanita Pienaar
Juanita Pienaar: Universiteit van Stellenbosch
Persone of gemeenskappe kwalifiseer vir restitusie indien hul ontneem is van ’n reg in grond
na 19 Junie 1913 as gevolg van ’n rasdiskriminerende wet of praktyk. Die Wet op Herstel van
Grondregte 22 van 1994 verskaf nie werklik duidelikheid oor wat onder “as gevolg van ’n
rasdiskriminerende wet of praktyk” verstaan word nie. Gevolglik is dit die taak van die howe
om die relevante frase te interpreteer en op bepaalde feite toe te pas. Die frase is ’n belangrike
deel van die regsvereistes alvorens ’n grondeis suksesvol kan wees. Aan die een kant beteken
dit dat nie sommer enige ontneming vir restitusie kwalifiseer nie. Aan die ander kant is dit
algemeen bekend dat die hele Suid-Afrikaanse grondbeheerstelsel voor 1991 in beginsel op
’n rassebasis gefunksioneer het. Wat presies word dus onder hierdie frase verstaan?
Die doel van hierdie bydrae is om aan die hand van regspraak bepaalde benaderings (of
toetse) te identifiseer en te bepaal of ’n spesifieke benadering ’n bepaalde resultaat sou
bewerkstellig. Die uitgangspunt is dat die Restitusiewet, omdat dit uit hoofde van die
Grondwet (artikel 25(7)) uitgevaardig is, ook ’n doelmatige interpretasiebenadering vereis. In
hierdie proses is egter oor die jare drie verskillende benaderings (of toetse) in drie
toonaangewende hofbeslissings ontwikkel. ’n Uiteensetting van die verskillende benaderings
en ’n vergelyking daarvan dui aan dat die resultate inderdaad verskil, afhangende van die
benadering wat gevolg word. Nadat die huidige (jongste) benadering van die Popelauitspraak
(konstitusionele hof) bespreek is, word die mees onlangse beslissing, Jacobs,
waarin die optrede van staatsamptenare ter sprake was, in die lig van dié benadering ontleed.
Die slotsom is dat hoewel duidelikheid ten aansien van die algemene doelmatige benadering
tot interpretasie verkry is, die oorsaaklikheidskwessie moontlik nog steeds problematies kan
wees.
Trefwoorde: Doelmatige benadering; kousaliteitskwessie; ontneming; Popela-gewysde;
rasdiskriminerende wet of praktyk; rasgebaseerde grondbeheerstelsel; restitusie;
Richtersveld-gewysde; Slamdien-gewysde; staatsamptenaar se optrede.
107

Abstract
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
The meaning of a dispossession as a result of a racially discriminatory act or practice
for purposes of the Restitution of Land Rights Act 22 of 1994 – an overview of
developments in case law
From 19 June 1913 South Africa’s land control system was racially based, resulting in the
acquisition and exercise of land rights being linked to and determined by the specific racial
background of the individual or community concerned. In this racially based process,
thousands of legislative measures were promulgated over a period of roughly 80 years
resulting in millions of people being uprooted and dispossessed of land rights. The interim
Constitution provided for a restitution act (section 121), a commission (section 122) and the
land claims court (LCC) (section 123). Following the inauguration of the new political
dispensation, the Restitution of Land Rights Act 22 of 1994 was one of the first legislative
measures to be promulgated.
The final Constitution provided for an all-encompassing land reform programme, embodying
restitution (section 25(7)), redistribution (section 25(5)) and tenure reform (section 25(6)). In
order to be successful with a land claim, two sets of requirements are relevant: (a) a formal
set and (b) the legal requirements. The formal set requires that no just and equitable
compensation had already been paid and contains a cut-off date. The legal requirements entail
that the applicant(s) must have been dispossessed of a right in land after 19 June 1913 as a
result of racially discriminatory laws or practices. Unfortunately the Restitution Act in itself
is not really helpful in clarifying “as a result of racially discriminatory laws or practices”.
Accordingly, the task of interpreting and finally applying the relevant phrase rested upon the
courts. Exactly how the courts approached and interpreted the relevant phrase is the main
focus of this contribution.
Over the years three distinctive approaches (or tests) were developed to clarify what would
constitute a dispossession resulting from racially discriminatory laws and practices. The first
test was developed in Minister of Land Affairs v Slamdien 1999 4 BCLR 413 (LCC)
following a purposive interpretation approach linked to a three-question test. The latter
entailed (a) whether the particular law or measure was racially discriminatory; (b) whether
the particular conduct was a racially discriminatory practice; and (c) whether the actual
dispossession was a result of (a) or (b) above. In casu land belonging to so-called coloured
land owners was dispossessed under the 1950 Group Areas Act to build a school for coloured
children. This test entailed that the relevant law or practice would be a racially discriminatory
law or practice if all of the three questions were answered in the affirmative. Though a
purposive approach was followed, the end result was rather rigid. This was specifically
streamlined in this fashion so as to prevent a floodgate of claims as the court argued that,
formerly, the whole of South Africa essentially functioned on a racially discriminatory basis.
Therefore some kind of additional restriction was required. The LCC was satisfied that the
dispossession of the land here was not the result of racially discriminatory laws or practices.
Instead, discrimination was linked to education and aimed at school children and was neither
linked with the exercise of land rights nor aimed at creating spatial racial segregation.
The three-question approach was thereafter applied in the LCC in the Richtersveld
Community v Alexkor Ltd 2001 3 SA 1293 (LCC). Here the court found that (a) the Precious
Stones Act, in terms of which dispossession and removal had occurred, was not a racially
discriminatory law; (b) that proclaiming the area a security area was not a racially
discriminatory practice; and that (c) the dispossession was not a result of (a) or (b) above.
108

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Accordingly, the court found that the dispossession was not a result of racially discriminatory
laws or practices. However, the three-question approach was discarded in Richtersveld
Community v Alexkor Ltd 2003 6 SA 104 (SCA) by the SCA on the basis that it was too rigid
and that an approach that would best suit the purpose and aims of the Restitution Act should
be followed. In this regard both the SCA and the constitutional court (CC) in the Richtersveld
case scenario focused on the impact of the act or measure as opposed to the aims of the
measure. It was found that the impact of the Precious Stones Act was indeed racially
discriminatory because registered (Western-style) landowners received compensation and
certain other benefits whereas unregistered landowners – customary law owners – did not.
Because only the Richtersveld community had no registered land rights, the impact of the act
was indeed racially discriminatory.
A third approach was thereafter developed in Popela Community v Department of Land
Affairs and Goedgelegen Tropical Fruits (Pty) Ltd 2005-6-03 saaknr. 52/00 (GH). While the
two former cases dealt with government practice or legislative measures, the Popela case
concerned the private business decision of landowners to terminate labour tenancy rights
without payment of compensation. However, before the Popela judgement was scrutinised,
the above two approaches were first superimposed on the facts of the Popela case to
determine whether the particular approach would in fact have a different end result. The
three-question test of Slamdien was applied to the Popela facts, resulting in the finding that
the decision of the landowners would not constitute the necessary dispossession. Under the
Slamdien approach the Popela claim would thus not have been successful. The impact test
applied in the Richtersveld case would also not have validated the Popela claim, because: (a)
the Richtersveld approach entailed government and not private conduct; and (b) the decision
to terminate labour tenancy rights, occurred before the official government notice abolishing
labour tenancy. The impact of the legislative measure or practice could not be established on
the particular facts. The Slamdien and the Richtersveld approaches did not assist the Popela
community. In the Popela a quo and SCA judgements it was emphasized that no causal link
existed between the landowners’ decision and the overarching grid of racially discriminatory
laws and practices. Therefore the dispossession was not “a result of” the racially
discriminatory laws and practices.
In the CC Judge Moseneke followed a general purposive approach, but linked with a
teleological approach (Department of Land Affairs, Popela Community and Others v
Goedgelegen Tropical Fruits (Pty) Ltd 2007 6 SA 199 (CC)). Accordingly, though the
historical background and the lessons learnt from the past are also considered, the
interpretation process is essentially forward-looking. The CC underlined that regarding
restitution, causation is different from that usually required in criminal and delictual law. The
“but for” (sine qua non) test would thus not suffice. Regarding restitution, it would be
sufficient if the consequence was “a” consequence and not “solely” the consequence of the
overarching framework. Because this causation approach was rather broad, it was tempered
by requiring that there should be some “reasonable connection” between the overarching grid
of discriminatory laws and the resulting dispossession. The exact connection would depend
on the particular facts in each case. Therefore, by following a purposive approach, linked
with teleological interpretation and expanding the causation issue, the CC reached the
conclusion that the landowners’ decision to terminate tenancy rights without any
consequences was supported by, aided by and made possible by the overarching grid of
racially discriminatory laws or practices. That dispossession was thus a result of racially
discriminatory laws or practices, thereby validating the claim.
109

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
The latest judgement dealing with the issue is Jacobs v Departement Grondsake 2011 6 SA
279 (LCC). At the time the Jacobs case was decided, legal certainty had already been
achieved at CC level regarding the approach to interpretation; that causation was unique in
restitution cases and that it was established if the dispossession was a consequence (if not the
only one) of the overarching legislative measures with some reasonable connection between
the dispossession and the overarching framework. In the Jacobs judgement no new approach
or test was formulated. It seems as if the Popela approach, especially regarding causation,
was merely applied to the facts. However, for the first time, the concepts of racism and
racialism were explained and placed in perspective. Here the overall climate of racialism
impacted on and even prescribed the conduct of the relevant master and the magistrate
respectively. These two functionaries’ conduct regarding the deceased estate of a coloured
married couple resulted in the relevant parcel of land’s finally being lost and registered in the
name of the government. In light of the Popela approach the broad concept of causation was
underscored, finding that the dispossession had indeed occurred because of racially
discriminatory laws or practices. This judgement highlights exactly to what degree the South
African community was regulated on a racial basis. The racialism that existed at the time of
the dispossession was so overpowering and all-encompassing that it permeated almost all
actions and decisions – especially regarding government officials. Though it seems that
consensus has been reached regarding the interpretation approach, the causation issue may
still be unresolved. The Jacobs finding onracialism essentially echoes the finding in
Slamdien, which led to the limiting function of the three-question approach to prevent a
floodgate of claims. As all actions would inevitably be linked with racialism in any event, it
raises the question how and to what extent a “reasonable connection” is to be established.
Given the climate of racialism, wouldn’t all such actions and conduct then automatically
qualify for purposes of the Restitution Act?
Key words: Causation issue; conduct of functionary; dispossession; Popela case; purposive
approach; racially based land control system; racially discriminatory law or practice;
restitution; Richtersveld case; Slamdien case; conduct of functionary.
1. Inleiding
Die historiese rasgebaseerde grondbeheerstelsel wat amptelik op nasionale vlak in Suid-
Afrika in 1913 aanvaar en stelselmatig sedert 1991 afgetakel is, is welbekend. 1 Behalwe die
afbakening van grond op ’n rassebasis deur die Swart Grond Wet 27 van 1913 enersyds en
die Ontwikkelingstrust en Grond Wet 18 van 1936 andersyds, 2 is sowel toegang tot en die
beweging tussen stedelike en landelike gebiede, as die uiteindelike vestiging in stedelike
gebiede verder op ’n rassebasis gereguleer. 3 Hier was veral die verskeie stukke
Groepsgebiede-wetgewing van groot belang. 4 Ten einde ruimtelike beplanning en
rassesegregasie te bewerkstellig en af te dwing, 5 is oor ’n tydperk van ongeveer 80 jaar etlike
duisende maatreëls 6 uitgevaardig en miljoene mense in Suid-Afrika deur gedwonge
verskuiwings ontwortel en rondgeskuif, met die gepaardgaande verlies van grondregte.
Die Witskrif op Grondhervorming in 1991 het aangedui dat toegang tot grond ’n basiese
mensereg vir elke landsburger is. 7 Saam met die publikasie van die witskrif is verskeie
statutêre maatreëls ook afgekondig, waaronder die Wet op die Afskaffing van Rasgebaseerde
110

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Grondreëlings 108 van 1991. 8 Die herroeping van hierdie maatreëls alleen was egter nie
genoeg om die wanbalans in grondeiendomsreg en die verwronge vestigingspatrone te
verander nie. 9 Hoewel die (tussentydse) Grondwet 200 van 1993 wat in April 1994 in
werking gestel is, spesifiek vir die herstel van grondregte (grondrestitusie) voorsiening
gemaak het, 10 is verdere grondhervorming met die inwerkingstelling van die (finale)
Grondwet vir die Republiek van Suid-Afrika, 1996 bewerkstellig. Dit is gedoen deur
voorsiening te maak vir drie afsonderlike, dog verwante, subprogramme, naamlik (a)
herverdeling; 11 (b) grondbeheerhervorming; 12 en (weer eens) (c) restitusie. 13 Die Wet op die
Herstel van Grondregte 22 van 1994 wat reeds voor die finale Grondwet uitgevaardig is,
reguleer die restitusieproses in Suid-Afrika. 14
Behalwe die formele of drempelvereistes 15 vir die instel van ’n suksesvolle grondeis, moet
daar ook aan die regsvereistes voldoen word. Laasgenoemde behels dat ’n persoon geregtig
op herstel van ’n reg in grond is indien hy of sy ’n persoon (of gemeenskap) is wat na 19
Junie 1913 van ’n reg in grond ontneem is “as gevolg van wette of praktyke van die verlede
wat op grond van ras gediskrimineer het”. 16 Wat word egter onder hierdie frase verstaan?
Geld dit slegs ten aansien van ontnemings wat veroorsaak is deur primêre wetgewing, of sluit
dit ook proklamasies, staatskennisgewings en ander ondergeskikte wetgewing in? Sou ’n
amptenaar se optrede of nalate ook hierby ingereken kon word? Sou ’n amptenaar se
bedoeling of motivering tydens sy of haar optrede van belang wees? Funksioneer dit net ten
aansien van staatsoptrede – direk of indirek – of sou besluite van privaat grondeienaars wat
tot ’n ontneming lei, ook moontlik hierby ingesluit kon word? Moes die wet of maatreël
rassediskriminasie beoog of bedoel het of sou dit voldoende wees as die uitwerking van die
wet inderdaad rasdiskriminerend was? Kan ’n rasneutrale maatreël hoegenaamd as ’n
rasdiskriminerende maatreël funksioneer?
Dit is hierdie frase, “as gevolg van wette of praktyke van die verlede wat op grond van ras
gediskrimineer het”, wat spesifiek met die rassegeskiedenis van Suid-Afrika verband hou,
wat die fokus van die bydrae is. Hoewel die frase as ’n geheel deel van die regsvereistes
uitmaak, bestaan dit in wese eintlik uit verskillende elemente. Vir doeleindes van die
bespreking kan dit in drie elemente onderverdeel word, naamlik (a) “as gevolg van” – wat op
kousaliteit wys; (b) “rasdiskriminerend” – wat konsepte soos “ras” en “diskriminasie” insluit;
en (c) “wette of praktyke” – wat ’n instrument of meganisme aandui.
Nie elke element is noodwendig ondersoek in die regspraak wat ontleed word nie. Inteendeel,
die eerste poging om ’n benadering of toets te ontwikkel om te bepaal wat onder die frase
verstaan word, het die frase as ’n geheel interpreteer. Die Slamdien- saak, wat in 1999 beslis
is, is die eerste saak waarin sodanige benadering geformuleer is. 17 Sedert hierdie uitspraak is
die sogenaamde drie-vrae-toets wat deur die grondeisehof geformuleer is, in ’n magdom
daaropvolgende hofsake nagevolg. 18 Bykomend tot die drie-vrae-toets moet die
besitsontneming enersyds deel uitgemaak het van die oorhoofse proses om ruimtelike
rassesegregasie 19 daar te stel, en andersyds moet die ontneming met die uitoefening van
grondregte verband hou.
111

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Sedert die Slamdien-saak het twee ander restitusie-sake, wat beide wye mediadekking geniet
het, ook op die tersaaklike frase, “as gevolg van wette of praktyke van die verlede wat op
grond van ras gediskrimineer het”, gefokus. In beide gevalle was die eise van die
Richtersveld-gemeenskap 20 in die Noord-Kaap en die Popela-gemeenskap 21 in die Limpopoprovinsie
aanvanklik onsuksesvol, onder meer omdat die hof bevind het dat die ontneming
nie as gevolg van ’n rasdiskriminerende wet of praktyk plaasgevind het nie. Beide hierdie
eise is egter na die hoogste hof van appèl en daarna na die konstitusionele hof verwys. In
hierdie proses het daar interessante en nuwe ontwikkelings plaasgevind wat die manier
waarop howe die frase benader en ontleed, drasties beïnvloed het. Die jongste ontwikkelings
op die gebied is vervat in ’n Desember 2011-uitspraak, naamlik Jacobs v Departement van
Grondsake. 22
Die oogmerk met hierdie bydrae is hoofsaaklik drieledig, naamlik (a) om ’n kort oorsig te gee
van tersaaklike statutêre maatreëls in die lig van die frase “rasdiskriminerende wet of
praktyk”; (b) om die verskillende toetse wat deur howe ontwikkel is ten einde die frase te
benader en te interpreteer, uiteen te sit en met mekaar te vergelyk; en (c) om die implikasies
van die verskillende benaderings te bespreek en die gevolge wat dit vir restitusie in die
algemeen inhou, kortliks uit te lig.
2. Kontekstualisasie: die Grondwet
Reeds in die tussentydse Grondwet is daar in artikels 121–123 vir restitusie voorsiening
gemaak. 23 Die volgende persone of gemeenskappe sou kwalifiseer: diegene wat na 19 Junie
1913 van ’n reg in grond ontneem is indien sodanige ontneming bedoel het om ’n oogmerk te
bevorder (of effektief ’n oogmerk bevorder het) wat in stryd sou wees met ’n verbod op
rassediskriminasie ooreenkomstig artikel 8(2), 24 sou die artikel ten tye van die
besitsontneming op die wetboek wees. Dit het beteken dat persone vir restitusie kwalifiseer
indien hul ontneem is deur (a) wetgewing wat duidelik rasdiskriminerend was of (b)
wetgewing wat nie noodwendig rasdiskriminerend was nie, maar wat wel die oogmerke van
rassediskriminasie bevorder het.
Artikel 25(7) van die finale Grondwet is in wese ’n herformulering van die vorige artikel 121
en bepaal die volgende:
’n Persoon of gemeenskap wat na 19 Junie 1913 die besit van eiendom ontneem is as
gevolg van wette of praktyke van die verlede wat op grond van ras gediskrimineer
het, is geregtig, in die mate wat deur ’n Parlementswet bepaal word, op óf teruggawe
van daardie eiendom, óf billike vergoeding.
Die feit dat die Wet op Herstel van Grondregte 22 van 1994 (hierna die Restitusiewet) uit
hoofde van die Grondwet gepromulgeer is, hou gevolglik bepaalde implikasies in vir die
interpretasiebenadering wat deur howe gevolg word wanneer inhoud aan die relevante
bepalings gegee word. 25
112

3. Wetgewing
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Bovermelde artikel 121 van die tussentydse Grondwet is in artikel 2(1)(a) van die
Restitusiewet geïnkorporeer toe dit in Desember 1994 in werking gestel is. Artikel 2(1)(a) en
(d) maak nou spesifiek daarvoor voorsiening dat persone of gemeenskappe wat ontneem is
weens rasdiskriminerende wette of praktyke, grondeise kan indien. Volgens die
woordomskrywingsartikel, artikel 1 van die Restitusiewet, behels “wette wat op grond van
ras gediskrimineer het” ook wette op enige regeringsvlak uitgevaardig en ondergeskikte
wetgewing 26 en “praktyke wat op grond van ras gediskrimineer het”; praktyke, handelinge of
versuime wat regstreeks of onregstreeks op grond van ras gediskrimineer het deur –
a. enige staatsdepartement of administrasie in die nasionale, provinsiale of plaaslike
regeringsfeer;
b. enige ander funksionaris of instelling wat ’n openbare bevoegdheid uitgeoefen het
of ’n openbare werksaamheid verrig het ingevolge enige wetgewing. 27
Hoewel hierdie omskrywings in die Restitusiewet aanduidings bevat van die meganisme of
instrument waardeur, en die vlakke waarop, rassediskriminasie moontlik kon plaasvind, bevat
dit nie werklik ’n omskrywing van “rassediskriminasie” as sodanig nie. Artikel 7(d) van die
Promotion of Equality and Prevention of Unfair Discrimination Act 4 van 2000 bepaal egter
dat rassediskriminasie ook “[t]he provision or continued provision of inferior services to any
racial group, compared to those of another racial group” kan insluit. 28
Uit die kort historiese oorsig hier bo is dit duidelik dat die hele Suid-Afrikaanse gemeenskap
in die algemeen, maar veral ten aansien van grondregte, sedert 1913 op ’n rassebasis
gefunksioneer het. Die woordomskrywings in die Restitusiewet alleen sou dus nie werklik
voldoende wees om grondeise kragtens artikel 2 in hierdie konteks te kwalifiseer nie.
Inteendeel, die spesifieke benadering tot, en interpretasie van, die frase en die elemente
daarvan, sou die taak van die howe wees. Presies hoe die howe die spesifieke frase as deel
van die regsvereistes in artikel 2 benader en ontleed het, volg hierna.
4. Regspraak-analise
4.1 Minister of Land Affairs v Slamdien
4.1.1 Feite
Hoewel daar heelwat regspraak is waarin die geldigheidsvereistes van artikel 2 van die
Restitusiewet na inwerkingstelling ontleed is, 29 is daar vir die eerste keer spesifiek op die
frase “as gevolg van rasdiskriminerende wet of praktyk” in die lig van die restitusievereistes
in die Slamdien-saak gefokus. Die feite was kortliks die volgende: Die eerste respondent, ’n
113

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
persoon van kleurlingafkoms, het in 1955 grond in Kaapstad gekoop, waarna die area met
ingang 1960 tot ’n kleurlinggroepsgebied uit hoofde van die Wet op Groepsgebiede 41 van
1950 verklaar is. 30 Toe grond vir die oprigting van ’n kleurlingskool gesoek is, is die eiendom
van die respondente as die geskikte perseel geïdentifiseer en in 1970 deur die staat
aangekoop. Toe die restitusieprogram van stapel gestuur is, het die respondente ’n grondeis
ingedien op die basis (a) dat hul ontneem is as gevolg van ’n rasdiskriminerende wet of
praktyk; (b) dat die oorsprong van die relevante wetgewing rasgebaseerd was; en (c) dat die
destydse Groepsgebiedewet 41 van 1950 beoog het om ’n doel te bevorder wat in stryd met
die gelykheidsbeginsel is.
Die Departement van Grondsake het die eis op twee gronde teengestaan: (a) dit sou ’n
stortvloed van eise ontketen, omdat die grootskaalse rassebenadering sou inhou dat byna elke
handeling van die vorige regering op ’n grondeis sou neerkom; en (b) daar nie ’n duidelike
kousale band tussen (i) die ontneming en (ii) die rasdiskriminerende wet of praktyk was nie.
In die afwesigheid van riglyne oor kousaliteit in die Restitusiewet self het die grondeisehof
vervolgens voortgegaan om ’n benadering (en toetse) te ontwikkel.
4.1.2 Metode
Met verwysing na ander beslissings bevind regter Dodson van die grondeisehof dat ’n
doelmatige benadering gevolg moet word. 31 Dit beteken dat, in die algemeen, die betekenis
van ’n bepaling vasgestel moet word deur te ontleed wat die bepaling wil bereik of die
oogmerke van die bepaling te probeer vasstel. In hierdie proses of ontleding moet ag geslaan
word op, of kennis geneem word van:
• die konteks van die bepaling en die historiese begronding daarvan;
• die wet as ’n geheel, die onderwerp waarmee dit handel, die breë oogmerke
daarvan en die onderliggende waardes;
• die onmiddellike konteks, naamlik die spesifieke deel van die wet en die ander
bepalings wat daarby aansluit;
• die presiese bewoording van die bepaling; en
• waar ’n grondwetlike reg ter sprake is, moet ’n ruim benadering 32 eerder as ’n
regstegniese (of wettiese) perspektief 33 gevolg word ten einde die volle
beskerming wat die maatreël (wet) kan inhou, daar te stel.
Met betrekking tot laasgenoemde bepaal regter Dodson dat ’n doelmatige benadering nie
noodwendig ’n liberale of allesomvattende interpretasie beteken nie – in sekere gevalle sou ’n
doelmatige benadering juis ’n enger betekenis verg. 34 In die lig van die historiese agtergrond
bevind regter Dodson dat: 35
The history of the Restitution Act […] strongly points to its underlying purpose being
to address dispossessions of land rights which were the result of a particular class of
racially discriminatory laws and practices, namely those that sought specifically to
achieve the [then] ideal of spatial apartheid, with each racial and ethnic group being
confined to its particular racial zone. These would then mean those laws and practices
which discriminated against persons on the basis of race in the exercise of rights in
land in order to bring about that racial zoning. It does not, in my view, include any
114

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
racially discriminatory law or practice whatsoever, regardless of the particular area of
human activity where the discrimination had its impact. It was that particular class of
laws which gave rise to the phenomenon of forced removals with their associated
awful consequences. It is that phenomenon which the land restitution regime seeks to
address.
4.1.3 Die drie-vrae-benadering
In die lig van bostaande is die hof se taak vervolgens om vas te stel of die spesifieke
ontneming ’n ontneming was wat beoog het om ruimtelike rassesegregasie te bewerkstellig.
Die hof doen dit deur die volgende drie vrae te stel:
a. Was die wet ’n rasdiskriminerende maatreël?
b. Was die oprigting van die skool ’n rasdiskriminerende praktyk?
c. Was die ontneming ’n gevolg van (a) of (b)?
Elk van die vrae sal vervolgens kortliks ontleed word.
4.1.3.1 Was die wet ’n rasdiskriminerende maatreël?
Die relevante maatreël hier ter sprake was die Wet op Groepsgebiede 41 van 1950. Die wet is
vir seker ’n soort maatreël waarna artikel 2 van die Restitusiewet verwys: dit was sentraal in
die bevordering van ruimtelike rassesegregasie en rassesonering en funksioneer op ’n
rasdiskriminerende grondslag. 36
4.1.3.2 Was die oprigting van die skool ’n rasdiskriminerende praktyk?
In beginsel is die oprigting van ’n skool vir slegs kleurlingkinders ’n rasdiskriminerende
praktyk. Die grondeisehof bevind egter dat die diskriminasie nie verbind kan word met die
uitoefening van grondregte as sodanig nie. Die diskriminasie is eerder gerig teen die kinders
wat gedwing word om afsonderlik van ander kinders (dikwels minderwaardige) onderrig te
ontvang. Op ’n diskriminerende wyse sou persone wat die skool wou bywoon, maar wat nie
kleurlinge was nie, verder verhoed word om dit te doen. Die diskriminasie wat hier ervaar
word, is dus binne die onderwyssektor. 37 In die lig daarvan dat nie alle vorme van
rassediskriminasie dus kwalifiseer nie, interpreteer regter Dodson artikel 2(1) beperkend om
die soort diskriminasie wat hier plaasgevind het, uit te sluit. 38
Die hof bevind verder dat indien eise soos hierdie ook deur die Restitusiewet hanteer moet
word, die net te wyd gesprei sou wees. Dit sou byvoorbeeld beteken dat “claims by members
of the formerly advantaged white group who had to make way for the establishment of
institutions for that group” 39 ook hierby ingesluit sou wees. In wese sou dit ’n “second bite of
the cherry” 40 bewerkstellig wat sekerlik nie die oogmerk van die restitusieprogram is nie.
Gevolglik bevind die hof dat die oprigting van ’n ras-eksklusiewe skool op dié perseel nie ’n
rasdiskriminerende praktyk vir doeleindes van die Restitusiewet daarstel nie. 41
4.1.3.3 Was die ontneming ’n gevolg van die Groepsgebiedewet?
115

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die hof verklaar dat die gewone betekenis van “as gevolg van” ook insluit “vervolgens”, 42
“veroorsaak deur” 43 en “wat voortvloei in”. 44 Dit vereis ’n kousale verband tussen die
ontneming en die rasdiskriminerende wet of praktyk. Met verwysing na die strafreg en die
deliktereg is ’n tweefase-benadering moontlik: eers word (a) feitelike kousaliteit en daarna
(b) regskousaliteit ondersoek. Met betrekking tot die eerste fase moet die condictio sine qua
non-vereiste nagekom word.Met ander woorde: ’n voorwaarde of gebeurtenis is noodsaaklik
vir die resultaat om in te tree. Eers as dit vasgestel is, begin die tweede fase, naamlik ’n
ondersoek na ’n causa vir die bepaalde resultaat. As die statutêre bepaling egter duidelik is, is
dit nie nodig om ’n tweefase-benadering te volg nie. In die lig van die doelmatige benadering
en die verduideliking wat met die tweede vraag hier bo verband hou, bereik die hof die
slotsom dat die ontneming nie noodwendig ’n gevolg van die inwerkingtreding van die
Groepsgebiedewet was nie. Inteendeel, die oprigting van die skool kon noodsaaklik geword
het toe die getalle van skoolgaande kinders in die woonbuurt toegeneem het. Die
Groepsgebiedewet was dus nie die bepalende oorsaak 46 vir die oprigting van die skool in die
bepaalde woonbuurt nie. Die derde vraag word dus negatief beantwoord. 47
Dus, ten einde ’n rasdiskriminerende wet of praktyk vir doeleindes van die Restitusiewet daar
te stel, moet al drie vrae hier bo positief beantwoord word; verder moet die ontneming aan
rassesegregasie op ruimtelike vlak verbind word en moet die ontneming met die uitoefening
van grondregte verband hou. Aangesien daar nie aan al hierdie vereistes voldoen word nie,
bevind die hof dat die ontneming in die Slamdien-saak dus nie as gevolg van ’n
rasdiskriminerende wet of praktyk was nie.
4.2 Die Richtersveld-scenario
4.2.1 Die grondeisehof-beslissing
Die Richtersveldgebied is in die Noord-Kaap, aangrensend aan Namibië, geleë. Na
anneksasie deur die Britse owerhede in 1847 het die Richtersveld-gemeenskap ongestoord
voortgegaan om daar te woon en die grond te gebruik. In die 1920’s is die hele gebied tot ’n
sekuriteitsgebied verklaar nadat diamante daar ontdek is. Dit het daartoe gelei dat alle
inwoners en okkupeerders gedwing was om die gebied te verlaat.
Die Richtersveld-gemeenskap se grondeis was een van die eerste groot eise wat ingedien is
nadat die restitusieprogram volstoom in 1994 begin is. Die grondeisehof bevind dat die
ontneming van grond ooreenkomstig die Wet op Edelgesteentes 44 van 1927 nie ’n gevolg
van ’n rasdiskriminerende wet of praktyk was nie. 48 Dit was die geval omdat ruimtelike
rassesegregasie nie die oogmerk van die Wet op Edelgesteentes was nie. 49 Die afsperring van
die sekuriteitsgebied het ook beteken alle persone, ongeag ras en afkoms, die gebied moes
ontruim. Daar was verder ook geen bewyse dat die versuim om okkupasieregte te beskerm
aan rassediskriminasie toegeskryf kon word nie. 50 Alles in ag genome kon die optrede dus nie
met die regering se rassebeleide of met ruimtelike rassesegregasie verbind word nie. 51
Hierdie slotsom strook met die benadering wat in die Slamdien-saak gevolg is. Die eerste
vraag, naamlik of die Wet op Edelgesteentes ’n rasdiskriminerende maatreël is, word
116

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
ontkennend beantwoord: dié wet reguleer edelgesteentes en die ontginning daarvan en het
niks met rassesegregasie te doen nie. Die tweede vraag, naamlik of die afbakening van die
spergebied ’n rasdiskriminerende praktyk daarstel, word ook negatief beantwoord: die
verklaring van die spergebied was om sekuriteitsoorwegings en nie rasse-oorwegings nie. Of
die ontneming verbind kon word met die eerste en tweede vrae soos hier uiteengesit, is ’n
moontlikheid wat die hof oorweeg het, hoewel ’n positiewe antwoord by slegs die derde
vraag nie kon bevind dat die bepaling, handeling of praktyk rasdiskriminerend was nie. Die
ontneming was verder ook nie gekoppel aan die daarstel van ruimtelike rassesegregasie nie
en kon nie per se met die uitoefening van grondregte verbind word nie. Daar is vervolgens
nie aan die vereistes van artikel 2 van die Restitusiewet voldoen nie en die eis kon dus nie
slaag nie. 52
4.2.2 Die hoogste hof van appèl se beslissing
Die Richtersveld-gemeenskap het na die hoogste hof van appèl geappelleer. 53 Dit is
interessant dat dié hof, anders as die grondeisehof, nie soseer op die anneksasie fokus nie,
maar eerder klem lê op die maatreëls waarvolgens verskillende rassegroepe (effektiewelik)
verskillend benader is. 54 Byvoorbeeld: ooreenkomstig verskeie proklamasies wat uit hoofde
van die Wet op Edelgesteentes uitgevaardig is, is die gebiede waar spoeldelwerye en
ontginnings kon plaasvind, verskeie kere vergroot (in 1929, 55 in 1931 56 en 1963 57 ) totdat dit
later die hele oorspronklike spergebied ingesluit het. In die proses is grondeienaars met
geregistreerde regte ingevolge die Wet op Edelgesteentes bevoordeel deurdat hulle kleims
kosteloos kon afsteek, 58 dat lisensiegelde kwytgeskeld is 59 en dat eienaars se wonings en
waterregte beskerm sou word. 60
In die lig hiervan het die Richtersveld-gemeenskap aangevoer dat daar teen hulle
gediskrimineer is omdat die staat opgetree het asof die gemeenskap geen regte gehad het nie.
Hulle is anders hanteer as byvoorbeeld geregistreerde grondeienaars. In hierdie verband
verwys die hof na die wyse waarop die Slamdien-toets in dieeerste Richtersveld-beslissing
gebruik is en kom tot die slotsom dat daardie toepassing te beperkend 61 is. Regter Vivier
bevind: 62
The real ratio of the judgment in Slamdien was therefore not the absence of “spatial
apartheid” measures but that the Act limited restitution remedies to persons who had
been discriminated against in the exercise of their land rights.
Tog is daar nóg in die Grondwette (tussentyds en finaal) nóg in die Restitusiewet enige
aanduidings dat restitusie-eise beperk is net tot gevalle waar ontnemings plaasgevind het om
ruimtelike rassesegregasie te bevorder. In hierdie verband verwys die hoogste hof van appèl
na artikels 8(2), 8(3)(b) en 121 van die tussentydse Grondwet, naamlik dat restitusie gerig is
op ontnemings wat plaasgevind het om die oogmerk van ’n wet te bevorder wat in stryd sou
wees met die gelykheidsbeginsel as dit op die oomblik van ontneming gegeld het. Artikel
25(7) van die Grondwet het die omvang van restitusie verder verbreed deur ook nog
voorsiening te maak vir ontnemings wat plaasgevind het weens rasdiskriminerende praktyke.
Om op ’n motief, bedoeling of ’n rassistiese beweegrede vir die ontneming te fokus, het die
117

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
grondeisehof die impak of die effek van die wette en praktyke en die indirekte
rassediskriminasie wat daarmee gepaard gegaan het, oor die hoof gesien. Wat die hoogste hof
van appèl dus hier doen, is om eerder op die wye strekking van artikel 25(7) en die impak van
die spesifieke (oënskynlik rasneutrale) maatreëls te fokus.
Die hof ontleed voorts rasdiskriminerende praktyke waar indirekte diskriminasie voldoende
is. 63 Hier is bewyse dat die staat bedoel het of beoog het om op grond van ras te diskrimineer,
nie nodig nie. Die staat se benadering was rasdiskriminerend sonder dat noodwendig bedoel
is om rasdiskriminerend op te tree: 64
The effect of the State policy was that the Richtersveld people were treated as if they
had no rights in the subject land. Their dispossession resulted from a racially
discriminatory practice in that it was based upon and proceeded from the premise that
due to their lack of civilization, to which their race was inextricably linked, the
Richtersveld people had no rights in the subject land.
Die hof bevind eindelik in die guns van die Richtersveld-gemeenskap deur op die impak of
effek van die wetgewende maatreëls te fokus en nie soseer op die oogmerk van
rassesegregasie nie.
4.2.3 Die konstitusionele hof se uitspraak
Nadat die Richtersveld-gemeenskap suksesvol was in die hoogste hof van appèl, appelleer
Alexkor na die konstitusionele hof. Hoewel hierdie hof dieselfde resultaat as die appèlhof ten
aansien van “rasdiskriminerende wet of praktyk” bereik, is ’n effens ander benadering in die
konstitusionele hof gevolg. 65
As vertrekpunt fokus die hof op inheemse of swart gewoontereg as regsbron in die algemeen
en die inheemse-eiendomskonsep in die besonder. 66 Hierdie gedeelte van die uitspraak skep
die raamwerk waarbinne die hof later bevind dat die ignorering van die inheemseeiendomsregte
van die Richtersveld-gemeenskap op ’n rasdiskriminerende praktyk
neergekom het. 67 Die effek van die Wet op Edelgesteentes was dat ongeregistreerde regte,
naamlik inheemse-eiendomsregte – insluitende mineraalregte – nie as grondregte erken is nie.
Aan die ander kant is geregistreerde grondregte inderdaad erken en dus anders hanteer.
Aangesien slegs inheemse gemeenskappe inheemse, en gevolglik ongeregistreerde, regte
gehad het, was die impak of die effek van die (rasneutrale) Wet op Edelgesteentes dus
inderdaad rasdiskriminerend. 68
Die konstitusionele hof bevind verder dat die Slamdien-toets te beperkend was en volg eerder
die hoogste hof van appèl se benadering. 69 Die hof verklaar pertinent dat vir ’n maatreël om
binne die strekwydte van die Restitusiewet te val, dit nie noodwendig ruimtelike
rassesegregasie hoef te bevorder nie. Wat wérklik van belang was, was die onvermydelike
effek of impakvan die spesifieke maatreël. 70
118

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die vrees wat in die aanvanklike Slamdien-uitspraak geopper is dat daar een of ander
beperking op die benadering of uitleg geplaas moet word om ’n stortvloed van eise te
voorkom, is nie in die Richtersveld-gemeenskap-uitsprake herhaal nie.
4.3 Die Popela-gemeenskap se grondeis
4.3.1 Uitspraak in die grondeisehof 71
Voorvaders van die Popela-gemeenskap het grond in die Limpopo-provinsie, aangrensend
aan Zimbabwe, ooreenkomstig inheemse reg en gebruike geokkupeer lank voordat die eerste
wit setlaars in die 1880’s in die gebied kom vestig het. In die jare lange proses van
onderverdeling en oordrag van grond deur titelaktes aan wit persone het die inheemsregtelike
eiendomsregte van die Popela-gemeenskap stelselmatig in die slag gebly.
Die Popela-gemeenskap se okkupasie van grond in die gebied is uiteindelik op die basis van
huurarbeiderskap moontlik gemaak. Dit het beteken dat hul verblyf op, en gebruik van, grond
geduld sou word solank as wat hulle dienste aan die onderskeie grondeienaars verskaf het.
In 1964 is die Ontwikkelingstrust en Grond Wet 18 van 1936 gewysig, met die gevolg dat
huurarbeiderskap in bepaalde gebiede in Suid-Afrika afgeskaf sou word. Die relevante
gebiede wat hierdeur geraak sou word en die datum waarop afskaffing sou plaasvind, sou
deur die minister deur kennisgewing in die Staatskoerant afgekondig word. In 1970 is
sodanige kennisgewing in die Staatskoerant met betrekking tot die relevante gebied waarin
die plaas (in daardie stadium die restant van Boomplaats, tans die eiendom van Goedgelegen
Tropical Fruits) geleë was, afgekondig. Op die spesifieke plaas is huurarbeiderskap egter
reeds die vorige jaar, in 1969, deur die grondeienaars self, die Altenroxel-broers, afgeskaf –
dus een jaar voordat die amptelike kennisgewing in die Staatskoerant gepubliseer is. Meneer
Altenroxel het getuig dat hulle die gebruik afgeskaf het omdat dit ondoeltreffend was en nie
vir ’n moderne boerdery geskik was nie. 72
Die Popela-gemeenskap het ’n grondeis ingedien op die basis dat hulle in 1969 ontneem is
van hul huurarbeiderregte sonder dat billike en regverdige vergoeding betaal is. Aangesien
daar aan al die vereistes in artikel 2 van die Restitusiewet voldoen moes word voordat ’n
grondeis suksesvol kon wees, moes die hof hier bepaal of die private besigheidsbesluit van ’n
grondeienaar om huurarbeiderskap op sy plaas af te skaf op ’n ontneming neerkom “as
gevolg van ’n rasdiskriminerende wet of praktyk”.
In die grondeisehof bevind regter Gildenhuys dat die wysiging van die Ontwikkelingstrust en
Grond Wet en die goewermentskennisgewings wat dienooreenkomstig uitgevaardig is,
inderdaad rasdiskriminerend was. 73 In die stadium toe die kennisgewing met verwysing na
die Moketsi-streek, waar die plaas Boomplaats geleë is, gepubliseer is, het die Popelagemeenskap
egter reeds hul grondregte (huurarbeiderregte) verloor. Die Popela-gemeenskap
het aangevoer dat die Altenroxel-broers bewus was daarvan dat huurarbeiderskap afgeskaf
sou word en dat hul gewoon die amptelike afskaffing vooruitgeloop het. Die grondeisehof
bevind dat vir dié argument om te slaag, daar bewyse moes wees dat die Altenroxel-broers as
119

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
instrumente of as agente vir ’n staatsinstelling of funksionaris opgetree het om sodoende
indirek ’n staatspraktyk te bevorder. 74 Daar was egter geen bewyse dat regeringsinstansies of
-agentskappe boere aangemoedig het om die bepalings van die afskaffingskennisgewings
vooruit te loop of te oortref nie.
Die grondeisehof bevind vervolgens dat die ontneming van huurarbeiderregte (wesenlik
weidings- en landbouregte) in 1969 nié as gevolg van ’n rasdiskriminerende wet of praktyk
was nie, maar die gevolg was van ’n onafhanklike handeling van grondeienaars gegrond op
suiwer ekonomiese oorwegings. 75
4.3.2 Die hoogste hof van appèl se uitspraak 76
Die mislukking van die grondeis in die grondeisehof het die Popela-gemeenskap genoop om
die hoogste hof van appèl te nader. Die vraag was dus weer eens of die ontneming van
grondregte die gevolg van ’n rasdiskriminerende wet of praktyk was. 77
Die hof beklemtoon dat die blote inwerkingstelling van die wysiging van die
Ontwikkelingstrust en Grond Wet geen persone bestaande huurarbeiderregte ontneem het nie.
Die wysiging het gewoon die minister gemagtig om in ’n later stadium sulke regte deur
kennisgewing in die Staatskoerant te beëindig. Op 31 Julie 1970 het die Staatskoerant
inderdaad deur kennisgewing afgekondig dat beëindiging van sulke regte in die gebied
waarin die Boomplaats-plaas geleë is, intree. Die kennisgewing het bepaal dat geen nuwe
huurarbeiderkontrakte vanaf 1 Augustus 1970 gesluit mag word nie.
Soos hier bo verduidelik, het die grondeisehof bevind dat die wysiging van die wet en die
daaropvolgende kennisgewings rasdiskriminerend was. Dit alleen het egter nie ’n grondeis
regverdig nie. Van belang in hierdie besondere geval was die feit dat die grondeienaar reeds
’n jaar voordat die kennisgewing afgekondig is, die huurarbeiderregte op sy plaas afgeskaf
het. Die hoogste hof van appèl gee die hof a quo gelyk dat hul bevinding korrek was dat die
ontneming van grondregte nie as gevolg van die 1964-wysiging of daaropvolgende
kennisgewings was nie. 78
Die hof ondersoek daarna die moontlikheid of die ontneming as gevolg van ’n
rasdiskriminerende praktyk (en nie ’n statutêre maatreël nie) kon gewees het. Vir doeleindes
van die Restitusiewet is ’n rasdiskriminerende praktyk nie beperk tot ’n direkte
diskriminerende praktyk nie, maar sluit dit ook indirektediskriminerende praktyke van
staatsdepartemente of enige sfeer van die staat of enige funksionaris of instelling wat met
openbare gesag beklee is, in. 79 Omdat geen staatsliggame of -instellings direk by die
ontneming betrokke was nie, sou bewys moet word dat sodanige liggame of instellings
indirek, via die ontnemers self, naamlik die grondeienaars, gehandel het. Daar is weer na die
argument gekyk dat die grondeienaars bewus was van die uitfasering van huurarbeiderregte
en dat hulle besluit het om daaraan te voldoen voordat die kennisgewing van toepassing op
hul spesifieke gebied gepubliseer is. Die hof bevind dat daar geen bewyse was dat die
grondeienaars in hierdie proses as agente van die staat opgetree het nie. Inteendeel, die
grondeienaars het getuig dat hulle die gebruik van huurarbeiderskap om veral drie redes
120

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
afgeskaf het: (a) dit was oneffektief en nie vir moderne boerderybedrywighede geskik nie; (b)
buurplase waarop huurarbeiderskap afgeskaf is, het alreeds by die verandering baat gevind;
en (c) huurarbeiderskap het vir die huurarbeiders self ook nadele ingehou.
Hierteen is daar aangevoer dat alles wat die grondeienaars gedoen het, noodwendig deur die
bestaande apartheidstelsel “besoedel” is en dat dit onvermydelik ’n uitwerking op hul
besluitneming gehad het, ook op die afskaffing van huurarbeiderskap. Dié argument sou
beteken dat die besluitneming tog binne die strekwydte van die Restitusiewet val.
Appèlregter Conradie bevind egter soos volg: 80
Even if the Altenroxels knew of the projected phasing out of the labour tenancy
agreements, I am gravely doubtful whether that knowledge, by itself and without any
counselling or prompting by a government agency to move in that direction, would be
sufficient to establish the necessary causal connection between the racially motivated
law or practice and the dispossession. The Act does not require that every
dispossession of land taken in the context or even in furtherance of the apartheid
doctrine to be made good. It envisages reparation in respect of a racially
discriminatory law or practice of government or one of its agencies (a functionary or
institution exercising a public function) that directly or indirectly resulted in a
dispossession. If such an agency had prompted the decision by the Altenroxels to
terminate their labour tenants’ contracts, one might have been able to say that the
termination was the indirect result of a discriminatory practice, but the evidence
accepted by the Court a quo is all the other way.
Die hof bevind dat die frase “as gevolg van” duidelik ’n kousale verband vereis. Aangesien
daar geen kousale verband tussen die maatreëls en die ontneming as sodanig was nie,
verwerp die hof die aansoek en bevestig dat daar nie aan al die vereistes van artikel 2 van die
Restitusiewet voldoen word nie. Gevolglik kan die grondeis nie slaag nie.
4.3.3 Die konstitusionele hof se beslissing
Die resultaat in die hoogste hof van appèl het daartoe gelei dat die Popela-gemeenskap die
konstitusionele hof nader. Op 6 Junie 2007 lewer adjunkhoofregter Moseneke uitspraak
waarin beide die grondeisehof- en die appèlhofuitsprake omvergewerp word in die
konstitusionele hof. 81
Soos in die vorige hofsake is die kwessie voor die konstitusionele hof of die optrede van die
grondeienaars waarin huurarbeiderregte afgeskaf is, restitusie ooreenkomstig die
Restitusiewet regverdig. Regter Moseneke doen besondere moeite met die historiese
agtergrond en sit die omstandighede waarin ontneming plaasgevind het, deeglik uiteen. 82 Uit
die staanspoor bevind hy dat “the narrative has all the hallmarks of forcible dispossession of
indigenous ownership of land, which in time, has degenerated into dispossession of mere
labour tenancy”. 83 Die Popela-gemeenskap het die gebied geokkupeer, bewoon, bewerk en
bewei lank voordat daar enige wit inkomelinge was. Sedert die eerste wit setlaars in die laat
19de eeu in die gebied aangekom het, is die gemeenskap stelselmatig in gewone arbeiders
omskep. Beide die grondeisehof en die hoogste hof van appèl het bevind dat hierdie
121

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
omskepping tot die ontneming van inheemsregtelike eiendomsreg gelei het. 84 Die voorsate
van die huidige applikante het egter steeds op die grond aangebly, nie meer as
inheemsregtelike eienaars nie, maar wel as huurarbeiders. In 1969 het hulle egter ook hul
huurarbeiderregte verloor sonder dat vergoeding betaal is.
Soos reeds hier bo uiteengesit, het die Altenroxel-broers getuig dat hulle geen ander uitweg
gehad het as om die huurarbeiderregte te beëindig nie. In die boerdery-omgewing waarin
hulle hul bevind het, was ’n gereelde, aanpasbare en goed-gekontroleerde werksmag
noodsaaklik. 85 Dít kon bereik word slegs deur huurarbeiderskap te beëindig en in die plek
daarvan gesalarieerde werkers aan te stel. Hulle beklemtoon dat die afskaffingsbesluit slegs
op grond van besigheidsoorwegings geneem is en nie ter wille van of ten behoewe van enige
staatsbeampte of in navolging van enige maatreël of regulasie nie. Tydens kruisondervraging
was dit egter baie duidelik dat die Altenroxel-broers deeglik bewus was van die staat se
“tuisland-beleid” en die regering se voorneme om huurarbeiderskap te beëindig. 86
Die vereiste dat die ontneming die gevolg van ’n rasdiskriminerende wet of praktyk moes
wees, word deur die hof ondersoek deur eerstens net die gedeelte “as gevolg van”, met ander
woorde die kousaliteitsvraag of oorsaaklikheidselement, te ontleed. 87 Beide die grondeisehof
en die hoogste hof van appèl het bevind dat die frase “as gevolg van” kousaliteit vereis en dat
daar geen sodanige kousale verband gevind kon word nie. In die vorige twee uitsprake is die
“as-dit-nie-was-vir”-toets aangewend. In die lig van hierdie feite behels dié toets die
volgende: Sou die Altenroxel-broers die huurarbeiderskap beëindig het as dit nie was vir die
rasdiskriminerende maatreëls en praktyke nie? Beide die grondeisehof en die hoogste hof van
appèl het bevind dat, ongeag die rasdiskriminerende wette of praktyke, die Altenroxels steeds
sou voortgegaan het om die huurarbeiderregte te beëindig. Dus het nie die rasdiskriminerende
wette of praktyke nie, maar ander oorwegings, besigheidsoorwegings, tot die ontneming
aanleiding gegee. Daar was dus geen kousale band tussen die rasdiskriminerende wette en
praktyke aan die een kant en die ontneming aan die ander kant nie.
In hierdie konteks benadruk regter Moseneke weer eens ’n doelmatige benadering tot
interpretasie 88 en verkies hy ’n ruim eerder as ’n streng tekstuele of regstegniese benadering.
Hoewel die teks gewoonlik die beginpunt van interpretasie is, is dit noodsaaklik dat die
konteks van die spesifieke bepaling in ag geneem moet word. Dit is steeds nodig, al is die teks
duidelik en ondubbelsinnig. Ten einde die konteks van die relevante frase “as gevolg van” te
bepaal, moet die doel van die Restitusiewet self eers ontleed word. 89 Die Restitusiewet het
duidelik ’n remediërende doel. Om hierdie doel te bereik, moet die geskiedenis en konteks
waarbinne grondregte gefunksioneer het en die bepaalde konteks waarbinne grondregte
beëindig is, in ag geneem word. 90 Die hof kyk vervolgens na die regs- en sosiale kontekste
waarbinne ontneming in die bepaalde omstandighede plaasgevind het. As vertrekpunt
oorweeg die hof die breë spektrum van rasdiskriminerende maatreëls en praktyke en hul
impak op grondregte vir die tydperk 1913 tot 1970, in die besonder ten aansien van swart
Suid-Afrikaners. 91 Die historiese agtergrond tot huurarbeiderskap in Suid-Afrika word daarna
uiteengesit. 92 Die hof kom tot die slotsom dat al hierdie ontwikkelings en die maatreëls wat
op huurarbeiderskap van toepassing is, nie in afsondering beskou kan word nie: 93
122

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
They must be considered in the context of other laws which ensured that blacks could
not acquire rights to land, could not insist on the recognition of their existing rights in
land; could not seek to protect those existing rights in land against further erosion; and
were precluded from asserting rights to occupy or move onto land in so-called nonscheduled
areas other than as squatters or labour tenants whose rights continued to be
diminished.
Dit is in hierdie bepaalde konteks dat die frase “as gevolg van” verstaan moet word. In
hierdie konteks moet die benadering tot kousaliteit van so ’n aard wees dat dit die doel van
die Restitusiewet die beste dien. Die raamwerk van diskriminerende maatreëls waarna hier bo
verwys is, het oor ’n tydperk van ongeveer 85 jaar ontwikkel. Dus was rassebeleide en
diskriminerende praktyke nie eenmalige verskynsels nie, maar gebeure of verskynsels wat
oor ’n lang periode ontstaan het en ontwikkel is. In baie gevalle was die oorsaak van ’n
ontneming dus nie ’n enkele handeling of eenmalige gebeurtenis in afsondering nie. Die
kousale verband kan dus eers werklik afgelei word nadat alle faktore en feite in oorweging
geneem is. Met dit in ag genome, bevind die hof dat die frase “as gevolg van” bedoel is om
minder beperkend te wees en gewoon te beteken “as ’n gevolg van” en nie “alleenlik as ’n
gevolg van” nie. Tog moet die resultaat (ontneming) wat wel intree, nie te ver verwyderd
wees van die diskriminerende maatreël of praktyk nie. Om as “as ’n gevolg van”
rasdiskriminerende maatreëls en praktyke te kwalifiseer, moet daar ten minste ’n redelike
verband tussen die diskriminerende maatreëls en praktyke van die staat aan die een kant en
die ontneming aan die ander kant wees: 94
I conclude that the term “as a result of” in the context of the Restitution Act is
intended to be less restrictive and should be interpreted to mean no more than “as a
consequence of” and not “solely as a consequence of”. It is fair to add that, on this
construction, the consequence should not be remote, which means that there should be
a reasonable connection between the discriminatory laws and practices of the State,
on the one hand, and the dispossession, on the other. For that determination, a
context-sensitive appraisal of all relevant factors should be embarked on.
Was die ontneming dus ’n gevolg van rasdiskriminerende wette of praktyke? Die bestaande
netwerk van diskriminerende maatreëls, beleide en praktyke op die oomblik van ontneming
het die Altenroxels in staat gestel om die huurarbeiderpraktyk en -regte sonder enige
voorskrifte of beperkings te beëindig. Die ontneming was dus ’n direkte gevolg van onbillike
maatreëls en staatsgesteunde praktyke wat spesifiek op die grondregte van swart persone van
toepassing was. 95 Die afskaffing van huurarbeiderregte was verder ook deel van die
oorhoofse apartheidsplan. 96 Wat staatsbetrokkenheid of -optrede betref, bevind die hof: 97
In my view, the causal connection under section 2 of the Restitution Act should not be
understood to require that the state or a public functionary should itself perform the
dispossession of rights in land. It is sufficient if the termination of rights in land is
permitted, aided and supported by racially discriminatory laws or practices of the state
or other functionaries exercising power. The question is not whether the dispossession
is effected by the state or a public functionary, but rather whether the dispossession
was a consequence of laws or practices put in place by the state or other public
functionary.
123

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Is die onderliggende rede vir die ontneming enigsins relevant, of behoort daar gewoon op die
rasdiskriminerende netwerk van die tyd gefokus te word? In hierdie verband bevind regter
Moseneke soos volg: 98
The individual and subjective motives of each farmer who terminated labour tenancies are
irrelevant. What matters is the impact of the laws, policies and practices of government on
the land interests of labour tenants. The wording used in section 2(1)(a) of the Restitution Act
and section 25(7) of the Constitution refers in the passive to a person dispossessed,
emphasizing that dispossession is an event or occurrence, rather than the conduct of any
agent.
Die konstitusionele hof bevind dus, anders as die vorige twee howe, dat die ontneming
inderdaad as gevolg van ’n rasdiskriminerende wet of praktyk ingetree het. In wese is dit so
omdat die besluit van die Altenroxels om die huurarbeiderregte sonder enige gevolge af te
skaf, deur die oorhoofse netwerk toegelaat, aangemoedig en moontlik gemaak is.
5. Bespreking
5.1 Implikasies van die verskillende benaderings
Omrede die hele Suid-Afrikaanse bestel in beginsel op ’n rassebasis gefunksioneer het, was
dit noodsaaklik om ’n raamwerk te ontwikkel waarin wetgewing en praktyke wat spesifiek
met die uitoefening van grondregte verband gehou het, vir doeleindes van grondrestitusie
geëvalueer kon word. In beide die Slamdien- en die Richtersveld-gewysde is die spesifieke
ontneming deur ’n statutêre maatreël moontlik gemaak en was die staat dus in effek by die
ontneming betrokke. Reeds in die Slamdien-saak is ’n doelmatige benadering gevolg
waartydens die historiese agtergrond en die oorkoepelende netwerk van rasdiskriminerende
maatreëls ook by interpretasie in ag geneem is. Tog het ’n doelmatige benadering in die
Slamdien-saak en die aanvanklike Richtersveld-uitspraak nie in ’n wye benadering neerslag
gevind nie, maar juis ’n meer beperkte of enger resultaat opgelewer. Dit het gebeur omdat die
doelmatige benadering aan ’n drie-vrae-toets gekoppel is wat in effek baie beperkend
gefunksioneer het, welke benadering ook in die a quo in Richtersveld nagevolg is. Gevolglik
is in beide die hoogste hof van appèl en die konstitusionele hof se uitsprake in Richtersveld
bevind dat die Slamdien-benadering te eng was en dat die fokus eerder op die impak van die
bepaalde statutêre maatreël of praktyk moet wees. As die impak van die bepaalde maatreël
rasdiskriminerend was, is daar wel aan die vereistes van die Restitusiewet voldoen. Omdat
staatsoptrede en betrokkenheid deur staatsamptenare en statutêre maatreëls in beide die
Slamdien- en Richtersveld-sake instrumenteel in die ontnemings was, is die optrede van
privaat individue nie in hierdie konteks ondersoek nie. Sodanige ondersoek na die optrede
van privaat persone is eers in die Popela-saak onderneem.
Maak dit egter saak of verskillende benaderings en toetse gevolg word? Sou daar werklik
verskillende resultate ingetree het? Die benaderings en toetse van onderskeidelik die
124

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Slamdien-saak en die Richtersveld-saak word vir hierdie doeleindes op die feitestel van die
Popela-saak toegepas om vas te stel of die resultaat sou verskil het.
In navolging van die drie-vrae-toets wat in die Slamdien-saak ontwikkel is, sou dit soos volg
in die Popela-feite verloop het:
a. Was die wet/praktyk ’n rasdiskriminerende maatreël?
b. Was die afskaffing van huurarbeiderregte ’n rasdiskriminerende praktyk?
c. Was die ontneming ’n resultaat van (a) of (b)?
Die antwoord op vraag (a) sou negatief wees, aangesien die besluit van die grondeienaars om
huurarbeiderskap af te skaf ’n private besigheidsbesluit was. Die optrede het ook nie ’n wet
betrek nie en was ook nie ’n rasdiskriminerende praktyk nie. Vraag (b) sou dus ook negatief
beantwoord word. Die spesifieke optrede van die grondeienaars was geensins
rasdiskriminerend nie; inteendeel, dit was ’n besigheidsbesluit wat in die belang van beste
boerderypraktyke geneem is. Gevolglik is die antwoord by vraag (c) ook “nee”, aangesien die
grondeienaars in elk geval huurarbeiderskap sou beëindig het. Dus, in navolging van die
Slamdien-benadering in die Popela-feitestel, sou die ontneming nie as gevolg van ’n
rasdiskriminerende wet of praktyk gewees het nie en sou die grondeis nie aan die vereistes
van artikel 2 voldoen het nie.
In navolging van die benadering wat in die hoogste hof van appèl en die konstitusionele hof
gevolg is in die Richtersveld-geval, is die vraag: Wat is die impak van die maatreël of praktyk
wat hier gevolg is? As die impak inderdaad rasdiskriminerend is, word daar wel aan artikel 2
van die Restitusiewet voldoen. Die optrede van die grondeienaars in die Popela-geval was die
beëindiging van huurarbeiderregte sonder enige vergoeding. Hier moet die geheelbeeld egter
in ag geneem word. Huurarbeiderpraktyke is nie net onder swart persone aangetref nie. 99 In
groot dele van die land was daar goedgevestigde praktyke van deelsaai waartydens minder
gegoede wit boere ’n stuk grond van ’n ander wit boer geokkupeer het en bepaalde saai- en
weidingsregte daarop gevestig het. Toe die wysigings aan die 1936-Wet in werking gestel is
en die gepaardgaande kennisgewings later gepubliseer is, het dit alle vorme van
huurarbeiderskap in die hele Suid-Afrika beïnvloed, ook gevalle waar wit persone
deelsaaiers, bywoners of huurarbeiders was. Die verskil was egter dat wit deelsaaiers vir hul
verliese vergoed is, dat hul gewoonlik van alternatiewe grond voorsien is of andersins deur
staatshulp ondersteun is. 100 Wat swart huurarbeiders betref, was daar in die reël egter geen
vergoeding, alternatiewe grond of staatshulp beskikbaar nie. Gevolglik was die impak van die
afskaffing van huurarbeiderskap en gepaardgaande regte inderdaad rasdiskriminerend.
Sou die Popela-gemeenskap suksesvol gewees het indien die impak-benadering op hul
feitestel nagevolg was? In die Richtersveld-uitsprake, waar die impak-benadering ontwikkel
is, was die ontneming steeds aan staatsoptrede, -wetgewing en -praktyke gekoppel. Hierdie
koppeling was egter afwesig in die Popela-saak, waar die optrede van privaat individue ter
sprake was. Dit is ook belangrik om in ag te neem dat die afskaffing van huurarbeiderregte
plaasgevind het vóórdatdie amptelike maatreëls vanaf owerheidsweë gepromulgeer was. Die
Richtersveld-benadering, waar daar op impak gefokus is, sou dus steeds nie die Popela-
125

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
gemeenskap se grondeis bekragtig het nie. Vir die Popela-gemeenskap om suksesvol te wees
met hul grondeis, moes ’n verdere ontwikkeling dus plaasvind.
In beide die a quo-uitsprake en die hoogste hof van appèl se uitsprake van die Popela-geval is
bevind dat daar geen kousale band tussen die ontneming (die besluit van die grondeienaars)
en rasdiskriminerende maatreëls of praktyke was nie. Gevolglik was die ontneming nie “as
gevolg van” ’n rasdiskriminerende wet of praktyk nie. In die konstitusionele hof se uitspraak
is beklemtoon dat die korrekte benadering die een is wat die doel van die Restitusiewet die
beste dien. 101 Afhangende van die spesifieke afdeling van die reg is daar verskillende
benaderings tot kousaliteit. Daar is veral klem daarop gelê dat kousaliteit vir doeleindes van
die Restitusiewet nie dieselfde is as vir doeleindes van die deliktereg of strafreg nie. Nie net
is die bedoeling van die ontnemer irrelevant nie, maar ook word restitusie-eise teen die staat
ingestel en is privaat persone geensins aanspreeklik nie. Om dus gewoon die “as-dit-nie-wasvir”-toets,
een van die algemeenste toetse in die deliktereg, 102 te gebruik is nie voldoende
nie. Daar sou egter wel aan die vereistes van artikel 2 van die Restitusiewet voldoen word as
aangetoon kon word dat die spesifieke ontneming “’n gevolg van” rasdiskriminerende
maatreëls of praktyke was en nie noodwendig “alleenlik as ’n gevolg (daar)van” was nie. 103
Omdat alle resultate tog op een of ander manier gevolge van handelinge of praktyke is, moet
hierdie taamlik breë kousale benadering ietwat getemper word. Regter Moseneke doen dit
deur te vereis dat daar tog ’n redelike verband tussen die wetgewing en praktyke van die staat
aan die een kant en die eindelike ontneming aan die ander kant moet wees. Wat onder
“redelik” verstaan word, sou van die feite van elke geval afhang. In wese was die besluit van
die Altenroxel-broers hier moontlik gemaak, ondersteun en aangevul deur die oorhoofse
netwerk van rasdiskriminerende maatreëls wat deur die staat daargestel is. In hierdie
besondere geval was daar dus wel ’n redelike verband tussen die besluit van die
grondeienaars en die oorkoepelende instaatstellende statutêre raamwerk.
5.2 Rol van die bepaalde interpretasie-benadering
Die enigste rede waarom die konstitusionele hof in die Popela-geval ’n ander slotsom as in
die a quo en die hoogste hof van appèl bereik het, was dat ’n ander benadering tot
interpretasie van die frase binne artikel 2 gevolg is. Soos reeds hier bo verduidelik, sou die
Slamdien-benadering en die impak-benadering van die Richtersveld-beslissing ook nie ’n
suksesvolle eis vir die Popela-gemeenskap daargestel het nie. Welke spesifieke
interpretasiebenadering word dus in die konstitusionele hof in die Popela-beslissing gevolg?
Die doelmatige benadering gekoppel aan teleologiese interpretasie word normaalweg met
betrekking tot interpretasie van die Grondwet gevolg. 104 In wese behels hierdie benadering
dat ’n spesifieke bepaling gesien moet word in die lig van die bepaling se doel, 105 sodat
substantiewe eerder as letterlike voldoening bereik kan word. So ’n benadering neig om weg
te beweeg van ’n streng regstegniese of legalistiese interpretasie. 106 Omdat die Restitusiewet
onlosmaaklik aan die Grondwet verbind is, 107 is ’n soortgelyke interpretasiebenadering dus
ook hier sinvol. 108
126

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Teleologiese interpretasie is ’n interpretasiebenadering wat op die geskiedenis gevestig is,
maar steeds toekomsgerig is. Met ander woorde, die verlede, vorige ervarings en lesse so
geleer, asook die geskiedenis, is hier relevant. 109 Alles in ag genome, ook die historiese
agtergrond, was die werklike vraag in hierdie konteks nie of die ontneming veroorsaak is
deur die staat of agente nie, maar eerder of die ontneming ingetree het “as ’n gevolg” van
bepaalde maatreëls en praktyke wat op ’n bepaalde tydstip gegeld het. As die sosiale,
ekonomiese en politieke agtergrond verder in ag geneem word wat die daarstel van die
Restitusiewet voorafgegaan het en wat dit inderdaad genoodsaak het, en die hedendaagse
grondwetlike waardes word oorweeg, is die slotsom duidelik dat die ontneming inderdaad ’n
gevolg van rasdiskriminerende maatreëls en praktyke was.
6. Jongste regspraak
Jacobs v Departement van Grondsake 110 is die mees onlangse beslissing wat fokus op artikel
2, in die besonder die “as gevolg van rasdiskriminerende wet of praktyk”-frase. Toe hierdie
uitspraak gelewer is, was daar dus reeds op konstitusionele-hof-vlak duidelikheid oor die
volgende:
• Oorhoofs word ’n algemene doelmatige benadering tot interpretasie gevolg,
waartydens die historiese agtergrond en die lesse wat in die verlede geleer is, ook
in ag geneem word. Dit is in beginsel ’n milddadige benadering.
• Wat kousaliteit of die oorsaaklikheidskwessie betref, is dit nou seker dat die
gewone deliktereg- of strafregbenaderings onvoldoende is en dat ’n eiesoortige
benadering spesifiek ten aansien van restitusie gevolg word. Dit behels ’n breë
konsep van kousaliteit wat inhou dat die conditio sine quo non-vereiste nie geld
nie en dat die bepaalde resultaat ’n gevolg moet wees en nie noodwendig die
enigste gevolg hoef te wees nie.
• Gekoppel aan die bogenoemde, behels ’n breë benadering dat daar ten minste ’n
redelike verband tussen die ontneming self en die oorhoofse rasdiskriminerende
wette of praktyke moet wees. Wat “redelike” behels, sal van die bepaalde
omstandighede en faktore van die spesifieke geval afhang.
• Gevolglik kwalifiseer die optrede (handelinge of nalate) van privaat persone ook
vir doeleindes van artikel 2 van die Restitusiewet.
Die Jacobs-gewysde is dus die eerste uitspraak waarin die Popela-benadering tot
interpretasie enersyds en dié ten aansien van kousaliteit andersyds weerspieël of toegepas kon
word.
6.1 Feite
Op 15 Julie 1893 is ’n sekere erf 38 in Upington in die Noord-Kaap (Gordonia) in erfpag aan
Abraham September (’n kleurlingpersoon) toegeken. 111 Hiervolgens het die erfpaghouer
vrylik oor die grond beskik, kon dit in ’n testament bemaak word of tydens sy leeftyd
vervreem word. 112 Nadat ’n gesamentlike testament opgestel is, sterf Abraham September in
1898 en word sy vrou (Elizabeth) as eksekutrise aangewys. In die boedel was onder meer ’n
127

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
plaas Oab en erf 38. In 1900 het prokureurs namens die eksekutrise ’n likwidasie- en
distribusierekening voorberei en is dit by die meester ingedien. Vir sewe jaar, tot en met
1907, het niks verder gebeur nie. Die plaas Oab is in 1907, nadat suksessiebelasting betaal is,
in die naam van die drie September-seuns geregistreer, waarna dit in dieselfde jaar aan ’n wit
koper verkoop is.
Nadat ’n onderhoud in 1909 met Elizabeth gevoer is oor die verskillende erflatings wat
betrokke was, is ontdek dat erf 38 nege jaar nadat die likwidasie- en distribusierekening
ingedien is, nog nie op Elizabeth se naam oorgedra was nie. Die meester het vervolgens die
magistraat opdrag gegee om die saak te ondersoek. Op 1 April 1918 is Elizabeth September
oorlede. Tot einde 1919 was alle paggelde ten aansien van erf 38 betaal. Sedert 1920 het een
van die lede van die September-familie, ene J.J. Steeneveld, gereeld per brief navraag gedoen
oor die afhandeling van die boedels van wyle Abraham en Elizabeth September. Hierdie
korrespondensie het ook die assistentmeester te Kimberley, die magistraat en die relevante
prokureurs betrek. 113 In reaksie op een van die briewe verklaar die magistraat in 1920
verkeerdelik dat Elizabeth September geen boedel nagelaat het nie en dat sy as armlastige
gesterf het. 114 In reaksie hierop het die assistentmeester vir Steeneveld ingelig dat die boedel
dus afgesluit word, dat daar niks vir die erfgename was nie en dat daar niks meer aan die saak
gedoen kon word nie. Beide die magistraat en die assistentmeester se briewe was verkeerd.
Die inligting in die relevante lêers het duidelik aangetoon daar nog nie met erf 38 gehandel
was nie en dat dit steeds in die boedel gesetel het. 115
Die September-familie se saak is daarna, in 1921, deur die African Political Organisation
verder gevoer. Dit het tot verdere korrespondensie tussen die betrokke partye en die meester
gelei. 116 In ’n poging om ’n eksekuteur vir Elizabeth September se boedel aangestel te kry,
het steeds nog meer briefwisseling gevolg. Die meester se antwoord in 1921 was weer eens
dat daar geen boedel was wat vereffen moes word nie en dat daar dus nie ’n eksekuteur
aangestel hoef te word nie. 117 Na nog ’n navraag rig die meester in April 1921 tog weer ’n
versoek aan die magistraat om ondersoek in te stel na wat geword het van erf 38 in Upington
wat in die boedel van wyle A. September was. 118 Die antwoord van die magistraat was soos
volg: 119
Erf No 38 is lying vacant and no Quit Rent, Divisional Council, Municipal or
Property Tax rates have been paid for some years past. In terms of the last will of
Abraham September the erf was bequeathed to his daughter Elizabeth September.
This party, as far as I can ascertain, died many years ago.
Dié antwoord het van die foute gewemel. Op grond van bostaande verklaring het die
uitvoerende komitee van die Unie van Suid-Afrika in 1924 aanbeveel dat erf 38 terugval na
die staat, aangesien “[it] has been abandoned, deserted and left derelict and the quitrent on
which is in arrear for more than five years”. 120 ’n Kansellasiekennisgewing is inderdaad op
20 Maart 1925 in die Staatskoerant ten aansien van erf 38 gepubliseer. Dieselfde dag is die
erfpag gekanselleer en erf 38 op die staat se naam oorgedra. 121 Die eiser se restitusie-eis is
gegrond op die ontneming wat deur die kansellasie en oordrag teweeggebring is.
128

6.2 Metode
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
In die lig van bostaande is die vraag voor die hof of die ontneming inderdaad “as gevolg van
rasdiskriminerende wet of praktyk” ingetree het. Hier ontleed die hof eers die rassegrondslag
en beweeg daarvandaan na die kousaliteitskwessie.
6.2.1 Rassegrondslag
Dit is interessant dat daar nie melding is van die doelmatige benadering tot interpretasie nie.
Dit is waarskynlik daaraan toe te skryf dat die interpretasiebenadering sedert die Popelabeslissing
’n gegewe is en dat die hof in elk geval die kwessie vanuit daardie perspektief
benader. Wat die hof egter hier doen, is om eerstens konsepte soos rassisme en rassewaan
uiteen te sit. Dit is nie in een van die vorige uitsprake waar die frase, “as gevolg van
rasdiskriminerende wet of praktyk”, ontleed was, gedoen nie. Rassisme behels die laking van
ander rasse, terwyl rassewaan ’n teoretiese leerstuk daarstel wat meerderwaardigheid van
sommige rasse jeens ander rasse reguleer. Rassisme is dus effektief ’n praktiese beliggaming
van rassewaan. 122 Pligsversuim, soos in hierdie onderhawige geval, kan dus uit rassisme of
rassewaan (of ook ander oorsake) voortspruit. Die uiteensetting van die konsepte alleen bring
nie werklik die kwessie verder nie. Die hof gaan egter verder en verklaar dat die spesifieke
optrede (of nalate) van die onderskeie amptenare (die magistraat en die meester) in die milieu
van rassisme en rassewaan wat op daardie tydstip voorgekom het, geëvalueer moet word. 123
Anders as in die vorige uitsprake, gaan die hof ook verder en verduidelik prakties hoe so ’n
rassegrondslag daargestel word. Die rassegrondslag is naamlik ’n feit in geskil wat deur die
eiser bewys moet word (facta probandum). Dit kan geskied deur direkte getuienis of deur
getuienis rakende ander feite (facta probantia), waaruit afleidings omtrent die feit in geskil
gemaak kan word, aan te bied. 124 In hierdie geval is die facta probantia die heersende klimaat
van rassewaan waarin handelinge en versuime van die twee amptenare plaasgevind het. Die
hof beklemtoon dat waarskynlikhede objektief beoordeel moet word en as daar meer as een
waarskynlikheid is, die hof die mees natuurlike en geloofwaardige gevolgtrekking vanuit
verskeie moontlikhede moet aanvaar, ondanks die beskikbaarheid van ander redelike
gevolgtrekkings. 125 Daar is verskeie waarskynlikhede vir die optrede van die twee amptenare:
hul kon gewoon traak-my-nie-agtig of agtelosig opgetree het, of hul kon in die sfeer van
bestaande rassewaan en rassisme opgetree het. Regter Gildenhuys bevind uiteindelik dat: 126
Na my oordeel regverdig die bewese primêre feit, te wete die klimaat van rassewaan,
die afleiding dat die handelinge en versuime van die magistraat en die meester waarop
die eiser hom beroep, aan een of meer van voormelde redes toe te skryf is. Myns
insiens is hierdie redes die mees waarskynlike redes, eerder as onbekwaamheid of
traak-my-nie-agtigheid. Die pligversakings teenoor die September-familie is so
skreiend dat ek beswaarlik kan aanvaar dat dit destyds ook by blankes algemeen
voorgekom het.
Die hof is dus tevrede dat die rassegrondslag inderdaad aanwesig was. Die volgende vraag
tree egter nou na vore: Was die heersende rassewaan werklik die (enigste) oorsaak vir die
129

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
ontneming? Of anders gestel, is die ontneming ’n gevolg van die rassewaan? Die hof
ondersoek vervolgens die kousaliteitskwessie.
6.2.2 Oorsaaklikheid
Die hof bevestig dat ’n eiesoortige kousaliteit by restitusiegevalle vereis word. 127 Sonder dat
die hele oorsaaklikheidskwessie herbeoordeel word, volg die hof gewoon die Popelabenadering.
Die herneem van die erf deur die staat was die direkte oorsaak van die
ontneming. Volgens die Popela-benadering moet daar ten minstens ’n redelike verband
tussen die ontneming (staatsoptrede) en die oorhoofse, rasdiskriminerende maatreëls of
praktyke wees om vir doeleindes van artikel 2 te kwalifiseer. Regter Gildenhuys verwoord dit
soos volg: 128
Indien bevind sou word dat die ontneming waarskynlik nie sou plaasgevind het nie
indien die boedel gedurende die vyf jaar ’n eksekuteur sou gehad het, of indien die erf
voor 1925 aan die betrokke erfgenaam of erfgename oorgedra sou gewees het, dan sal
die voormelde pligsversakings van die magistraat en van die meester as ’n oorsaak
van die ontneming beskou kan word. Dit is voldoende om, ooreenkomstig die norme
gestel deur Moseneke AHR, ’n reg op restitusie te vestig.
Die hof gaan vervolgens voort om die spesifieke nalate en pligsversuim van bogenoemde
twee amptenare uiteen te sit. 129 In ooreenstemming met die Popela-benadering bevind die hof
dan finaal dat: 130
Die handelinge en versuime van die magistraat en die meester, soos hierbo
uiteengesit, het na my oordeel gelei tot die ontneming van erf 38, al was dit nie die
enigste of selfs die hoofoorsaak van die ontneming nie.
6.3 Bespreking
In hierdie uitspraak word nie ’n nuwe of verdere toets of benadering ontwikkel om die
tersaaklike frase te interpreteer nie. Daar kan dus aangeneem word dat die doelmatige
benadering met ’n teleologiese element inderdaad die relevante benadering tot interpretasie
is. Soos in die Popela-gewysde beklemtoon, is van belang dat die gevolg wat inderdaad
intree, nie noodwendig die enigste gevolg hoef te wees nie, mits dit inderdaad een of ’n
gevolg is. In die Jacobs-beslissing is daar ietwat meer klem op die oorsaak van die
ontneming en nie soseer op die gevolg nie. Of anders gestel: regter Gildenhuys beklemtoon
dat die optrede van die amptenare tot die ontneming gelei het, al was dit nie die enigste of
selfs hoof-oorsaakvan die ontneming nie. Hoekom het die amptenare dan op ’n bepaalde
wyse opgetree wat tot die ontneming gelei het? Hulle het spesifiek so opgetree omdat dit
algemeen aanvaarbaar was as deel van die rassewaan of die klimaat van rassisme wat op
daardie tydstip gegeld het. ’n Mens kan moontlik selfs sê dat alle (staats)optrede in ’n mate
dus binne die sfeer van rassewaan plaasgevind het.
In die lig van die regspraakontwikkeling hier bo en die betreklik onlangse Jacobs-beslissing,
ontstaan die volgende vrae onvermydelik: As dit inderdaad die geval was dat staatsamptenare
130

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
binne ’n bepaalde, geldende rassewaankonteks opgetree het, is dit dan nog nodig om ’n
“redelike verband” tussen die ontneming en die oorhoofse maatreëls te vind? Sou dit nie
inhou dat alle (staats)optrede in beginsel dan rasdiskriminerend of rasgeoriënteerd was nie?
Indien wel, wat is die gevolge hiervan vir die oorsaaklikheidskomponent? Verder, is die
bedoeling of opset dan werklik irrelevant in hierdie konteks? Het staatsamptenare dan nie juis
bedoel om te diskrimineer op grond van ras nie, aangesien hul hele optrede en al hul besluite
intens deur die rassewaan van die tyd beïnvloed en selfs voorgeskryf is? Aan die ander kant:
Indien ’n mens nie so ver kan gaan om algemene rassewaan en gevolglike rasse-optrede te
aanvaar nie, hoe gaan die redelike verband hoegenaamd vasgestel word? Wat is die
implikasies hiervan vir die oorsaaklikheidskomponent?
7. Slotsom
Oor die jare is drie afsonderlike benaderings of toetse ontwikkel om te bepaal of ’n
ontneming as gevolg van ’n rasdiskriminerende wet of praktyk vir doeleindes van artikel 2
van die Restitusiewet plaasgevind het. Die eerste benadering is in ooreenstemming met ’n
doelmatige benadering in die Slamdien-gewysde ontwikkel. Hierdie benadering het in ’n
drie-vrae-toets neerslag gevind. Die toets was juis streng om ’n stortvloed van eise te
verhoed, aangesien die hele Suid-Afrika in elk geval op ’n rassebasis gefunksioneer het. Die
impak-toets is daarna in die Richtersveld-beslissing ontwikkel op die basis dat die Slamdienbenadering
te eng en rigied was. Die mees resente konstitusionele-hof-uitspraak wat spesifiek
op hierdie kwessie gefokus het, naamlik die Popela-beslissing, volg ’n doelmatige
benadering gekoppel met ’n teleologiese interpretasie. In direkte kontras met die
oorspronklike Slamdien-benadering is die Popela-konsep van kousaliteit ’n breë konsep,
maar getemper deur redelikheid. Hierdie benadering beteken dat die optrede van privaat
persone dus ook binne die konteks van artikel 2 van die Restitusiewet kan val.
Dit is gevolglik baie duidelik dat die eindresultaat, naamlik of ’n ontneming inderdaad as
gevolg van ’n rasdiskriminerende wet of praktyk ingetree het, deur die spesifieke benadering
of toets wat gebruik is, bepaal is.
Die jongste gewysde, Jacobs, het nie ’n nuwe toets of benadering ontwikkel nie. Die hof se
ontleding en bewoording van ’n rassedimensie beklemtoon presies hoe rasgeoriënteerd die
Suid-Afrikaanse samelewing in die algemeen en die staatsektore in die besonder
gefunksioneer het. Die bevinding in Jacobs, dat optrede deur rassewaan enersyds en rassisme
andersyds bepaal is, is nie onbekend of nuut nie. Dit eggo in ’n mate die perspektief wat jare
gelede reeds in die Slamdien-saak beklemtoon is, naamlik dat alle dele van die samelewing
op ras gefunksioneer het. Hierdie perspektief het die hof in die Slamdien-saak juis genoop om
’n beperking te ontwikkel om ’n stortvloed van eise te verhoed. In effek het die Jacobsbeslissing
dieselfde vertrekpunt geneem as waarmee die Slamdien-beslissing afgesluit het,
naamlik dat bykans alle optrede en handelinge in Suid-Afrika binne ’n bepaalde milieu van
rassewaan plaasgevind het.
131

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Is ons dus nou, na etlike jare en verskeie toetse, moontlik terug by Slamdien? In hierdie
konteks bly die vraag hoe howe in toekomstige eise te werk sal gaan om die “redelike
verband” vas te stel ten einde die kousaliteitskwessie te temper, steeds onbeantwoord.
Bibliografie
Badenhorst, P.J., J.M. Pienaar en H. Mostert. 2006. Silberberg and Schoeman’s law of
property. Durban: LexisNexis.
Beinart, W. en S. Dubow (reds.). 1995. Segregation and apartheid in twentieth-century South
Africa. Londen: Routledge.
Bennett, T.W. 1996. African land – A history of dispossession. In Zimmermann en Visser
(reds.) 1996.
Carey Miller, D.L. en A. Pope. 2000. Land title in South Africa. Kaapstad: Juta.
Changuion, L. en B. Steenkamp. 2011. Omstrede land: Die historiese ontwikkeling van die
Suid-Afrikaanse grondvraagstuk, 1652-2011. Pretoria: Protea Boekhuis.
Cross, C. en R. Haines (reds.). 1988. Towards freehold: Options for land and development in
South Africa’s black rural areas. Kaapstad: Juta.
Devenish, G. 2006. African Christian Democratic Party v. Electoral Commission: The new
methodology and theory of statutory interpretation in South Africa. South African Law
Journal, 123(3):399–408.
Du Plessis, L.M. 2002. Re-interpretation of statutes. Durban: Butterworths.
—. 2007. Interpretation. In Woolman, Roux en Bishop (reds.) 2007.
Du Plessis, W., N.J.J. Olivier en J.M. Pienaar. 2004. Land matters: new developments. SA
Publiekreg, 19(1):212–29.
Haines, R. en C. Cross. 1988. An historical overview of land policy and tenure in South
Africa’s black areas. In Cross en Haines (reds.) 1988.
Jackson, P. en D.C. Wilde (reds.). 1997. The reform of property law. Dartmouth: Ashgate
Publishing.
Jaichand, V. 1997. The restitution of land rights: A workbook. Johannesburg: Lex Patria.
Keegan, T. 1996. Colonial South Africa and the origins of the racial order. Charlottesville:
University Press Virginia.
132

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Le Roux, W. 2006. Directory provisions, section 39(2) of the Constitution and the ontology
of statutory law. SA Publiekreg, 21(2):382–401.
Legassick, M. 1995. British hegemony and the origins of segregation in South Africa, 1901-
14. In Beinart en Dubow (reds.) 1995.
Liebenberg, S. 2010. Sosio-Economic rights: adjudication under a transformative
constitution. Kaapstad: Juta.
McCarthy, J.J. 1988. African land tenure as a popular issue and power relation in South
African urban and peri-urban areas. In Cross en Haines (reds.) 1988.
Mostert, H. en M.J. de Waal (reds.). 2011. Essays in Honour of CG van der Merwe.
Kaapstad: LexisNexis.
Pienaar, J.M. 1998. Farm workers: extending security of tenure in terms of recent legislation.
SA Publiekreg, 13(2):423–37.
—. 2011. “Unlawful occupier” in perspective: history, legislation and case law. In Mostert en
De Waal (reds.) 2011.
Pienaar, J.M. en J. Brickhill. 2007. Land. In Woolman, Roux en Bishop (reds.) 2007.
Singh, A. 2009. An illustration of the teleological interpretation par excellence: DLA v
Goedgelegen Tropical Fruits (Pty) Ltd 2007 6 SA 199 (CC). Tydskrif vir die Hedendaagse
Romeins-Hollandse Reg, 72(2):336–45.
Spilg, B. 2007. Popela – the Constitutional Court, racial discrimination and causation.
Advocate, 20(2):42—4.
http://www.sabar.co.za/law-journals/2007/august/2007-august-vol020-no2-pp42-44.pdf (15
Mei 2012 geraadpleeg).
Van der Merwe, C.G. en J.M. Pienaar. 1997. Land reform in South Africa. In Jackson en
Wilde (reds.) 1997.
Van der Walt, A.J. 1990. Towards the development of post-apartheid land law: an
explanatory survey. De Jure, 23(1):1–45.
—. 2005. Constitutional property law. Kaapstad: Juta.
—. 2009. Property in the margins. Oxford: Hart Publishing.
—. 2011. Constitutional property law. Kaapstad: Juta.
Walker, C. 2008. Landmarked: Land claims and land restitution in South Africa.
Johannesburg: Jacana.
133

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Wolpe, H. 1995. Capitalism and cheap labour power in South Africa: from segregation to
apartheid. In Beinart en Dubow (reds.) 1995.
Woolman, S., T. Roux en M. Bishop (reds.). 2007. Constitutional Law of South Africa.
Kaapstad: Juta.
Zimmermann, R. en D. Visser (reds.). 1996. Southern Cross: Civil and Common Law in
South Africa. Kaapstad: Juta.
Zulu, P. 1988. The inadequacies of reform: Land and the Freedom Charter. In Cross en
Haines (reds.) 1988.
Eindnotas
1 Die Swart Grond Wet 27 van 1913 is op 19 Junie 1913 in werking gestel en in 1991
herroep. Sien veral Changuion en Steenkamp (2011:133–8); Bennett (1996:65–94);
Legassick (1995:43–60); Haines en Cross (1988:73–92).
2 Changuion en Steenkamp (2011:166–75); Bennett (1996:82–6); Wolpe (1995:60–91).
3 Sien veral McCarthy (1988:122–7).
4 Die Wet op Groepsgebiede 41 van 1950 is vervang deur die Wet op Groepsgebiede 77 van
1957 en nog later deur die Wet op Groepsgebiede 36 van 1966.
5 Sien in die algemeen Beinart en Dubow (1995).
6 Badenhorst e.a. (2006:585).
7 Badenhorst e.a. (2006:586).
8
Van der Merwe en Pienaar (1997:334–380); Van der Walt (2005:1–4); Pienaar en Brickhill
(2007:1-3).
9 Van der Walt (2009:3–4); Liebenberg (2010:2–7); Pienaar en Brickhill (2007:3–5); Van der
Walt (1990:1–45); Van der Merwe en Pienaar (1997:350–7).
10 Artt. 121–123 – sien Badenhorst e.a. (2006).
11 Ooreenkomstig art. 25(5) van die finale Grondwet. Sien in die algemeen Badenhorst e.a.
(2006:593–606); Pienaar en Brickhill (2007:25–52).
12 Ooreenkomstig art. 25(6) van die finale Grondwet. Sien in die algemeen Badenhorst e.a.
(2006); Pienaar en Brickhill (2007:10–25).
13 Ingevolge art. 25(7) van die finale Grondwet. Sien veral in die algemeen Walker (2008).
134

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
14 Sien vir ’n volledige uiteensetting van die redes vir die daarstel van die wet, die
hoofoogmerke, die instellings waarvoor dit voorsiening maak, asook die prosedures ter
sprake Carey Miller en Pope (2000:313–97); Badenhorst e.a. (2006:629–51); Jaichand
(1997); Pienaar en Brickhill (2007:52–68).
15 Art. 1(2)(a) en (b) van die Wet. Dit behels dat geen persoon aanspraak kan maak op
restitusie indien (a) billike en regverdige vergoeding, soos uiteengesit in art. 25(3) van die
finale Grondwet, reeds betaal is; of (b) enige ander vergoeding wat billik en regverdig is,
bereken op die oomblik van ontneming, reeds t.a.s. van die ontneming ontvang is nie. Art.
25(3) van die finale Grondwet bepaal dat die bedrag van vergoeding en die tyd en wyse van
betaling regverdig en billik moet wees en dat dit ’n billike ewewig moet toon tussen die
openbare belang en die belange van diegene wat geraak word, met inagneming van alle
relevante omstandighede.
16 Art. 2(1)(a) van Wet 22 van 1994.
17 Minister of Land Affairs v Slamdien 1999 4 BCLR 413 (GH).
18 Sien Badenhorst e.a. (2006:635–7).
19 “Racial spatial segregation”.
20 Richtersveld Community v Alexkor Ltd 2001 3 SA 1293 (GH).
21 Popela Community v Department of Land Affairs and Goedgelegen Tropical Fruits (Pty)
Ltd 2005-6-03 saaknr. 52/00 (GH).
22 Jacobs v Departement van Grondsake 2011 6 SA 279 (GH).
23 Art. 121 van die tussentydse Grondwet 200 van 1993 het voorsiening gemaak vir die
daarstel van ’n parlementswet wat restitusie en aangeleenthede wat daarmee verband hou,
reguleer; art. 122 het voorsiening gemaak vir ’n kommissie op die herstel van grondregte en
art. 123 vir ’n grondeisehof. Sien ook Pienaar en Brickhill (2007:1–5).
24 Art. 8(2) van die tussentydse Grondwet het die gelykheidsklousule behels wat ’n verbod op
onbillike diskriminasie bevat het. Tans is die gelykheidsklousule in art. 9(3) van die
Grondwet.
25 Pienaar en Brickhill (2007:5–8); sien ook die bespreking by par. 5.2 hier onder; sien Van
der Walt (2011:13).
26 Hierdie omskrywing is in 1997 ingevoeg deur art. 2(k) van die Wysigingswet op
Grondherstel- en Grondhervormingswette 63 van 1997.
27 Ingevoeg deur art. 2(k) van Wet 63 van 1997.
28 Dié wet is slegs in Engels uitgevaardig en gevolglik bestaan daar geen amptelike
Afrikaanse vertaling nie. ’n Vrye Afrikaanse vertaling van die frase kan egter soos volg lyk:
“die verskaffing (voorsiening) of voortgesette verskaffing van gebrekkige
135

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
(ondergeskikte/mindere) dienste aan enige rasgroep, vergeleke met dié van enige ander
rasgroep”.
29 Sien in die algemeen Badenhorst e.a. (2006:630–4); Du Plessis e.a. (2004:212–29).
30 Sien veral Abrams v Allie 2004 4 SA 534 (HHA) en Ex Parte Pillay 2004-9-13 saaknr.
1/99 (GH) vir ’n uiteensetting van die funksionering van die verskillende
Groepsgebiedewette. Vgl. Pienaar (2011:317–20). Basies het die proklamasie van ’n area as
’n “kleurlinggroepsgebied” beteken dat slegs persone van kleurlingafkoms regte in die
bepaalde gebied kon vestig en uitoefen. Groepsgebiede het van “beheerde gebiede” verskil.
In lg. geval het dit beteken dat na proklamasie as ’n beheerde gebied, persone slegs
eiendomsreg aan ander persone van dieselfde ras kon oordra. M.a.w., ’n wit persoon kon
eiendomsreg slegs aan ’n wit persoon oordra en ’n Indiër-persoon eiendomsreg slegs aan ’n
ander Indiër-persoon. Sodoende is die bestaande rassesamestelling binne ’n bepaalde gebied
beheer.
31 “Purposive approach” soos in Minister of Land Affairs v Slamdien par. 12–16.
32 “Generous approach”.
33 “Legalistic perspective”.
34 Minister of Land Affairs v Slamdien par. 15.
35 Par. 26.
36 Minister of Land Affairs v Slamdien par. 31; sien ook Carey Miller en Pope (2000:241–2);
Badenhorst e.a. (2006:635–6).
37 433I.
38 Sien 432C.
39 432I.
40 433G.
41 434E.
42 “In consequence of”.
43 “Caused by”.
44 “Resulting in”. Sien 434G–435C; vgl. die bespreking by par. 4.3.3 hier bo.
45 435D.
46 “Determinative cause”.
47 Par. 44.
136

48 Richtersveld Community v Alexkor Ltd 2001 par. 76–96.
49 1338D–H.
50 1346B–D.
51 1346F–1347B, 1347F–G.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
52 Die grondeis was ook om ander redes onsuksesvol: weens die spesifieke benadering wat
hier gevolg is, het die hof bevind dat die ontneming voor die 1913-afsnydatum plaasgevind
het (naamlik in 1847) en dat daar geen bewyse was dat die regering en/of amptenare se
versuim om grondregte te beskerm aan rasse-oorwegings toegeskryf kon word nie – sien
1346B–D. Sien ook Badenhorst e.a. (2006:536).
53 Richtersveld Community v Alexkor Ltd 2003 6 SA 104 (HHA).
54 Sien par. 90 e.v.
55 Proklamasie 1 van 1929–01–03.
56 Proklamasie 250 van 1931–07–17.
57 Proklamasie 158 van 1963–06–158.
58 Ingevolge art. 19(1)(a).
59 Ingevolge art. 22.
60 Ingevolge art. 23.
61 Par. 97 – “too restrictive”.
62 Par. 99.
63 Par. 105.
64 Par. 110.
65 Alexkor Ltd v Richtersveld Community 2004 5 SA 460 (KH).
66 Sien par. 47–58.
67 Par. 95.
68 Par. 99.
69 Par. 97.
70 Par. 99.
137

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
71 Popela Community v Department of Land Affairs and Goedgelegen Tropical Fruits (Pty)
Ltd 2005-6-03 saaknr. 52/00 (GH).
72 Popela Community v Goedgelegen Tropical Fruits (Pty) Ltd 2007 2 SA 21 (HHA) par. 12.
73 Popela (HHA) par. 6.
74 Popela (HHA) par. 9.
75 Sien ook Spilg (2007:43–4).
75 Popela Community v Goedgelegen Tropical Fruits (Pty) Ltd 2007 2 SA 21 (HHA).
77 Popela (HHA) par. 2.
78 Popela (HHA) par. 6.
79 Popela (HHA) par. 8.
80 Popela (HHA) par. 14.
81 Department of Land Affairs (Popela Community) v Goedgelegen Tropical Farms (Pty) Ltd
2007 6 SA 199 (KH).
82 Department of Land Affairs (KH) par. 6–19.
83 Department of Land Affairs (KH) par. 6.
84 Welke ontneming nie onder die Restitusiewet aangespreek kon word nie, omdat dit voor
die afsnydatum van 1913 was – Department of Land Affairs (KH) par. 11.
85 Department of Land Affairs (KH) par. 18.
86 Department of Land Affairs (KH) par. 19.
87 Department of Land Affairs (KH) par. 50.
88 Department of Land Affairs (KH) par. 51 e.v.
89 Department of Land Affairs (KH) par. 54 e.v.
90 Department of Land Affairs (KH) par. 55.
91 Department of Land Affairs (KH) par. 56.
92 Department of Land Affairs (KH) par. 57–63.
93 Department of Land Affairs (KH) par. 63.
138

94 Department of Land Affairs (KH) par. 69.
95 Department of Land Affairs (KH) par. 73.
96 Department of Land Affairs (KH) par. 75.
97 Department of Land Affairs (KH) par. 76.
98 Department of Land Affairs (KH) par. 80.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
99 Department of Land Affairs (KH) par. 72. Sien ook Pienaar (1998:423–8); Wolpe
(1995:78–87).
100 Par. 72. Sien ook Spilg (2007:44).
101 Par. 53–5.
102 Par. 67.
103 Par. 69.
104 Sien bv. S v Mlungo 1995 7 SA 793 (KH); S v Makwanyane 1995 3 SA 391 (KH). Sien
Du Plessis (2002:115) vir meer inligting rakende interpretasie van die Grondwet in die
algemeen. Sien vir interpretasie van sosio-ekonomiese regte in die besonder Liebenberg
(2010:43–76).
105 Devenish (2006:403); Le Roux (2006:382–401).
106 Le Roux (2006:388).
107 Department of Land Affairs (KH) par. 53.
108 Par. 53. Sien veral Van der Walt (2011:12–5); sien ook verder Singh (2009:336–45).
109 Du Plessis (2002:248-9).
110 2011 6 SA 279 (GH).
111 Sien volledigheidshalwe egter Jacobs v Departement van Grondsake 2011 6 SA 279 (GH)
par. 5–42.
112 Par. 9.
113 Sien par. 22–37.
114 Par. 26.
115 Par. 27.
116 Par. 29–34.
139

117 Par. 34.
118 Par. 34.
119 Sien par. 35.
120 Par. 36.
121 Par. 37.
122 Par. 73.
123 Par. 75.
124 Par. 83.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
125 Par. 85 – “more natural, or plausible, conclusion from among several conceivable ones,
even though that conclusion be not the only reasonable one”.
126 Par. 87.
127 Par. 88–9.
128 Par. 91.
129 Par. 92–3.
130 Par. 94.
140

Opsomming
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Jurisdiksiegrondslae vir die vervolging van
internasionale misdade met verwysing na Suid-
Afrika se verpligtinge as lidstaat van die
internasionale strafhof
Neels Swanepoel
Neels Swanepoel: Departement Proses- en Bewysreg, Universiteit van die Vrystaat
Onlangse gebeure – veral die Noord-Gautengse hoë hof se tersydestelling van die Suid-
Afrikaanse nasionale direkteur van openbare vervolging en die Suid-Afrikaanse Polisiediens
se besluit om nie misdade teen die mensdom wat Zimbabwiese burgers in 2007 in Zimbabwe
gepleeg het, te ondersoek nie – vorm die agtergrond vir hierdie artikel oor die Wet op die
Implementering van die Statuut van Rome oor die Internasionale Strafhof 27 van 2002 (“die
Implementeringswet”) en die implikasies van sodanige implementeringswetgewing vir
lidstate van die internasionale strafhof (“die hof”).
Aangesien die hof self slegs oor aanvullendheidsjurisdiksie beskik en dus net kan optree
indien die veiligheidsraad of ’n lidstaat hom so versoek, óf ’n lidstaat self nie vervolging wil
of kan instel nie, verplig dit lidstate van die hof om universele jurisdiksie uit te oefen en
plegers van internasionale misdaad nasionaal te vervolg. In Suid-Afrikaanse verband het die
uitvaardiging van die Implementeringswet statutêre inhoud aan die uitoefening van universele
jurisdiksie verleen. Aan die hand van die Implementeringswet beskou hierdie artikel dus die
erns waarmee die land sy verpligtinge as lidstaat van die hof benader.
Hoewel die regverdiging van universele jurisdiksie histories met grondgebied en nasionaliteit
(of die gebrek daaraan) verband hou, toon hierdie artikel voorts dat die internasionale
gemeenskap se afsku van ’n misdaad eerder nou as regverdiging vir vervolging deur
universele jurisdiksie dien. Universele jurisdiksie gaan dus deesdae om die beskerming van
die belange en waardes van die internasionale stategemeenskap.
Laastens doen die artikel ook ’n moontlike wysiging van die Implementeringswet, óf die
instel van beleidsraamwerke, aan die hand om uitdruklik voorsiening te maak vir ondersoeke
na – eerder as net verhore van – internasionale misdaad ingevolge universele jurisdiksie.
Hierdie voorstel spruit uit die hofuitspraak in bogenoemde Zimbabwe-saak, wat die
staatsorgaan se ondeurdagte besluit om nié ’n ondersoek na die internasionale misdaad van
marteling in te stel nie, hersien het.
Trefwoorde: aanvullendheidsjurisdiksie; Implementeringswet; internasionale misdade;
internasionale strafhof; jurisdiksie; universele internasionale misdade
141

Abstract
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Jurisdictional bases for the prosecution of international crimes with reference to South
Africa’s obligations as a member state of the international criminal court
The recent judgement of the North Gauteng high court in Southern African Litigation Centre
v National Director of Public Prosecutions is the contextual background of the article. In this
judgement the applicants were successful in an application to review and set aside a decision
by the Director of Public Prosecutions and the South African Police Services not to
investigate alleged crimes against humanity that occurred in Zimbabwe in 2009 by members
of the security forces in that country against a number of Zimbabwean citizens. Incidental to
this judgement, the press has also recently reported that the director of public prosecutions
has agreed to investigate alleged crimes against humanity that occurred at the order of the
exiled former president of Madagascar currently living in South Africa.
South Africa is a member state of the Statute of Rome which created the international
criminal court. The Statute of Rome has been incorporated in domestic legislation in terms of
the Implementation of the Statute of Rome Act 27 of 2002. The stipulations in this act are the
legal basis on which the application in the Zimbabwe case was made and in terms of which
the request to the Director of Public Prosecutions to investigate the alleged slaughter in
Madagascar was made earlier this year.
The article sets out to describe the jurisdictional base of the international criminal court and
shows that its jurisdiction is conservative in scope. It shows that in terms of the Statute of
Rome it was agreed by member states that the primary responsibility to investigate and
prosecute criminals on counts of genocide, crimes against humanity, war crimes and the
crime of aggression (once that crime has been defined by the international community) is that
of member states. This is referred to as “complementarity jurisdiction” and the concept is
explained.
This jurisdictional scheme is now clearly contained in South Africa’s Implementation Act.
One of the cornerstone provisions of this act (following on the provisions of the Statute of
Rome) is the incorporation of the international principle of universal jurisdiction. This
principle has now found domestic statutory recognition in the Implementation Act. The
article explains the origins and application of universal jurisdiction. It focuses on the two
versions of universal jurisdiction, which, in its narrower application, requires that in order to
prosecute international crimes the presence of the accused person is required on the territory
of the prosecuting state. The more liberal version of universal jurisdiction is that it may be
applied even in the absence of the accused person when charges are brought.
The provisions of the Implementation Act in giving statutory recognition to the principle of
universal jurisdiction inevitably leads to an investigation into South Africa’s legal obligations
in terms of its membership of the international criminal court. These obligations and their
significance with regard to ending a cycle of impunity that has traditionally attached to the
perpetrators of international crimes are highlighted.
Apart from the fact that the North Gauteng judgement in the Zimbabwe case was, therefore,
the first occasion on which a South African court was called on to apply the stipulations of
142

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
the Implementation Act, it was further called on to direct an investigation into alleged
international crimes where the accused persons are absent from South African soil. The court
in the Zimbabwe case was therefore called on to examine the scope, objects and
commitments of not only the Implementation Act but also other statutory enactments with
which this article deals.
Section 4(3) of the Implementation Act stipulates that all international crimes in terms of the
act are “deemed” to have taken place on South African soil. It is argued in this article that this
stipulation waylays any doubts of the clear intention of the South African legislator to give
domestic statutory recognition to the principle of universal jurisdiction. Furthermore, it points
to the serious intention and resolve of South Africa as a member state of the International
criminal court to break the traditional cycle of impunity against prosecution which has often
been accorded perpetrators of international crimes.
Any decision by an organ of state in South Africa must further be considered against the
backdrop of constitutional considerations of reasonableness and fairness to which the article
briefly refers. Key provisions and relevant considerations in the South African Constitution in
relation to the investigation in casu are sections 195, 231 and 232. The overriding impact of
these constitutional duties is that all actions of organs of state must meet the principle of
legality. If, therefore, the Implementation Act allows the investigation and prosecution of
international crimes, then it follows that the decision not to investigate alleged crimes of
humanity in the Zimbabwe case did not meet these criteria.
Because the Implementation Act in its current form does not make provision for the
investigation of international crimes as opposed to its clear intention to provide for the
prosecution thereof, it is proposed that for the sake of legal certainty amendments to the
Implementation Act ought to be considered. Be that as it may, the article argues that there are
clear indications in the act itself, as well as in the South African Police Service Act, the
judgement in the Zimbabwe case is warranted.
In is notable that soon after this judgement, the Director of Public Prosecutions agreed to
investigate alleged crimes against humanity committed in Madagascar. A notable difference
between the facts in the Zimbabwe and Madagascar situations is that in the latter case the
person to be investigated finds himself on South African soil. It is submitted that in terms of
section 4(2) (the “deeming provision”) of the Implementation Act, this ought not to be an
obstacle for an appeal court in the Zimbabwe judgement.
Key words: complementarity jurisdiction; Implementation Act; international crimes;
international criminal court, Implementation Act; jurisdiction; universal jurisdiction
1. Inleiding
Die belang van die totstandkoming van die permanente internasionale strafhof is al
gelykgestel met die totstandkoming van die Verenigde Nasies. 1 Dit is egter eers by die
ontleding van die implikasies van nasionale implementeringswetgewing ingevolge die Statuut
van Rome 2 dat die volle omvang van die totstandkoming van die internasionale strafhof
(hierna “die hof”) en lidmaatskap daarvan eintlik blyk. Hoewel die jurisdiksiegrondslag van
143

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
die hof heel konserwatief is, is die implikasies van hierdie jurisdiksie verreikend vir sy
lidstate.
Lidstate se implementeringswetgewing, soos dié van Suid-Afrika in die vorm van die Wet op
die Implementering van die Statuut van Rome oor die Internasionale Strafhof 27 van 2002
(hierna “die Implementeringswet”), volg ’n volkeregtelike jurisdiksiebeginsel wat as
universele jurisdiksie bekend staan. Universele jurisdiksie is ’n regstreekse uitvloeisel van die
aanvullende jurisdiksionele aard van die internasionale strafhof. Gedagtig aan die
hoofontstaansrede van die hof – naamlik om die ernstigste internasionale misdade ter
aanvulling van nasionale strafjurisdiksies te vervolg 3 – onderstut hierdie sogenaamde
aanvullendheidsjurisdiksie van die hof immers juis lidstate se uitoefening van universele
jurisdiksie.
Ten einde Suid-Afrika se verpligtinge as lidstaat van die hof te verstaan, ontleed hierdie
artikel eerstens die konsep universele jurisdiksie, waarna dit die aanvullingsbeginsel van
jurisdiksie in oënskou neem. Daar word deurgaans na sowel Suid-Afrika se verpligtinge as
lidstaat van die hof as na die Suid-Afrikaanse Implementeringswet verwys. Wat die Suid-
Afrikaanse Implementeringswet betref, verleen ‘n onlangse uitspraak van die Noord-
Gautengse hoë hof en die tersydestelling van ’n besluit deur die Suid-Afrikaanse nasionale
direkteur van openbare vervolging en die Suid-Afrikaanse Polisiediens om nie misdade teen
die mensdom wat in 2007 in Zimbabwe gepleeg is, te ondersoek nie (hierna “die Zimbabwesaak”),
kontekstuele agtergrond aan die artikel. 4 Daar was ook onlangs berigte dat ’n
nieregeringsorganisasie die Suid-Afrikaanse vervolgingsgesag versoek het om die eertydse
president van Madagaskar, wat tans in ballingskap in Suid-Afrika woon, op aanklagte van
beweerde misdade teen die mensdom drie jaar gelede in Madagaskar te ondersoek. 5 Die
artikel verwys ten slotte na aspekte van geregtelike hersiening van sodanige besluite deur
staatsorgane.
2. Die jurisdiksie van die internasionale strafhof
Die hof het jurisdiksie oor volksmoord, misdade teen die mensdom, oorlogsmisdade en
aggressie. 6 Aggressie as misdaad sal egter binne die hof se jurisdiksie val eers sodra ’n
bepaling ingevolge artikels 121 en 123 van die Statuut van Rome aanvaar word wat die
misdaad omskryf en die voorwaardes vir sodanige jurisdiksie neerlê. 7 In die praktyk beteken
dit dus dat die internasionale gemeenskap eers ’n aanvaarbare definisie van aggressie moet
formuleer. 8 Wat egter van groter belang is vir doeleindes van hierdie artikel, en voordat die
voorgeskrewe elemente van hierdie misdade in ag geneem word, is dat ’n sekere vlak van
gruwel vereis word voordat die internasionale strafhof jurisdiksie sal hê. Dit word reeds in
die aanhef van die Statuut van Rome duidelik.
Die aanhef verwys na “ondenkbare wandade” wat die “kollektiewe bewussyn van die
internasionale gemeenskap diep skok”. Later noem die aanhef weer dat die hof tot stand
gebring is om die “ernstigste misdade wat die hele internasionale gemeenskap raak”, te
144

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
vervolg. Ook in die aanhef word die grondslag vir die hof se aanvullendheidsjurisdiksie gelê.
Dit sluit af deur uitdruklik te bepaal dat die hof se jurisdiksie die nasionale jurisdiksie van
lidstate sal aanvul. 9 Die aanhef verwys ook na die doelstelling om deur die oprigting van die
hof volhoubare respek vir en afdwinging van internasionale geregtigheid te bewerkstellig.
Hiérin lê dan die gewigtigheid van lidstate se verpligtinge ingevolge die Statuut van Rome,
naamlik dat die internasionale strafreg state nie net toelaat om plegers van internasionale
misdade te vervolg nie, maar lidstate inderwaarheid daartoe verplig. 10 Die prosesregtelike
beginsel waarmee dit gedoen kan word, is die beginsel van universele jurisdiksie. 11 Voordat
bepaalde aspekte van Suid-Afrika se Implementeringswet in oënskou geneem word, moet dié
beginsel dus eers aan bod kom, wat ook Suid-Afrika se verpligtinge as lidstaat van die hof
beter sal toelig.
3. Universele jurisdiksie
3.1 Algemeen
Die volkeregtelike konteks van jurisdiksie erken staatsregtelike soewereiniteit. Staatsregtelike
soewereiniteit sluit in ’n staat se eksklusiewe reg om wetgewende, uitvoerende en
regsprekende gesag binne sy gebiedsgrense uit te oefen. 12 Staatsregtelike soewereiniteit gaan
hand aan hand met die beginsel van die soewereine gelykheid van state. 13
In ’n algemeen prosesregtelike sin van jurisdiksie wat misdaad betref, moet daar ’n skakel, of
neksus, tussen die hof en die misdaad bestaan (die sogenaamde ratione jurisdictionis).
Hierdie neksuskan verband hou met grondgebied of territorialiteit (waar die staat jurisdiksie
uitoefen omdat die misdaad op sy grondgebied gepleeg is), nasionaliteit (waar jurisdiksie
uitgeoefen word omdat die misdadiger of slagoffer ’n burger van die staat is) en sogenaamde
belangejurisdiksie (waar jurisdiksie uitgeoefen word omdat die bepaalde staat ’n gevestigde
belang het in die reg wat deur die misdryf geskend is). Jurisdiksie word egter hoofsaaklik, en
meestal, op grond van grondgebied of nasionaliteit uitgeoefen. 14
Ingevolge die beginsel van universele jurisdiksie, en in die geval van sekere misdade, kan
enige van hierdie skakels egter ontbreek en sal ’n hof steeds in staat wees om in ’n
strafregtelike vervolging jurisdiksie uit te oefen.
3.2 Die ontstaan van universele jurisdiksie
Die ontstaan van die beginsel van universele jurisdiksie kan toegeskryf word aan die behoefte
in vervloë dae om seerowers en persone sonder bepaalde nasionaliteite, en dus sonder trou
aan ’n bepaalde staat, voor die gereg te bring. 15 Cowles 16 dui met verwysing na
oorlogsmisdade daarop dat die ou regsgeleerdes seerowery met bendewese of struikrowery
gelykgestel het. Nie een van dié losse geselskappe het enige noemenswaardige trou aan enige
staat openbaar nie, en kon gevolglik ook nie op enige staatsbeskerming (as burgers)
145

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
staatmaak nie. Met verwysing na Grotius beklemtoon Cowles 17 dat die reg om diesulkes te
vervolg en te straf, uit die gewoonteregtelike volkereg ontstaan het. De Than en Shorts 18
verduidelik op hulle beurt dat seerowers hulleself deur hul onwettige bedrywighede buite die
beskerming van enige staat plaas vir sover hulle hostis humani generis word. Die
oorspronklike grondslag van universele jurisdiksie na analogie van seerowery lê dus daarin
dat dié individue hul misdadige bedrywighede op die ope see beoefen het, wat buite die
gebiedsjurisdiksie van enige staat was. Die ope see word vir die doeleindes van die vestiging
van jurisdiksie as res omnium omnes beskou.
Moderne skrywers wys egter daarop dat die regverdiging van universele jurisdiksie mettertyd
verander het in ’n substantiewe regverdiging wat eerder die afskuwelikheid van die betrokke
misdaad beklemtoon. Die afsku waarmee die hele internasionale gemeenskap die misdaad
bejeën, regverdig dus die vervolging daarvan deur universele jurisdiksie in belang van die
algehele internasionale gemeenskap van state. 19 Met die uitoefening van universele
jurisdiksie vervang die afskuwelikheid van die misdaad daarom die tradisionele
jurisdiksieskakels van grondgebied en nasionaliteit. 20 Cassese 21 beskryf die beweegrede vir
universele jurisdiksie as ’n “gesamentlike bewaking van universele waardes”.
Histories beskou is daar ook geen twyfel nie dat die Neurenberg- en Tokio-verhore ná die
Tweede Wêreldoorlog verdere inhoud verleen het aan universele jurisdiksie, synde ’n
erkende beginsel van die internasionale strafreg. 22 Toe daar beswaar gemaak is teen die
jurisdiksie van dié tribunale en dit as ongeldig afgemaak is, het die tribunale die besware
telkens weerlê deur die beginsel van universele jurisdiksie voor te hou. Na die strafregtelike
verhore deur die oorlogstribunale is universele jurisdiksie al hoe meer gebruik as
regverdiging om misdadigers op aanklagte van menseregte- en humanitêre vergrype te
vervolg. 23
3.3 Die toepassing van universele jurisdiksie
Die vroegste voorbeeld van die toepassing van die beginsel van universele jurisdiksie is die
verhoor van Eichmann, ’n lid van sowel die Oostenrykse Nazi-party as die veiligheidsdiens
van Himmler gedurende die Tweede Wêreldoorlog. Die Israelse veiligheidspolisie het
Eichmann in 1960 uit Argentinië ontvoer. Hy is in Israel verhoor en op ’n groot
verskeidenheid aanklagte van misdade teen die mensdom skuldig bevind en tereggestel. Die
Israelse hof het sy regsbevoegdheid op grond van universele jurisdiksie regverdig. 24
Nog ’n bekende voorbeeld is dié van die voormalige Chileense president Pinochet, oor wie
die Verenigde Koninkryk se Britse hoërhuis eerstens jurisdiksie aanvaar het in ’n
uitleweringsversoek aan Spanje op aanklagte van volksmoord, terreur en marteling wat onder
Pinochet se bewind in Chili gepleeg is. Die verdediging het aangevoer dat die
inhegtenisneming onwettig was op grond van Pinochet se immuniteit as voormalige
staatshoof. Tog het die hof op 24 Maart 1999 beslis dat die verbod wat die internasionale
strafreg op misdade teen die mensdom plaas, die oorspronklike immuniteitsbeskerming van
voormalige staatsamptenare en staatshoofde tot niet maak waar sodanige misdade in ’n
privaat hoedanigheid gepleeg is of “internasionale misdade” is. 25
146

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Hierdie immuniteit is voorheen aan die gebruiklike volkereg ontleen. 26
Meer onlangs het die Suid-Afrikaanse pers berig 27 dat twee nieregeringsorganisasies by die
Noord-Gautengse hoë hof aansoek gedoen het om die tersydestelling van vroeëre besluite
deur die Suid-Afrikaanse nasionale vervolgingsgesag en die Suid-Afrikaanse polisiediens om
nie vervolgingsaksie in te stel teen die beweerde Zimbabwiese plegers van misdade teen die
mense van daardie land nie. 28 29 Die hof het op 8 Mei 2012 uitspraak ten gunste van die
aansoekers gelewer. 30 Die jurisdiksiegrondslag van hierdie aansoek was artikel 4(3) van die
Suid-Afrikaanse Implementeringswet. Die uitvaardiging van hierdie wet, en in die besonder
die bepalings van artikel 4(3), het in Suid-Afrikaanse verband statutêre inhoud aan die
beginsel van universele jurisdiksie verleen, soos die bespreking hier onder sal aantoon.
3.4 Universele jurisdiksie en die internasionale strafhof
’n Kernvraag is of die internasionale strafhof op grond van universele jurisdiksie
regsbevoegdheid oor ’n saak het indien ’n lidland nie vervolging wil of kan instel nie. 31 Dié
vraag is veral ter sake in die lig van die Zimbabwe-saak hier bo. Eerstens moet in gedagte
gehou word dat Zimbabwe nie ’n lidland van die internasionale strafhof is nie; tweedens
bring die uitoefening van universele jurisdiksie noodwendig politieke sensitiwiteit teweeg.
Die alombekende Cherif Bassiouni 32 waarsku juis dat universele jurisdiksie selfs met die
beste bedoelings onoordeelkundig toegepas kan word. Dít kan onnodige onenigheid tussen
state veroorsaak en kan tot die misbruik van ’n land se regsprosesse lei. 33 Bassiouni
beklemtoon dat nasionale state se uitoefening van universele jurisdiksie vir net die ernstigste
internasionale misdade, soos oorlogsmisdade, misdade teen die mensdom, volksmoord en
ook sekere verdragsmisdade, soos terreur, gehou behoort te word. Op watter bepaalde
internasionale misdade universele jurisdiksie van toepassing is, is volgens Bassiouni nog nie
’n uitgemaakte saak nie. Die internasionale gemeenskap blyk dit wel eens te wees dat dit
seerowery, slawerny en slawernyverwante gebruike, oorlogsmisdade, misdade teen die
mensdom en volksmoord insluit. 34
Die beweerde klag in die Zimbabwe-saak is marteling, synde ’n misdaad teen die mensdom. 35
In hierdie verband kan ook kennis geneem word van die uitspraak van die internasionale
straftribunaal vir die eertydse Joego-Slawië in die saak Prosecutor v Kunarac (hierna die
Kunarac-saak), 36 waarin daardie tribunaal bevind het dat selfs ’n enkele voorval van
marteling, al word dit in vredestyd gepleeg, genoeg is om as internasionale misdaad beskou te
word. Tog, indien ’n aanklag van marteling teen ’n beskuldigde ingebring word, synde ’n
misdaad teen die mensdom soos dit tans in die Statuut van Rome, asook in die elemente van
misdade by die statuut uiteengesit word, 37 sal die vervolgingsgesag ten spyte van die
Kunarac-saak moet kan bewys dat sodanige marteling deel was van, of bedoel was as ’n
wydverspreide of stelselmatige aanval 38 op, lede van die burgerlike samelewing. 39
Om nou terug te keer na die inleidende vraag: die internasionale strafhof is nie met universele
jurisdiksie beklee nie, ondanks (mislukte) voorstelle deur Duitsland en Suid-Korea dat
sodanige jurisdiksie wél aan die hof toegeken moet word. 40 Ten einde jurisdiksie uit te oefen
oor ’n misdaad binne die hof se regsbevoegdheid – by gebrek aan ’n hoofstuk VII-verwysing
147

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
deur die veiligheidsraad ingevolge die Verenigde Nasies se handves 41 of op versoek van ’n
staat self – sou die misdryf op ’n lidstaat se grondgebied of deur ’n lidstaat se burger(s)
gepleeg moet wees. 42 Suid-Afrika kan dus nie bloot enige saak waaroor hy volgens universele
jurisdiksie regsbevoegdheid het, maar nie self vervolging wil instel nie, voor die voet aan die
internasionale strafhof oorhandig nie.
Hierdie artikel handel nie oor die wenslikheid al dan nie van die verlening van universele
jurisdiksie aan die internasionale strafhof nie. Dit is voldoende om te sê dat daar oortuigende
regsargumente bestaan ingevolge waarvan sodanige jurisdiksie wel wettig verleen sou kon
word, 43 naamlik dat state inderdaad die regsbevoegdheid waaroor hulle wettig ingevolge
universele jurisdiksie beskik, regmatig aan die hof kan oordra. 44
Vervolgens word die twee vorme van universele jurisdiksie kortliks bespreek voordat die
bedeling van aanvullendheidsjurisdiksie in oënskou geneem word.
3.5 Twee vorme van universele jurisdiksie
Die beginsel van universele jurisdiksie word in twee vorme toegepas. 45 Die meer algemene
vorm word die beperkte of voorwaardelike toepassing van universele jurisdiksie genoem. 46
Ingevolge hiervan moet die beweerde misdadiger op die grondgebied van die staat wat
jurisdiksie uitoefen, teenwoordig wees. Dít is dan die forum deprehensionis wat ’n staat se
jurisdiksie ingevolge internasionale strafreg bepaal. 47 Wat die tweede, meer liberale
weergawe van universele jurisdiksie betref, word daar aangevoer dat ’n staat persone van
internasionale misdade kan aankla ongeag die persoon se nasionaliteit, die plek waar die
misdaad gepleeg is, en die slagoffer se nasionaliteit, en selfs of die beweerde oortreder
hom/haar in die staat bevind of nie. Baie state se regstelsels, onder meer Suid-Afrika s’n,
erken nie in absentia-verhore nie. Hier moet die aangeklaagde op die grondgebied van die
staat – trouens, in die hof by die verhoor – wees.
Du Plessis 48 onderskei egter tussen die regverdige-verhoor-vereistes wat in die Suid-
Afrikaanse Grondwet van 1996 verskans is en wat die beskuldigde se teenwoordigheid
gedurende die verhoor waarborg, 49 en die staat se reg op die wettige uitoefening van
universele jurisdiksie. Hy wys daarop dat internasionale reg nie vereis dat ’n verdagte eers in
’n staat teenwoordig moet wees voordat ondersoekstappe ingevolge universele jurisdiksie
gedoen kan word nie. 50 Hy wys ook daarop dat die Verenigde Koninkryk ’n beleidsraamwerk
van “verwagte teenwoordigheid” (“anticipated presence”) geskep het ten einde wel ’n
ondersoek ingevolge universele jurisdiksie van stapel te stuur. 51 Die oortuigendste rede
waarom daar ook in Suid-Afrika vir die “verwagte teenwoordigheid” van ’n misdadiger
voorsiening gemaak behoort te word, is dat die Implementeringswet dan tot sy reg kan kom. 52
Die doelstellings van dié wet, en gevolglik ook Suid-Afrika se verpligtinge as lidstaat van die
internasionale strafhof, word later in meer besonderhede bespreek.
Eers egter ’n bondige blik op die beginsel van aanvullendheidsjurisdiksie.
148

4. Aanvullendheidsjurisdiksie
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Soos uit voormelde afgelei kan word, kan die internasionale strafhof nie jurisdiksie oor ’n
saak uitoefen tensy die betrokke lidstaat en dié se regstelsel versuim om vervolgingsaksie in
te stel nie. 53 Die uitdruklike uitgangspunt met die daarstelling van die hof was juis om
nasionale jurisdiksie aan te vul, nie om dit te vervang nie. Die hoof internasionale plig om
internasionale misdade te vervolg berus steeds by state.
Internasionale betrekkinge, en daarom ook die internasionale reg, is en was nog altyd in wese
op konsensus en erkenning van nasionale regsoewereiniteit geskoei. Op grond van hierdie
gegewe moes die jurisdiksie van die hof in die verdrag by Rome geformuleer word. In die
onderhandelingsproses wat tot die aanvaarding van die Statuut van Rome gelei het, is daar
reeds vooraf beduidende eenstemmigheid oor die bepalings van artikel 17 van die statuut oor
die toelaatbaarheid van sake verkry. 54
Die belangrikste implikasie van die hof se aanvullendheidsjurisdiksieraamwerk is moontlik
lidstate se plig om vervolgingsaksie met betrekking tot internasionale misdade in te stel.
Trouens, as gevolg van die eerste aanklaer van die hof, Luis Moreno Ocampo, se
beleidstelling is die gewone aanvullingsbeginsel na “aktiewe aanvullendheidsjurisdiksie”
uitgebrei. 55 Met hierdie beleidstelling het die aanklaer dit duidelik gestel dat die aantal sake
waaroor die hof beslis, nie ’n aanwyser behoort te wees van die hof se doeltreffendheid nie,
maar eerder nasionale jurisdiksies se gebrekkige vervolging van verdagtes in internasionale
misdade. 56 Kortom behels die positiewe benadering tot aanvullendheidsjurisdiksie dat die hof
nasionale vervolging aanmoedig, en dat daar swaar op nasionale en internasionale
samewerkingsnetwerke gesteun behoort te word. 57 Hierdie benadering is sinvol in die lig van
die sogenaamde “strafloosheidsgaping” wat ontstaan wanneer persone met laer range in
onderdrukkende bedelings internasionale misdade pleeg, dog vervolging vryspring. Juis as
gevolg daarvan dat die internasionale strafhof tot stand gebring is om die plegers van die
ernstigste menseregte- en humanitêre skendings te vervolg, word geringer oortreders in ’n
onderdrukkende bestel immers dikwels oor die hoof gesien. 58 Sekere aspekte van dié
positiewe benadering tot aanvullendheidsjurisdiksie is ook nou by die vergadering van
lidstate se strategiese beplanning vir die hof ingesluit. 59
5. Suid-Afrika se implementering van die Statuut van Rome
Suid-Afrika was ’n ywerige voorstander van die oprigting van ’n sterk en onafhanklike
internasionale strafhof. Dié land het die Statuut van Rome op 10 November 2000 bekragtig
en die minister van justisie het die Implementeringswet in Julie 2001 bekend gestel.60 Op 18
Julie 2002 het die Suid-Afrikaanse parlement die Implementeringswet aanvaar. Die inleiding
tot die aanhef van die wet lui soos volg:
149

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Om voorsiening te maak vir ’n raamwerk ten einde die doeltreffende implementering
van die Statuut van Rome oor die Internasionale Strafhof in Suid-Afrika te verseker;
om te verseker dat Suid-Afrika aan sy verpligtinge soos in die Statuut uiteengesit
voldoen; om voorsiening te maak vir die misdaad van volksmoord, misdade teen die
mensdom en oorlogsmisdade; om voorsiening te maak vir die vervolging in Suid-
Afrikaanse howe van persone wat daarvan beskuldig word dat hul bedoelde misdade
in Suid-Afrika en oor die grense van Suid-Afrika in sekere omstandighede gepleeg
het; om voorsiening te maak vir die inhegtenisneming van persone wat daarvan
beskuldig word dat hul bedoelde misdade gepleeg het en vir hul uitlewering aan
bedoelde Hof in sekere omstandighede; om voorsiening te maak vir samewerking
deur Suid-Afrika met bedoele (sic) Hof; en om voorsiening te maak vir
aangeleenthede wat daarmee verband hou.
Vervolgens word Suid-Afrika se internasionale verpligtinge as lidstaat van die hof
bespreek. 61 Hierdie verpligtinge spruit onder meer uit Suid-Afrika se eie ondernemings, die
doelwitte van die Implementeringswet, die aanvullendheidsjurisdiksieraamwerk ingevolge
die wet, asook sekere ander Suid-Afrikaanse wetgewing. 62
5.1 Suid-Afrika se ondernemings ingevolge die Implementeringswet
In die aanhef van die Implementeringswet verbind Suid-Afrika, wat sedert 1994 “’n integrale
en aanvaarde lid van die gemeenskap van nasies” geword het, hom daartoe om persone wat
“gruweldade” pleeg, waar moontlik in Suid-Afrikaanse howe en ingevolge munisipale reg
voor die gereg te bring – hetsy ooreenkomstig sy verpligtinge as lidstaat van die
internasionale strafhof of, ingeval die nasionale vervolgingsgesag weier of nie vervolging kan
aanvoor nie, “ooreenkomstig die aanvullingsbeginsel”. 63
5.2 Suid-Afrika se internasionale verpligtinge met verwysing na die doelwitte van die
Implementeringswet
Suid-Afrika se internasionale verpligtinge met verwysing na die doelstellings van die
Implementeringswet is in artikel 3 van die wet uiteengesit. Dié verpligtinge is:
a. om ’n raamwerk te skep wat sal verseker dat die statuut doeltreffend in die
republiek toegepas word
b. om te verseker dat enigiets wat ingevolge die wet gedoen word, aan die
verpligtinge ingevolge die statuut voldoen
c. om voorsiening te maak vir die misdade van volksmoord, misdade teen die
mensdom en oorlogsmisdade
d. om so ver moontlik en ingevolge die aanvullingsbeginsel die nasionale
vervolgingsgesag in staat te stel om vervolgings in te stel en Suid-Afrikaanse hoë
howe in staat te stel om sake te bereg wat ingebring word teen enige persoon wat
daarvan beskuldig word dat hy ’n misdaad in die republiek of, in sekere
omstandighede, buite die grense van die republiek gepleeg het
e. om ingeval die nasionale vervolgingsgesag weier, of nie vervolging kan instel nie,
met die internasionale strafhof saam te werk wanneer die hof versoeke vir bystand
aan die republiek rig, sodat daar meganismes sal wees vir die uitlewering van
150

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
verdagtes aan die hof, dat die hof in Suid-Afrika sitting sal kan neem, en dat ’n
vonnis wat die hof oplê in die republiek afgedwing sal kan word.
Die doelwit in (d) hier bo verwys dus indirek na die internasionale strafhof se
aanvullendheidsjurisdiksie, en lê die grondslag vir die uitoefening van universele jurisdiksie
deur Suid-Afrikaanse hoë howe. Dit is verder ook duidelik dat die Suid-Afrikaanse wetgewer
in die doelwit in (e) hier bo in gedagte gehad het dat verdagte persone geredelik aan die hof
uitgelewer sou kon word in gevalle waar die Suid-Afrikaanse vervolgingsgesag onwillig of
nie in staat sou wees om vervolging in te stel nie. Wat die vestiging van regsbevoegdheid oor
’n verdagte ingevolge universele jurisdiksie betref, is daar egter reeds hier bo aangetoon dat
Suid-Afrika nie in staat sou wees om so ’n persoon aan die hof uit te lewer as die misdaad nie
op die grondgebied van ’n lidstaat of deur ’n burger van ’n lidstaat gepleeg is nie. Indien
Zimbabwiese burgers byvoorbeeld in Suid-Afrika in hegtenis geneem word vir internasionale
misdrywe wat in Zimbabwe gepleeg is, sou Suid-Afrika nie daardie persone aan die hof kon
uitlewer nie, omdat Zimbabwe nie ’n lidstaat van die hof is nie.
5.3 Suid-Afrika se internasionale verpligtinge met verwysing na die beginsel van
aanvullendheidsjurisdiksie
Artikel 4 van die Suid-Afrikaanse Implementeringswet is besonder belangrik vir doeleindes
van hierdie navorsing, veral die bepalings van artikel 4(3). Artikel 4(1) magtig Suid-
Afrikaanse howe om skuldigbevindings en strawwe op te lê vir die misdrywe wat in die wet
genoem word. In pas met die Statuut van Rome bepaal artikel 4(2) dat immuniteit teen
vervolging van huidige of vorige staats- of regeringshoofde, regerings- en parlementslede en
staatsamptenare, en lede van veiligheids- of gewapende magte wat wettig verplig was om ’n
klaarblyklik onwettige bevel van ’n regering of meerdere te gehoorsaam, nie as verweer
gebruik mag word nie en ook nie by die oplegging van ’n vonnis as versagtende
omstandighede mag dien nie. Artikel 4(3) bepaal dan soos volg:
Ten einde die jurisdiksie van ’n Suid-Afrikaanse hof vir doeleindes van hierdie Hoofstuk te
vestig, word enige persoon wat ’n misdaad beoog in subartikel (1) buite die gebied van die
Republiek pleeg, geag daardie misdaad in die gebied van die Republiek te gepleeg het indien
–
a. Daardie persoon ’n Suid-Afrikaanse burger is; of
b. Daardie persoon nie ’n Suid-Afrikaanse burger is nie maar gewoonlik in die
Republiek woonagtig is; of
c. Daardie persoon, na pleging van die misdaad, in die gebied van die Republiek
teenwoordig is; of
d. Daardie persoon bedoelde misdaad teen ’n Suid-Afrikaanse burger of teen iemand
wat gewoonlik in die Republiek woonagtig is, gepleeg het.
Du Plessis 64 meen dat aangesien subartikel (c) geen melding maak van ’n persoon se
nasionaliteit of woonadres nie, en omdat subartikel (a) en (b) reeds voorsiening maak vir
gevalle waar burgers van die republiek of persone met verblyfreg in Suid-Afrika misdade
buite die republiek pleeg, subartikel (c) duidelik na gevalle verwys waar misdadigers sonder
151

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
enige beduidende band met Suid-Afrika internasionale misdade pleeg. Derhalwe verleen dit
duidelik statutêre inhoud aan die uitoefening van universele jurisdiksie deur Suid-Afrikaanse
howe.
’n Paar opmerkings kan in hierdie verband gemaak word.
Eerstens moet universele jurisdiksie nie verwar word met die geldige toepassing van
internasionale reg in ’n bepaalde staat, of die toepassing van nasionale wetgewing buite die
grense van die republiek nie. 65 Tweedens kan aanvaar word dat aangesien universele
jurisdiksie nou statutêr in die Suid-Afrikaanse reg erken word, dit die beperkte weergawe
daarvan is wat minstens die misdadiger se teenwoordigheid op Suid-Afrikaanse grondgebied
gedurende die verhoor vereis. 66 Artikel 35 van die Suid-Afrikaanse Grondwet, synde dié land
se opperwet, waarborg die reg op teenwoordigheid van gearresteerde, aangehoude en
beskuldigde persone in die hof.
Soos vroeër aangedui, is daar egter skrywers wat meen dat die reg op teenwoordigheid in die
hof gedurende die verhoor onderskei kan word van dit wat in ’n ondersoek voor die verhoor
gebeur. Die uitspraak in die Zimbabwe-saak 67 beaam dit. In voormelde uitspraak stel die hof
dit duidelik dat artikel 4(3) na ’n verhoor verwys, en hoewel die Implementeringswet dus oor
’n ondersoek swyg, is dit logies dat ’n besluit om te vervolg of nie deur ’n ondersoek
voorafgegaan moet word. Met verwysing na die Madagaskar-situasie waarna ten aanvang
verwys is, is dit insiggewend dat die besluit van die Suid-Afrikaanse direkteur van nasionale
vervolging om die eertydse president van daardie land wel op beweerde klagtes van misdade
teen die mensdom te ondersoek, gegrond is op die feit dat daar ‘n “redelike vermoede”
bestaan dat die beweerde misdade wel gepleeg kon gewees het; maar tweedens, en belangrik,
omdat die persoon wat ondersoek staan te word, op Suid-Afrikaanse grondgebied
teenwoordig is. 68 Die feite in die Zimbabwe-saak en dié in die Madagaskar-ondersoek kom
dus meestal ooreen, maar verskil in een belangrike opsig - ‘n verskil wat ‘n wesenlike invloed
kan hê op enige appèl deur die respondente teen die beslissing van die Noord-Gautengse hoë
hof in die Zimbabwe-saak: die sukses al dan nie van sodanige appèl kan dalk net staan of val
by daardie hof se uitleg van artikel 4(3) van die Implementeringswet, waarna vervolgens
verwys word.
’n Treffende kenmerk van artikel 4(3) van die Implementeringswet is dat misdade wat na
bewering buite die grense van die republiek gepleeg is, beskou word as dat dit op Suid-
Afrikaanse grondgebied gepleeg is. Juis hierdie bepaling weerlê dan enige twyfel dat die
wetgewer uitdruklik bedoel het om universele jurisdiksie, ’n gebruiklike volkeregtelike
regsbeginsel, in die Suid-Afrikaanse reg te erken. In die praktyk, en met verwysing na die
Zimbabwe-saak, sal dit in die uitoefening van universele jurisdiksie irrelevant wees dat die
staat op wie se grondgebied die misdaad gepleeg is en waarvan die beweerde misdadigers
burgers is, nie ’n lidstaat van die internasionale strafhof is nie. State sou dus in staat wees om
die vervolging van die plegers van internasionale misdrywe te vermy deur bloot lidmaatskap
van die hof te weerhou. Dít sou in werklikheid sowel die doelstellings van die Suid-
Afrikaanse Implementeringswet as die volkeregtelike beginsel van universele jurisdiksie tot
niet maak. 69 Dit is juis om hierdie rede, en met verwysing na ‘n beslissing in appèl in die
152

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Zimbabwe-saak en die impak daarvan op die Madagaskar-ondersoek, dat ek meen dat die
strekking van artikel 4(3) wyd genoeg is om die beslissing van die hof a quo in die
Zimbabwe-saak te steun.
6. Enkele ander verantwoordelikhede en verpligtinge ingevolge die Implementeringswet
en ander wetgewing
Artikel 5 van die Implementeringswet bepaal dat geen vervolging ingevolge die wet teen ’n
persoon ingestel mag word sonder die toestemming van die nasionale direkteur van openbare
vervolging nie. Artikel 5(3) bepaal dat wanneer die direkteur hierdie besluit oorweeg, hy/sy
die “aanvullingsbeginsel” soos die wet dit uiteensit, en soos hier bo toegelig, in ag sal neem.
Indien die direkteur besluit om nie vervolging in te stel nie, sal die besluit én redes daarvoor
aan die Suid-Afrikaanse “sentrale owerheid” voorgelê word, welke sentrale owerheid dit
weer aan die griffier van die hof “moet” stuur. 70 Ook hierdie bepalings het ’n paar
implikasies.
Eerstens is dit belangrik om daarop te let dat die direkteur se toestemming verlang word om
vervolging in te stel, maar nie om ’n ondersoek 71 van stapel te stuur nie. In dié verband
verskil die Implementeringswet van die Statuut van Rome. In laasgenoemde maak artikel 54
uitvoerig voorsiening vir die staatsaanklaer se pligte en bevoegdhede ten opsigte van
ondersoeke. Artikels 55 en 56 maak ook onderskeidelik voorsiening vir die regte van persone
gedurende ondersoeke en die rol van die voorverhoorhof in ondersoeke. Die Statuut van
Rome is natuurlik ’n samevoeging van akkusatoriese en inkwisitoriale prosesse, en artikels
55 en 56 in die besonder toon sterk inkwisitoriale kenmerke van die proses voor die
internasionale strafhof. 72 Daar word aan die hand gedoen dat die Suid-Afrikaanse
Implementeringswet in die toekoms gewysig sou kon word om ook vir die nasionale
direkteur van openbare vervolging se pligte en magte in verband met ondersoeke na
internasionale misdade voorsiening te maak. Sodanige pligte en magte sou ook as riglyn kon
dien vir die pligte en magte van die Suid-Afrikaanse Polisiediens om ondersoeke in oorleg
met die direkteur van openbare vervolging te onderneem.
Tog is die Suid-Afrikaanse reg soos dit tans daar uitsien, nie heeltemal sonder enige
bepalings in dié verband nie. Artikel 27(7) van die Wet op die Nasionale Vervolgingsgesag
32 van 1998 (hierna “die Vervolgingswet”) bepaal dat die nasionale direkteur van openbare
vervolging die direkteur van die nasionale polisiediens om bystand met ondersoeke kan vra,
in welke geval die betrokke provinsiale polisiekommissaris “sover doenlik aan die versoek
[moet] gehoor gee”.
Tweedens is dit opmerklik dat wanneer die nasionale direkteur van openbare vervolging
besluit om nié vervolging in te stel nie, daardie besluit met ’n opgaaf van redes eers aan die
“sentrale owerheid”, en dan deur sodanige owerheid aan die griffier van die hof, oorhandig
moet word. So ’n besluit kan dus nie maar lukraak of arbitrêr geneem word nie. maar moet
die produk wees van ’n wel-oorwoë besluitnemingsproses en -struktuur.
153

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Ingevolge artikel 13(1)(c) van die Vervolgingswet kan die Suid-Afrikaanse staatspresident by
wyse van proklamasie een of meer spesiale nasionale direkteure van vervolging aanstel.
Kragtens proklamasie 24876, nommer 46 van 2003, 73 het die voormalige staatspresident
sodanige spesiale direkteur as hoof van ’n prioriteitsmisdaadeenheid aangestel om die
ondersoek en vervolging van sowel misdade in die Implementeringswet as ander ernstige
misdrywe te rig en te bestuur. Uiteraard is hierdie ontwikkeling eweneens ’n aanwyser van
die Suid-Afrikaanse wetgewer se erns met dié land se internasionale verpligtinge as lidstaat
van die hof. Die vervolgingsbevoegdheid in die geval van internasionale misdade ingevolge
die Implementeringswet berus dus by die nasionale direkteur van openbare vervolging en
bepaald dan die prioriteitsmisdaadeenheid. 74
7. Die besluit om ’n ondersoek/vervolgingsaksie in te stel by internasionale misdade, en
die geregtelike hersiening daarvan
Van verdere belang is dat die besluit om ’n ondersoek of vervolgingsaksie met betrekking tot
internasionale misdaad in te stel, deur veel meer as die Implementeringswetgerig word. In die
Zimbabwe-saak 75 het die hof bevind dat die respondente nie hul besluitnemingsbevoegdhede
wettig uitgeoefen het nie, en indien daar ’n diskresionêre uitoefeningsmag by daardie
bevoegdhede ingesluit was, sodanige mag ook nie behoorlik uitgeoefen is nie.
Die hof bevind voorts dat die respondente nie hul pligte ingevolge Suid-Afrika se
internasionale verantwoordelikhede nagekom het nie, weens ’n gebrekkige waardering vir en
onvoldoende begrip van die internasionale gewoonte- en strafreg, die Implementeringswet
saamgelees met die presidensiële proklamasie, 76 die bepalings van die Wet op die Suid-
Afrikaanse Polisiediens 68 van 1995, asook die bepalings van die Vervolgingswet. Die hof
bevind 77 dat die respondente bloot moes gevra het: Beskik ons oor genoeg inligting om ’n
ondersoek ingevolge die toepaslike reg te regverdig?
Vervolgens word ’n paar aspekte in dié verband ondersoek.
7.1 Suid-Afrikaanse vervolgingsbeleid en internasionale riglyne
Volgens Du Plessis 78 moet drie faktore oorweeg word om te besluit of ’n staat oor die nodige
gesag beskik om ondersoeke en/of vervolging met betrekking tot internasionale misdade in te
stel. Eerstens behoort die besluitnemer die oogmerke of doelwitte van die
Implementeringswet te oorweeg, soos wat hier bo bespreek is. 79 Tweedens moet die
besluitnemer daarvan kennis neem dat indien daar teen vervolging besluit word, die redes vir
sodanige besluit aan die sentrale owerheid – in Suid-Afrikaanse verband dus die direkteurgeneraal
van die departement justisie en staatkundige ontwikkeling – oorgedra moet word,
wat op sy beurt daardie redes aan die griffier van die hof moet stuur. Derdens moet die
besluitnemer kennis neem van die nasionale direkteur van openbare vervolging se
vervolgingsbeleid, wat vereis dat die Verenigde Nasies se riglyne vir aanklaers in ag geneem
word. 80 Laasgenoemde riglyne stel dit duidelik dat aanklaers verplig is om behoorlike aandag
154

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
aan die vervolging van openbare amptenare te skenk, veral in geval van die gruwelike
skending van menseregte en ander internasionale misdade wat die internasionale reg erken. 81
Kragtens paragraaf 3 van die nasionale direkteur van openbare vervolging se
vervolgingsbeleid, onder die opskrif “Rol van die aanklaer”, word bepaal dat aanklaers
onpartydig en te goeder trou moet optree. Faktore soos persoonlike standpunte oor die aard
van ’n misdryf, of die etnisiteit, nasionaliteit, geslag, geloofsoortuigings, status, politieke
oortuigings en seksuele voorkeur van die slagoffer behoort geen rol in besluitneming te speel
nie, 82 en kan as irrelevant bestempel word. Paragraaf 4(c) bepaal weer dat indien ’n aanklaer
tevrede is dat daar genoeg getuienis bestaan wat ’n redelike vooruitsig van ’n
skuldigbevinding daarstel, sodanige aanklaer “normaalweg” sal oorgaan tot vervolging, tensy
openbare beleid anders vereis. Paragraaf 4 bepaal voorts die faktore wat by die vasstelling
van die openbare beleidsvereistes in ag geneem behoort te word. Hierdie faktore is die aard
en erns van die misdryf, die gemeenskap en die groter samelewing se belange, en die
oortreder se omstandighede.
Soos wat Du Plessis 83 tereg opmerk en die uitspraak in S v Basson 84 beklemtoon, is
volksmoord, oorlogsmisdade en misdade teen die mensdom uiteraard so ernstig dat ’n
ondersoek of vervolging in die reël behoort te volg. Die internasionale verpligting in verband
met die vervolging van plegers van misdade teen die mensdom word ook in die Zimbabwesaak
beklemtoon. 85 Die openbare belang daarby dat Suid-Afrika nie ’n veilige hawe vir
internasionale misdadigers behoort te wees nie, is verder ’n kernoorweging in die besluit om
’n ondersoek of vervolgingsaksie in te stel. 86 Daar bestaan ook sowel besliste grondwetlike
bepalings as uitlegte en toepassings daarvan deur die Suid-Afrikaanse howe wat direk
hiermee verband hou. Daarbenewens is die Wet op die Bevordering van Administratiewe
Geregtigheid 3 van 2000 (hierna “PAJA”) juis uitgevaardig om aan grondwetlike bepalings
uitvoering te gee.
7.2 Die grondwetlike oorwegings van redelikheid en billikheid
Die Grondwet lê ’n stewige grondslag vir redelike en billike openbare administrasie. Vir die
doeleindes van hierdie artikel word daar vervolgens oorsigtelik daarop gelet.
Die Suid-Afrikaanse Grondwet verbind die land tot die oppergesag van die Grondwet en die
heerskappy van die reg. 87 Artikel 32 verseker elkeen se reg op inligting wat deur die staat
gehou word en wat “vir die uitoefening of beskerming van enige regte” benodig word. Om
ware inhoud aan hierdie regte te gee, moet nasionale wetgewing uitgevaardig word. 88 Artikel
33 waarborg “regverdige administratiewe optrede” wat regmatig, redelik en prosedureel billik
moet wees. Elkeen wie se regte nadelig deur administratiewe optrede geraak word, “het die
reg op die verskaffing van skriftelike redes daarvoor”. Artikel 195 bied ’n uiteensetting van
die basiese waardes en beginsels wat Suid-Afrikaanse openbare administrasie beheer. Artikel
195(1)(a) bepaal dat dit deur hoë standaarde van beroepsetiek gekenmerk moet word.
Volgens artikel 195(1)(d) moet dienste “onpartydig, regverdig, op billike grondslag en sonder
vooroordeel” gelewer word. Van der Merwe v Taylor 89 beklemtoon die hoë standaarde wat
vir die Suid-Afrikaanse openbare administrasie gestel word. 90 Die hof maak dit duidelik dat
155

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
voormelde grondwetlike waardes ten grondslag aan die openbare administrasie moet lê. 91
Artikel 231 van die Grondwet bevestig ook Suid-Afrika se verbintenis tot internasionale
ooreenkomste; 92 artikel 232 bepaal dat die volkeregtelike gewoontereg in die republiek
regskrag geniet; terwyl artikel 237 voorskryf dat alle grondwetlike verpligtinge “getrou en
sonder versuim” nagekom moet word.
Price 93 wys daarop dat die konstitusionele hof se uitsprake in ’n reeks sake ook die algemene
grondwetlike beginsel van legaliteit ontwikkel het. Die legaliteitsbeginsel word duidelik deur
die aanvaarding van die oppergesag van die Grondwet en van die reg onderstut. 94 Openbare
gesag moet dus rasioneel eerder as arbitrêr uitgeoefen word. 95 In Government of the Republic
of South Africa v Von Abo 96 was die hoogste hof van appèl, hoewel obiter, afkeurend oor hoe
sekere staatsorgane by ’n versoek om diplomatieke beskerming van ’n Suid-Afrikaanse
burger opgetree het. 97 Die hof het die betrokke staatsorgane gekritiseer omdat die hof (én die
respondent) nooit van geskikte inligting voorsien is om aan te toon dat redelike en gepaste
stappe wél ter uitoefening van openbare gesag gedoen was nie. Die hof het die staatsorgane
se optrede as voorbeeld voorgehou van hoe ’n regering wat op grondwetlike waardes geskoei
is, nie sy burgers en howe behoort te behandel nie. 98
Benewens grondwetlike bepalings (bepaald artikel 195 en 237) en die legaliteitsbeginsel,
soos dit hier bo beskryf word, kan PAJA ook as grondslag vir die hersiening van aanvegbare
optrede deur staatsorgane dien. Die hersienbaarheid van, en hersieningsgronde vir,
aanvegbare besluite deur staatsorgane is interafhanklik en ineengevleg. Volgens Govender
het die uitvaardiging van PAJA ’n nuwe standaard vir administratiewe geregtigheid gestel, en
is die oorsprong van PAJA se grondwaardes en hoofbeginsels te vinde in artikel 32 en 33 van
die Grondwet. 99 Onder meer aan die hand van soortgelyke wetgewing in vele ander lande
voer hy aan dat die sukses van PAJA van ’n houdingsverandering by staatsadministrateurs
afhang. 100
8. Gevolgtrekking en aanbeveling
Die voorgaande bespreking van die jurisdiksieraamwerk van die internasionale strafhof toon
eerstens duidelik dat die regsbevoegdheid van die hof op die veronderstelling berus dat dit die
ernstigste internasionale misdade kan vervolg slegs indien die veiligheidsraad of ’n lidstaat
hom so versoek of indien ’n lidstaat self nie vervolging wil of kan instel nie. As gevolg van
hierdie aanvullendheidsjurisdiksieraamwerk van die hof is dit belangrik dat lidstate, soos
Suid-Afrika, in hul onderskeie implementeringswette bemagtig word om hulle verpligtinge as
lidstate na te kom. Hierdie artikel het sodanige verpligtinge en die omvang daarvan
breedvoerig verduidelik.
Tweedens is een van hierdie bemagtigingsmiddele klaarblyklik die verankering van
universele jurisdiksie in implementeringswetgewing. In die geval van Suid-Afrika se
Implementeringswetis dítdeur middel van die bepalings van artikel 4(3) gedoen. Benewens
die bepalings van hierdie artikel en die doelstellings van die wet toon die prioritisering van
156

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
internasionale misdade en die daarstelling van ’n prioriteitsmisdaadeenheid wat die
ondersoek en vervolging van oorlogsmisdade, misdade teen die mensdom en volksmoord
insluit, dat die Suid-Afrikaanse wetgewer duidelik erns maak met die vervolging van
internasionale misdaad.
Derdens toon die artikel dat marteling ook ingesluit is by die misdade wat ingevolge die
beginsel van universele jurisdiksie vervolg mag word. Die baanbrekersuitspraak in die
Zimbabwe-saak het hiertoe bygedra. Dit is die eerste maal dat ’n Suid-Afrikaanse hof hom
oor die bepalings van die Implementeringswet uitspreek.
Vierdens is ek dit eens met Du Plessis 101 dat, ten spyte daarvan dat die Implementeringswet
slegs na vervolging verwys, enige vervolging tog deur ’n ondersoek voorafgegaan moet
word. Hieroor was die hof in die Zimbabwe-saak 102 baie duidelik: die hoof van die
prioriteitsmisdaadeenheid, tesame met die Suid-Afrikaanse Polisiediens, is verplig om
ondersoeke na internasionale misdade te bestuur en te rig. Die hof laat hom voorts soos volg
hieroor uit:
Having regard to the objects of that Act, there could be no doubt that the power
incidental to or necessary for the achievement of the ICC Act’s purposes includes …
the power of the Priority Crime Litigation Unit to engage in investigation particularly
in the multi-disciplinary manner envisaged under the South African Police Services
Act and the National Prosecution Act. The first respondent’s contention that the Rome
Statute did not provide the second respondent or himself with any power to initiate an
investigation was therefore materially flawed. It ignored the special status according
(sic) to international crimes, and the need for special procedures to be developed and
adopted, and it ignored the very clear terms of the South African Police Services Act
that had to be read with the ICC Act and which, as was said, required a multidisciplinary
approach. 103
Ter wille van toekomstige regsekerheid behoort daar wetswysigings aangebring te word ten
einde bepaald voorsiening te maak vir ondersoeke na internasionale misdaad deur die
nasionale direkteur van openbare vervolging, veral ten opsigte van beweerde misdadigers se
“verwagte teenwoordigheid” op Suid-Afrikaanse bodem. Indien dan nie deur wetswysigings
nie kan dit ook met duidelike beleidsraamwerke vir die direkteur van openbare vervolging
bereik word, soos wat byvoorbeeld in die Verenigde Koninkryk gedoen is. Hoewel daar
aangetoon is dat Suid-Afrikaanse wetgewing tans wél duidelike bepalings in hierdie verband
bevat, is die ondersoek en vervolging van internasionale misdade, veral ingevolge universele
jurisdiksie, so ’n betreklik nuwe en omvangryke gebied in Suid-Afrika dat voormelde
voorgestelde wetswysigings of beleidsraamwerke net groter duidelikheid kan bring.
In die vyfde en laaste plek is daar aangetoon dat die afsku waarmee die hele internasionale
gemeenskap sekere misdade bejeën, die grondslag van universele jurisdiksie uitmaak. Dit is
in die internasionale gemeenskap van state se belang dat hierdie gruwelmisdade vervolg
word, en die hoof internasionale verpligting om sodanige internasionale misdade te vervolg,
berus by die onderskeie lede van die gemeenskap van state.
157

Bibliografie
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Bantekas, I. en S. Nash. 2003. International criminal law. Londen: Cavendish Publishing
Limited.
Bassiouni, M.C. 2001. Universal jurisdiction for international crimes: Historical perspectives
and contemporary practice. Virginia Journal of International Law,42(1):82–161.
Bekou, O. en R. Cryer. 2007. The International Criminal Court and universal jurisdiction: a
close encounter? International and Comparative Law Quarterly,56:49–68.
Brandon, B. en M. du Plessis (reds.). 2005. The prosecution of international crimes. A
practical guide to prosecuting ICC crimes in Commonwealth states. Londen:
Statebondsekretariaat.
Cassese, A. 2003. International criminal law. 2de uitgawe. Oxford: Oxford University Press.
—. 2008. International criminal law. 2de uitgawe. Oxford: Oxford University Press.
Cowles, W.B. 1945. Universality of jurisdiction over war crimes. California Law
Review,33(2):177–218.
Cryer, R., H. Friman, D. Robinson en E. Wilmshurst. 2007. An introduction to international
criminal law. Cambridge: Cambridge University Press.
De Than, C. en E. Shorts. 2003. International criminal law and human rights. Londen: Sweet
& Maxwell.
Dugard, J. (red.). 2005. International law. A South African perspective. 3de uitgawe.
Lansdowne: Juta.
Du Plessis, M. 2003. Bringing the International Criminal Court home – the implantation of
the Rome Statute of the International Criminal Court Act 2002. South African Journal of
Criminal Justice, 16:1–16.
—. 2005a. Serious human rights violations in Zimbabwe: Of international crimes,
immunities, and the possibility of prosecutions. South African Journal of Human Rights,
21:337–69.
—. 2005b. International Criminal Courts, the International Criminal Court and South Africa’s
implementation of the Rome Statute. Hoofstuk 10. In Dugard (red.) 2005.
—. 2008. South Africa’s International Criminal Court Act. Countering genocide, war crimes
and crimes against humanity. Instituut vir Sekerheidstudies-referaat, 172:1–12.
http://dx.doi.org/10.1080 (31 Mei 2012 geraadpleeg).
158

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
—. 2010. The future of international criminal justice: Civil society complementarity and the
case of South Africa. African Security Review, 19(4):17–30.
Du Plessis, M. (red.). 2008. African guide to international criminal justice. Pretoria: Instituut
vir Sekerheidstudies.
Fabricius, P. 2012. NPA called on to probe crimes outside SA. The Sunday Independent. 1
April.
Gentile, L. 2008. International criminal law in an African context. In Du Plessis (red.) 2008.
Hoover, D.V. 2011. Universal Jurisdiction not so universal: A time to delegate to the
International Criminal Court. Referaat vir interuniversiteitskonferensie van nagraadse
studente deur die Cornell-regsfakulteit. Referaat 52. http://scholarship.law.cornell.edu (6
Junie 2012 geraadpleeg).
Jallow, H. en F. Bensouda. 2008. International criminal law in an African context. In Du
Plessis (red.) 2008.
Jessberger F en C. Powell. 2001. Prosecuting Pinochets in South Africa – implementing the
Rome Statute of the International Criminal Court. South African Journal of Criminal
Justice,14:344–62.
Katz, A. 2003. An act of transformation. The incorporation of the Rome Statute of the ICC
into national law in South Africa. African Security Review, 12(4):25–30.
Kontorovich, E. 2004. The piracy analogy: modern universal jurisdiction’s hollow
foundation. Harvard International Law Journal,(45) 183-237.
Price, A. 2010. Rationality review of legislation and executive decisions: poverty alleviation
network and Albutt. The South African Law Journal, 127(4):580–91.
Ryngaerdt, C. 2010a. The International Court and universal jurisdiction. Werksdokument 46.
Leuven Centre for Global Governance Studies. http://ghum.kuleuven.be/ggs/publications (12
Junie 2012 geraadpleeg).
—. 2010b. Horizontal complementarity: The complementarity jurisdiction of bystander states
in the prosecution of international crimes under the universality principle. Werksdokument
44. Leuven Centre for Global Governance Studies. http://ghum.kuleuven.be/ggs/publications
geraadpleeg op 15 Junie 2012.
Schabas, W.A. 2001. An introduction to the International Criminal Court. Cambridge:
Cambridge University Press.
Swanepoel, C.F. 2007. Universal jurisdiction as procedural tool to institute prosecutions for
international core crimes. Journal of Juridical Science, 32(1):118–43.
159

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Van der Vyver, J.D. 1999. Universal jurisdiction in international criminal law. South African
Yearbook of International Law, 24:109–19.
Werle, G. 2005. Principles of international criminal law. The Hague: TMC Acer Press.
Werle, G. en F. Jessberger. 2002. International criminal justice is coming home: The new
German Code of Crimes against international law. Criminal Law Forum,13(2):191–223.
Wise, E.M. en E.S. Podgor. 2000. International criminal law: Cases and materials. New
York. Lexis Nexis.
Eindnotas
1 Schabas (2001:20).
2 Ingevolge waarvan die internasionale strafhof gevestig is.
3 Art. 1 van die Statuut van Rome van die internasionale strafhof, 17 Julie 1998.
4 Southern African Litigation Centre v National Director of Public Prosecutions 8 Mei 2012
saaknr. 77150/09 (GNP). Die uitspraak is beskikbaar by http://uscdn.creamermedia.co.za/assets/articles/att.
Die aansoekers het beweer dat die Zimbabwiese
polisie die hoofkwartier van die opposisie, die Movement for Democratic Change (MDC), in
opdrag van die regerende party, Zanu-PF, geplunder het. Meer as 100 persone is in hegtenis
geneem, onder wie MDC-ondersteuners en -amptenare. Diegene wat aan die MDC verbonde
was, is vir ’n aansienlike tyd aangehou en gemartel. Daar is voorts beweer dat die marteling
as deel van ’n wydverspreide en stelselmatige aanval op die burgerlike bevolking plaasgevind
het. Verdere verwysings na die uitspraak sal aan die hand van paragraafnommers gedoen
word. Wat die agtergrond van die Madagaskar-ondersoek betref, is die volgende inligting
beskikbaar by http://allafrica.com/stories/201208040384.html geraadpleeg op 23 Aug.2012):
‘n Groep oorlewendes van ‘n 2009-slagting van mense wat plaasgevind het in Madagaskar,
en welke groep bekend staan as die Association of Martyrs of Antaninarenina Merina Square,
het vroeër vanjaar die direkteur van nasionale vervolging versoek om ‘n ondersoek te loods
teen die eertydse president van dié land, Marc Ravalomanana, op klagte van misdade teen die
mensdom. Die bewering is dat Ravalomanana die bevel gegee het aan sy wagte om op lede
van ‘n vreedsame optog op 7 Februarie 2009 te skiet, wat die dood van 43 mense en die
besering van 170 mense tot gevolg gehad het. Ravalomanana se bewind is kort hierna omver
gewerp en hy het na Suid-Afrika gevlug, waar assiel deur die Suid-Afrikaanse regering aan
hom verleen is en waar hy hom sedertdien bevind. Die versoek aan die nasionale direkteur
van vervolging om die ondersoek in te stel, is, soos in die Zimbawe-saak, gegrond op die
bepalinge van die Wet op die Implementering van die Statuut van Rome oor die
Internasionale Strafhof 27 van 2002 (“die Implementeringswet”). Die Suid-Afrikaanse
direkteur van nasionale vervolging het reeds aangedui dat die saak wel ondersoek sal word op
sterkte daarvan dat die inligting vervat in ‘n dossier deur die klaers aan hom oorhandig, ‘n
“redelike vermoede” (“reasonable suspicion”) skep dat misdade teen die mensdom wel
gepleeg kon gewees het, en omdat die persoon wat ondersoek moet word, in Suid-Afrika
teenwoordig is.
160

5 Fabricius (2012:2).
6 Art. 5(1) van die Statuut van Rome.
7 Art. 5(2) van die Statuut van Rome.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
8 Du Plessis (2005b:179). Sien ook Cryer, Friman, Robinson en Wilmshurst (2007:125).
9 My beklemtoning.
10 Werle (2005:61).
11 Werle (2005:61). Sien ook Swanepoel (2007:118 e.v.), asook die Zimbabwe-uitspraak, par.
13, waar die aansoekers hul betoog soos volg stel: “In order to give effect to the principle of
universal jurisdiction, and to confer jurisdiction on domestic courts for international crimes,
the ICC Act deems that all crimes contemplated by that Act, wherever they may occur, are
committed in South Africa. Therefore it was legally irrelevant that the victims were tortured
in Zimbabwe, because the ICC Act requires that they are to be regarded as having been
tortured in South Africa.” Die wet waarna die aanhaling verwys, is die Implementeringswet.
12 Brandon en Du Plessis (2005:17).
13 Dugard (2005:126). Sien ook Cryer et al. (2007:73).
14 Bantekas en Nash (2003:143 e.v.). Sien ook Wise en Podgor (2000:28).
15 Van der Vyver (1999:116–7).
16 1945:177 e.v.
17 1945:177 e.v.
18 2003:257.
19 Van der Vyver (1999:117).
20 Cassese (2003:285 e.v.).
21 2003:285.
22 Cassese (2003:333).
23 Kontorovich (2004:183).
24 Jallow en Bensouda (2008:17).
25 Du Plessis (2005a:354).
26 Jallow en Bensouda (2008:19–21).
161

27 Fabricius (2012:2).
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
28 Sien Du Plessis (2005a:340 e.v.) vir ’n kernagtige uiteensetting van die feitelike gegewens
van die menseregte- en humanitêre vergrype in Zimbabwe wat oor ’n hele paar dekades
gepleeg is.
29 Du Plessis (2010:25–6).
30 Southern African Litigation Centre v National Director of Public Prosecutions 8 Mei 2012
saaknr. 77150/09 (GNP).
31 Art. 17(1) van die Statuut van Rome lui dat die hof sal bepaal dat ’n saak ontoelaatbaar is
waar (a) die saak ondersoek of vervolg word deur ’n staat wat jurisdiksie het oor die misdaad,
tensy daardie staat werklik nie die ondersoek of vervolging kan of wil instel nie; (b) die
bepaalde staat wel die saak ondersoek en besluit het om nie te vervolg nie, behalwe as so ’n
besluit die resultaat is van die onwilligheid of onvermoë om te vervolg; (c) die beweerde
misdadiger reeds vervolg is vir die handeling waarop die aanklag betrekking het; en (d) die
saak nie gewigtig genoeg is om deur die hof verhoor te word nie. Art. 17(2) bepaal voorts dat
die hof die volgende sal oorweeg om oor die onwilligheidskwessie te beslis: (a) of die besluit
geneem is met die oogmerk om die misdadiger teen strafregtelike aanspreeklikheid te
beskerm; (b) of daar ’n onregverdigbare vertraging in die proses was wat daarop dui dat daar
geen werklike bedoeling is om die persoon voor die gereg te bring nie; (c) of die verrigtinge
in die nasionale hof partydig en afhanklik gevoer word, wat weer eens dui op geen werklike
bedoeling om die persoon voor die gereg te bring nie
32 2001:81 e.v.
33 Bassiouni (2001:82).
34 Bassiouni (2001:156). Sien ook die sg. Princeton principles on universal jurisdiction by
http://www1.umn.edu/humanrts/intree/princeton.html (24 Feb 2012 geraadpleeg). Hoewel
hierdie beginsels natuurlik glad nie bindend is nie, weerspieël dit kontemporêre denke oor
universele jurisdiksie. Dit is opmerklik dat seerowery, slawerny, oorlogsmisdade, misdade
teen vrede, misdade teen die mensdom, volksmoord en ook marteling by beginsel 2, getiteld
“Ernstige misdade onder internasionale reg”, ingesluit word. Hoewel marteling nie by name
genoem word as ’n misdaad wat onder die jurisdiksie van die hof val nie, maak dit deel uit
van die misdade teen die mensdom ingevolge art. 7(1)(f) van die elemente van misdade by
die Statuut van Rome.
35 Ingevolge die Verenigde Nasies se Internasionale Konvensie teen Marteling wat op 26
Junie 1987 in werking getree het, word marteling as misdaad omskryf en moet state wat die
konvensie bekragtig het, stappe doen om marteling as nasionale misdaad by wetgewing in te
sluit, verseker dat dit ’n uitleweringsmisdaad is, en ingevolge art. 5 daarvan stappe doen om
universele jurisdiksie te vestig om marteling te verhoor ingeval ’n beweerde martelaar nie
uitgelewer kan word nie. Suid-Afrika het hierdie Konvensie bekragtig, Zimbabwe nie.
Volgens onlangse persberigte
http://www.apt.ch/index.php?option=com_k2&view=itemlist&task=tag&tag=South
Africa&Itemid=227&lang=en (18 Junie 2012 geraadpleeg) het die Suid-Afrikaanse kabinet
’n konsepwetsontwerp, die Wetsontwerp op die Voorkoming en Bestryding van Marteling,
162

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
goedgekeur en dit sal binnekort in die parlement ter tafel gelê word. Die wetsontwerp kan
beskou word op http://www justice.gov.za/legislation/bills (13 Junie 2012 geraadpleeg).
36 22 Februarie 2001 saaknr. IT-96-23-T ICTY Verhoorhof III, parr. 488–97.
37 Hoewel die elemente van misdade deel is van die Statuut van Rome, is dit nie by die Suid-
Afrikaanse Implementeringswet ingesluit nie. Daar is egter niks wat ’n Suid-Afrikaanse hof
daarvan weerhou om in die beregtiging van internasionale misdade daarna te verwys nie.
38 Sien Du Plessis (2005a:345) wat ’n besonder nuttige onderskeid tussen “wydverspreide
aanval” en “stelselmatige aanval” tref. Die aanval is “wydverspreid” as dit op baie
verskillende slagoffers gerig is; dit is “stelselmatig” as dit op grond van ’n voorbedagte plan
of beleid uitgevoer word.
39 Art. 7(1)(f) van die elemente van misdade.
40 Ryngaerdt (2010a:23).
41 Du Plessis (2005a:358). Die skrywer wys daarop dat hierdie magte van die veiligheidsraad
nie aan enige beperking onderworpe is nie, veral nie daaraan of die bepaalde staat ’n lid van
die hof is of die hof se jurisdiksie aanvaar nie. ’n veiligheidsraadsverwysing na die hof vind
plaas waar die gebeure in die staat vrede bedreig, vrede verbreek of ’n handeling van
aggressie daarstel.
42 Art. 12 van die Statuut van Rome. Sien ook die artikel deur Bekou en Cryer (2007:49 e.v.).
43 Sien bv. Bekou en Cryer (2007:49 e.v.); Hoover (2011:1 e.v.); Ryngaerdt (2010:1 e.v.);
Ryngaerdt (2010:1 e.v.).
44 Hoover (2011:22); Ryngaerdt (2010 (a):4).
45 Cassese (2003:284 e.v.).
46 Brandon en Du Plessis (2005:27).
47 Du Plessis (2008:5 e.v.).
48 2008.
49 Art. 35 van die Grondwet.
50 Du Plessis (2008:5). Hy verwys na die gesamentlike minderheidsuitsprake in die
internasionale hof in Congo v België wat dít duidelik gemaak het.
51 Du Plessis (2008:5).
52 Du Plessis (2008:6).
53 Cryer et al. (2007:127).
163

54 Cryer et al. (2007:127).
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
55 Beskikbaar by http://www.icc-cpi.int/library/organs (22 Mei 2012 geraadpleeg).
56 Beskikbaar by http://www.icc-cpi.int/library/organs (22 Mei 2012 geraadpleeg).
57 Beskikbaar by http://www.icc-cpi.int/library/organs (22 Mei 2012 geraadpleeg).
58 Gentile (2008:113).
59 Beskikbaar by http://www.icc-cpi.int/library/organs (22 Mei 2012 geraadpleeg).
60 Jessberger en Powell (2001:344–5). Sien ook Du Plessis (2010:18–20) wat toon hoe Suid-
Afrika se verhouding met die internasionale strafhof in die war gestuur is veral ná die hof se
uitreiking van ’n lasbrief vir die inhegtenisneming van al-Bashir van Soedan. Du Plessis
steun dan ook die ontwikkeling van ’n duidelike en gekoördineerde Suid-Afrikaanse beleid
deur die Suid-Afrikaanse regering oor internasionale strafgeregtigheid. Sien ook Katz
(2003:25 e.v.) wat die behoorlike insluiting van die bepalings van die Statuut van Rome by
nasionale wetgewing bepleit. Waar nodig, moet wetgewing geïmplementeer of bestaande
wetgewing gewysig word.
61 Du Plessis (2003:16).
62 Du Plessis (2003:369) wys daarop dat die implementeringswetgewing nie noodwendig net
ingevolge die Statuut van Rome geskied nie, maar ook ingevolge die implementering van
ander verdrae, waarvan die VSA se implementeringswetgewing van die Konvensie teen
Marteling ’n goeie voorbeeld is. Hy wys daarop dat die hoofvoordele van
implementeringswetgewing dat dit nasionale howe nie net met jurisdiksie ratione materiae
beklee nie, maar dikwels ook met universele jurisdiksie.
63 My beklemtoning.
64 2005b:199.
65 Van der Vyver (1999:115). Dit gebeur soms dat die term universele jurisdiksie gebruik
word om te verwys na ’n soort jurisdiksie wat buite landsgrense toegepas word. Sien ook bv.
Werle en Jessberger (2002:212).
66 My beklemtoning.
67 Par. 31.
68 Mannak (2012) beskikbaar by http://allafrica.com/stories/201208040384 (23 Augustus
2012 geraadpleeg).
69 In die Zimbabwe-saak het die hof hierdie gedagte beaam (sien par. 31).
70 Art. 5(5).
71 My beklemtoning.
164

72 Sien Cassese (2008:371–7).
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
73 Beskikbaar by http://discover.sabinet.co.za (23 Mei 2012 geraadpleeg).
74 Sien Du Plessis (2008:7).
75 Par. 26.
76 Waarna later hierin verwys word.
77 Par. 28.
78 2008:7.
79 Sien ook par. 25 van die hof se uitspraak in die Zimbabwe-saak. Die hof is van oordeel dat
die besluit deur die nasionale direkteur van openbare vervolging en die hoof van die
prioriteitsmisdaadeenheid om nié ’n ondersoek van stapel te stuur nie omdat die
Implementeringswet hulle na bewering nie daartoe in staat stel nie, gebrekkig was. Dié
besluit het eerstens die spesiale status misken wat die Suid-Afrikaanse wetgewer aan
internasionale misdade verleen het; tweedens het dit versuim om spesiale prosedures vir die
ondersoek van internasionale misdade te ontwikkel; en derdens het dit versuim om die
duidelike bepalings van die Wet op die Suid-Afrikaanse Polisiediens 68 van 1995,
saamgelees met die Implementeringswet, in ag te neem, welke bepalings vir ’n
multidissiplinêre benadering voorsiening maak.
80 Die vervolgingsbeleid is beskikbaar by http://us-cdn-creamermedia.co.za (1 Junie 2012
geraadpleeg).
81 Du Plessis (2008:7–8).
82 In par. 27 van die uitspraak in die Zimbabwe-saak het die hof dit duidelik gestel dat die
beslissing deur die respondent om ’n ondersoek van stapel te stuur, vereis het dat sekere
faktore in ag geneem moes word en ander as irrelevant geïgnoreer moes word. Die
respondent se hoofverpligting was om te verseker dat die funksies en oogmerke van die
Implementeringswet nagekom word, nl. die ondersoek en vervolging van internasionale
misdade in die lig van die beskikbare inligting. Om ’n redelike besluit te neem, moes dit op
akkurate feitebevindinge en ’n korrekte toepassing van die reg berus. Wat die respondent se
oënskynlike besorgdheid oor Suid-Afrika se internasionale betrekkinge met Zimbabwe betref,
het die hof (par. 28) beslis dat hierdie oorwegings in die lig van die respondent se
verpligtinge “irrelevante politieke oorwegings” was. Die hof (par. 29) merk op dat politieke
en beleidsoorwegings van tyd tot tyd verander; behoorlike regspleging, daarenteen, bly
onveranderlik as grondslag vir ’n stabiele samelewing onder die oppergesag van die reg.
83 2008:8.
84 2005 12 BCLR 1192 (CC).
85 Par. 27.
86 Du Plessis (2008:8).
165

87 Artt. 1(c) en 2.
88 Art. 32(2).
89 2008 1 SA 1 (CC).
90 Parr. 71–4.
91 Par. 72.
92 Lidmaatskap van die internasionale strafhof val uiteraard hieronder.
93 2010:580–1.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
94 Art. 1(c) van die Grondwet. In die aansoeker se skriftelike vertoë in die Zimbabwe-saak
word ’n aantal hersieningsgronde uiteengesit, maar wat die hersienbaarheid van die
aanvegbare besluit deur die respondente betref, steun die aansoeker op (a) artt. 237 en 195
van die Grondwet; (b) die legaliteitsbeginsel wat die konstitusionele hof ontwikkel het; en (c)
die bepalings van PAJA.
95 Price (2010:581).
96 2011 5 SA 262.
97 Par. 39.
98 Par. 39.
99 Govender (2001:142).
100 Govender (2001:141–2).
101 2005b.
102 Par. 25.
103 Par. 25.
166

Abstract
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Aantekeninge: Huwelik binne gemeenskap van
goed: Die effek van ’n egskeidingsbevel op ’n
bateverdelingsooreenkoms
Neil van Schalkwyk
Neil van Schalkwyk: Departement Privaatreg, Universiteit van Pretoria
Marriage in community of property: The effect of a divorce order on a division of assets
settlement
In this note the question as to the effect of a divorce order upon the ownership of the assets of
a marriage in community of property is answered with reference to recent case law. The
discussion begins with an overview of the general principles applicable in South African law
to the acquisition of ownership. In the case of derivative acquisition of ownership our law
requires inter alia traditio, and without it ownership cannot be acquired. However, in a recent
decision the court held that in the case of a divorce settlement in a marriage in community of
property, with the grant of the divorce order the former spouses automatically acquire
individual ownership of assets as agreed upon in the divorce settlement. The note looks
critically at the reasons for this judgment and reaches the conclusion that the decision is
wrong. This view is also shared by a subsequent judgement where the court decided that the
settlement agreement creates only a personal right, or personal rights, for the transfer of
ownership and that the divorce order consequently does not vest ownership without traditio.
This decision, after critical revision, is supported.
1. Inleiding
Die doel met hierdie aantekening is om te kyk wat die effek van ’n egskeidingsbevel op ’n
bateverdelingsooreenkoms is indien die partye binne gemeenskap van goed getroud is. Die
bespreking word gevoer met verwysing na twee teenoorstaande beslissings in Corporate
Liquidators (Pty) Ltd v Wiggill 1 en Middleton v Middleton. 2 Die redes vir elke beslissing
word krities ondersoek.
Alvorens hierdie beslissings aandag geniet, is dit nodig om as algemene agtergrond die wyses
van eiedomsverkryging in ons reg uiteen te sit.
Eiendomsreg kan op twee maniere in die Suid-Afrikaanse reg verkry word, naamlik
eiendomsverkryging op oorspronklike wyse en eiendomsverkryging op afgeleide wyse. 3 Die
167

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
onderskeid tussen die twee is geleë in die feit dat by eiendomsverkryging op oorspronklike
wyse die medewerking van ’n regsvoorganger, indien daar een is, nie nodig is nie. Die
eiendomsreg word dus nie oorgedra nie, maar vestig opnuut in die verkryger. 4 In die geval
van eiendomsverkryging op afgeleide wyse word eiendomsreg van een eienaar na die
volgende oorgedra 5 en vestig daar nie soos in die geval van eiendomsverkryging op
oorspronklike wyse ’n nuwe eiendomsreg nie. Van der Merwe 6 vermeld dat by
eiendomsverkryging op afgeleide wyse daar onderskei word tussen verkryging onder
algemene titel en onder besondere titel en noem onder eersgenoemde boedelvermenging as
gevolg van die huwelik binne gemeenskap van goed en eiendomsverkryging deur die kurator
by sekwestrasie van ’n insolvente boedel. Ten opsigte van afgeleide eiendomsverkryging
onder besondere titel meld hy al die gevalle waar ’n bepaalde saak by wyse van lewering of
registrasie oorgedra word. 7 In laasgenoemde gevalle is daar twee vereistes wat gestel word
alvorens die eiendomsreg oorgedra word, te wete (1) die subjektiewe vereiste wat deur die
saaklike ooreenkoms verteenwoordig word, en (2) die objektiewe vereiste wat deur
registrasie in die geval van onroerende goed en lewering in die geval van roerende goed
beliggaam word. 8
2. Corporate Liquidators (Pty) Ltd v Wiggill
2.1 Feite en beslissing van verhoorhof
Die eerste appellant is ’n maatskappy van likwidateurs van die insolvente boedel van mnr. en
mev. Wiggill 2, en die tweede appellant is in diens van eerste appellant. Eerste respondent
(mev. Wiggill 1) was aanvanklik met mnr. Wiggill binne gemeenskap van goed getroud
voordat hulle huwelik deur egskeiding ontbind is. As deel van die skikkingsooreenkoms is
beding dat by egskeiding, erf 833, wat met ’n verband beswaar is, onderverdeel sal word en
dat mev. Wiggill 1 een gedeelte sou ontvang en mnr. Wiggill die ander gedeelte. Hierdie
eiendom is by egskeiding net in naam van mnr. Wiggill geregistreer. Die egskeidingsbevel is
verleen, maar erf 833 is nooit onderverdeel nie en haar gedeelte ook nie aan mev. Wiggill 1
oorgedra nie. Die verband waarmee erf 833 beswaar is, is kort na die egskeidngsbevel
afgelos, maar nooit gekanselleer nie. Mnr. en mev. Wiggill 2 sluit ook ’n huwelik binne
gemeenskap van goed en daar word geld teen die genoemde verband geleen. Mev. Wiggill 1
het ’n aansoek na die hof a quo gebring waarin die hof versoek is dat erf 833 onderverdeel
word en dat haar gedeelte aan haar en die ander gedeelte in die naam van die insolvente
boedel van mnr. en mev. Wiggill 2 oorgedra word, onderhewig aan ’n vruggebruik ten gunste
van mev. Wiggill 1 se ouers, soos ook in die egskeidingskikking ooreengekom is. Regter
Claassen staan die aansoek toe. 9 Hy kom in die woorde van regter Hartzenberg, wat die
appèluitspraak lewer, só tot hierdie beslissing: 10
Claassen J held that one of the natural consequences of a marriage in community of
property is that both spouses immediately become co-owners of their previously
separate estates; which become their joint estate, irrespective of in whose name the
assets are held. He held that on dissolution of the marriage the reverse follows
168

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
automatically. The dominium of each spouse’s share in the joint estate vests in that
spouse. He concluded that on divorce the first respondent’s share vested in her and
that Mr Wiggill ceased to have any claim to it, especially as far as the immovable
property was concerned. He furthermore held that the first respondent’s portion of the
first joint estate never became part of Mr and Mrs Wiggill’s joint estate and the
registration of her portion in her name was a mere formality.
Die beslissing van regter Claassen, waarna in hierdie aanhaling verwys word, was nie by die
skryf van hierdie aantekening beskikbaar nie. Geen gesag vir sy standpunt word vermeld nie.
Regter Claassen is reg waar hy sê dat die huwelik binne gemeenskap van goed outomaties ’n
gemeenskaplike boedel van hulle onderskeie aparte boedels voor die huwelik tot gevolg het.
Volgens hom gebeur na ontbinding die teenoorgestelde. Die dominium van elke (halwe)
aandeel van die gemeenskaplike boedel vestig onderskeidelik in elke gade en registrasie
hiervan is ’n blote formaliteit. Hierdie beskouing wek die indruk dat na ontbinding die
gemeenskaplike boedel outomaties verdeel en elke gade eiendomsreg vestig in sy aandeel tot
die uitsluiting van die ander gade. Registrasie van hierdie stand van sake is ’n blote
formaliteit. Soos hier onder blyk, is hierdie siening egter vatbaar vir kritiek.
Dit is egter die standpunt van die regsverteenwoordiger van appellant dat by ontbinding van
die huwelik binne gemeenskap van goed, mev. Wiggill 1 alleen ’n vorderingsreg ter
onderverdeling en oordrag van haar gedeelte in haar naam verkry het. Aangesien die boedel
van mnr Wiggill en mev. Wiggill 2 gesekwestreer is alvorens die verdeling en oordrag
plaasgevind het, het mev. Wiggill 1 geen saaklike reg (eiendomsreg) op erf 833 nie. 11
2.2 Lubbe v O’Dwyer12
Die volbank, by monde van regter Hartzenberg, stem in appèl nie met hierdie siening saam
nie en is net soos regter Claassen in die hof a quo van mening dat mev. Wiggill 1 by
ontbinding van die huwelik onmiddellik eindomsreg van gedeelte 1 verkry het en toe die
verband daaroor afgelos is, haar eiendomsreg onbeswaard geword het. 13 Alvorens ek na die
motivering vir hierdie beslissing kyk, is dit gepas om na die saak van Lubbe v O’Dwyer te
verwys. Ek verwys na hierdie saak (en dan moet dit ook onmiddellik vermeld word dat
laasgenoemde saak nie as gesag gebruik is in die uitspraak onder bespreking nie), omdat dit
met die eerste lees daarvan ook as gesag kan dien vir die siening van regter Hartzenberg in
die saak onder bespreking. Regter Millin vermeld: 14
Now it appears from this that just as upon a marriage in community of property all
fixed property belonging to either spouse becomes the property of the community and
is put under the administration of the husband, so upon the dissolution of the marriage
whether by death or by order of Court, it matters not, the contrary result is produced.
Although, at the dissolution of the marriage in community the property stands
registered in the name of the husband, the wife becomes vested, by operation of law,
with an undivided half-share in that property. She has the right, and the correct
practice is, immediately to claim transfer into her name of the half-interest; … in law
the dominium of the half-interest is in her. 15
169

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die woorde van hierdie aanhaling verskil in een belangrike opsig van die opsomming van
regter Claassen se beslissing deur regter Hartzenberg hier bo. By ontbinding vestig die vrou
se onverdeelde halfaandeel deur regswerking. Sy verkry dus nie, soos die saak onder
bespreking beslis, haar afsonderlik verdeelde aandeel outomaties nie. Die aanhaling van
regter Millin hier bo is egter ongelukkig in die sin dat desnieteenstaande vermeld word dat
die huwelik binne gemeenskap van goed mede-eiendomsreg skep, die vrou eers by
ontbinding haar mede-eiendomsaandeel verkry. In Ex parte Menzies toon regter King tereg
aan dat hierdie beskouing nie houdbaar is nie. 16 Dit is nie in ooreenstemming met die
beginsel dat die huwelik binne gemeenskap van goed mede-eiendomsreg tot gevolg het nie.
Regter King vermeld dat hierdie siening in elk geval obiter is, aangesien dit nie die regsvraag
vir beslissing was nie. 17 Die ontbinding van die huwelik vestig met ander woorde nie
outomaties haar aandeel nie; sy het dit reeds van huweliksluiting af, maar haar aandeel moet
nou ook in haar naam geregistreer word. Hoe dit bewerkstellig word, laat die hof hom in
Lubbe nie oor uit nie. 18 Die hof is egter tereg van mening dat nieteenstaande die eiendom in
naam van die man (Lubbe) geregistreer is, hy sy eksgade se aandeel kan verkry alleen indien
dit by wyse van registrasie aan hom oorgedra word; hy verkry dit nie outomaties deur
egskeiding ingevolge die bepalings van die skikkingsooreenkoms nie. 19 Hierdie beslissing
bied dus geen gesag vir die beslissing van die hof a quo asook die beslissing onder
bespreking nie, naamlik dat die egskeidingsbevel outomaties die ooreengekome gedeelte in
me Wiggill 1 vestig. 20
2.3 Motivering vir die volbankbeslissing die Corporate-saak
Dié motivering word vervolgens in oënskou geneem. Regter Hartzenberg steun vir sy
beslissing op die Menzies-saak, waar regter King, met verwysing na Van der Merwe, 21
bevestig dat die huwelik binne gemeenskap van goed gebonde mede-eiendomsreg tot gevolg
het. 22 Met verwysing na Hahlo 23 kyk regter King dan ook na die effek van ’n
egskeidingsbevel op die huwelik binne gemeenskap van goed, en sê: 24
The implication of the above statement by Hahlo is that, upon the dissolution of the
community by divorce, the ex-spouses become in effect free co-owners entitled to a
division of the estate. Their shares become divisible. Given the circumstances of
divorce, it can rarely arise in practice that they would elect to continue in coownership
in this new form, and thus possibly the rule has grown up that the granting
of a divorce carried with it an automatic order for division. It is open to the divorcing
spouse (see s 7(1) of the Divorce Act 70 of 1979) to arrive at a settlement in terms of
which they could, for example, continue as co-owners of particular assets.
Regter Hartzenberg lig onder andere twee aspekte met verwysing na bostaande aanhaling uit
wat vir die huidige bespreking belangrik is.
2.3.1 Effek van egskeidingsbevel op eiendomsreg in huwelik binne gemeenskap van goed
Die egskeidingsbevel verander die gebonde mede-eiendomsreg wat deur die huwelik binne
gemeenskap van goed geskep is na vrye mede-eiendomsreg. 25 ’n Gevolg van gebonde mede-
170

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
eiendomsreg by die huwelik binne gemeenskap van goed is dat die gades mede-eienaars van
halwe onverdeelde en onverdeelbare aandele is. 26
2.3.2 Effek van egskeidngsbevel op bateverdelingsooreenkoms
Artikel 7(1) van die Wet op Egskeiding 70 van 1979 verleen aan die partye onder andere die
bevoegdheid om skriftelik ’n bateverdelingsooreenkoms te sluit. 27 Die partye mag
byvoorbeeld ooreenkom dat A die sitkamerstel en B die rekenaar kry. Die gevolg is dat
wanneer die skikkingsooreenkoms in die egskeidingsbevel opgeneem word, A outomaties die
sitkamerstel verkry sonder dat lewering hoef plaas te vind indien A nie fisies in beheer
daarvan is nie en so ook B. 28 Dieselfde geld ook met betrekking tot onroerende goed.
Registrasie van die verskillende onroerende eiendomme in die naam van die eienaar is nie ’n
vereiste nie, aangesien ons ’n negatiewe registrasiestelsel volg waar die
akteregister/grondregister nie noodwendig die korrekte stand van sake weerspieël nie. 29
Hierdie interpretasie van artikel 7(1) stem volgens regter Hartzenberg ook ooreen met die
gemeenregtelike posisie soos uiteengesit in Rosenberg v Dry’s Executors. 30 Die feit dat erf
833 in die saak onder bespreking nog nie formeel onderverdeel is nie, doen volgens regter
Hartzenberg geen afbreuk daaraan dat eiendomsreg sonder registrasie vestig nie. Die oomblik
wanneer die skikkingsooreenkoms in die egskeidingsbevel opgeneem word, vind verdeling
van die boedel plaas en verkry die partye individuele eiendomsreg in die gedeeltes. 31 Die
fisiese onderverdeling is bloot ’n formaliteit. 32 Die bevinding dat ’n bevel ingevolge artikel
7(1) van die Wet op Egskeiding outomaties eiendomsreg vestig sonder lewering of registrasie
na gelang van die geval, is vatbaar vir kritiek. Daar is geen gesag vir hierdie standpunt in ons
reg nie. Die beslissing dat genoemde gevolg van die egskeidingsbevel in ooreenstemming
met ons gemenereg is, soos beslis is in die Rosenberg-saak, is nie ten volle korrek nie. In
laasgenoemde saak is die hof van mening dat as ’n huwelik (en dié huwelik was ook binne
gemeenskap van goed gesluit) deur dood ontbind word, verkry die erfgename (legatarisse)
ingevolge ’n gesamentlike testament na adiasie daavan deur die langslewende en legatarisse
outomaties die halwe aandeel van die eerssterwende, sonder dat lewering of registrasie vereis
word. Die langslewende behou egter eiendomsreg van haar/sy halwe aandeel as gevolg van
die voormalige huwelik binne gemeenskap van goed. 33 Die legatarisse het ten opsigte van die
halwe aandeel van die langslewende slegs ’n vorderingsreg (ius in personam ad rem
acquirendam) 34 en by afsterwe van die langslewende word hulle ook outomaties eienaars
daarvan sonder enige objektiewe vereiste van lewering of registrasie. Hierdie beslissing van
die appèlhof word later verwerp. Die legatarisse verkry eers na traditio (lewering of
registrasie na gelang van die geval)eiendomsreg van die erflater se bates. 35 Die langslewende
gade se erfporsie en halwe aandeel in die gemeenskaplike boedel na afsterwe van die
eerssterwende vestig ook eers na traditio en nie outomaties nie. 36
Die rede vir hierdie veranderde siening van die gemeenregtelike regsposisie ten opsigte van
erfgename en langslewende gades hou direk verband met die vervanging van die Romeins-
Hollandse reg van universele erfopvolging (soos vergestalt in die Rosenberg-saak) deur die
Engelse stelsel van eksekuteurskap. 37 Eiendomsreg van die ontbinde gemeenskaplike boedel
171

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
in die geval van die huwelik binne gemeenskap van goed vestig nou in die eksekuteur en nie,
soos ingevolge die gemenereg, outomaties in die erfgename en langslewende gade nie. Die
gemeenregtelike posisie soos in die Rosenberg-saak erken, vorm nie meer deel van ons reg
nie. Daar moet ook onthou word dat Rosenberg oor die geval handel waar die huwelik deur
dood ontbind is en nie deur egskeiding nie. Sover my kennis strek, is daar geen
gemeenregtelike gesag wat hierdie beginsel ook by egskeiding toepas nie. Die Corporateuitspraak
skep dus met betrekking tot die erkende uitsonderings 38 by die verkryging van
eiendomsreg sonder traditio ’n nuwe “uitsondering” waarvoor daar geen gemeenregtelike
gesag bestaan nie.
2.4 Bykomstige motivering vir die Corporate-uitspraak
Daar dien egter vermeld te word dat benewens bogenoemde nuwe “uitsondering” op
eiendomsverkryging, kan diegene wat hierdie uitspraak ondersteun, ook as addisionele
motivering die geval van die fideicommissarius noem (en die beslissing onder bespreking het
dit nie gedoen nie). In Eksteen v Pienaar 39 is beslis dat die fideicommissarius by afsterwe van
die fiduciarius outomaties eiendomsreg van die fideikommisêre bate(s) verkry indien die reg
(belang) van die fideicommissarius tydens oordrag van die eiendom aan die fiduciarius
geregistreer is. Hierdie siening word ook deur sommige regskrywers ondersteun. 40 Die
gevolg hiervan is dat waar die reg (belang) van die fideicommissarius nie geregistreer is nie,
of die fideicommissum oor ’n roerende saak gevestig word, die fideicommissarius geen
saaklike reg (eiendomsreg) verkry nie. 41 Indien hierdie toedrag van sake korrek is, kan dit
met verwysing na die nuwe grondwetlike bedeling onder sterk kritiek kom, omdat dit ’n
oortreding van artikel 9 van die Grondwet daar mag stel. Daarteenoor is die hof in Van der
Merwe v Registrateur van Aktes 42 van oordeel dat die fideicommissarius slegs ’n ius in
personam en geen saaklike reg het nie. 43 Hierdie standpunt onderskei dus nie die geval waar
die reg van die fideicommissarius geregistreer is van die geval waar dit nie geregistreer is of
roerende goed die objek van die fideicommissum is nie. Hierdie standpunt is ook nie in stryd
met aktespraktyk waar die reg van die fideicommissarius ’n persoonlike reg is nie. Alhoewel
die algemene reël is dat slegs saaklike regte geregistreer mag word, besit die registrateur die
diskresie om ook vorderingsregte (persoonlike regte) te registreer indien dit na sy mening
aanvullend is tot, of andersins diensbaar is aan, ’n registreerbare voorwaarde of reg wat in die
akte vervat is of verleen word. 44 Die aktespraktyk bestaan ook om iura in personam ad rem
acquirendam te registreer. 45 Alvorens die oordrag van die fideicommissum geskied, mag die
reg van die fideicommissarius ook as ’n ius in personam ad rem acquirendam kwalifiseer.
Hierdie siening dat die reg van die fideicommissarius ’n vorderingsreg is en en dat
eiendomsreg van die saak of sake van die fideicommissum oorgedra moet word, word ook
deur De Waal en Schoeman 46 ondersteun waar hulle met vermelding van onder andere die
Eksteen-saak en die normale sakeregtelike en erfregtelike beginsels met betrekking tot die
oordrag van onroerende goed van oordeel is dat daar nie “werklik oortuigende redes bestaan
waarom in hierdie omstandighede van die normale beginsels afgewyk moet word nie”. Dit
blyk dus dat daar nie eensgesindheid oor die aard van die reg van die fideicommissarius is
nie. Selfs al word die mening aanvaar dat die fideicommissarius eiendomsreg het wanneer die
172

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
voorwaarde of termyn van die fideicommissum vervul is, geld dit in die hedendaagse reg
slegs as die reg van die fideicommissarius geregistreer is. Eiendomsreg is ingevolge hierdie
siening dan aan die fideicommissarius oorgedra onderhewig aan ’n termyn of voorwaarde. Hy
verkry nie die eiendosmreg outomaties sonder oordrag nie. In die Corporate-saak vestig die
egskeidingsbevel outomaties individuele eiendomsreg van die halwe aandeel sonder dat die
reg oorgedra word. Dit is met hierdie siening waarmee daar verskil word.
2.5 Gevolgtrekking
Na aanleiding van bostaande uiteensetting van die regsposisie is die gevolgtrekking dat
Corporate Liquidators ernstige tekortkominge openbaar. Daar word met betrekking tot die
regsposisie tussen me. Wiggill 1 en mnr. Wiggill na egskeiding met die volgende enkele
opmerkings afgesluit. By verlening van die egskeidingsbevel (wat die ooreenkoms ingevolge
artikel 7(1) insluit), word die gebonde mede-eiendomsreg beëindig en vervang deur vrye
mede-eiendomsreg tot tyd en wyl die verdeling plaasvind. Eers by registrasie (attestasie) van
die verdelingstransporte deur die registrateur word die vrye mede-eiendomsreg vervang deur
individuele eiendomsreg. 47 Bakker 48 is van mening dat mnr. Wiggill nie die gemeenskaplike
eiendom voor verdeling en nadat die aanvanklike verband afgelos is, weer kon beswaar nie,
aangesien dit strydig is met die regsbeginsels wat vrye mede-eiendomsreg onderlê. Hy is wel
bevoeg om sy aandeel in die vrye mede-eiendom te beswaar, maar is nie in staat om die
eiendom self sonder die toestemming van die ander mede-eienaar te beswaar nie. 49 Gevolglik
is die beswaring van die eiendom volgens Bakker nietig en is die eiendom in geheel
onbeswaard.
Hierdie weergawe van die algemene regsbeginsels is korrek. Daar moet egter nie uit oog
verloor word nie dat die verband wat die hele eiendom beswaar, nooit gekanselleer is nie en
steeds bestaan. Mnr. Wiggill kan geld leen sonder toestemming van me. Wiggill 1, en die
bestaande verband dien as sekerheid daarvoor. Vervolgens is die eiendom dus beswaar en is
die verbandhouer ’n versekerde skuldeiser vir die uitstaande skuld; die hele eiendom kan dus
as sekerheid daarvoor op beslag gelê en verkoop word. Die hof bevind egter dat me. Wiggill
1 eienaar van ’n onbeswaarde gedeelte 1 van die erf is. 50 Soos nou duidelik blyk, is sy nog nie
voor registrasie individuele eienares van gedeelte 1 van die erf nie. Die indruk word egter
deur die hof geskep dat alleen gedeelte 2 van die erf beslaglegbaar is vir die skuld aangegaan
deur mnr. Wiggill en me. Wiggill 2. Bakker 51 toon tereg aan dat voor verdeling van die erf
twee eienaars nie eindomsreg van verskillende dele van ’n onverdeelde eiendom kan hê nie.
Jy kan wel jou onverdeelde aandeel in die gemeenskaplike eiendom beswaar, maar hierdie
scenario doen hom nie in hierdie geval voor nie. Volgens Bakker is die hele eiendom
onbeswaard. Die siening en beslissing van die hof dat slegs gedeelte 2 van die erf vir
beslaglegging vatbaar is, is sowel vir my as vir Bakker onaanvaarbaar.
Die beslissing in Corporate Liquidators word later in Middleton, wat met ’n soortgelyke
regsvraag handel, verwerp. Daar word vervolgens ook krities na hierdie beslissing gekyk.
173

3. Middleton v Middleton
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
In hierdie saak is die applikant en die eerste respondent se huwelik wat binne gemeenskap
van goed gesluit was, deur egskeidng ontbind. In die skikkingsooreenkoms is ooreengekom
dat applikant die erf in Ramsgate wat deel van die gemeenskaplike boedel vorm, in volle
eiendomsreg verkry. Nadat die huwelik deur egskeiding ontbind is, maar voordat die eerste
respondent se onverdeelde halwe aandeel aan die applikant, soos ooreengekom, oorgedra is,
gaan die eerste respondent skuld aan. Die tweede respondent verkry vonnis teen mev.
Middleton (eerste respondent) en daar word beslag op die eiendom gelê. Die applikant verkry
’n interdik in die hoë hof wat die tweede en derde respondente verbied om voort te gaan met
die eksekusieverkoping van mev. Middleton se halwe onverdeelde aandeel in die eiendom, en
’n verklarende bevel dat hy die alleeneienaar van die eiendom is. Die hoë hof staan die
aansoek in die vorm van ’n bevel nisi toe. Op die keerdatum word daar deur die applikant
beweer dat die effek van die egskeidingsbevel en die skikkingsooreenkoms wat dit
voorafgegaan het, is dat mev. Middleton van haar reg en titel in die eiendom ontdoen is en
dat applikant daarmee beklee is. Gevolglik is die applikant die alleeneienaar van die
eiendom. 52 Die betoog deur die applikant se regsverteenwoordiger is dat die applikant eienaar
van die eerste respondent se aandeel geword het op die tydstip dat die egskeidngsbevel
gemaak is, of alternatief toe die skikkingsooreenkoms voor egskeiding bereik is, ondanks die
gebrek aan traditio deur registrasie van ’n transportakte ingevolge artikel 16 of ’n
endossement op die titelakte ingevolge artikel 45bis(1)(a) van die Aktes Wet. 53 Die applikant
se regsverteenwoordiger voer verder aan dat geen traditio (registrasie in die saak onder
bespreking) in naam van die applikant nodig is nie en dat die doel daarvan alleen is om op
rekord ’n reeds voldonge feit te plaas. 54 Hierdie siening van die applikant stem wesenlik
ooreen met die beslissing in Corporate Liquidators sonder om na hierdie saak te verwys.
Dié betoog van die applikant se regsverteenwoordiger vind egter nie by die hof byval nie. 55
Regter Motlala motiveer sy beslissing deur te begin met verwysing na artikel 16 van die
Aktes Wet wat tot inhoud het dat eiendom van grond, behalwe sover hierdie wet of ’n ander
wet anders bepaal, alleen deur middel van ’n transportakte deur die registrateur onderteken of
geattesteer, van een persoon na ’n ander oorgedra kan word. 56 Die hof wys ook daarop dat die
abstrakte stelsel by die oordrag van eiendomsreg van roerende en onroerende goed in ons reg
van toepassing is. 57 Vervolgens vermeld die hof dat die skikkingsooreenkoms wat tussen die
applikant en mev. Middleton bereik is, alleen ’n vorderingsreg voortbring waarvan applikant
die houer is en waarmee mev. Middleton se halwe onverdeelde aandeel in die erf gevorder
kan word. 58 Die reg vereis by afgeleide eiendomsverkryging ’n handeling van traditio
(lewering of registrasie) en in die geval van die oordrag van onroerende eiendom word
traditio bewerkstellig deur registrasie van ’n transportakte ingevolge artikel 16 van die Aktes
Wet. 59 Hiermee verwerp die hof die applikant se regsverteenwoordiger se betoog dat
registrasie nie in hierdie geval ’n vereiste is nie. 60 Die egskeidingsbevel en
skikkingsooreenkoms het in die woorde van die hof die volgende effek: 61
The effect of the divorce order was to dissolve the applicant and first respondent’s
joint ownership or co-ownership of the property and to render each of the spouses
174

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
registered owner of one half undivided share in and to the property. The fact that the
divorce settlement agreement preceded the grant of the divorce made no difference to
the de jure position. A settlement agreement, whether predating or postdating the
grant of a divorce dissolving a marriage in community of property, creates merely
personal rights and obligations enforceable inter partes.
Daar word met hierdie beskouing oor die effek van die skikkingsooreenkoms saamgestem.
Die skikkingsooreenkoms skep alleen vorderingsregte en geen eiendomsreg nie. 62 Daar word
egter verskil met die siening oor die effek van die egskeidingsbevel. Die gebonde medeeiendomsreg
tydens die huwelik binne gemeenskap van goed word met die egskeidingsbevel
beëindig, maar die mede-eiendomsreg kom nie tot ’n einde nie. Die gebonde word vervang
deur vrye mede-eiendomsreg. 63 Dit is nie wat die aanhaling hier bo sê nie. Die aanhaling uit
die hofsaak hier bo sê uitdruklik dat die mede-eiendomsreg beëindig word. Daarna word die
voormalige gades geregistreerde eienaars van onverdeelde aandele in die eiendom. Met die
verdere lees van die uitspraak wys die hof ten slotte ook op die Menzies–saak. 64 By die lees
van hierdie paragraaf handhaaf die hof steeds die onduidelikheid waarna hier bo verwys is.
Daar word steeds beklemtoon dat die egskeidingsbevel die gemeenskaplike boedel (“joint
estate”) beëindig
by virtue of which each became owner in his or her own right of his/her respective
one half share in the property. The Menzies case, unlike the present case, did not
entail the passing or transfer of ownership. The present matter, on the other hand,
clearly contemplated and required the actual passing or transfer of ownership from
one co-owner to another. An act of traditio was clearly necessary for that purpose. …
The Menzies case was for the aforegoing reasons clearly distinguishable from the
present matter. 65
In sowel die Menzies-saak, waar beëindiging van die huwelik binne gemeenskap van goed
ingevolge artikel 21(1) van die Wet op Huweliksgoedere 88 van 1984 ter sprake is, as die
beslissing onder bespreking, waar die beëindiging van die huwelik binne gemeenskap van
goed deur egskeiding plaasvind, word gebonde mede-eiendomsreg ingevolge die huwelik
binne gemeenskap van goed vervang deur vrye mede-eiendomsreg. Die applikant kan die
onverdeelde vrye mede-eiendomsaandeel van eerste respondent verkry alleen indien dit
oorgedra word, wat nie by die Menzies-saak nodig is nie, aangesien die vrye medeeiendomsreg
nie opgehef is nie. Nieteenstaande hierdie duidelike regsbeginsel handhaaf die
hof die vermelde standpunt en laat dit ons steeds in twyfel met die bedoeling van die
uitlating. Indien die hof hiermee bedoel dat gebonde mede-eiendomsreg deur vrye medeeiendomsreg
vervang word, is dit jammer dat die hof dit nie in soveel woorde gestel het nie.
Die beslissing dat die applikant nie eienaar van die eerste respondent se onverdeelde aandeel
is nie, is regsteoreties egter korrek en word sonder kritiek aanvaar. Die voormalige gades bly
steeds mede-eienaars van presies dieselfde onverdeelde aandele as voor die egskeiding en
word nie nou eers “owner in his or her own right of his/her respective one half share in the
property” nie.
175

4. Slot
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
In Corporate Liquidators beslis die hof dat ’n egskeidingsbevel waar ’n
egskeidingskikkingsooreenkoms in ’n huwelik binne gemeenskap van goed van toepassing is,
tot gevolg het dat die gemeenskaplike boedel onmiddellik verdeel en elke voormalige gade
outomaties individuele eiendomsreg sonder traditio vestig. Indien hierdie saak as korrek
beslis aanvaar word, beteken dit dat dieselfde gevolg intree by ’n huwelik buite gemeenskap
van goed indien daar ’n skikkingsooreenkoms is. As die hofbevel die eiendomsreg vestig, dan
moet dit ook die gevolg wees in die geval waar geen skikkingsooreenkoms bereik is nie. In
Middleton bevind die hof dat die skikkingsooreenkoms slegs ’n vorderingsreg skep en nie
eiendomsreg nie. Traditio moet dus plaasvind alvorens die individuele eiendomsreg vestig.
Hiermee word saamgestem.
Die posisie is dus tans onseker oor die effek wat ’n egskeidingsbevel op ’n
skikkingsooreenkoms ten opsigte van ’n huwelik binne gemeenskap van goed het. Die
hoogste hof van appèl sal waarskynlik die Middleton-beslissing handhaaf, omdat die
sakeregtelike beginsels hier suiwer toegepas is.
Daar dien egter vermeld te word dat nieteenstande die kritiek teen die Corporate-uitspraak,
daar ’n argument uit te maak is vir die outomatiese verkryging van eiendomsreg soos
ooreengekom in die bateverdelingsooreenkoms. Die behoefte aan sodanige verkryging kan
bestaan om die belange van die gades in die gemeenskaplike boedel te beskerm. Die
probleem met selfs hierdie benadering tot die verkryging van individuele eiendomsreg is
egter die feit dat die eiendomsreg eers by verlening van die hofbevel verkry word. Voordat
die hofbevel verleen word, bestaan die gebonde mede-eiendomsreg steeds en kan artikel
15(9)(a) van die Wet op Huweliksgoedere 88 van 1984 beskerming aan die derde bied.
Onmiddellike verkryging van individuele eiendomsreg soos in Corporate beskerm die
belange van die benadeelde gade beslis beter. (Dit is egter ’n aangeleentheid wat ’n
afsonderlike bespreking verg.)
In Middleton bevind die hof dat die egskeidingsbevel die mede-eiendomsreg beëindig en dat
die voormalige gades elk ’n geregistreerde eienaar van ’n halwe onverdeelde aandeel van die
eiendom word. Hierdie standpunt word gekritiseer. Die egskeidingsbevel beëindig nie die
mede-eiendomsreg nie, maar vervang gebonde mede-eiendomsreg deur vrye medeeiendomsreg.
Bibliografie
Bakker, P. 2007. Nature of ownership in immovable property of the joint estate on divorce.
Corporate Liquidators (Pty) Ltd v Wiggill [2006] 4 All SA 439 (T). Tydskrif vir
Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 70(3):515–21.
176

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Beinart, B. 1968. Fideicommissum and modus. Acta Juridica, 157–219.
Corbett, M.M., G. Hofmeyr en E. Kahn. 2001. The law of succession in South Africa. 2de
uitgawe. Kaapstad: Juta
Cronjé, D.S.P. en A. Roos. 2002. Casebook on the law of succession / Erfregvonnisbundel.
4de uitgawe. Pretoria: Unisa Uitgewers.
Delport, H.J. en N.J.J. Olivier. 1985. Sakereg vonnisbundel. 2de uitgawe. Kaapstad: Juta.
De Waal, M.J. en M.C. Schoeman–Malan. 2008. Erfreg. 4de uitgawe. Kaapstad: Juta.
Hahlo, H.R. 1985. The South African law of husband and wife. 5de uitgawe. Kaapstad: Juta.
Nel, H.S. 1991. Jones conveyancing in South Africa. 4de uitgawe. Kaapstad: Juta.
Sonnekus J.C. en J.L. Neels. 1980 [1994]. Sakereg vonnisbundel. 2de uitgawe. Durban:
Butterworths.
Van der Merwe, C.G. 1989. Sakereg. 2de uitgawe. Durban: Butterworths.
Van der Merwe, N.J. en C.J. Rowland (in medewerking met D.S.P. Cronjé). 1990. Die Suid-
Afrikaanse erfreg. 6de uitgawe. Pretoria: Van der Walt.
Eindnotas
1 2007 2 SA 520 (T).
2 2010 1 SA 179 (D).
3
Delport en Olivier (1985:199–267); Van Der Merwe (1989:214–345); Sonnekus en Neels
(1994:287–389).
4 Sien o.a. Unimark Distributors (Pty) Ltd v Erf 94 Silvertondale (Pty) Ltd 1999 2 SA 986 (T)
1000F. Toe-eiening, skatvinding, natrekking, saakvorming, vereniging en vermenging,
vrugtetrekking, verkrygende verjaring en bona fide-verkryging van geld vir waarde is die
klassieke voorbeelde van wyses waarop eiendom op oorspronklike wyse verkry kan word.
5 Trust Bank van Afrika Bpk v Western Bank Bpk 1978 4 SA 281 (A) 302A.
6 1989:298.
7 Van der Merwe (1989:298).
8 Sien o.a. Air-Kel (Edms) Bpk h/a Merkel Motors v Bodenstein 1980 3 SA 917 (A) 922E–F
m.b.t. roerende goed; Legator McKenna Inc v Shea 2010 1 SA 35 (HHA) par. 22 m.b.t.
onroerende goed; Mathenjwa v Magudu Game Co (Pty) Ltd 2010 2 SA 26 (HHA) par. 25
m.b.t. roerende goed; Meintjies v Coetzer 2010 5 SA 186 (HHA) par. 8, 21 m.b.t. onroerende
177

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
goed; Oriental Products (Pty) Ltd v Pegma 178 Investments trading CC 2011 2 SA 508
(HHA) par. 9 m.b.t. onroerende goed.
9 Vgl.. par. 6.
10 524D–F.
11 Par. 7.
12 1942 WLD 135.
13 Par. 20.
14 137.
15 My kursivering.
16 1993 3 SA 799 (K) 817D.
17 817F.
18 138.
19 138.
20 Par. 16.
21 (1989:378–9).
22 811E–F.
23 1985:175 vn. 108, waar Hahlo sê: “[H]ere, each spouse retains, subject to an order of
forfeiture of benefits, his or her half-share until division is effected.”
24 815F–G.
25 526F–G.
26 Sien ook Ex parte Menzies 811F. In teenstelling tot gebonde mede-eiendomsreg het vrye
mede-eiendomsreg tot inhoud dat die aandele verdeelbaar is en ook dat die mede-eienaar sy
onverdeelde aandeel sonder die medewete en samewerking van die ander mede-eienaars mag
vervreem (of beswaar). Sien o.a. Ex parte Menzies 811H-812C, 812I-J.
27 526G–H.
28 527A–B.
29 527C–E.
30 1911 AD 679. Sien 527D–E.
178

31 527D, 527G–H.
32 Par. 20–1.
33 Sien 688–9 – per De Villiers HR; 694, 697 – per Innes R.
34 695, 697.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
35 Vgl. o.a. Estate Smith v Estate Follett 1942 AD 364, 383; CIR v Estate Crewe 1943 AD
656, 669, 692; Greenberg v Estate Greenberg 1955 3 SA 361 (A) 364–6; Ex parte Menzies
813.
36 Klerck v Registrar of Deeds 1950 1 SA 626 (T) 628; Costain & Partners v Godden 1960 4
SA 456 (R) 461; Ex parte Menzies 813–4. Contra: Sien o.a. Klerk v Registrar of Deeds 1950
1 SA 81 (T) 85–6 wat die mening huldig dat die langslewende by die dood van die
eerssterwende eiendomsreg in sy/haar halwe aandeel behou. Hahlo (1985:175) ondersteun die
Costain-beslissing en andere wat ’n soortgelyke siening huldig.
37 Sien o.a. Ex parte Menzies 813-4. Sien ook Hahlo (1985:174–5); De Waal en Schoeman-
Malan (2008:10–1).
38 Hier bo par. 1.
39 1969 1 SA 17 (O) 20–1; bevestig in Ex parte Puppli 1975 3 SA 461 (D) 463–4 en Ex parte
Menzies 1993 3 SA 799 (K) 805F–H sonder om hieroor te beslis; in Barnhoorn NO v
Duvenhage 1964 2 SA 486 (A) 494 vermeld die destydse appèlhof bloot dat die
fideicommissarius by dood van die erflater ’n saaklike reg het.
40 Sien o.a. Beinart (1968:veral 210-3); Corbett, Hofmeyr en Kahn (2001:322); Cronjé en
Roos (2002:350–1). Sien ook Nel (1991:161), wat van mening is dat die reg van die
fideicommissarius persoonlik is tensy dit teen die titelakte van die onroerende eiendom
geregistreer is. Dan word dit volgens hom op gesag van Registrar of Deeds (Transvaaal) v
Ferreira Deep Ltd 1930 AD 169, 180 saaklik. Van der Merwe (1989:86) kritiseer tereg die
standpunt van die hof in Ferreira Deep waar hy vermeld dat die saaklike reg nie ontstaan
omdat die ius in personam ad rem acquirendam geregistreer is nie, maar vanweë registrasie
as regsfeit. Daar is dus geen sprake van ’n persoonlike reg wat deur registrasie in ’n saaklike
reg verander word nie.
41 Vgl. bv. Beinart (1968:211–3).
42 1975 4 SA 636 (T) 638.
43 Hierdie siening word ook onderskryf deur Van der Merwe en Rowland (1990:320, 320 vn.
60, 333-5); De Waal en Schoeman-Malan (2008:169).
44 Vgl. art. 63(1) van die Registrasie van Aktes Wet 47 van 1937; Van der Merwe en
Rowland (1990:333 vn. 28).
45 Vgl. o.a. Van der Merwe (1989:85–7, veral 86).
179

46 2008:169.
47 Art. 26 van die Aktes Wet.
48 2007:521.
49 Sien ook hier bo par. 1.
50 Par. 20.
51 2007:520.
52 182G.
53 183H–I.
54 182H–I.
55 182I–J.
56 Par. 8.
57 Par. 9.
58 183E. Sien ook 184G–H.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
59 183E–G, 185E–F. Sien ook 184H–J, 185F waar die hof as alternatief tot art. 16 na art.
45bis(1)(a) verwys vir die verkryging van die ander gade se onverdeelde aandeel van die
onroerende goed by wyse van ’n aantekening op die titelakte van die goed.
60 183H. Sien ook 184J–5A.
61 184A–B.
62 Sien ook par. 13.
63 Sien hier bo par. 2 die aanhaling van King R in Ex parte Menzies 815F–G.
64 Par. 14.
65 185D–F.
180

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die finansiële krisis in provinsies en munisipaliteite:
Verg dit grondwetlike of politieke oplossings?
Opsomming
D.J. Brand
D.J. Brand: onafhanklike regsadviseur en konsultant
Die doel van hierdie artikel is om vanuit die staatsreg, in besonder die finansiële staatsreg, die
hantering van die finansiële krisisse in provinsies en munisipaliteite krities te bespreek ten
einde te bepaal of die oplossings vir die probleme binne die raamwerk van die finansiële
staatsreg, die politieke domein of dalk ’n kombinasie van die twee lê. Finansiële staatsreg is
nog ’n nuwe begrip in Suid-Afrika en het ook raakvlakke met die ekonomie en
beleidsoorwegings wat die hantering van finansiële staatsregtelike kwessies beïnvloed. Die
besteding van staatsbegrotings om grondwetlike verpligtinge na te kom het ekonomiese en
politieke implikasies. Hoe hanteer die finansiële staatsreg dit? Die artikel gee ’n oorsig van
die inhoud van die finansiële staatsreg soos dit tot nou toe ontwikkel het en beoordeel die
hantering van die finansiële krisis in die provinsies en munisipaliteite, met spesifieke
verwysing na Limpopo, teen daardie agtergrond. Daar word ook verwys na die hantering van
die finansiële krisis in lidlande van die Europese Unie, en alhoewel die omvang daarvan
verskil, word gekyk na die wyse van hantering en moontlike lesse wat daaruit geleer kan
word.
Die regsraamwerk word beskryf en die feitelike situasie word aan die hand daarvan
beoordeel. Daar word hoofsaaklik gefokus op primêre bronne om inligting oor die hantering
van die finansiële krisisse in onderskeidelik Suid-Afrika en die Europese Unie te kry. Ten
slotte word daar gekyk na die oplossings wat tans deur die Europese Kommissie in
Griekeland geïmplementeer word. Die gevolgtrekking is dat die hantering van finansiële
krisisse in die provinsies en munisipaliteite in Suid-Afrika ’n gekombineerde benadering verg
wat oplossings sowel binne die finansiële staatsreg as deur politieke optrede insluit.
Trefwoorde: begrotingstekort; Europese Unie-lidlande; finansiële bestuur; finansiële
interowerheidsverhoudinge; finansiële krisis; finansiële staatsreg; finansiële wanbestuur;
grondwetlike oplossings; ingryping; munisipaliteite; openbare finansiële bestuur; provinsies;
skuldkrisis; staatskuld; verantwoordbaarheid; wanadministrasie.
Abstract
The financial crisis in provinces and municipalities: Does it require constitutional or
political solutions?
181

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Financial problems such as underspending, overspending and financial mismanagement in
provinces and municipalities in South Africa have become a frequent occurrence. Regular
reports by the auditor-general and the national treasury as well as various newspaper articles
confirm the seriousness of this situation. The scope of these financial problems, coupled with
cases of tender fraud and corruption, justifies the view that there is a serious financial crisis in
many provinces and municipalities. The financial sustainability of many municipalities is
under severe pressure and inadequate service delivery limits the prospects of economic
growth and sustainable development in South Africa. How are these problems addressed?
What is the legal framework that governs this situation?
Management of public finances includes legal, administrative and financial considerations.
How are issues like these dealt with within financial constitutional law?
This article deals with the way in which the financial crises in provinces and municipalities
are handled from a constitutional law perspective, in particular financial constitutional law,
with the aim of determining if solutions for these problems are to be found within financial
constitutional law or the political domain or a combination of the two.
Financial constitutional law is still a new concept in South Africa. Therefore the discussion
also provides a description of this particular part of constitutional law which includes
constitutional provisions, specific financial legislation as well as economic and policy
considerations that impact on dealing with financial constitutional issues.
Spending of government budgets in order to implement constitutional obligations has both
economic and political implications. The article provides an overview of financial
constitutional law as it has developed since 1994 until today. A critical discussion of the
management of the financial crisis in provinces and municipalities is then given against the
background of financial constitutional law. Limpopo is used as a case study in view of the
scope of the financial crisis there and the topicality of the case.
Sections 100 and 139 of the Constitution create the possibility for the national government to
intervene in a province and for a province to intervene in a municipality if there is a failure by
a province or municipality to execute a constitutional obligation. The scope of the extensive
financial debt of the Limpopo government at the end of 2011, coupled with a series of
financial management problems, justified an intervention by the national treasury in terms of
section 100. There was clearly a failure by the Limpopo government to execute specific
constitutional obligations. Some of the key factors that contributed to Limpopo’s problems
were identified by the national treasury as follows:
• The total collapse of the management functions of the provincial treasury.
• Illegal payments by some departments to service providers.
• Bad financial management practices, in particular relating to payment of service
providers.
A task team of the national treasury has assumed some of the functions of the Limpopo
provincial government in order to address the legal and administrative problems underlying
the financial crisis.
Reference to the situation in the European Union (EU) provides a fresh perspective on the
current situation in South Africa. In terms of the consolidated Treaty on the European Union
a monetary and economic union has been established between the member states. A series of
EU regulations, named the Growth and Stability Pact, provide the legal framework for the
182

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
coordination of economic policy and monitoring of national budgets of member states in
pursuance of a common approach to promote fiscal stability and economic growth as part of
the monetary and economic union. Extensive budget deficits and huge overspending of
national budgets are thus not only domestic issues to be dealt with by the respective member
state governments, but also fall within the jurisdiction of the EU. The EU is a unique
organisation based on international agreements between its member states, while South
Africa is an independent country with three interdependent spheres of government
established in terms of the Constitution. In this article reference is made to how the financial
crises in member states of the EU are handled with a view to considering possible lessons that
could be learned, although the scope of those crises differs from the situation in South Africa.
Various member countries of the EU have been experiencing financial crises over the past
few years. Greece, Spain and Italy are some current examples of countries which experienced
such serious financial crises that they could not be resolved internally, but had to be dealt
with at EU level. In 2009 Greece’s state debt increased to 115% of the gross domestic
product (GDP) and the budget deficit was approximately 13,6% of the GDP. This dire
financial crisis led to the intervention of the EU, and the European Central Bank (ECB) and
the International Monetary Fund (IMF) also became involved. In May 2010 a first Economic
Adjustment Programme for Greece was agreed to and this was followed by the Second
Economic Adjustment Programme in February 2012. These plans provide massive financial
aid to Greece which is coupled with a legal and administrative reform programme. The Greek
government is assisted in the implementation of these reform measures by a multidisciplinary
task team of technocrats provided by the European Commission (EC). Regular reporting to
the EC takes place to ensure proper compliance with the conditions of the economic
adjustment programmes for Greece. It is evident that a combination of political and legal
solutions is utilised to deal with the Greek situation.
It is concluded that the management of the financial crises in provinces and municipalities in
South Africa requires an approach that combines solutions within financial constitutional law
with political action. This includes proper implementation of constitutional provisions as well
as the Public Finance Management Act 1 of 1999 and the Municipal Finance Management
Act 56 van 2003, but it also requires proper adherence to the principles of transparency and
accountability.
Keywords: accountability; budget deficit; constitutional solutions; debt crisis; European
Union member states; financial constitutional law; financial crisis; financial
intergovernmental relations; financial management; financial misconduct; intervention;
maladministration; municipalities; provinces; public debt; public financial management.
1. Inleiding
Die finansiële probleme in sommige provinsies en in die meeste munisipaliteite in Suid-
Afrika is nie meer nuus nie. Dit is trouens ’n probleem wat al etlike jare bestaan en wat
jaarliks onder die vergrootglas kom wanneer finansiële jaarverslae en ouditverslae in die
parlement en die onderskeie provinsiale wetgewers bespreek word. Wanneer die probleme
soos onderbesteding, oorbesteding en finansiële wanadministrasie bespreek word, gaan dit
gewoonlik gepaard met kritiek deur die opposisiepartye asook deur die nasionale tesourie,
183

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
wat dan bepaalde optrede teen die sondebokke moet oorweeg. Tenderbedrog en korrupsie is
boonop wydverspreid in die openbare sektor. Hierdie finansiële probleme is nou reeds so
omvangryk dat dit as ’n krisis binne die interowerheidsfinansies beskou kan word. Die
finansiële volhoubaarheid van baie munisipaliteite is onder geweldige druk en gebrekkige
dienslewering deur munisipaliteite en sommige provinsies plaas ’n demper op volhoubare
ontwikkeling en ekonomiese groei in Suid-Afrika.
Kan hierdie probleme voldoende hanteer word vanuit die finansiële grondwetlike raamwerk,
of is dit iets wat binne die politieke domein lê en dus politieke en beleidsbesluite verg om op
te los?
In hierdie artikel word sowel die huidige finansiële krisis in provinsies en munisipaliteite as
die hantering daarvan bespreek, en aanbevelings gemaak om binne die raamwerk van die
finansiële staatsreg oplossings te vind en moontlik verbeterings aan die finansiële
interowerheidstelsel voor te stel. Dit verskaf dus ’n bespreking van die finansiële staatsreg en
die toepassing daarvan op die huidige finansiële krisis in provinsies en munisipaliteite. Daar
sal ook kortliks verwys word na die finansiële krisis in sommige lidlande van die Europese
Unie (EU). Die EU is weliswaar ’n eiesoortige instelling wat by wyse van internasionale
verdrae ontstaan het en waarvan onafhanklike state die deelnemende eenhede oftewel
lidlande is, terwyl Suid-Afrika ’n onafhanklike staat met drie regeringsfere kragtens die
Grondwet is. 1 Die verwysing na die EU bied egter ’n nuwe perspektief op die situasie in
Suid-Afrika. Uit die hantering van die krisis deur die verskillende organe van die EU en
interaksie met die betrokke lidlande kan moontlik interessante lesse geleer word.
2. Huidige probleme
Die enorme probleme in Limpopo aan die einde van 2011 wat effektief gedui het op die
bankrotskap van die provinsie, het opnuut die kollig laat val op die finansiële en
bestuursprobleme van provinsies en munisipaliteite. Die Limpopo provinsiale regering was
nie in staat om in November 2011 die salarisse van onderwysers, dokters, verpleegsters,
maatskaplike werkers en vele ander amptenare in sy diens te betaal nie. Die nasionale
tesourie moes derhalwe ingryp deur die bestuur van sommige departemente van Limpopo oor
te neem, oftewel bestuursverantwoordelikhede te aanvaar ingevolge artikel 100(1)(b) van die
Grondwet. Die provinsiale tesourie van Limpopo het toe reeds ’n oortrokke fasiliteit van
R757 miljoen by die Suid-Afrikaanse Reserwebank gehad en wou eintlik nog meer hê. 2
Hierbenewens het die provinsie oor die afgelope drie jaar ongemagtigde uitgawes van R2,7
miljard opgeloop en onbetaalde rekeninge het aan die einde van die vorige finansiële jaar
R500 miljoen beloop. 3 Baie skole het weens hierdie probleme nie hul skoolboeke vir 2012
ontvang nie.
Die nasionale tesourie het die volgende kernoorsake van Limpopo se probleme geïdentifiseer:
• Die totale ineenstorting van die bestuursfunksie van die provinsiale tesourie.
184

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
• Swak finansiëlebestuurspraktyke, veral met betrekking tot die betaling van
diensverskaffers.
• Verkrygingsprosedures en verslagdoening oor uitgawes wat nie aan
regsvoorskrifte voldoen nie.
• Onwettige betalings deur sommige departemente
• Swak batebestuur of die afwesigheid daarvan in sommige departemente. 4
Uit hierdie aanvanklike assessering deur die nasionale tesourie kan die gevolgtrekking
gemaak word dat die probleme nie weens gebrekkige wetgewing of regsleemtes ontstaan het
nie, maar toegeskryf kan word aan die nienakoming van wetsvoorskrifte en aan
administratiewe probleme wat binne die bestaande wetgewende raamwerk ontstaan het. Die
nasionale tesourie doen verdere ondersoek na die probleme en die moontlikheid van nog
onreëlmatighede en selfs korrupsie is nie uitgesluit nie.
Intussen het die openbare beskermer ook ondersoek ingestel na die toekenning van tenders
deur Limpopo se departement van paaie en vervoer en onder meer bevind dat ’n tender
onregmatig toegeken is, dat korrupte praktyke bestaan het, dat daar finansiële
wanadministrasie was en dat daar ook bedrog gepleeg is. 5
Die probleme waarmee Limpopo worstel, is seker die ernstigste geval onder die nege
provinsies, maar daar is sommige ander wat ook groot oorbesteding en hoë skuld opgebou het
en waar swak finansiële bestuur ook algemeen geword het. Die nasionale tesourie het aan die
einde van 2011 ook op versoek van die onderskeie premiers in Gauteng en die Vrystaat
ingetree om te help om dié twee provinsies se geldsake weer op ’n beter voet te kry deur
administratiewe ondersteuning en leiding te bied. 6 Alhoewel die ingryping daar ook ernstig
is, blyk dit nie so omvangryk soos in die geval van Limpopo te wees nie en is daar
oënskynlik ook groter samewerking van die Gautengse en Vrystaatse provinsiale regerings.
Die nasionale tesourie het aangedui dat Limpopo se finansies herstruktureer gaan word om
die begrotingstekort van R2 miljard aan die einde van 2011 uit besparings te kan finansier. 7
Die delging van die enorme skuldlas is egter net een deel van die oplossing. Onderliggend
aan hierdie finansiële krisis blyk, volgens die nasionale tesourie, vele bestuurs- en
administratiewe probleme te wees en moontlik ook nog misdadige optrede.
In die jongste begrotingsoorsig van die minister van finansies word die probleme in
provinsies en munisipaliteite nie werklik bespreek nie, maar bloot aangedui dat langtermyn
remediërende optrede nodig is. Dit word eintlik onderbeklemtoon, en trouens beskryf as
uitdagings wat met volgehoue oorbesteding op personeel te doen het wat gevolglik die fondse
wat vir infrastruktuur en dienslewering beskikbaar is, verminder. 8
Dit is duidelik dat provinsies en munisipaliteite nie net sukkel met oorbesteding nie. Daar is
heel dikwels ook onderbesteding, veral waar dit gaan oor besteding aan kapitaalprojekte soos
behuising en opgradering van infrastruktuur. Sodanige onderbesteding is ’n ander vorm van
finansiële wanadministrasie wat tot nadeel van die betrokke verbruikers van dienste geskied.
’n Akute geval van onderbesteding aan noodsaaklike infrastruktuur om gesondheidsdienste te
kan lewer is onlangs in die media gerapporteer. Daarvolgens het die nasionale minister van
185

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
gesondheid, Aaron Motsoaledi, gemeld dat vyf provinsies bykans R2 miljard van hul
kapitaalbegroting vir die verbetering van hospitaalinfrastruktuur nie bestee het nie. 9 Hierdie
provinsies het duidelik nie hul grondwetlike verpligtinge as verkose provinsiale regerings,
wat die verskaffing van goeie mediese dienste insluit, nagekom nie. 10 Daar kan moontlik
geargumenteer word dat die minister van finansies die werklike probleme in sy
begrotingsoorsig om politieke redes onderbeklemtoon, soos die voorkoming van
verleentheid, behoud van eenheid, of ten minste die vertoon van eenheid, binne die African
National Congress (ANC).
Daar kan verskillende redes wees waarom provinsies oorbestee of onderbestee op hul
begrotings, wat ’n aanduiding is van gebrekkige finansiële bestuur of selfs wanadministrasie.
Hoe ook al, die probleme rakende swak prestasie en wanadministrasie regverdig volgens die
beginsels van goeie regeerkunde en bestuur waarskynlik nie net medisyne om die
onmiddellike pyne te verlig nie, maar eintlik chirurgiese optredes om die pasiënt vir die
langer termyn gesond te kry.
Die enorme finansiële probleme in Limpopo het ’n sterk politieke kleur gekry weens die
verdeeldheid binne die ANC met betrekking tot die moontlike herverkiesing van Jacob Zuma
as leier van die ANC. Dit is algemeen bekend dat die premier van Limpopo, Cassel Mathale,
nie ’n ondersteuner van Zuma is nie. 11 Die mate waarin politieke oorwegings ’n rol gespeel
het in die besluit van die nasionale tesourie om in te gryp in Limpopo is nie duidelik nie.
Daar is egter geen twyfel nie dat daar suiwer op meriete genoegsame gronde was vir ’n
ingryping ten einde sowel die finansiële krisis as die klaarblyklike omvangryke wanbestuur
daar wat ernstige gevolge vir die uitvoering van provinsiale funksies en verantwoordelikhede
in Limpopo het, te probeer beredder.
Die finansiële probleme in munisipaliteite het verder ook ’n baie direkte negatiewe
uitwerking in die vorm van gebrekkige munisipale dienslewering, wat dui op ’n versuim om
die oogmerke van plaaslike regering genoem in artikel 152(1) van die Grondwet te
bevorder. 12 Dit raak miljoene mense se lewens wanneer munisipaliteite nie hul grondwetlike
verpligting om basiese dienste te lewer, nakom nie en mense sonder toegang tot lopende
water, behuising en elektrisiteit gelaat word. In die afgelope paar jaar het protesaksies teen
gebrekkige munisipale dienslewering ’n bekende gesig dwarsdeur Suid-Afrika geword. In
baie gevalle het dit ongelukkig ontaard in gewelddadige protesaksies wat lewensverlies en
vernietiging of beskadiging van eiendom tot gevolg gehad het. Die krisis in munisipaliteite
raak stedelike asook plattelandse munisipaliteite oor die hele land en het die potensiaal om ’n
nóg groter probleem te word as daar nie ernstig deur al die regeringsfere hieraan aandag
gegee word nie.
In ’n onlangse navorsingsverslag oor die omvang van burgerlike protesaksies teen gebrekkige
dienslewering in munisipaliteite is bevind dat protesaksies deur die gemeenskap verwag kan
word weens die probleme in die plaaslikeregeringstelsel wat tot gebrekkige dienslewering in
arm gebiede gelei het. 13 Klagtes oor gebrekkige dienslewering gaan ook dikwels gepaard met
bewerings van korrupsie en nepotisme. Uit die navorsingsverslag blyk dat arm gemeenskappe
dikwels argumenteer dat hul geen ander kommunikasiekanaal met die verkose munisipale
186

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
leiers het nie en dat burgerlike protesaksies dus ’n manier is om hul standpunte oor te dra. 14
Dit dui op ’n gebrek aan verantwoordbaarheid deur munisipaliteite en dus die nienakoming
van hul grondwetlike verpligtinge.
’n Ander faset van die finansiële krisis in munisipaliteite en in sommige provinsies is die
gebrek aan voldoening aan ouditvereistes. In die ouditeur-generaal se verslag vir die boekjaar
tot einde Junie 2011 het net 13 van die 283 munisipaliteite ’n skoon ouditverslag gekry en
beloop ongemagtigde, onreëlmatige en vrugtelose uitgawes altesaam ongeveer R14,6
miljard. 15 Benewens die tegniese aspekte met betrekking tot gebrekkige voldoening aan die
regsvoorskrifte dui hierdie bevindings op ernstige tekortkominge met betrekking tot gesonde
finansiële administrasie en bestuur in die meeste munisipaliteite.
3. Finansiële staatsregtelike raamwerk
Finansiële staatsreg is nog ’n redelik nuwe begrip in die Suid-Afrikaanse staatsreg, maar dit
is goed gevestig in die Duitse staatsreg, wat ook die ontwikkeling van die grondwetlike
demokrasie in Suid-Afrika beïnvloed het. Sedert 1994 het Suid-Afrika formeel ’n regstaat
geword en is daar dus ’n grondwetlike basis gelê vir die hantering van staatsfinansies en
finansiële interowerheidsverhoudinge. Finansiële staatsreg is ’n afsonderlike deel van die
staatsreg bykomend tot die meer tradisionele komponente van staatsreg, wat fokus op
organisatoriese of strukturele aspekte en menseregte. Die aard van die onderwerp verg ’n
behoorlike erkenning van die rol van aspekte van ekonomie en politieke wetenskap in die
hantering van hierdie spesifieke deel van die staatsreg.
Finansiële staatsreg omvat die volgende elemente:
• Die grondwetlike raamwerk vir die toewysing van finansiële bronne en uitgawe
funksies aan die verskillende regeringsvlakke of -sfere.
• Ekonomiese en fiskale oorwegings in die ontwerp van finansiële
interowerheidsverhoudinge in multivlak-regeringstelsels.
• Die relevante finansiële en fiskale wetgewing wat uit die Grondwet spruit.
• Die wyse waarop sowel die Grondwet as die gewone wetgewing beleidskwessies
rakende finansiële interowerheidsverhoudinge hanteer.
• Die beregbaarheid van die regsbepalings met betrekking tot finansiële
interowerheidsverhoudinge. Hierdie element fokus dus op die rol van die howe
met betrekking tot finansiële staatsregtelike kwessies. 16
In Suid-Afrika is daar ’n grondwetlike raamwerk vir finansiële interowerheidsverhoudinge,
primêr vervat in hoofstuk 13 van die Grondwet, waarvan die belangrikste kenmerke as volg
is:
• Die belangrikste belastingbronne is toegewys aan die nasionale regering. 17
• Elke regeringsfeer het ’n reg op die billike verdeling van inkomste wat nasionaal
ingevorder word. 18
187

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
• Daar is ’n mate van outonomie vir provinsies en plaaslike regering in die bestuur
van uitgawes. 19
• Die erkenning van leningsbevoegdheid van al drie regeringsfere. 20
• Nasionale standaarde vir begrotings, finansiële bestuur en verkryging. 21
Dit is aangevul deur ’n reeks wette en regulasies, soos die jaarlikse Wet op Verdeling van
Inkomste, die Wet op Interregerings- Fiskale Betrekkinge 97 van 1997, die Public Finance
Management Act 1 van 1999 (PFMA) en die Municipal Finance Management Act 56 van
2003 (MFMA). In laasgenoemde twee wette word onder andere voorsiening gemaak vir die
aanspreeklikheid van rekenpligtige beamptes van departemente, provinsies en munisipaliteite
om hul verpligtinge ten opsigte van finansiële bestuur, begrotings en verslagdoening na te
kom. 22 ’n Belangrike deel van die grondwetlike raamwerk wat op finansiële
interowerheidsverhoudinge betrekking het, is die beginsels van samewerkende regering in
hoofstuk 3 van die Grondwet. Dit erken die individuele onderskeidende rol van elke
regeringsfeer en die interafhanklikheid en onderlinge verbondenheid tussen regeringsfere. 23
Dit impliseer onder andere dat daar in die praktyk gereelde skakeling, konsultasie,
koördinering en wedersydse ondersteuning tussen regeringsfere moet wees.
Die hantering van die finansiële krisis in provinsies en munisipaliteite moet dus binne hierdie
regsraamwerk geskied.
Daar is ook ander belangrike bepalings in die Grondwet wat die basis verskaf vir ingryping in
die bestuur van ’n provinsie, soos in die geval van Limpopo, of van ’n munisipaliteit. In
artikel 100 word voorsiening daarvoor gemaak dat die nasionale regering kan ingryp in ’n
provinsie as daar nienakoming van die uitvoerende verpligtinge deur die provinsiale
uitvoerende gesag is. 24 Dit was die basis vir die optrede van die nasionale tesourie om die
krisis in Limpopo te hanteer. ’n Soortgelyke magtiging vir ingryping deur ’n provinsie in die
werk van ’n munisipaliteit kom in artikel 139 voor.
Vanuit ’n grondwetlike hoek gesien, is ingryping deur een regeringsfeer in die sake van ’n
ander regeringsfeer ’n redelik drastiese maatreël wat met omsigtigheid hanteer moet word.
Dit is dus nie ’n stap wat ligtelik oorweeg moet word nie, veral in die lig van die beginsels
van samewerkende regering en interowerheidsbetrekkinge in hoofstuk 3 van die Grondwet.
Die konstitusionele hof het die toepassing van artikel 100 paslik beskryf as ’n bepaling met
beperkte aanwending wat die nasionale regering magtig om in die uitvoerende gesag van ’n
provinsie in te gryp slegs as die provinsie self onbevoeg of onwillig is om uitvoerende
verpligtinge na te kom. 25 Die wanbesteding van fondse en grootskaalse wanadministrasie in
Limpopo is klaarblyklik so ’n geval.
Die PFMA, wat onder meer uitvoerige bepalings oor die verantwoordelikhede van
rekenpligtige beamptes in provinsiale en nasionale departemente bevat, maak voorsiening vir
dissiplinêre optrede teen rekenpligtige beamptes wat hulle aan finansiële wangedrag skuldig
maak en skep voorts ’n reeks kriminele oortredings deur hierdie beamptes. 26 Die doel van die
PFMA is die regulering van finansiële bestuur in die nasionale en provinsiale regeringsfere. 27
In die geval van plaaslike regering vervul die MFMA ’n soortgelyke rol, maar dit bevat
188

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
bykans dubbeld soveel bepalings as die PFMA. Daar word onder andere in hoofstuk 13 van
die MFMA spesifiek voorsiening gemaak vir die hantering van finansiële probleme in
munisipaliteite. Die PFMA het geen soortgelyke bepalings nie. Indien die nasionale regering
in die geval van ’n finansiële krisis in ’n provinsie wil ingryp, is artikel 100 van die Grondwet
dus die regsbasis vir die ingryping en nie die PFMA nie, alhoewel hierdie artikel oor meer as
net finansiële probleme handel.
Die nasionale regering word in artikel 100 gemagtig om enige gepaste stappe te doen om te
verseker dat die provinsie sy verpligtinge nakom, en dit sluit twee spesifieke moontlike
optredes in, naamlik:
• Die uitreiking van ’n direktief of lasgewing aan die provinsiale uitvoerende gesag
waarin spesifieke stappe uiteengesit word om sy verpligtinge na te kom.
• Aanvaarding van verantwoordelikheid deur die nasionale regering vir die betrokke
verpligting in die provinsie vir sover dit nodig is om die gespesifiseerde oogmerke
in artikel 100(1)(b) te bereik. 28
Die uitreiking van ’n direktief of lasgewing is ’n eerste moontlike optrede wat nie die mees
drastiese ingryping is nie, aangesien ’n provinsie steeds die verantwoordelikheid dra om met
sy eie amptenare die geïdentifiseerde verpligtinge na te kom. ’n Direktief kan ook heel
eenvoudig fokus op ’n enkele probleem, byvoorbeeld deur te gelas dat ’n provinsie binne ’n
gespesifiseerde tyd onafgelewerde skoolboeke by die betrokke skole aflewer.
Die tweede moontlike optrede, naamlik die aanvaarding van ’n verantwoordelikheid van die
provinsiale regering, is ’n meer ingrypende optrede waardeur die nasionale regering as’t ware
die posisie van die betrokke provinsiale regering tydelik inneem ten einde die betrokke
probleem reg te stel. Dit moet uiteraard met groot omsigtigheid hanteer word, en met
behoorlike inagneming van die beginsels van samewerkende regering wat in artikel 41 gelys
word. Die Nasionale Raad van Provinsies het voorts ook ’n kontrolefunksie, aangesien kennis
van die ingryping by die raad ter tafel gelê moet word en die raad dit ook moet goedkeur en
gereeld moet hersien. 29
Die nasionale tesourie het dit duidelik gemaak dat die ingryping in Limpopo ingevolge artikel
100(1)(b) geskied. 30 Amptenare van die nasionale tesourie het dus verantwoordelikhede van
die Limpopo-regering aanvaar of tydelik oorgeneem ten einde die finansiële krisis daar op te
los. In die lig van die mediaverklaring van die nasionale tesourie sluit hierdie
verantwoordelikhede onder andere die behoorlike nakoming van die provinsiale tesourie se
pligte ingevolge artikel 18(1) en (2) van die PFMA in, soos die opstel van ’n begroting en
effektiewe finansiële bestuur. Artikel 39 van die PFMA bepaal voorts dat rekenpligtige
beamptes van provinsiale departemente effektiewe begrotingsbestuur moet toepas en onder
andere stappe moet doen om oorbesteding van die begroting te voorkom. In Limpopo is
hierdie vereiste skynbaar geïgnoreer en moet die amptenare van die nasionale tesourie ook
hierdie verantwoordelikheid oorneem om die uitgawes van elke provinsiale departement weer
binne die begroting te bring. 31
189

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Daar is dus ’n regsraamwerk, stewig geanker in die Grondwet, om finansiële krisisse in
provinsies en munisipaliteite te kan hanteer.
Dit is egter duidelik dat hierdie kwessie ook ’n politieke kant het. Beleidsformulering en
bepaling van begrotingsprioriteite is in wese politieke besluite. 32 Dit moet natuurlik binne die
bepaalde regsraamwerk van die finansiële staatsreg geskied. Die finansiële staatsreg gee
erkenning aan die invloed van politieke beleidskwessies, ekonomiese oorwegings en selfs
maatskaplike faktore, wat uiteindelik ook beleidskwessies is, op die funksionering van
finansiële interowerheidsverhoudinge. Die ingryping van die nasionale tesourie in Limpopo
is dus nie bloot ’n regstegniese optrede ingevolge artikel 100 van die Grondwet nie.
Beleidsoorwegings soos die tydsberekening rakende die besluit om op te tree,
leierskapsdebatte in die ANC, die vraag of enige lid van die uitvoerende gesag van Limpopo
aanspreeklik gehou gaan word vir die probleme, en of daar ingevolge die PFMA teen enige
amptenare vir hul aandeel aan die wanadministrasie opgetree gaan word, het waarskynlik ook
’n rol gespeel, maar daaroor kan net gespekuleer word. Die oplossing van ernstige probleme
by wyse van ’n ingryping ingevolge artikel 100 verg nie net toepaslike kundigheid van die
nasionale tesourie en ander nasionale departemente nie, maar ook die samewerking van die
provinsiale politieke leiers en amptenary, en dit kan uiteraard ’n moeilike en sensitiewe saak
wees, aangesien sommige van hulle waarskynlik die oorsaak van die probleme is.
Die bestaan van ’n politieke wil om die probleme in provinsies en munisipaliteite op te los en
om aanspreeklikheid vir wanadministrasie te aanvaar en die wetgewing behoorlik toe te pas,
kan skynbaar nie onomwonde aanvaar word nie. Indien dit wel deurgaans bestaan het, sou die
ouditeur-generaal se jaarlikse ouditverslae seker na 17 jaar van demokrasie al heelwat meer
goeie nuus bevat het, sou meer top amptenare wat by finansiële wanadministrasie betrokke is,
al voor die hof gedaag gewees het, en sou die politieke leiers wat politieke
verantwoordelikheid daarvoor dra, uit hul ampte bedank het.
4. Die hantering van die krisis in die Europese Unie
Die finansiële krisis in provinsies en munisipaliteite in Suid-Afrika het nie naastenby die
omvang en effek van die ekonomiese en fiskale krisis in sommige lidlande van die EU nie.
Die oorsake is ook nie dieselfde nie, maar die regerings van die krisislande moet onder
andere oplossings vind vir grootskaalse oorbesteding en begrotingstekorte wat ook ’n
kernaspek van die finansiële krisis in sommige provinsies in Suid-Afrika is. Griekeland,
Spanje en Italië is die drie prominentste lede van die EU wat ernstige finansiële probleme
ervaar en in so ’n mate dat die EU, synde die “hoër regeringsfeer”, hierop moes reageer en
verskillende opsies vir ingryping en hulpverlening oorweeg het. Die EU het ingevolge artikel
3(4) van die Gekonsolideerde Europese Unie-Verdrag ’n ekonomiese en monetêre unie
gevestig. 33 As deel van die implementering hiervan is ’n reeks maatreëls aanvaar wat fokus
op die koördinering van ekonomiese beleid en monitering van nasionale begrotings, wat
onder andere impliseer dat lidlande ’n deel van hul onafhanklike besluitnemingsmag aan die
Unie oorgedra het. Hierdie regsraamwerk staan bekend as die Stability and Growth Pact. 34
190

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Oormatige begrotingstekorte en grootskaalse oorbesteding van lidlande se begrotings is dus
’n kwessie wat nie net deur die betrokke nasionale regerings hanteer moet word nie, maar
duidelik ook deel van die EU se mandaat is.
Die hantering van finansiële krisisse, soos die uitermatige oorbesteding deur provinsies in
Suid-Afrika, is ook ’n saak wat nie bloot ’n interne provinsiale kwessie is nie, maar die
nasionale regering ook direk raak in die lig van die interafhanklikheid van die regeringsfere. 35
In Suid-Afrika het Limpopo, die Oos-Kaap en in ’n mindere mate Gauteng en die Vrystaat
sodanige finansiële probleme ontwikkel dat dit die aandag van en optrede deur die nasionale
regering genoop het.
In 2009 het Griekeland se staatskuld gegroei tot 115% van die bruto binnelandse produk
(BBP) en die begrotingstekort was ongeveer 13,6% van die BBP. 36 Aansienlike oorbesteding
deur die staat en ’n skerp daling in staatsinkomste was volgens die Europese Kommissie (EK)
van die vernaamste faktore wat hiertoe aanleiding gegee het. 37 Benewens die feit dat die
ekonomie in Griekeland nie groei nie, is ’n sleutelkenmerk van die moderne Griekse tragedie
die feit dat staatskuld aan die einde van 2011 165,3% van die BBP beloop het en die
begrotingstekort 9,1% van die BBP. 38 Vir enige regering is dit ’n enorme krisis wat nie bloot
intern opgelos kan word nie. Hierbenewens het dit ’n uitkringende effek op die euro-sone,
waarvan Griekeland ook ’n lid is, 39 en op die EU. Ingryping vanuit Brussel is dus nie net
geregverdig nie, maar absoluut noodsaaklik om Griekeland uit hierdie benarde posisie te help
red. Gesentraliseerde besluitneming op Unie-vlak oor die hantering van die krisis is voorts
nodig om die moontlike verspreiding van die Griekse probleme na ander lidlande te beperk. 40
Benewens volgehoue oorbesteding deur opeenvolgende Griekse regerings het ander interne
faktore, soos politieke onstabiliteit, administratiewe probleme, belastingtekorte en ’n
regulatoriese raamwerk wat ekonomiese groei strem, bygedra tot die krisis, en dit het ook die
aanvanklike reddingspogings deur die Unie belemmer. 41
Die EK, wat die algemene Europese belange van die lidlande verteenwoordig en eintlik as die
uitvoerende gesag van die EU funksioneer, is die orgaan wat onder andere daarvoor
verantwoordelik is om die begroting te bestuur en beleid te implementeer en te monitor. 42
Soos aangedui, verskaf artikel 3(4) van die Gekonsolideerde Europese Unie-Verdrag die
regsbasis vir die ontwikkeling van ’n ekonomiese en monetêre unie met die euro as
geldeenheid. 43 Ter bevordering van die ekonomiese en monetêre unie is ooreengekom dat
lidlande hulle moet weerhou van uitermatige begrotingstekorte. Die jaarlikse begrotingstekort
mag nie meer as 3% van die BBP wees nie en die totale staatskuld mag nie 60% van die BBP
oorskry nie. Dit is ook ’n belangrike kwalifiserende vereiste vir deelname aan die eurosone.
44
Die ekonomiese en fiskale krisis in Griekeland en ander EU-lidlande is dus in die eerste plek
op die EK se agenda om vanaf ’n Unie-vlak te hanteer. Die omvang van die krisis het egter
meegebring dat ander organisasies, naamlik die Europese Sentrale Bank (ECB) en die
Internasionale Monetêre Fonds (IMF) ook betrokke geraak het by die vind van oplossings.
Die inisiatiewe van die EK, in samewerking met ander instellings, om die Griekse krisis te
hanteer, val binne die breë regsraamwerk van die EU. Daar word onder meer in artikel 9D
191

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
van die Verdrag van Lissabon aan die Kommissie ’n wye algemene bevoegdheid verleen om
die belange van die EU te bevorder en gepaste inisiatiewe ter uitvoering van hierdie oogmerk
te neem. 45 Ingevolge artikel 126 van die Treaty on the Functioning of the European Union
(TFEU) het die EK en die raad van ministers ook ’n spesifieke bevoegdheid om in te gryp
indien ’n lidland nie voldoen aan voorskrifte om staatskuld binne aanvaarbare perke te bring
nie. Die EK doen aanbevelings aan die raad van ministers oor gepaste maatreëls wat ’n
lidland moet implementeer ten einde ’n uitermatige begrotingstekort binne ’n bepaalde tyd te
beëindig, en die raad neem dan ’n besluit met aanbevelings aan die betrokke lidland om die
situasie binne ’n gegewe tyd reg te stel. 46
In Mei 2010 het die EK die eerste hulpprogram vir Griekeland, naamlik die Economic
Adjustment Programme for Greece, wat sowel grootskaalse leningsfinansiering as spesifieke
hervormingsvoorskrifte bevat, aangekondig. 47 Dit is opgevolg met die tweede hulpprogram in
Februarie 2012, wat nog meer finansiële hulp in die vorm van lenings deur die European
Financial Stability Facility (EFSF) en die IMF bevat, asook ’n skuld-ruilprogram, en
gekoppel is aan verdere administratiewe en strukturele hervormingsmaatreëls. 48 Die eerste en
tweede reddingspakkette van die Unie aan Griekeland het dus ’n primêre regsbasis in die
Europese Unie-Verdrag (Treaty on the European Union) en die Stability and Growth Pact.
Die hulp aan Griekeland is gefokus op die toepassing van die ooreengekome skuldvereistes in
die Stability and Growth Pact.
Die EK en die IMF het beklemtoon dat verdere finansiële hulp nie sonder die implementering
van hervormingsmaatreëls in Griekeland kan plaasvind nie. 49 Gereelde verslagdoening deur
die Griekse regering en monitering van die situasie deur die EK in samewerking met die IMF
en die Europese Sentrale Bank is nodig ten einde te verseker dat die hervormingsmaatreëls
suksesvol geïmplementeer word. 50 Griekeland word onder andere verplig om drastiese
besnoeiings aan pensioenvoordele in te stel om ’n billiker en meer volhoubare
staatspensioenstelsel te kry, die belastingadministrasie te verbeter, streng op te tree teen
belastingontduiking en die finansiële bestuurstelsel te hervorm. 51 Administratiewe,
strukturele en regshervorming ten einde staatskuld te verminder en ’n basis vir ekonomiese
groei te kan kry, plaas ’n enorme verpligting op die huidige en toekomstige Griekse
regerings.
Hoe kan die Griekse regering aan al hierdie vereistes voldoen? Dit was vroeg al duidelik dat
Griekeland nie net finansiële hulp nodig het nie, maar ook tegniese hulp om die regs- en
administratiewe hervormings te kan deurvoer. Vanuit Brussel is daar dus ook tegniese
ondersteuning vir die Griekse regering in die vorm van ’n taakspan van 45 deskundiges van
verskillende Europese lande wat in 2011 deur die EK aangestel is om Griekeland te help om
die hervormingsplan van die EU en die IMF te implementeer. 52 Die taakspan werk saam met
die Griekse regering om ’n verskeidenheid hervormingsprojekte te implementeer. Daar word
veral gefokus op hervorming van die belastingadministrasie en verbetering van die bestuur
van staatsfinansies.
Die finansiële krisis in sowel Griekeland as ander lidlande het egter ook ’n politieke
dimensie. Die Griekse regering moet aan die kiesers en die Griekse parlement
192

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
verantwoording doen oor die krisis en oor wat gedoen word om die situasie te beredder.
Boonop moet daar ook in Brussel aan die instellings van die EU verslag gedoen word. Die
omvang van die krisis het ook meegebring dat opeenvolgende Griekse regerings politieke
steun binne die EU moes verkry ten einde uiteindelik die gevraagde hulppakkette te kon
bekom. In hierdie proses het die Duitse kanselier, Angela Merkel, ’n leidende rol gespeel om
ander lidlande, soos Frankryk en Brittanje, se steun te bekom vir hulp aan daardie lidlande
wat ekonomiese en finansiële krisisse ervaar. Die politieke steunwerwing en onderhandelinge
tussen politieke leiers van die lidlande, asook met die verskillende Griekse leiers, was ’n
krities belangrike element in die hantering van die krisis. 53 Sonder die positiewe rol van
Angela Merkel, met die steun van veral die Franse president, het die reddingsplanne nie ’n
goeie kans gestaan om aanvaar te word nie, aangesien die finansiële steun aan Griekeland in
’n groot mate afhanklik is van die bydraes wat die meer welvarende lidlande daartoe kan
maak.
Die proses het ook meegebring dat die Griekse politieke leiers van verskillende partye hulle
verbind het tot die hervormingsmaatreëls wat ingevolge die reddingspakkette vereis is. In
belang van die mense van Griekeland was dit nodig dat politieke leiers van al die belangrikste
partye hulle tot langtermyn-oplossings verbind. 54 Die instelling van die tegniese taakspan het
ook wye ondersteuning gekry van politieke leiers van die lidlande, waardeur hulle ook hul
verbintenis tot oplossings vir die Griekse krisis bevestig het. 55
Die uiteindelike sukses met die implementering van die onderskeie hulpprogramme is,
benewens die betrokkenheid van amptenare van Brussel, ook afhanklik van die politieke wil
en verbintenis tot oplossings van die Griekse regering. Trouens, dit blyk duidelik uit die
Second Economic Adjustment Plan for Greece dat die implementering van
hervormingsmaatreëls ingevolge die eerste hulppakket te stadig was en dat daar vraagtekens
was oor die erns waarmee die Griekse regering die kwessie hanteer. 56 Verdere
administratiewe hervormings oor ’n breë front ten einde staatskuld te verminder en
ekonomiese groei te bevorder is dus opnuut in fokus met die implementering van die tweede
hulpprogram.
5. Bevindings en moontlike oplossings
Die hantering van die finansiële krisis in lidlande van die EU geskied binne die breë
regsraamwerk van die Unie en met deeglike inagneming van die plaaslike regsvereistes van
die betrokke lidlande. In die geval van Griekeland is die toepassing van die streng voorskrifte
van die Stability and Growth Pact ’n kernaspek van die hele reddingsplan. ’n Reeks
belangrike regshervormings in Griekeland is voorts deel van die oplossing.
Uit die hantering van die Griekse krisis blyk dit duidelik dat die regs- en administratiewe
hervormingsmaatreëls wat Griekeland ingevolge die ooreenkoms met die EK as deel van die
reddingspakket moet instel, egter slegs een kant van die munt is. Sonder die politieke wil om
dit te doen en te laat werk, en sonder die politieke steun van die leiers van ander lidlande van
193

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
die EU, is die kans op sukses vir Griekeland aansienlik kleiner, indien nie feitlik onbereikbaar
nie. ’n Kombinasie van politieke en regsgebaseerde oplossings is dus nodig om die krisis
effektief te kan hanteer.
In die geval van die finansiële krisis in provinsies en munisipaliteite in Suid-Afrika, blyk dit
dat die hantering daarvan, alhoewel dit stewig in die finansiële staatsreg geanker is, ook ’n
politieke bestuurselement het. Dit lê weliswaar op ’n ander vlak, en die politieke dinamika is
heelwat anders in Suid-Afrika as binne die EU, maar politieke leierskap is eweneens ’n
belangrike element wat die sukses van die oplossing van finansiële krisisse in Suid-Afrika
beïnvloed. Dit impliseer onder andere die aanvaarding van politieke verantwoordelikheid
deur sowel die nasionale regering as die onderskeie provinsiale regerings vir die oplossing
van provinsiale finansiële krisisse.
Die aard van die probleme wat onderliggend aan ’n finansiële krisis is, speel ook ’n rol in die
bepaling van die tipe oplossings wat nodig is om die krisis te hanteer. In die geval van
Limpopo was die massiewe oorbesteding en wanbesteding van fondse volgens die nasionale
tesourie grotendeels te wyte aan administratiewe of bestuursprobleme en oortredings van die
bepalings van die PFMA. 57 In die amptelike mediaverklaring van die nasionale tesourie by
aanvang van die ingryping is onder meer verwys na die totale inploffing van die
bestuursfunksie van die provinsiale tesourie en gebrekkige uitvoering van bestuursfunksies in
ander provinsiale departemente. Die nasionale tesourie moes onder andere optree om korrekte
verkrygingsprosedures te verseker, gereelde en korrekte betaling aan diensverskaffers en
behoorlike en korrekte finansiële verslagdoening in te stel. Dit is ook nog nie duidelik of die
bestuurders in die onderskeie departemente, veral in die provinsiale tesourie, oor die nodige
kwalifikasies beskik het om die betrokke poste te beklee nie. Indien dit bevind word dat daar
tekortkominge is wat dui op gebrekkige administratiewe en bestuursvermoëns, kan toepaslike
opleiding en ook tegniese ondersteuning deur kundiges deel van ’n reddingspakket wees. Die
nasionale regering is trouens verplig om provinsies by te staan om die administratiewe
vermoë te ontwikkel wat nodig is om hul grondwetlike verpligtinge te kan uitvoer. 58
Die vraag kan egter tereg gevra word of gebrekkige politieke leierskap nie ook bygedra het
tot die finansiële krisis nie. Lede van die uitvoerende gesag van ’n provinsie is gesamentlik
en afsonderlik aanspreeklik aan die provinsiale wetgewer vir die uitvoering van hul
funksies. 59 Een van die kernbevindings van die nasionale tesourie, naamlik dat die
finansiëlebestuursfunksie by die provinsiale tesourie teen Desember 2011 totaal in duie
gestort het en die begrotingskomponent disfunksioneel was, 60 kan moontlik ’n afleiding dat
daar gebrekkige politieke leierskap was, regverdig. Dit is duidelik dat verantwoordbaarheid
van die rekenpligtige beampte (die hoof van die provinsiale tesourie), asook die lid van die
provinsiale uitvoerende gesag verantwoordelik vir finansies, deel moet wees van die totale
oplossing van hierdie krisis. Finansiële wangedrag deur ’n rekenpligtige beampte is ’n
oortreding van die PFMA wat dissiplinêre of kriminele sanksies tot gevolg kan hê. 61
Die EK se ingryping in Griekeland sluit ’n wye spektrum administratiewe en
regshervormingstappe in en word deeglik gemonitor. Die taakspan van tegnokrate uit Brussel
moet tegniese ondersteuning bied en toesien dat Griekeland wel die ooreengekome maatreëls
194

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
implementeer. Daaroor word ook gereeld verslag gedoen, alhoewel die implementering die
verantwoordelikheid van die Griekse regering is. Die tegniese bystand is veral gefokus op
belastingadministrasie, openbare finansiële bestuur, hervorming van die publieke
administrasie en ’n verskeidenheid projekte wat ’n positiewe sakeklimaat moet bevorder. 62
Dit dui op ’n omvattende stel maatreëls en gereelde monitering wat die algemene gesondheid
van die Griekse staatsadministrasie en ekonomie moet bevorder. Dit vra egter ook effektiewe
politieke leierskap, en derhalwe het die leiers van die belangrikste Griekse politieke partye
hulle ook skriftelik verbind tot die implementering van die maatreëls in die reddingspakkette,
en kan hulle deur die kiesers in Griekeland verantwoordbaar gehou word. 63
Die ingryping deur die nasionale tesourie in Limpopo en ander provinsies het weliswaar ’n
politieke besluit geverg, maar is in wese administratiewe optrede binne die bestaande
finansiële grondwetlike raamwerk. Volgens die amptelike verklaring van die nasionale
tesourie bestaan die tegniese span wat Limpopo se probleme moet oplos uit amptenare van
die nasionale regering, maar meer besonderhede is nie bekend gemaak nie. 64 Oënskynlik is
geen kundiges uit die privaatsektor of van ander provinsies deel van hierdie span nie, en
indien dit wel die geval is, is dit iets wat met vrug oorweeg kon word ten einde die bes
moontlike kundigheid te benut. Soos in die geval van Griekeland is dit nodig dat daar
gereelde verslagdoening oor die tegniese hulp aan Limpopo moet wees. Ingevolge artikel
100(2) van die Grondwet moet aan die nasionale raad van provinsies verslag gedoen word.
Die oogmerk van die tegniese ondersteuning van die nasionale tesourie is klaarblyklik in die
eerste plek om die finansiële krisis op te los. Daar behoort egter ook ’n langertermynoogmerk
te wees, naamlik om die provinsiale administrasie te hervorm en die
administratiewe vermoë daar te ontwikkel wat die provinsie in staat sal stel om sy
grondwetlike verpligtinge ten volle na te kom. Dit is ’n oogmerk wat in pas is met artikel
125(3) van die Grondwet, naamlik die nasionale regering se plig om provinsies se
administratiewe vermoëns te help ontwikkel.
Regstappe teen persone wat die PFMA oortree het of hulle aan bedrog of korrupsie skuldig
maak, is klaarblyklik ook deel van die proses om die krisis in Limpopo op te los. Dit is egter
nog ’n ope vraag of daar enige optrede sal kom teen politieke leiers in Limpopo wat ten
minste gedeelde verantwoordelikheid vir die finansiële krisis moet aanvaar. In vele ander
grondwetlike demokrasieë sou die betrokke ministers en premier by die openbaarmaking van
’n krisis van hierdie aard en omvang onmiddellik bedank het.
Bevat die finansiële interowerheidstelsel genoegsame maatreëls om enersyds teen persone
wat hulle aan finansiële wanadministrasie skuldig maak, op te tree en andersyds praktyke wat
tot krisisse soos dié in Limpopo en elders lei, te voorkom? Benewens die spesifieke
voorskrifte van die PFMA, asook die MFMA in die geval van munisipaliteite, om
rekenpligtige beamptes verantwoordbaar en selfs ook strafregtelik aanspreeklik te hou, skep
artikel 100 en artikel 139 van die Grondwet drastiese ingrypingsmoontlikhede. Die
grondwetlike ingrypingsmoontlikhede bly egter tydelike maatreëls wat net in uiterste gevalle
gebruik moet word. Die PFMA en die nasionale-tesourie-regulasies spel in groot
besonderhede uit wat gesonde finansiële bestuur in die praktyk beteken en dek onderwerpe
195

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
soos verkrygingsprosedures, bestuur van inkomste en uitgawes, begrotingsbeheer en
batebestuur. 65 Die MFMA bevat ook ’n reeks bepalings oor die hantering van finansiële
probleme in munisipaliteite, insluitende die hantering van krisisse, die moontlikheid van
ingryping deur ’n provinsie ingevolge artikel 139 van die Grondwet, en die opstel van
finansiële herstelplanne vir ’n munisipaliteit. 66
Daar blyk oënskynlik nie ’n tekort aan voorskrifte te wees om te verseker dat alle nasionale
departemente, provinsies en munisipaliteite gesonde finansiële bestuurspraktyke ontwikkel en
implementeer nie. Die omvang van finansiële probleme in provinsies en munisipaliteite dui
egter waarskynlik eerder op gebrekkige implementering en verantwoordbaarheid. Die
nasionale tesourie se aanvanklike assessering van die situasie in Limpopo bevestig dit. 67
Korrekte toepassing van die wetgewing en regulasies deur alle nasionale departemente,
provinsies en munisipaliteite is ’n basiese grondwetlike verantwoordelikheid, maar te oordeel
aan die ouditeur-generaal se verslae en nuus oor korrupsie en wanbesteding wat gereeld die
lig sien, skiet sodanige toepassing nog ver te kort.
Die ouditeur-generaal stel dit duidelik in die 2010-11-verslag oor provinsies dat die volgende
kritieke elemente nodig is om gesonde finansiële bestuur en verslagdoening te bevorder:
• Positiewe leierskap wat bereid is om verantwoordbaarheid vir die finansiële
bestuur deurgaans te aanvaar.
• Die skep van ’n omgewing wat verantwoordbaarheid en oorsig bevorder.
• Besliste aksieplanne met duidelike tydskale om die kernprobleme wat in
ouditverslae aan die lig kom, te kan oplos. 68
Dit is redelik voor die hand liggende praktiese voorstelle wat die ouditeur-generaal aan die
hand doen. Waar provinsies en munisipaliteite kundigheid kort, veral op
finansiëlebestuursvlak, kan dit by wyse van gepaste opleiding en die benutting van
kundigheid wat in die privaatsektor en by universiteite beskikbaar is, aangevul word. Die
manier waarop die EK ’n span tegniese kundiges vanuit eie geledere, lidlande en die IMF
benut om die probleme in Griekeland te help oplos, is sinvol, aangesien dit ’n gesamentlike
tegniese bydrae is wat gefokuste aandag aan verskillende administratiewe en regsprobleme
gee. Die waarde van hierdie tegniese hulp word onder andere bevestig in die taakspan se
verslae aan die Kommissie. 69 Dit is ’n tegnokratiese en onpartydige benadering waardeur
praktiese en nodige oplossings in ’n moeilike politieke klimaat gevind word. Dit is dalk ook
die manier om sommige van die bestuursprobleme in provinsies en munisipaliteite in Suid-
Afrika te help oplos. Die gebruik van amptenare van die nasionale tesourie is uiteraard nodig
wanneer daar ’n nasionale ingryping is om finansiëlebestuursprobleme in ’n provinsie te help
oplos. Dit is egter nie ’n gegewe dat al die nodige kundigheid by die nasionale tesourie
gevestig is nie. Soos gesê, kan die benutting van kundiges uit verskillende vakdissiplines
vanuit die privaatsektor en ander regeringsinstellings, soos die ouditeur-generaal of ander
provinsies, die tegniese bystand van die nasionale tesourie aan ’n provinsie in nood versterk,
en dit behoort oorweeg te word.
196

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die PFMA hou rekenpligtige beamptes, met ander woorde die senior amptenare in nasionale
en provinsiale departemente, verantwoordbaar en het finansiële wangedrag van rekenpligtige
beamptes strafbaar gemaak. 70 Van politieke ampsbekleërs word egter net verwag dat hulle
hul statutêre pligte binne die goedgekeurde begroting moet uitvoer, maar geen sanksies vir
oorskryding van ’n begroting of oorskryding van hul pligte word in die wet genoem nie. 71 Dié
wet skiet dus te kort wat die verantwoording van politieke ampsbekleërs betref. Goeie
regeerpraktyke, effektiewe positiewe leierskap op politieke en administratiewe vlak en die
implementering van die beginsel van verantwoordbaarheid lê dus die grondslag vir die
oplossing en voorkoming van finansiële krisisse soos wat Limpopo en ander provinsies
ondervind. Politieke verantwoordbaarheid binne die konteks van die finansiële staatsreg is ’n
belangrike deel van die oplossing. Dit is voorts nodig dat die beginsels van
verantwoordbaarheid en openheid wat deel is van die fundamentele waardes in die Grondwet,
deeglike erkenning kry en toegepas word.
Samevattend word die volgende vanuit die finansiële staatsreg aanbeveel vir die hantering
van finansiële krisisse soos dié in Limpopo:
Bibliografie
1. Toepassing van artikel 125(3) van die Grondwet deur konstruktiewe maatreëls in
te stel vir die vestiging of herstel van toepaslike administratiewe vermoëns in ’n
provinsie.
2. Indien daar ’n ingryping ingevolge artikel 100 van die Grondwet is, moet die
tegniese span uit ’n diverse groep kundiges bestaan soos wat nodig is om die
probleme te kan hanteer. Waar nodig moet kundiges uit die privaatsektor, van die
ouditeur-generaal en van universiteite gekry word.
3. Wysiging van die PFMA om voorsiening te maak vir die verantwoordbaarheid
van politieke hoofde van nasionale en provinsiale departemente naas die
verantwoordingsplig wat aan rekenpligtige beamptes opgelê is.
4. Gepaste regstappe teen persone wat hulle aan finansiële wangedrag, korrupsie of
ander misdade wat bygedra het tot die finansiële krisis, skuldig gemaak het.
5. Die politieke wil is klaarblyklik ook nodig om in die eerste plek te sorg dat
gesonde finansiële bestuur geïmplementeer word. Terselfdertyd is dit ook nodig
dat verantwoordbaarheid, veral in die geval van finansiële krisisse of
wanadministrasie, behoorlik toegepas word.
Auditor General. 2012. Consolidated General Report on the audit outcomes of Local
Government 2010–11, (1 Augustus 2012 geraadpleeg).
—. 2012. Consolidated General Report on the Provincial Audit Outcomes 2010–11, (27
Augustus 2012 geraadpleeg).
Barnard, C. 2010. The substantive law of the EU – the four freedoms. 3de uitgawe. Oxford,
New York: Oxford University Press.
197

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Brand, D.J. 2006. Financial constitutional law – a comparison between Germany and South
Africa. Johannesburg: Konrad Adenauer Stiftung.
—. 2008. Financial constitutional law – a new concept in South Africa? Tydskrif vir die Suid-
Afrikaanse Reg, 1:89–98.
—. 1998. The South African Constitution – three crucial issues for future development.
Stellenbosch Regstydskrif,2:182–95.
Chalmers, D., G. Davies en G. Monti. 2011. European Union Law – cases and materials, 2de
uitgawe. Cambridge, New York, Melbourne, Kaapstad, Singapoer, São Paulo, Delhi, Tokyo,
Mexikostad: Cambridge University Press.
Consolidated version of the Treaty on the European Union. 2010. Official Journal of the
European Union, C83 53:1. 30 Maart. (15 Augustus 2012 geraadpleeg).
Council of the European Union. 2010. Council Decision 2010/320/EU OJ L145/6 10 Mei
2010.
—. 2012. Council Decision 2012/211/EU OJ L113/8 13 Maart 2012.
De Villiers, B. (red.). 1994. Birth of a Constitution. Kaapstad: Juta.
Devenish, G.E. 1998. A Commentary on the South African Constitution. Durban:
Butterworths.
Donnelly, L. 2012. Province in crisis: Battle lines drawn in Limpopo. (12 April 2012
geraadpleeg).
European Commission. 2012. General government data, general government revenue,
expenditure, balances and gross debt, Spring 2012. (14 Augustus 2012 geraadpleeg).
—. 2012. Task Force for Greece – 2nd Quarterly Report, 15 Maart 2012 (1 Oktober 2012
geraadpleeg).
—. 2012. The Second Economic Adjustment Programme for Greece. March 2012. European
Economy Occasional Papers 94.
—. 2011. Task Force for Greece – 1st Quarterly Report, 17 November 2011 (1 Oktober 2012
geraadpleeg).
—. 2010. The Economic Adjustment Programme for Greece, May 2010, European Economy
Occasional Papers 61.
Heyer, J.A. 2011. Task force leader cleans house in Greece. Spiegel Online. 21 Desember. (1
Oktober 2012 geraadpleeg).
198

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Karamoko, J. 2011. Community protests in South Africa: Trends, analysis and explanations.
Kaapstad: Universiteit van die Wes-Kaap. (31 Mei 2012 geraadpleeg).
Malherbe, E.F.J. en D.J. Brand. 2001. Sub-national constitutional law – South Africa.
International encyclopaedia of laws. Den Haag, Londen, New York: Kluwer Law
International.
Memorandum of Understanding between the European Commission acting on behalf of the
Euro Area Member States and the Hellenic Republic, February 2012. Brussels, Athens. (14
Augustus 2012 geraadpleeg).
Mkokeli, S. en S. Shoba. 2011. Cabinet in bold step to fix broken provinces. Business Day
BDLive. 6 Desember 2011, bl. 1.
(2 Oktober 2012 geraadpleeg).
National Treasury. 2012. Media statement – Joint ministerial team on Limpopo section 100
intervention, 19 January. (28 Maart 2012 geraadpleeg).
—. 2012. Budget review 2012. (12 April 2012 geraadpleeg).
Nugent, N. 1999. The government and politics of the European Union. 4de uitgawe. Ebbw
Vale: Creative Print & Design.
Public Protector. 2012. Report on an investigation into allegations of impropriety and corrupt
practices relating to the awarding of contracts for goods and services by the Limpopo
Department of Roads and Transport. Report No. 10 of 2012/13, 10 Oktober.(15 Oktober 2012
geraadpleeg).
Rautenbach, I.M. en E.F.J. Malherbe. 2004. Constitutional Law. 4de uitgawe. Durban:
LexisNexis.
Slabbert, A. 2012. Rade dop oudit-toets. Die Burger. 24 Julie, bl. 1.
The Press and Information Office of the Federal Government of Germany. 2011. Stability of
the euro is the top priority. 3 November. (14 Augustus 2012 geraadpleeg).
Treaty of Lisbon amending the Treaty on European Union and the Treaty establishing the
European Community. Lissabon, 13 Desember 2007. Official Journal of the European
Union, C306 50:1.
Treaty on the functioning of the European Union. Official Journal of the European Union,
C83 53:47.
What to do about Greece; The euro crisis. 2012. The Economist. 28 Januarie, bl.11–2.
Williams, D. en K. Child. 2012. Skeletal health system sitting on cash pile.
(3 Oktober 2012 geraadpleeg)
199

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Zahariadis, N. 2012. Complexity, coupling and policy effectiveness: the European response
to the Greek sovereign debt crisis. Journal of Public Policy, 32(2):99.
Eindnotas
1
Chalmers e.a. (2011: 9–50); Treaty on European Union OJ C191, 29 July 1992; Grondwet
artt. 1, 40.
2 National Treasury, Media statement (2012:2).
3 National Treasury, Media statement (2012:2).
4 National Treasury, Media statement (2012:3).
5 Public Protector (2012:11–4).
6 Mkokeli en Shoba (2011).
7 National Treasury, Media statement (2012:1).
8 National Treasury, Budget review (2012:113).
9 Williams en Child (2012).
10
Sien o.a. art. 125(2) – uitoefening van uitvoerende gesag; art. 133 – aanspreeklikheid van
uitvoerende gesag.
11 Donnelly (2012).
12 Art.152(1): “Die oogmerke van plaaslike regering is –
• Om demokratiese en verantwoordingspligtige regering vir plaaslike gemeenskappe te
voorsien,
• Om te verseker dat dienste op volhoubare wyse aan gemeenskappe verskaf word,
• Om maatskaplike en ekonomiese ontwikkeling te bevorder,
• Om ’n veilige en gesonde omgewing te bevorder; en
• Om die betrokkenheid van gemeenskappe en gemeenskapsorganisasies in plaaslike
regeringsaangeleenthede aan te moedig.”
13 Karamoko (2011:34).
14 Karamoko (2011:36).
15 Auditor General, Local Government (2010-11:17–8; Slabbert (2012:1).
16 Brand (2008:90); Brand (1998:188).
200

17 Artt. 228, 229.
18 Artt. 214, 227.
19 Art. 227(1), (4).
20 Art. 230.
21 Art. 215–7.
22 Artt. 38–42, 81 PFMA; artt. 60–75, 171–4 MFMA.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
23 In Re Certification of the Constitution of the Republic of South Africa, 1996 1996 4 SA 744
(KH); 1996 10) BCLR 1253 (KH) par. 290; De Villiers (1994:256).
24 Art. 100(1) bepaal: “Wanneer ’n provinsie ’n uitvoerende verpligting ingevolge wetgewing
of die Grondwet nie kan nakom nie of dit nie nakom nie, kan die nasionale uitvoerende gesag
ingryp deur enige gepaste stappe te doen om te verseker dat daardie verpligting nagekom
word, met inbegrip van –
• die uitreiking van ’n lasgewing aan die provinsiale uitvoerende gesag waarin die mate
van die versuim om sy verpligtinge na te kom, beskryf word en stappe wat nodig is
om sy verpligtinge na te kom, vermeld word; en
• die aanvaarding van verantwoordelikheid vir die betrokke verpligting in daardie
provinsie in die mate wat nodig is om –
• noodsaaklike nasionale standaarde te handhaaf of aan gevestigde minimum
standaarde vir die lewering van ’n diens te voldoen;
• ekonomiese eenheid te handhaaf;
• nasionale veiligheid te handhaaf; of
• te voorkom dat daardie provinsie onredelike stappe doen wat nadelig is vir die
belange van ’n ander provinsie of die land as geheel.”
25 Certification of the Constitution case par. 265-6; Ex parte President of the Republic of
South Africa In re: Constitutionality of the Liquor Bill 2000 1 BCLR 1 (KH); Brand
(2006:111); Rautenbach en Malherbe (2004:266–7); Malherbe en Brand (2001:64–5).
26 Artt. 81–6 bevat uitvoerige bepalings oor finansiële wangedrag.
27 Die lang titel van die wet beskryf die doel van die wet o.a. as volg: “To regulate financial
management in the national government and provincial governments.”
28 Rautenbach en Malherbe (2004:266–7).
29 Art. 100(2) Grondwet.
30 National Treasury, Media statement (2012:2).
31 National Treasury, Media statement (2012:3–5).
201

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
32 Soobramoney v Minister of Health (KwaZulu-Natal) 1998 1 SA 765 (KH); 1997 12 BCLR
1696 par. 29.
33 Art. 3(4) TEU: “The Union shall establish an economic and monetary union whose
currency is the euro”; Chalmers e.a. (2011:716–27).
34 Die Stability and Growth Pact bestaan uit die volgende elemente: Resolution of the
European Council on the Stability and Growth Pact (1997) OJ C236/1; Regulation
1466/97/EC on the strengthening of the surveillance of budgetary positions and the
surveillance and coordination of economic policies (1997) OJ L209/1; Regulation
1467/97/EC on speeding up and clarifying the implementation of the excessive deficit
procedure (1997) OJ L209/6; Regulation 1055/2005/EC amending Regulation 1466/97
(2005) OJ L174/1; en Regulation 1056/2005/EC amending Regulation 1467/97/EC (2005)
OJ L174/5.
35 Art. 40 Grondwet.
36 European Commission (2010:61 6); Zahariadis (2012:2 105).
37 European Commission (2010:61 6).
38 European Commission, General Government Data (2012:30-3).
39 Sestien EU-lidlande is tans deel van die euro-sone, naamlik België, Siprus, Duitsland,
Finland, Frankryk, Griekeland, Ierland, Italië, Luxembourg, Malta, Nederland, Oostenryk,
Portugal, Spanje, Slowenië en Slowakye.
40 Zahariadis (2012:99).
41 What to do about Greece (2012:11).
42 Nugent (1999:123–4).
43 Art. 3(4) Treaty on European Union: “The Union shall establish an economic and monetary
union whose currency is the euro.”
44 Art. 126(1) Treaty on the Functioning of the European Union: “Member States shall avoid
excessive government deficits.” Kyk ook Barnard (2010:594).
45 Treaty of Lisbon (2007).
46 Art. 126(7) TFEU; Chalmers e.a. (2011:737–40); Barnard (2010:597).
47 Council of the European Union (2010).
48 Memorandum of Understanding (2012:4–5).
49 Memorandum of Understanding (2012:4–5); Council of the European Union (2012).
50 Art. 4 Council of the European Union (2010).
202

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
51 Art. 2 Council of the European Union (2010); Heyer (2011); European Commission, The
Second Economic Adjustment Programme for Greece (2012: 8–9).
52 European Commission, Task Force for Greece (2011:2).
53 The Press and Information Office of the Federal Government (2011).
54 Memorandum of understanding between the European Commission and the Hellenic
Republic (2012:8–13).
55 European Commission, Task Force for Greece (2011:2).
56 European Commission, The Second Economic Adjustment Programme for Greece
(2012:1–4).
57 National Treasury, Media statement (2012).
58 Art. 125(3) Grondwet; Rautenbach en Malherbe (2004:265).
59 Art. 133 Grondwet.
60 National Treasury, Media statement (2012:2).
61 Artt. 81–86 PFMA.
62 European Commission, The Second Economic Adjustment Programme for Greece
(2012:48–83).
63 Memorandum of Understanding between the European Commission and the Hellenic
Republic (2012)
64 National Treasury, Media statement (2012:2).
65 Sien bv. art. 6 (begrotings), art. 7 (bestuur van inkomste), art. 8 (bestuur van uitgawes), art.
10 (batebestuur), art. 16A (verkrygingsbestuur), Treasury Regulations GN R225 in GG 27388
van 15 Maart 2005, soos gewysig.
66 Artt. 141–6 MFMA beskryf die ontwikkeling en implementering van finansiële
herstelplanne in munisipaliteite.
67 National Treasury, Media statement (2012:3).
68 Auditor General, Provinces (2010–11:34).
69 European Commission, Task Force for Greece (2011); European Commission, Task Force
for Greece (2012).
70 Art. 81 Wet 1 van 1999.
71 Art. 63 Wet 1 van 1999.
203

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Faktore en beleidsoorwegings by die bepaling van ’n
kontraksparty se regsplig teenoor ’n derde party: ’n
kritiese bespreking van Viv’s Tippers (Pty) Ltd v
Pha Phama Staff Services (Pty) Ltd t/a Pha Phama
Security 2010 4 SA 455 (HHA)
Opsomming
Bernard Wessels
Bernard Wessels: Departement Privaatreg, Universiteit Stellenbosch
In die onderhawige saak het die eiser ingevolge ’n huurkontrak sy motorvoertuig aan ’n
konstruksiemaatskappy verhuur. Die konstruksiemaatskappy het op sy beurt ’n
sekuriteitsmaatskappy aangestel om die konstruksieperseel te beveilig. Nadat die eiser se
voertuig van die perseel gesteel is, stel hy ’n deliktuele skadevergoedingseis teen die
sekuriteitsmaatskappy in. Die hoogste hof van appèl klassifiseer die diefstal van die eiser se
motorvoertuig as suiwer ekonomiese verlies. Aangesien die veroorsaking van suiwer
ekonomiese verlies nie as prima facie onregmatig beskou word nie, moes die hof bepaal of
die sekuriteitsmaatskappy volgens die regsopvattings van die gemeenskap ’n regsplig opgelê
kan word, en indien wel, of die nienakoming van sodanige plig onredelik was. Die
beantwoording van hierdie vrae het onder andere vereis dat die hof allerlei relevante
beleidsoorwegings en faktore moes ondersoek ten einde te bepaal of die verweerder se
optrede as onregmatig beskou kan word. Binne hierdie konteks moes die hof ook die verdere
vraag ontleed: Wat is die impak van die uitsluitingsklousule in die sekuriteitskontrak op die
oplegging van ’n regsplig teenoor ’n niekontrakterende derde party?
Daar word aangevoer dat die hof nie die nodige aandag aan die volgende faktore en
beleidsoorwegings verleen het nie: (a) die beheer wat die sekuriteitsmaatskappy oor die
perseel asook die gesteelde voertuig uitgeoefen het; (b) die redelike voorsienbaarheid van die
ekonomiese verlies wat volgens die hoogste hof van appèl se eie vroeëre bevindinge wél
relevant is by die onregmatigheidsondersoek en wat grotendeels die hof se vrees vir
onbeperkte aanspreeklikheid kon besweer; (c) die praktiese stappe wat die
sekuriteitsmaatskappy kon gedoen het om die intrede van die verlies te vermy; (d) die
omvang van die risiko van intrede van die verlies; en (e) die skep van ’n redelike verwagting
by die voertuigeienaar dat sy belange beskerm sou word – iets wat die sekuriteitsmaatskappy
ook redelikerwys kon voorsien het. Daar word verder aangevoer dat die hof oordrewe klem
plaas op die eiser se onvermoë om sigself behoorlik te beskerm teen die intrede van enige
skade aan sy voertuie en dat die erkenning van die skadevergoedingseis nie in hierdie geval
sou lei tot onbeperkte aanspreeklikheid nie.
204

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Laastens word aangevoer dat sekuriteitskontrak wel ’n belangrike faktor is wat in ag geneem
moet word by die bepaling van ’n regsplig. Daar word egter voorgehou dat die implikasie van
die uitspraak, naamlik dat ’n uitsluitingsklousule kan funksioneer as ’n beding ten laste van
’n niekontrakterende derde party wat onafhanklik van die kontraktuele verhouding tussen die
perseel-okkupeerder en sekuriteitsmaatskappy staan, nie wenslik is nie. Alhoewel die
bepalings van ’n kontrak ’n bepalende faktor by die onregmatigheidsvraagstuk is, volg dit nie
dat sodanige kontrak ook bindend is ten opsigte van niekontrakterende derde partye nie. In
die laaste paragraaf word gekyk na die benaderings wat in ander jurisdiksies oor hierdie
netelige kwessie gevolg word.
Trefwoorde: beheer oor gevaarlike toestand; deliktereg; faktore en beleidsoorwegings;
kontraktuele uitsluitingsklousule; niekontrakterende derde partye; onregmatigheid; praktiese
maatreëls; privaatreg; redelike voorsienbaarheid; redelike verwagting; suiwer ekonomiese
verlies
Abstract
Factors and policy considerations for determining a contractual party’s legal duty
towards a third party: a critical discussion of Viv’s Tippers (Pty) Ltd v Pha Phama Staff
Services (Pty) Ltd t/a Pha Phama Security 2010 4 SA 455 (SCA)
In the present case the plaintiff concluded a lease agreement with one Lone Rock, a
construction company, in terms of which it leased several of its trucks to Lone Rock.
Subsequent to the conclusion of the lease agreement, and on the insistence of the plaintiff,
Lone Rock entered into a security services agreement with the defendant, a security services
company, according to which the defendant was obliged to provide security services at Lone
Rock’s construction site. The security services agreement included an exclusion clause in
terms of which the defendant could not be held liable for any harm or loss arising from the
provision of the security services. Following the theft of one of its trucks from the premises
the plaintiff instituted a delictual claim for damages against the defendant. The court of first
instance denied the plaintiff a remedy and, on appeal, the supreme court of appeal dismissed
the plaintiff’s claim, holding that the exclusion clause in the security services agreement
operated effectively as against the non-contracting plaintiff. Furthermore, the court held that
the theft of the plaintiff’s truck constituted pure economic loss, which, since its causation is
not considered to be prima facie wrongful, required the plaintiff to prove that the defendant
had a legal duty to the plaintiff to prevent the pure economic loss. The court held that the
plaintiff could not prove the existence of such legal duty and that, accordingly, it could not be
said that the defendant’s conduct was wrongful for the purposes of the law of delict.
In this article the decision of the supreme court of appeal is analysed along the following
grounds: Was the court correct in classifying the loss as purely economic? If the harm
suffered was indeed purely economic, did the court come to the right conclusion when it
decided that no legal duty to prevent such harm was owed by the defendant to the plaintiff?
Was the court correct in holding that the contractual exclusion clause operated against noncontracting
parties?
205

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
First, it is argued that the court’s classification of the theft as purely economic loss is
incorrect. This argument has since also been recognised in a subsequent judgement of the
supreme court of appeal, Freddy Hirsch Group (Pty) Ltd v Chickenland (Pty) Ltd.
Secondly, it is contended that the court came to the wrong conclusion with respect to
wrongfulness. This argument is based on a thorough application of the standard test for
wrongfulness in the South African law of delict, the so-called boni mores test. According to
this test, a court confronted with the causation of pure economic loss should launch an
inquiry into the following question: Taking into account the legal convictions of the
community, was the causation of the harm unreasonable in the specific circumstances? In
order to find unreasonableness, the court must further enquire as to whether there was a legal
duty on the plaintiff to prevent the harm. To answer these questions there are a series of
factors and policy considerations, which have crystallised in a number of previous cases,
which the court may take into account. However, in casu, the court failed to take cognisance
of the following relevant factors and policy considerations: (a) the defendant was in control
of the plaintiff’s trucks; (b) the plaintiff also had control over the construction site, which was
situated in a crime-stricken area; (c) considering the nature of the defendant’s services, as
well as the specific facts of the case (not least the manner in which the theft occurred, i.e. by
two unknown men who, completely unannounced, showed up at the construction site on a
Sunday during a long weekend and gained access by providing the security guard with a
forged letter of authorisation and took the vehicle out for a “test drive” after apparently
providing maintenance repairs to the vehicles) the harm was reasonably foreseeable; (d) the
plaintiff could easily have taken reasonable steps to prevent the harm from occurring; and (e)
the reasonable expectation that was created on the part of the plaintiff that the defendant had
taken sufficient measures to secure its vehicles and the reliance placed on the defendant as a
result hereof. Furthermore, it is submitted that the court’s insistence on the plaintiff’s lack of
contractual and/or insurance protection was exaggerated and, also, that the court suffered
from a hyperbolic fear of unlimited liability in the present case: the plaintiff’s loss as a
particular victim of an unascertained class was foreseeable and, it could be said, the
plaintiff’s lease agreements with Lone Rock operated as a limiting factor in this regard.
Lastly, regard is had to the role the court assigned to the exclusion clause. In accordance with
the court’s own submission, and based on precedent, it is trite that a delictual legal duty
owing to third parties may arise from a contractual agreement. The defendant’s security
services agreement in this way also forms a basis for a delictual legal duty owing to the
plaintiff, specifically taking into consideration the nature of the services the defendant
undertook to perform. Accordingly, the court was correct in deciding that the terms of the
security agreement were relevant in determining wrongfulness. In this regard, it is submitted,
the court is in line with Longueira v Securitas of South Africa (Pty) Ltd, one of only two
earlier security guard cases (both of which held the defendant liable despite the existence of a
contractual exclusion clause). In line with the general rule of contract law it is further
submitted that contractual clauses apply only inter partes. Although the terms of the contract
may be a factor in determining wrongfulness, it is argued that the defendant’s security
services agreement cannot operate to discharge it from a legal duty to persons who are
strangers to those contracts.
In the final paragraph, regard is had to some of the approaches to the same legal dilemma
which have been developed in foreign jurisdictions, notably England and the Netherlands.
206

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Key words: contractual exclusion clause; control over dangerous situation; factors and policy
considerations; law of delict; legal duty; non-contracting third parties; practical steps; private
law; pure economic loss; reasonable expectation; reasonable foreseeability; wrongfulness
1. Tersaaklike feite, regsvrae en bevinding van die hoogste hof van appèl
Die feite in Viv’s Tippers (Pty) Ltd v Pha Phama Staff Services (Pty) Ltd t/a Pha Phama
Security 1 kan soos volg opgesom word. ’n Voertuigeienaar, Viv’s Tippers (Edms.) Bpk.
(hierna die “eiser”), het ’n huurkontrak gesluit met ’n konstruksiemaatskappy ingevolge
waarvan die eiser ’n hele aantal van sy vragmotors aan dié maatskappy verhuur het. 2
Laasgenoemde het dié konstruksieperseel geokkupeer en bestuur. 3 ’n Bepaling van die
huurkontrak het die konstruksiemaatskappy verplig om toe te sien dat die perseel behoorlik
beveilig word. 4 Gevolglik het die konstruksiemaatskappy ’n kontrak gesluit met Pha Phama
Staff Services (Edms.) Bpk., ’n sekuriteitsmaatskappy (hierna die “verweerder”), welke
kontrak bepaal het dat laasgenoemde sekuriteitsdienste aan die konstruksiemaatskappy sou
verskaf. 5 Ingevolge die sekuriteitskontrak het die partye verder ooreengekom dat die
konstruksiemaatskappy nie die verweerder aanspreeklik sou kon hou vir enige skade of
verlies voortspruitend uit die lewering van sekuriteitsdienste nie; voorts sou die
konstruksiemaatskappy die verweerder skadeloos stel met betrekking tot enige eise vir skade
of verlies wat kon voortvloei uit die verskaffing van die sekuriteitsdienste (hierna die
“uitsluitingsklousule”). 6
Op ’n Sondag, tydens ’n langnaweek, het twee onbekende mans een van die vragmotors
gesteel deur op ’n bedrieglike wyse aan een van die verweerder se sekuriteitswagte voor te
hou dat hulle motorwerktuigkundiges was wat gemagtig was om die vragmotor te inspekteer
en dit daarna te toetsbestuur. 7 Op sterkte van ’n vervalste magtigingsbrief het die
sekuriteitswag aan diens die mans toegang tot die perseel verleen en toegelaat dat hulle die
vragmotor vir die verlangde “toetsrit” van die perseel verwyder. Ongelukkig is dié twee mans
en die vragmotor daarna nooit weer gewaar nie en die eiser stel gevolglik ’n deliktuele
skadevergoedingseis teen die verweerder in. 8 Die verweerder ontken enige aanspreeklikheid,
eerstens op grond daarvan dat hy geen regsplig teenoor die eiser gehad het en gevolglik nie
onregmatig opgetree het nie, en tweedens dat sy optrede ook nie nalatig was nie. 9
Die vernaamste vrae waarmee die hoogste hof van appèl (hierna die “hof”) in Viv’s Tippers
gekonfronteer word, is kortliks die volgende: Het ’n voertuigeienaar ’n deliktuele
skadevergoedingseis indien sy voertuig gesteel word van ’n perseel wat beveilig word deur ’n
sekuriteitsmaatskappy aangestel deur die perseel-okkupeerder? Kan sodanige
sekuriteitsmaatskappy – ten spyte van ’n uitsluitingsklousule in die sekuriteitskontrak met die
perseel-okkupeerder – wel ’n regsplig opgelê word om ekonomiese skade teenoor derde
partye in die voertuigeienaar se posisie te verhoed?
In ’n eenparige beslissing verwerp die hof die eiser se appèl en word die beslissing van die
hof van eerste instansie gehandhaaf, naamlik dat, gesien teen die agtergrond van die
207

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
uitsluitingsklousule in sy sekuriteitskontrak met die perseel-okkupeerder, die verweerder
geen regsplig teenoor die eiser gehad het nie; dat die verweerder nie onregmatig opgetree het
nie en dat die eiser derhalwe geen deliktuele skadevergoedingseis het nie.
Is hierdie beslissing egter korrek? Is die hof se klassifisering van die diefstal as suiwer
ekonomiese verlies wenslik? Is daar enige relevante faktore en beleidsoorwegings wat die hof
in die onderhawige geval oor die hoof gesien het in die vasstelling van of daar ’n regsplig op
die verweerder gerus het? En het die hof gefouteer in sy bevinding aangaande die rol wat ’n
uitsluitingsklousule speel in die oplegging van ’n regsplig teenoor niekontrakterende derde
partye?
Die beantwoording van hierdie vrae dien as fokuspunt vir die onderstaande kritiese ontleding
van die hof se beslissing in Viv’s Tippers.
2. Onregmatigheid
2.1 Inleidend
Dit is geykte reg dat die howe wat onregmatigheid betref ’n onderskeid maak tussen die
veroorsaking van liggaamlike beserings en saakskade aan die een kant en suiwer ekonomiese
verlies aan die ander kant. 10 Hierdie onderskeid is gebaseer op die premis dat die skuldige
(opsetlike of nalatige) veroorsaking van saakskade of liggaamlike beserings as prima facie
onregmatig beskou word. 11 In teenstelling hiermee is die veroorsaking van suiwer
ekonomiese verlies nie prima facie onregmatig nie: die onregmatigheid al dan nie is
afhanklik van die bestaan van ’n regsplig om sodanige verlies te voorkom. 12 Op ’n analoë
wyse 13 word skade wat weens ’n late veroorsaak is, ook nie as prima facie onregmatig beskou
nie en moet daar eweneens ondersoek word of daar ’n regsplig op die verweerder gerus het
om die skade te verhoed. 14
In die twee sekuriteitsake wat Viv’s Tippers voorafgegaan het en gebaseer is op soortgelyke
feite, 15 Compass Motors Industries (Pty) Ltd v Callguard (Pty) Ltd, 16 en Longueira v
Securitas of South Africa (Pty) Ltd, 17 is beslis dat die onderskeie verweerders versuim het om
op te tree en het die sake grootliks gehandel oor die onderskeie verweerders se
aanspreeklikheid weens ’n late eerder as hul aanspreeklikheid vir die veroorsaking van suiwer
ekonomiese verlies.
Die vraag na wat die howe se benadering behoort te wees ten opsigte van aanspreeklikheid
vir suiwer ekonomiese verlies is vatbaar vir bespreking in die meeste jurisdiksies wat
sodanige skadepos erken. 18 Die toepassing van die onderliggende beginsels in hierdie
betreklik jong en relatief onontwikkelde area van die deliktereg is ook reeds beskryf as
onduidelik en ietwat omstrede, plaaslik 19 asook in buitelandse jurisdiksies. 20 Die
beantwoording van die vraag in die Suid-Afrikaanse deliktereg vereis van die howe om vas te
stel of daar in die bepaalde omstandighede van die saak ’n regsplig op die verweerder berus
208

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
het om suiwer ekonomiese verlies te voorkom. 21 Die maatstaf wat by die beoordeling van
hierdie vraag gebruik word, is die algemene redelikheidskriterium, oftewel die boni moresonregmatigheidskriterium,
ingevolge waarvan daar bepaal word of die gemeenskap die
verweerder se gedrag as deliktueel afkeurenswaardig beskou. 22 Daar word gevra: Is dit
redelik om die eiser vir die verlies te vergoed en vir die verweerder om die verlies te dra? 23
Die oplegging van aanspreeklikheid binne hierdie konteks behoort egter nie ’n funksie te
wees van die eiesoortige regsopvattinge van ’n bepaalde regter nie, 24 aangesien dít aanleiding
sou gee tot verdere onsekerheid op hierdie gebied. 25
Uit regspraak 26 en akademiese kommentaar 27 blyk dit dat die volgende faktore en
beleidsoorwegings relevant is by die toepassing van die boni moresonregmatigheidskriterium:
(a) die kennis of redelike voorsienbaarheid aan die kant van die
verweerder dat die eiser suiwer ekonomiese verlies sou ly; (b) praktiese stappe tot die
beskikking van die verweerder om die suiwer ekonomiese verlies te vermy; (c) professionele
kennis, vaardigheid en bekwaamheid aan die kant van die verweerder; (d) die omvang van
die risiko van intrede van suiwer ekonomiese verlies; (e) wetgewing wat die bepaalde optrede
deur die verweerder bekragtig of afkeur; (f) die bestaan van ’n spesiale verhouding tussen die
eiser en die verweerder, welke verhouding ’n besondere mate van vertroue by die eiser kan
inboesem dat sy belange beskerm word; (g) die howe se besorgdheid om die oplegging van
aanspreeklikheid vir ’n onbepaalde bedrag vir ’n onbepaalde tyd aan ’n onbepaalde klas te
vermy; (h) die moontlikheid dat die oplegging van aanspreeklikheid ’n onnodige en
verswarende las sal plaas op die verweerder en sy ekonomiese deelname aan die
handelsverkeer; en (i) die howe se vrees dat die oplegging van aanspreeklikheid kan lei tot ’n
veelvuldigheid van eise, welke situasie ongewenste sosio-ekonomiese gevolge kan meebring.
Die vraag in die onderhawige geval is dus: Wat is die relevante faktore en beleidsoorwegings
met betrekking tot die spesifieke geval? En: Is daar genoegsame faktore en
beleidsoorwegings wat die oplegging van ’n regsplig op die verweerder regverdig?
Dit is binne hierdie kontekstuele raamwerk dat die selfs ingewikkelder vraag dan beantwoord
moet word: Wat behoort die rol te wees van ’n uitsluitingsklousule in die oplegging van ’n
regsplig op ’n kontraksparty om suiwer ekonomiese verlies aan ’n derde party te verhoed?
2.2 Diefstal as suiwer ekonomiese verlies
Voor die relevante faktore en beleidsoorwegings in die onderhawige geval onder bespreking
kan kom, is dit nodig om kortliks te verwys na die hof se klassifisering van die diefstal as
suiwer ekonomiese verlies, iets wat reeds onderwerp is aan kritiek vanuit beide die
akademie 28 en die praktyk. 29 Dié kritiek op die klassifikasie fokus grootliks daarop dat (a)
diefstal nie sinvol pas binne die oënskynlik gevestigde beskrywing van suiwer ekonomiese
verlies deur appèlregter Harms in Telematrix (Pty) Ltd t/a Matrix Vehicle Tracking v
Advertising Standards Authority 30 nie, 31 en (b) dat daar geen konseptuele verskil is tussen die
verdwyning van ’n vragmotor deur middel van diefstal en die “verdwyning” daarvan weens
’n verwoestende brand nie, welke verdwyning as saakskade beskou word. 32 In aansluiting
hierby kan ’n mens byvoeg dat diefstal ook nie tuishoort in die tematiese kategorieë van
209

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
suiwer ekonomiese verlies wat tot in hierdie stadium deur die howe erken word nie. 33 In ag
genome dat die howe klaarblyklik huiwerig is om sonder meer deliktuele aanspreeklikheid vir
suiwer ekonomiese verlies op te lê, wil ’n mens dus vra: Moet die klassifisering van diefstal
as suiwer ekonomiese verlies beskou word as ’n wyse waarop die hof dit vir sigself wou
vergemaklik om die oplegging van ’n regsplig en aanspreeklikheid op die tersaaklike feite te
weier?
Desnieteenstaande is dit verblydend dat die hoogste hof van appèl by monde van appèlregter
Ponnan in die onlangse saak van Freddy Hirsch Group (Pty) Ltd v Chickenland (Pty) Ltd 34
hierdie aspek van die beslissing in Viv’s Tippers verwerp het: “[Pure economic loss] does not,
I daresay, encompass within its scope the loss, through theft, of a tangible asset such as a
motor vehicle as held in Viv’s Tippers.” 35 Hierdie uitspraak ondermyn een van die hoekstene
van die uiteindelike beslissing in Viv’s Tippers. Daar is egter ook ander aspekte van die hof
se ratio in Viv’s Tippers wat kritiese ontleding verg – veral met die oog op toekomstige sake
waarin aanspreeklikheid vir suiwer ekonomiese verlies binne ’n kontraktuele matriks ter
sprake kan kom.
3. Relevante faktore en beleidsoorwegings by regsplig in sekuriteitsake
3.1 Inleidend
Ten spyte daarvan dat daar verskeie faktore en beleidsoorwegings bestaan wat reeds in
vergelykbare situasies 36 in die regspraak uitgekristalliseer het en wat in die onderhawige
geval met vrug ingespan sou kon word in die vasstelling van ’n regsplig, is dit opvallend dat
die hof in die onderhawige geval oënskynlik die beslissing op slegs twee belangrike
beleidsoorwegings baseer: 37 die primêre oorweging is die noodsaak om gevolg te gee aan die
sekuriteitskontrak, 38 terwyl die hof verder kommer uitspreek dat die oplegging van ’n
regsplig tot onbeperkte aanspreeklikheid sal lei. 39 In hierdie onderafdeling word ondersoek
ingestel na die vraag of daar nie addisionele relevante faktore en beleidsoorwegings bestaan
wat die hof ook kon – en moes – oorweeg het nie. En sou die inagneming daarvan die hof tot
’n ander gevolgtrekking gelei het?
3.2 Beheer en redelike voorsienbaarheid
Die eiser het die volgende redes aangevoer as aanduidend van ’n regsplig op die
verweerder: 40 (a) die verweerder het beheer uitgeoefen oor sowel die vragmotor as die perseel
viadie sekuriteitswag aan diens; (b) die sekuriteitswag kon sonder veel moeite die
perseelvoorman gekontak het om die geldigheid al dan nie van só ’n besoek en toetsrit te
verifieer; en (c) die hoë misdaadfrekwensie in die area waarin die perseel geleë was, het
bygedra tot die redelike voorsienbaarheid van die intrede van die verlies. Die hof verwerp
egter hierdie redes en beslis dat, aangesien hulle eerder dui op die voorsienbaarheid en
voorkombaarheid van die verlies, hulle slegs in oorweging geneem moet word by die
beoordeling van nalatigheid. 41
210

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
In teenstelling met die uitspraak in Viv’s Tippers is dit opvallend dat daar in Compass Motors
veral klem geplaas word op die beheer wat deur die sekuriteitsmaatskappy uitgeoefen word
met betrekking tot sowel die perseel as die voertuie op die perseel. 42 In Longueira word daar
beslis dat, ten spyte van die feit dat die sekuriteitsmaatskappy in daardie saak minder beheer
oor die perseel uitgeoefen het as die sekuriteitsmaatskappy in Compass Motors, dit steeds ’n
relevante oorweging is wat in ag geneem moet word as aanduidend van ’n regsplig. 43 In
regspraak wat handel oor die aanspreeklikheid weens ’n late in analoë kontekste, 44 word daar
ook op oortuigende manier aangetoon datbeheer oor ’n derde party se eiendom aanduidend is
van ’n regsplig teenoor laasgenoemde. 45
Terwyl ’n mens met appèlregter Lewis sou kon saamstem dat die redes wat die eiser
aangevoer het, op die redelike voorsienbaarheid van verlies wys, kan daar nie sonder meer
saamgestem word met die argument dat redelike voorsienbaarheid nie ’n relevante faktor by
die beoordeling van die onregmatigheid van die verweerder se optrede is nie. Beskou
byvoorbeeld die diktum van appèlregter Harms in Telematrix: 46 “But the fact that an action is
negligent does not make it wrongful, although foreseeability of damage may be a factor in
establishing whether or not a particular act was wrongful.” 47
In ’n vroeëre uitspraak in Premier, Western Cape v Faircape Property Developers (Pty) Ltd
beslis appèlregter Lewis self: 48
The foreseeability of harm to the plaintiff is also “a relevant consideration in the
determination of lawfulness” … One of the enquiries, then, for determining whether
the Minister was under a legal duty to prevent harm to Faircape is whether the
Minister should have foreseen that his conduct “might endanger or prejudice others
in regard to their legally protected interests”? A similar question is inevitably
repeated when one is determining the issue of negligence. In the context of
determining wrongfulness, the question relates only to whether there should be a legal
duty imposed on the Minister not to infringe a legal interest of an applicant. And it is
but one of several enquiries that must be pursued in order to determine whether, as a
matter of legal policy, an official or member of government should be visited with
liability for damages. 49
Die redelike voorsienbaarheid van skade is dus ’n faktor wat saam met ’n verskeidenheid
ander oorwegings in ag geneem word tydens die onregmatigheidsondersoek, terwyl dit in die
nalatigheidsondersoek slegs een van twee kernfaktore is wat oorweeg moet word. 50 Dit is
veral ’n belangrike faktor wanneer howe gekonfronteer word met die vraag na
aanspreeklikheid vir suiwer ekonomiese verlies. 51 Ook in verskeie common law-jurisdiksies
funksioneer hierdie “Atkiniaanse beginsel” 52 as ’n basis op grond waarvan aanspreeklikheid
opgelê kan word al dan nie: “A common explanation of the economic loss rule relates to the
element of foreseeability of the harm.” 53
Met betrekking tot die kontinentale jurisdiksies is redelike voorsienbaarheid van skade
eweneens ’n faktor wat daartoe bydra om die sogenaamde vrees vir onbeperkte
aanspreeklikheid te besweer. 54 Met betrekking tot die Nederlandse reg word byvoorbeeld
genoem: 55
211

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
According to the Dutch law of torts there is no general principle which states that pure
economic loss is not recoverable; nor, for that matter, a principle saying that it is
recoverable. However, some issues emerging in the English or German systems as
application of the general notion that pure economic loss should not be compensated,
arise in Dutch law as well ... The wide scope of this rule means that any act (or
omission) that leads to any kind of damage can, in principle, be unlawful under Dutch
law. The only requirement is, in the words of the Hoge Raad ... that the defendant
should have acted in a different way to that which he did in order not to injure the
interests of others. According to the Hoge Raad this implies that the defendant knew
or should have known that this state of affairs existed: a (weak) kind of
“foreseeability” is therefore required.
Daar word aangevoer dat hierdie faktor, indien behoorlik in ag geneem, ook ’n besonder
verreikende uitwerking sou kon hê op die hof se beslissing, veral vir sover dit spesifiek sou
bydra tot die beswering van die howe se oënskynlike vrees vir onbeperkte aanspreeklikheid. 56
Uiteindelik is dit tog so dat die verweerder redelikerwys kon voorsien dat sy optrede kon lei
tot die benadeling van die eiser se belange. Die besluit van die sekuriteitswag om
wildvreemde persone van wie hy geen vooraf kennis gedra het nie, op ’n Sondag oor ’n
langnaweek toe te laat om nie net die perseel te besoek nie, maar dié persone boonop op
grond van ’n twyfelagtige vervalste magtigingsbrief toe te laat om die vragmotor te neem vir
’n “toetsrit” buite die grense van die perseel wat geleë is in ’n area met ’n hoë misdaadsyfer,
was belaai met risiko.
Hierbenewens het die verweerder per slot van rekening ’n klousule onderteken waarvolgens
hy juis teen aanspreeklikheid gevrywaar word – spesifiek teenoor sy kontraksparty, maar
weens die wye trefwydte daarvan by implikasie ook teenoor derde partye: “The Client hereby
indemnifies the Contractor against any claims from loss or damage or any other claim which
may arise out of the provision of the Contractor’s services in terms of this agreement.” 57
Hieruit blyk duidelik dat die sekuriteitskontrak by implikasie deliktuele skadevergoedingseise
teen die verweerder deur derde partye in die posisie van die eiser erken. Dit versterk die
argument dat die verlies deur beide kontrakspartye redelikerwys voorsien kon word.
Daarom word aangevoer dat, in die onderhawige saak, soos in Compass Motors en
Longueira, die beheer wat die verweerder oor die konstruksieperseel asook die eiser se
vragmotors uitgeoefen het, tesame met die redelike voorsienbaarheid van skade, wel
relevante faktore was vir die vasstelling vir ’n regsplig en dat die hoogste hof van appèl dit
verkeerdelik as irrelevant oor die hoof gesien het. 58
3.3 Praktiese stappe deur verweerder
Dit is gevestigde reg dat die howe tydens die beantwoording van die onregmatigheidsvraag
aandag behoort te verleen aan die stappe wat gedoen kon word deur die verweerder om die
ekonomiese verlies te voorkom. 59 In die onderhawige saak kon die sekuriteitswag die
perseelvoorman gekontak het om die besoek aan die konstruksieperseel en die toetsrit te
verifieer. Daar is minimale onkoste verbonde aan ’n telefoonoproep en die waarskynlikheid
212

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
dat die skade steeds sou materialiseer indien die verweerder hierdie stap sou gedoen het, is
besonder laag. 60
3.4 Redelike verwagting
’n Verdere beleidsoorweging wat veral in Compass Motors ’n wesenlike impak op die
oplegging van ’n regsplig gehad het, was die redelike verwagting wat by die voertuigeienaar
geskep is dat sy belange beskerm sal word: 61
Should such persons [d.i. voertuigeienaars in die posisie van die eiser] be aware of the
presence of a security system on the premises, they may be lulled into a false sense of
security in deciding to leave their property on such premises. They are in fact relying
on the presence of the security guards and they may justifiably entertain the
expectation that reasonable steps will be taken to protect their property.
In hierdie verband moet onthou word dat die voertuigeienaar in Compass Motors nie in ’n
kontraktuele verhouding gestaan het met die betrokke perseel-okkupeerder nie. Hierteenoor
het die eiser in Viv’s Tippers wel ’n ooreenkoms met die perseel-okkupeerder gesluit, welke
ooreenkoms spesifiek op die aandrang van die eiser ’n bepaling bevat het dat die perseel
beveilig moet word. 62 In so ’n situasie is dit juis méér waarskynlik dat die eiser sou verwag
het dat die verweerder as die aangestelde sekuriteitsfirma sy belange sou beskerm. 63
Die teoretiese grondslag wat die oplegging van aanspreeklikheid in Compass Motors blyk te
onderlê, is die vertrouensteorie, 64 soos wat dit neerslag vind in artikel 324A(c) van die
Amerikaanse Restatement of the Law: Torts 2nd ed:
One who undertakes, gratuitously or for consideration, to render services to another
which he should recognize as necessary for the protection of a third person or his
things, is subject to liability to the third person for physical harm resulting from his
failure to exercise reasonable care to protect his undertaking, if ... (c) the harm is
suffered because of reliance of the other or the third person upon the undertaking.
Alhoewel dié artikel uit die Restatement spesifiek handel oor die veroorsaking van fisiese
eerder as suiwer ekonomiese verlies, word dit aangevoer dat die redelike vertroue wat deur ’n
voertuigeienaar gestel word in die behoorlike uitvoering van ’n sekuriteitsmaatskappy se
sekuriteitsdienste, en die gevolglike verwagting wat sodanige aanstelling by ’n
voertuigeienaar skep dat sy belange voldoende beskerm word, ook ’n relevante oorweging is
wat die hof in die onderhawige saak in aanmerking kon neem. Dit is boonop betekenisvol dat
die Amerikaanse Regsinstituut se huidige konsepdokument oor aanspreeklikheid weens
suiwer ekonomiese verlies dieselfde steun vir die bogenoemde vertrouensteorie bevat: 65 “[A]
duty of care can arise when two parties do not have a contract but one undertakes to speak or
act for the benefit of the other: the defendant’s purpose is to provide a basis for reliance by
the plaintiff, and the plaintiff does justifiably rely.”
Sommige Amerikaanse kommentators het reeds aangevoer dat ’n sekuriteitsmaatskappy se
regsplig om positief voorkomend op te tree breër strek as net teenoor die persoon wat met die
sekuriteitsmaatskappy gekontrakteer het: die sekuriteitsmaatskappy is, oënskynlik op sterkte
213

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
van die vertrouensteorie, ’n regsplig verskuldig teenoor alle persone wat redelikerwys kon
verwag het dat hul belange deur die sekuriteitsmaatskappy beskerm sou word. 66 Die
verweerder se kontraktuele onderneming teenoor die konstruksiemaatskappy in Viv’s
Tippers, 67 welke onderneming spruit uit bepalings waarsonder die eiser nie bereid sou wees
om sy vragmotors aan die perseel-okkupeerder te verhuur nie, kan dus as die tipe
onderneming beskou word waarna die Restatement verwys.
Met betrekking tot die veroorsaking van suiwer ekonomiese verlies in die Engelse reg skryf
Hogg: “Liability in delict towards a third party for causing pure economic loss may be
imposed if there has been some contact between the parties such as to found a sufficiently
close relationship.” 68 Daar word aangevoer dat die tipe verhouding tussen die eiser en die
verweerder, wat op aandrang van die eiser aangestel word, van so ’n aard is dat dit ’n
genoegsaam noue vertrouensverhouding geskep het.
Indien ’n mens verder die aard van die verweerder se dienste in ag neem, is dit boonop
moeilik om in te sien hoe die verweerder onbewus kon wees van die vertroue wat deur derde
partye in die behoorlike uitvoering van sy dienste gestel sou word. Die redelike
sekuriteitswag sal tog verwag dat daar ander voertuie sou wees wat onder sy beheer geplaas
word en wat nie aan die persoon behoort wat met hom gekontrakteer het nie, veral op ’n
konstruksieperseel waar gedurig goedere van buite die perseel na binne gebring moet word.
’n Laaste opmerking oor die rol van vertroue in hierdie tipe sekuriteitsake is die volgende:
daar kan nie saamgestem word met regter Van Zyl se bereidheid om skynbaar op grond van
bogenoemde vertrouensteorie aanspreeklikheid op te lê selfs in gevalle waar ’n
voertuigeienaar nie eens bewus was van die sekuriteitsmaatskappy se aanstelling of
teenwoordigheid nie. 69 So ’n siening is nie op een lyn met artikel 324A(c) van die
Restatement nie, 70 en dit is ook moontlik dat so ’n situasie wel aanleiding sou kon gee tot ’n
“multiplicity of actions” 71 wat “socially calamitous” 72 kan wees. Indien aanspreeklikheid
sonder meer in sulke gevalle ook opgelê word, sou dit kon gebeur dat die
sekuriteitsmaatskappye blootgestel word aan aanspreeklikheid vir ’n onbepaalde bedrag, vir
’n onbepaalde tyd en aan ’n onbepaalde klas. 73 Dit druis in teen ’n beleidsoorweging waaraan
howe groot waarde heg en sou die oplegging van enige regsplig in die geval van
aanspreeklikheid vir suiwer ekonomiese verlies ernstig kon belemmer.
3.5 Praktiese maatreëls deur eiser
’n Beleidsoorweging wat, alhoewel dit nie op uitvoerige wyse deur appèlregter Lewis
uiteengesit word nie, maar tog moontlik kan dikteer teen die oplegging van ’n regsplig in
tipiese drieparty-situasies waarin suiwer ekonomiese verlies deur die eiser gely word, is die
praktiese maatreëls wat deur ’n eiser getref kan word om verlies te verhoed of te beperk. 74
Anders gestel: Watter rol speel die eiser se onvermoë of vermoë om sigself teen skade te
beskerm in die oplegging van ’n regsplig op die verweerder? 75
Terwyl dit wel so is dat praktiese maatreëls ter beperking van verlies ’n sterk oorweging is
waarop howe in Suid-Afrika, 76 asook in ander jurisdiksies, 77 ag slaan in die huidige
214

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
omstandighede, verloor ’n oormatige beklemtoning van hierdie oorweging tred met die
primêre funksie van die deliktereg, 78 naamlik dat ’n eiser se regserkende belange beskerm
behoort te word indien ’n verweerder op ’n skuldige, onregmatige wyse daarop inbreuk
gemaak het. Hierdie argument word ook in ander jurisdiksies geëggo: 79 “John Fleming has
rightly criticised the crude alternative means of protection argument as reflecting the primacy
of private ordering, expressing the ideology of the free-marketeers of the ‘80’s.”
Indien daar wel effek aan hierdie oorweging gegee word, kan dit beteken dat ’n derde party
wie se regserkende belange geskend is, sonder ’n remedie gelaat word. Dit blyk ’n implikasie
van die uitspraak in die onderhawige saak te wees dat ’n voertuigeienaar in ’n sekuriteitsaak
soos Viv’s Tippers met ’n deliktuele skadevergoedingseis kan slaag slegs indien daardie
voertuigeienaar in ’n swak bedingingsposisie was en nie in staat was om sigself te beskerm
nie. 80 Gestel sodanige voertuigeienaar het nie met die perseel-okkupeerder gekontrakteer nie,
en dat hy gevolglik geensins betrokke was by die kontraktuele matriks nie. Sou die hof dan
meer geneë wees om ’n regsplig op ’n sekuriteitsmaatskappy te plaas en ’n deliktuele remedie
aan die voertuigeienaar toe te ken? Weens die hof se vrees vir onbeperkte aanspreeklikheid 81
blyk dit egter dat die hof ’n afkeer het ook van die toestaan van ’n delikseis aan sodanige
derde partye wat juis nie hulself kon beskerm nie. 82 So ’n posisie is nie lewensvatbaar vir
derde partye wie se regserkende belange benadeel word nie. Met inagneming hiervan wil ’n
mens dus met Hogg saamstem: 83 “But to restrict the class of persons who may claim pure
economic loss purely on the basis that they failed to seek contractual protection against loss is
arguably an undue restriction upon the right to claim reparation for injury caused.”
3.6 Vrees vir onbeperkte aanspreeklikheid
’n Verdere onderliggende oorweging op grond waarvan die hoogste hof van appèl voorrang
verleen aan die uitsluitingsklousule is die klaarblyklik onafwendbare gevolgtrekking dat ’n
alternatiewe beskouing sonder meer sal lei tot die onbekostigbaarheid van
sekuriteitsdienste. 84 Die rede hiervoor is oënskynlik dat ’n benadering teen die effektiewe
funksionering van so ’n uitsluitingsklousule die sekuriteitsmaatskappy aan onbeperkte
aanspreeklikheid sou blootstel: 85
Pha Phama argued that there is no evidence that it was informed it was responsible to
third parties whose vehicles were parked on the site. Had Pha Phama known that it
was required to take on additional responsibilities it may have contracted with Lone
Rock on different terms – at a higher cost, at least. Why should Pha Phama, where it
has regulated its liability to Lone Rock, be exposed to the problem of indeterminate
claims to unknown plaintiffs? The argument is based on the very reason for
circumspection in respect of claims for economic loss: unlimited liability to unknown
plaintiffs.
Onbeperkte aanspreeklikheid is ongetwyfeld ’n belangrike beleidsoorweging wanneer die
aanspreeklikheid vir suiwer ekonomiese verlies in ’n kontraktuele konteks ter sprake kom: 86
“The first policy consideration is to avoid imposing liability in an indeterminate amount for
an indeterminate time to an indeterminate class.” 87 Die onderliggende verklaring hiervoor is
dat howe nie net oor die saak tussen die twee gedingspartye moet beslis nie, maar ook moet
215

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
oorweeg wat die impak op die breër gemeenskap sal wees. 88 Hierdie proses behels ’n opweeg
van verskillende belange voordat die hof kan beslis of gemeenskapsbelange teen die
oplegging van aanspreeklikheid dikteer. 89
Is die vrees vir onbeperkte aanspreeklikheid in Viv’s Tippers egter gegrond? Kan die eiser
werklik vergelyk word met die derde partye waarna die hof verwys: “One has only to
imagine a motor garage where many expensive vehicles are parked and where there is no
contractual privity between the security company or the owner of the premises”? 90
In Viv’s Tippers het die sekuriteitsmaatskappy wel met die perseel-okkupeerder
gekontrakteer, wat op sy beurt ’n kontrak met die eiser gesluit het. Ingevolge die kontrak sou
laasgenoemde se voertuie vir ’n lang periode op die perseel moet staan, en die perseel was
boonop geleë in ’n area met ’n hoë misdaadsfrekwensie. Dit is kwalik dieselfde situasie as die
een waarna die hof verwys ter regverdiging van sy vrees vir onbeperkte aanspreeklikheid. In
Viv’s Tippers het die huurkontrak by die eiser die redelike verwagting en vertroue geskep dat
sy regserkende belange beskerm sou word. Daar word aangevoer dat hierdie kontraktuele
verhouding juis ’n rol kan speel ter kontrole van die grense van aanspreeklikheid, op ’n
soortgelyke wyse as waarop dit ’n beherende rol in tweeparty-gevalle speel: 91 “Furthermore
... there is no harm, in fact there is decided merit, in seeing the existence of a contract
between the parties as one of the powerful factors pointing towards determinate delictual
liability.”
Die kontraktuele verhouding skep enersyds ’n redelike verwagting dat die eiser se
regserkende belange beskerm sal word, en dui andersyds ook op die redelike
voorsienbaarheid van die intrede van die verlies – eerstens weens die aard van die dienste wat
die verweerder verskaf, en tweedens weens die trefwydte van klousule 5. Daarmee saam het
die verweerder ook beheer oor die gesteelde vragmotor uitgeoefen en was die intrede van die
verlies betreklik maklik om te voorkom. Teen hierdie agtergrond blyk dit dus dat ’n mens
hier te make het met ekonomiese verlies wat deur ’n spesifieke slagoffer gely is en wat
redelikerwys voorsienbaar was, terwyl die motorhandelaar-gevalle waarna die hof verwys,
eerder voorkom as verlies wat moontlik deur ’n onbeperkte klas slagoffers gely kan word. In
hierdie verband moet daar gelet word op ’n belangrike onderskeid wat regter Booysen in
Coronation Brick (Pty) Ltd v Strachan Construction Co (Pty) Ltd maak, 92 en wat later ook
deur appèlregter Brand in Fourway Haulagev SA National Roads Agency Ltd beklemtoon
word: 93
It seems to me that there is a difference in principle between a situation in which loss
is foreseeable in the sense that it will be suffered by all members of an unascertained
class of potential victims, and a situation in which loss to a particular victim of an
unascertained class is foreseen … In this matter the extent of foreseeable loss was
substantial and the degree of risk that would be suffered high. On the facts known to
me I would regard the value to society of defendant's activities as no higher than that
of plaintiff's. Although I have very little to go on it would seem to me reasonably
possible that there were reasonably practicable measures available to defendant and
its driver to avert any loss occurring to plaintiff and Corocrete at little cost to
defendant.
216

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Dit is buitendien belangrik om ook te onthou dat nie alle gevalle van suiwer ekonomiese
verlies tot onbeperkte aanspreeklikheid sal lei nie en nie alle gevalle van saakskade beperk sal
wees nie: die saakskade wat gely kan word weens die uitbreek van byvoorbeeld bek-enklouseer
sou moontlik ook as “onbeperk” beskryf kon word, 94 terwyl die suiwer ekonomiese
verlies weens die sluiting van ’n tolpad na ’n motorongeluk gesien kan word as “beperk”. 95
Waar howe moet beslis of ’n regsplig op ’n verweerder gelê moet word in gevalle van suiwer
ekonomiese verlies, en of die verweerder in sulke gevalle aanspreeklik gehou behoort te
word, is dit wys om ag te slaan op die volgende: 96 “[R]ecovery should not be denied because
in other situations indirect economic losses may be too wide and open-ended.”
In kombinasie met ’n algehele vrees vir onbeperkte aanspreeklikheid is daar dikwels ’n
bewustheid daarvan dat die oplegging van aanspreeklikheid ’n onbehoorlike las op die
verweerder sal plaas, welke las hom sal beswaar in die uitvoering van sy daaglikse
handelsaktiwiteite. 97 Die oplegging van ’n regsplig en moontlike aanspreeklikheid teenoor
die eiser in die onderhawige geval sal egter nie ’n bykomende las op die verweerder plaas
nie: die verweerder moes immers reeds, ingevolge die sekuriteitskontrak en weens die aard
van die sekuriteitsdienste wat dit verskaf het, sodanige plig verrig.
Verder kan in gedagte gehou word dat, met die oog daarop om die grense van
aanspreeklikheid binne perke te hou, die hof ook ander deliktuele elemente kan aanwend as
begrensingsmaatstawwe. Die appèlhof het immers reeds in Administrateur, Natal v Trust
Bank van Afrika Bpk 98 beslis dat die vrees vir sogenaamde oewerlose aanspreeklikheid
besweer kan word indien die hof in elke geval voor hom die beginsels van die deliktereg
toepas en nie alleen bepaal of daar onregmatigheid was nie, maar ook skuld. 99
Ook in Longueira word die punt gemaak dat daar van die gewone deliktereg-beginsels
gebruik gemaak kan word om die aanspreeklikheid te beperk: “Defendant’s liability is
contained by the usual elements limiting delictual liability, i.e. foreseeability and
causation.” 100
Laastens, soos reeds elders uitgewys is, 101 is dit belangrik om daarop te let dat daar sedert die
beslissing in Compass Motors slegs twee ander sekuriteitsake was; daar kan derhalwe nie
werklik geargumenteer word dat die beslissing in Compass Motors gelei het tot ’n vloedgolf
van onbeperkte litigasie nie.
3.7 Uitsluitingsklousule
Die spesifieke impak wat ’n uitsluitingsklousule op die moontlike deliktuele aanspreeklikheid
van ’n kontraksparty teenoor derde partye het, is allermins ’n voor die hand liggende kwessie,
en een waaroor ander jurisdiksies ook nie volkome uitsluitsel gee nie. 102
3.7.1 Relevansie van die sekuriteitskontrak in Viv’s Tippers
In sy uitspraak in Compass Motors beskou regter Van Zyl die uitsluitingsklousule in die
vasstelling van die sekuriteitsmaatskappy se regsplig as relevant, 103 en plaas ’n regsplig op
217

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
die sekuriteitsmaatskappy ten spyte van die teenwoordigheid van so ’n klousule in die
kontrak tussen die sekuriteitsmaatskappy en die perseel-okkupeerder: 104
In the event I am satisfied that the defendant did owe the plaintiff a legal duty at the
relevant time ... The contractual restriction or limitation of liability is, in my view,
totally irrelevant for purposes of establishing the delictual liability of one or both
contracting parties in respect of a third person who suffers injury arising from an act
or omission pursuant to the contract in question. The community’s sense of justice,
equity and reasonableness will undoubtedly be offended by strictures placed on
delictual liability towards third persons, simply because the contract limits the
contractual liability of the parties inter se.
In teenstelling hiermee funksioneer die teenwoordigheid van ’n uitsluitingsklousule in Viv’s
Tippers juis as die vernaamste struikelblok in die oplegging van ’n regsplig: 105
How can the contractual arrangement between the owner of the premises and the
security provider be irrelevant to the question whether a duty should be imposed on
the security provider to third parties whose property is stolen? ... The terms of that
contract must, in my view, play a role in assessing what the convictions of the
community would be in relation to affording a claim for compensation to a noncontracting
party.
Die onrusbarende effek van die hof se uitspraak is met die eerste oogopslag dat ’n
kontraktuele verhouding tussen twee kontrakspartye ook die regte van ’n derde party, wat
totaal onafhanklik van die ooreenkoms tussen die kontrakspartye staan, op ’n negatiewe wyse
kan beïnvloed. Is so ’n beding ten laste van ’n derde party egter juridies gesproke enigsins
wenslik of verklaarbaar? Kontrakte is wederkerige verbintenisse en die doel daarvan is om
uiting te gee aan die vrywillig-aanvaarde bedoeling van die kontrakspartye. 106 ’n Vername
verskil tussen die kontraktereg en die deliktereg is juis die feit dat kontraktuele verbintenisse
ontstaan uit en gebaseer is op die uitoefening van die kontrakspartye se vrye wil, terwyl die
deliktereg verpligtinge ex lege oplê indien een persoon op ’n onregmatige en skuldige wyse
skade aan ’n ander se regserkende belange veroorsaak. 107 Die doel van die deliktereg is juis
om te vergoed vir die skade wat deur slagoffers gely word waar daar op hierdie regserkende
belange inbreuk gemaak word. 108 Dit is te betwyfel of dit raadsaam is om sodanige
beskermingsfunksie te ondermyn deur verbintenisse wat vrywillig deur kontrakspartye
aangegaan is, ook op derde partye van toepassing te maak. 109
Kontraktuele gebondenheid – die idee dat ’n kontrak slegs vir die kontrakspartye kontraktuele
regte en verpligtinge skep en nie vir derde partye nie – vorm ’n hoeksteen van ons
kontraktereg. 110 Die effek wat hierdie grondreël op uitsluitingsklousules ten aansien van
derde partye het, word op helder wyse deur Boberg opgesom: 111 “A contractual exclusion of
liability affects only the contracting parties and cannot prejudice the rights of third parties
who were not privy thereto.”
Hierdie basiese beginsel vorm ook deel van die Engelse reg en die uitwerking daarvan op
uitsluitingsklousules word as volg beskryf: 112 “At common law, the general rule is that the
doctrine of privity of contract prevents the application of an exemption clause to third parties
218

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
... two persons cannot by contract impose the burden of an exemption clause on one who is
not a party to that contract.”
Dieselfde posisie word in die Nederlandse reg beskryf: 113 “As is usual in other legal systems,
the general principle is that contracts only have effects between the contracting parties ... The
ground for this general rule is obviously based in the freedom of contract: the freedom to bind
oneself entails the freedom from being bound by someone else without one’s consent.”
Alhoewel die vertrekpunt in die Nederlandse reg ooreenstem met die Suid-Afrikaanse reg, is
dit duidelik dat ’n uitsluitingsklousule wel in uitsonderlike gevalle effektief teenoor
niekontrakterende partye kan funksioneer. Dié posisie is as volg in ’n onlangse Hoge Raadbeslissing
beskryf: 114
Gelding van contractsbepalingen ten opzichte van derden ... In doctrine en rechtspraak
is een leerstuk tot ontwikkeling gekomen dat erop gericht is dat, onder
omstandigheden, tegen derden een beroep kan worden gedaan op bepalingen in
overeenkomsten tussen andere partijen - overeenkomsten waar de betreffende derde
dus geen partij bij is; en (soms) omgekeerd ... Het gaat dan om een uitzondering op
het uitgangspunt dat overeenkomsten alleen werking hebben tussen de partijen bij die
overeenkomsten, en de rechten en verplichtingen van derden dus ongemoeid laten.
Daar word dus aangevoer dat die oplegging van ’n regsplig op ’n sekuriteitsmaatskappy nié
geweier kan word bloot op grond van ’n uitsluitingsklousule waartoe ’n derde party nie
ingestem het nie. Indien dít aanvaar word, is die vraag steeds: Het die klousule, en die
kontrak waarvan dit ’n bepaling is, enigsins ’n rol te speel in die oplegging van ’n deliktuele
regsplig op die kontraksparty wat dit onderteken het? Terwyl daar met die uiteindelike
oplegging van ’n regsplig op die sekuriteitsmaatskappy in Compass Motors saamgestem kan
word, word aan die hand gedoen dat die kontraktuele verhouding tussen die perseelokkupeerder
en die verweerder nie totaal geïgnoreer kan word nie. Daar is wel meriete daarin
om die bepalings van die kontrak te ondersoek ten einde ’n idee te vorm oor die aard en
omvang van die verweerder se regsplig. 115 Dit is dan ook die rigting wat die hof in Longueira
inslaan wanneer dit op ’n sinvolle wyse beskryf wat die impak van ’n uitsluitingsklousule op
die oplegging van ’n regsplig op ’n kontraksparty is: 116
[I]n deciding whether a duty exists one is constrained at the same time to determine
the limits of that duty; in certain circumstances this may become very relevant and
difficult to determine but not in casu. At the very least defendant was under a legal
duty to plaintiff to minimise the risk of loss of his vehicle, which is what defendant
had in terms of its agreement with Westcott undertaken to do - as conceded by
defendant's witnesses this extended to include vehicles lawfully on the premises.
Having for present purposes accepted that the general nature and ambit of the duty
was limited to fulfilling the contractual obligations it does not mean that plaintiff is,
insofar as there may be limitations and/or exclusions in the contract, bound by an
agreement to which he had never been a party. The agreement is a factor taken into
account in deciding whether a legal duty exists but it does not establish the duty. 117
Uit die aangehaalde gedeelte is dit duidelik dat, anders as wat die hof in Viv’s Tippers
beweer, 118 daar in Longueira wel beslis is dat die kontrak tussen die perseel-okkupeerder en
219

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
die sekuriteitmaatskappy relevant is vir sover dit een van vele faktore is om in ag te neem by
die vraag of ’n regsplig bestaan al dan nie. Die kontrak verskaf nie net aan die hof ’n
aanduiding van die aard en omvang van die regsplig wat die kontrakspartye op vrywillige
wyse op hulself geneem het nie, maar ook van die plig ten opsigte van derde partye waartoe
die kontrak aanleiding gegee het. Sodanige effektiewe werking van ’n kontrak word in die
onderhawige saak deur die hof bevestig, 119 terwyl dit ook meermale elders in die Suid-
Afrikaanse reg erken is. 120
In Tsimatakopoulos v Hemingway, Isaacs & Coetzee CC 121 het die hof byvoorbeeld bevind
dat ’n ingenieursfirma deliktueel vir die nalatige ontwerp van ’n gebrekkige muur
aanspreeklik was. Die ingenieurs is deur hulle kliënt gekontrakteer om ’n keermuur op die
kliënt se eiendom te ontwerp, en het die muur op nalatige wyse nie sterk genoeg ontwerp nie,
met die gevolg dat dit oorgeleun het. Die kliënt het die eiendom verkoop aan die eiser, wat
koste moes aangaan om die muur weer stabiel te maak. 122 Alhoewel dit streng gesproke nie ’n
geval van suiwer ekonomiese verlies was nie, het die hof sy beslissing gegrond op ’n
soortgelyke ratio as by sake van suiwer ekonomiese verlies, naamlik dat ’n kontraksparty wel
’n regsplig teenoor niekontrakterende derde partye kan hê om skade te voorkom. Sodanige
regsplig is “the outcome of a value judgment that the plaintiff’s interest is deemed worthy of
legal protection against negligent interference by conduct of the kind alleged against the
defendant.” 123
In hierdie geval, soos in Longueira, en in ’n vergelykende mate ook Tsimatakopoulos, beslis
is, 124 is die aard van die dienste wat in ’n sekuriteitskontrak uiteengesit word aanduidend
daarvan dat die sekuriteitsmaatskappy ten minste ’n plig gehad het om die risiko van diefstal
te verminder – ook ten opsigte van derde partye se voertuie wat regmatig op die perseel
geparkeer was. Alhoewel die uitsluitingsklousule kan funksioneer as ’n tipe afbakening van
die bestek van die betrokke dienste teenoor die kontraksparty, volg dit nie logieserwys hieruit
dat die uitsluitingsklousule ook op derde partye van toepassing behoort te wees nie.
Appèlregter Lewis verskaf ook nie ’n logiese verklaring daarvoor dat die inagneming van die
kontraktuele pligte van die sekuriteitsmaatskappy in die vaslegging van ’n regsplig op
laasgenoemde noodwendig dui op kontraktuele gebondenheid nie. Om die
uitsluitingsklousule in die sekuriteitskontrak op die derde party van toepassing te maak,
behels ’n ongeregverdigde oorvleueling van die onderliggende beginsels van die deliktereg
en die kontraktereg.
Binne hierdie konteks is dit laastens nodig om ook kortliks te verwys na die volgende
uittreksel in die onlangse uitspraak van appèlregter Ponnan in Chartaprops 16 (Pty) Ltd &
Advanced Cleaning Services CC v Silberman: 125
Neither the terms of Advanced Cleaning’s engagement, nor the terms of its contract
with Chartaprops, can operate to discharge it from a legal duty to persons who are
strangers to those contracts. Nor can they directly determine what it must do to satisfy
its duty to such persons. That duty is cast upon it by law, not because it made a
contract, but because it entered upon the work. Nevertheless its contract with the
220

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
building owner is not an irrelevant circumstance, for it determines the task entered
upon.
Die hof beslis dat hierdie uitspraak wel gesag is vir die argument dat die kontraksbepalings
tussen kontrakspartye relevant behoort te wees in die vasstelling van ’n deliktuele regsplig
teenoor ’n derde party omdat dit die aard van die regsplig bepaal: “[T]he terms are not
irrelevant, for they determine what the 'task entered upon' is.” 126 In hierdie geval, volgens
appèlregter Lewis, het die kontraksbepalings bepaal dat die regsplig as volg beskryf kan
word: “[T]he task entered upon by Pha Phama was to secure the site, but not to guarantee
success.” 127 Desnieteenstaande het die verweerder ten minste ’n plig gehad het om die risiko
van diefstal te verminder – ook ten opsigte van voertuie van derde partye wat op regmatige
wyse op die perseel geparkeer was. Net omdat die kontrak ons egter help om te verstaan wat
die aard van die sekuriteitsmaatskappy se plig teenoor derde partye was, beteken dit nie dat
derde partye ook aan die uitsluitingsklousule in die kontrak gebonde is nie.
Daar word aan die hand gedoen dat, alhoewel die volgende uittreksel uit die Engelse saak
Marc Rich & Co AG v Bishop Rock Marine Co Ltd 128 geensins direk van toepassing is in die
Suid-Afrikaanse konteks nie, dit die bostaande posisie met betrekking tot die bepaling van ’n
deliktuele regsplig teenoor ’n niekontrakterende derde party binne ’n kontraktuele konteks
akkuraat verwoord: 129
I am unable to see why the existence of the contract of carriage should “militate
against” a duty of care being owed by a third party in tort. The function of the law of
tort is not limited to filling in gaps left by the law of contract, as this House has
recently reaffirmed in Henderson v Merrett Syndicates Ltd. The House rejected an
approach which treated the law of tort as supplementary to the law of contract, i.e. as
providing for a tortious remedy only where there is no contract. On the contrary: the
law of tort is the general law, out of which the parties may, if they can, contract.
Op soortgelyke wyse kan daar verwys word na die Nederlandse reg, waaruit dit duidelik blyk
dat die kontraksbepalings van alle betrokke partye wel ’n relevante oorweging behoort te
speel in die vasstelling van die vraag of die uitsluitingsklousule wel op derde partye
toepassing behoort te vind. 130
3.7.2 Verdere problematiese implikasies van die Viv’s Tippers-uitspraak
Die hof identifiseer probleme met die argument dat die uitsluitingsklousule nie effektief kan
funksioneer ten opsigte van ’n niekontrakterende derde party nie. 131 Indien die klousule nie
aanspreeklikheid teenoor derde partye kan uitsluit nie, sou dit beteken dat die
niekontrakterende eiser in ’n beter posisie geplaas kan word as die kontrakterende perseelokkupeerder,
’n gevolgtrekking wat die hof as ongewens beskou. Tweedens word daar gevra:
Sou die afwesigheid van ’n uitsluitingsklousule in die kontrak en die daarmee gepaardgaande
kontraktuele remedie vir die perseel-okkupeerder beteken dat die eiser ook ’n (deliktuele)
remedie sal hê vir die nienakoming van die sekuriteitsmaatskappy se regsplig?
221

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Met betrekking tot die eerste opmerking moet dit nie uit die oog verloor word nie dat die
kontrakspartye se posisie ’n resultaat is van hul vrywillige onderhandelinge en dat die optrede
van die sekuriteitsmaatskappy teenoor die perseel-okkupeerder gereguleer word deur die
regte en verpligtinge wat in hul ooreenkoms uiteengesit word. Die deliktuele regsplig,
daarenteen, word ex lege op die verweerder geplaas en word deur die beginsels van die
deliktereg gereël. Indien die sekuriteitskontrak dus aanspreeklikheid van enige eise deur die
perseel-okkupeerder teenoor die sekuriteitsmaatskappy uitsluit, terwyl die eiser geen
sodanige uitsluitingsklousule onderteken het nie, is die eiser se posisie relatief tot die perseelokkupeerder
’n funksie van die werkinge van die delikte- en die kontraktereg. Dit kan nie die
taak van die howe wees om sodanige verskille uit te wis deur fundamentele beginsels van die
kontrakte- en deliktereg te ondermyn nie. Die eerste opmerking blyk dus nie veel meer te
wees nie as ’n retoriese vraag wat deur die hof geopper word sonder dat daar enigsins verder
beredeneer word waarom so ’n gevolg noodwendig onaanvaarbaar sou wees.
Indien ’n bevestigende opmerking ten opsigte van die tweede vraag sou beteken dat die hof
suggereer dat derde partye se posisie altyd ’n soort spieëlbeeld behoort te wees van die
kontrakterende perseel-okkupeerder se posisie, sal só ’n siening nie ondersteun kan word nie.
Die beskouing dat ’n derde party oor ’n remedie kan beskik slegs indien die perseelokkupeerder
oor ’n remedie beskik, vertoon onbuigsaam, en daar word aangevoer dat só ’n
ingesteldheid te rigied sou funksioneer. In die meeste van hierdie sekuriteit-gevalle analoog
aan Viv’s Tippers sou die sekuriteitsmaatskappy tipies met die perseel-okkupeerder
onderhandel het om aanspreeklikheid uit te sluit. 132 Dit sou beteken dat die voertuigeienaars
dan in hierdie gevalle geen deliktuele skadevergoedingseis kan hê nie en dat die delikplegers
uiteindelik sal vrygaan. So ’n situasie is nie op een lyn met die regsgevoel van die
gemeenskap nie, en druis in teen die onderliggende waardes van regverdigheid, billikheid en
redelikheid, welke waardes in die onregmatigheidsondersoek sentraal behoort te staan. 133
Die hof meen dat die gemeenskap se regsoortuigings nie toelaat dat die sekuriteitskontrak
tussen die verweerder en die perseel-okkupeerder ondermyn kan word deur die erkenning van
’n deliktuele skadevergoedingseis teen die verweerder nie. 134 Met inagneming van die
bostaande punte van kritiek ten opsigte van die uitspraak, is dit egter bedenklik of so ’n
mening werklik die regsgevoel van die gemeenskap weerspieël.
3.7.3 Benaderings ten aansien van die rol en impak van uitsluitingsklousules
Die vraag oor die rol en impak van uitsluitingsklousules in die oplegging van ’n regsplig op
’n kontraksparty teenoor derde partye is ook problematies in ander jurisdiksies. 135 In hierdie
onderafdeling word kortliks ingegaan op alternatiewe wat elders voorgehou word as
moontlike benaderings tot hierdie ingewikkelde kwessie. Die benaderings onder bespreking
sou in die toekoms in soortgelyke sake gevolg kon word.
Hogg 136 verwys kortliks na die bestaande verskillende posisies wat in die Engelse reg
ingeneem is ten opsigte van die rol van uitsluitingsklousules en die impak wat dit op ’n
kontraksparty se aanspreeklikheid teenoor derde partye behoort te hê. In Muirhead v
Industrial Tank Specialties Ltd 137 het die hof die vraag of ’n kontraksparty deliktuele
222

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
aanspreeklikheid kan vryspring deur op ’n uitsluitingsklousule staat te maak, in abstracto
oorweeg en bevestigend geantwoord. Daarteenoor het die hof in Twins Transport Ltd v
Patrick & Brocklehurst 138 beslis teen die effektiewe funksionering van ’n uitsluitingsklousule
teenoor derde partye. 139
Na aanleiding van ’n bondige ontleding van hierdie twee sake word die volgende werkswyse
aan die hand gedoen om te peil wat die impak van die uitsluitingsklousule op derde partye is:
Eerstens behoort vasgestel te word of die niekontrakterende eiser uitdruklik toestemming
daartoe verleen het om kontraktueel gebonde te wees aan die uitsluitingsklousule. 140 Indien
die voertuigeienaar nie sy uitdruklike toestemming verleen het nie, kan daar verder gevra
word: Is laasgenoemde andersins deur die kontrakspartye ingelig dat die
sekuriteitsmaatskappy geen plig teenoor hom het nie? 141 Indien daar bevestigend geantwoord
kan word op enigeen van die voorgaande vrae, kan daar vanselfsprekend geen sprake van
redelike vertroue wees nie. In so ’n geval sou die weiering van die oplegging van ’n regsplig
geregverdig kon word deur die niekontrakterende party se vrywillige aanvaarding van
risiko. 142
Fleming 143 bespreek ’n analoë scenario, naamlik die rol wat beperkingsklousules kan speel
binne die tipiese eienaar-hoofkontrakteur-subkontrakteur-konteks, waar ’n perseel-eienaar ’n
boukontrak sluit met ’n hoofkontrakteur, wat op sy beurt weer ’n ooreenkoms aangaan met ’n
subkontrakteur. Indien laasgenoemde in sy kontrak met die hoofkontrakteur aanspreeklikheid
teenoor die hoofkontrakteur beperk tot ’n sekere bedrag, en die eienaar bewus is van sodanige
klousule in die onderlinge kontrak tussen hoof- en subkontrakteur, kan sy kennisname
daarvan op toestemming tot benadeling dui, en gevolglik die oplegging van ’n regsplig
uitkanselleer: 144 “At any rate, if known to the owner, the latter’s acquiescence can be deemed
an acceptance of the terms under which alone the subcontractor is prepared to enter into a
relationship defining his or her duty with the owner.”
Die hof haal die volgende gedeelte aan uit ’n artikel van Hutchison en Van Heerden 145 ter
stawing van die argument ten gunste van die effektiewe werking van ’n uitsluitingsklousule
in die onderhawige drieparty-saak:
Here there is no privity of contract between the plaintiff and the defendant, but each is
linked by way of contracts to a middle party and there is a clear tripartite
understanding of where the risk is to lie. ... In such a situation there is little danger of
indeterminate liability ... Even though, ex hypothesi, the plaintiff here has no
contractual remedy against the defendant, all the parties to the arrangement knew
exactly where the respective risks lay. Therefore, each party, with full knowledge of
his risk exposure, could reasonably have been expected to have protected himself by
other means (for example, through contractual arrangements with other parties or by
taking out appropriate insurance). This of course also brings the anti-circumvention
argument strongly to the fore: to superimpose on the consensual arrangements a
delictual duty of care would disturb the balance, by allowing a shifting of losses
within the matrix contrary to the original understanding of the parties. 146
223

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Dit lyk of die hof hierdie artikel, en spesifiek die aangehaalde gedeelte, wil inspan ter stawing
van die volgende argument: die kontrakspartye het gekies om hul verpligtinge na te kom teen
’n prys wat die toewysing van risiko in ag sou neem en dié toewysing sal ondermyn word
indien die uitsluitingsklousule geen effek op derde partye sou hê nie. 147
Sodanige argument word egter nie deur die bostaande aanhaling geregverdig nie. Die
aanhaling is op een lyn met die redenasie van Hogg en Fleming: vir die eiser om te kon
toestem tot die risiko-aanwysing binne die kontraktuele matriks, sou hy volle kennis moes dra
van hoe die risiko’s geallokeer is. Die eiser sou dus werklike kennis moet dra van die feit dat
die sekuriteitskontrak ’n omvattende uitsluitingsklousule ingesluit het. Indien hy wel oor
sodanige kennis beskik het, sou die oplegging van ’n regsplig op die verweerder, en ’n
moontlike skadevergoedingseis, tog kon lei tot ’n “shifting of the losses contrary to the
original understanding of the parties”. Op die feite was daar egter geen sodanige kennis nie:
die eiser het nie “full knowledge” gehad van alle tersaaklike risiko’s nie en daar was dus nie
’n “original understanding” tussen die eiser en die verweerder nie. Dit is tekenend dat hierdie
argument ook reeds elders verwerp is: “[T]his policy does not seem strong enough to override
the protectionist policy of the law of delict.” 148
Na ’n kernagtige ontleding van die tersaaklike Nederlandse regspraak 149 vat Cahen die
benadering oor hierdie netelige kwessie in die Nederlandse reg soos volg saam: die Hoge
Raad sal ’n verweerder se beroep op “doorwerking” (dit wil sê die effektiewe funksionering
van die uitsluitingsklousule teenoor niekontrakterende derde partye) toets aan die hand van
sekere kriteria wat in vorige Hoge Raad-uitsprake ontwikkel is. Die uitgangspunt bly egter
“dat exoneratieclousules alleen van kracht zijn tussen partijen en dat een derde slechts bij
wege van uitzondering zo ’n beding in redelijkheid tegen zich moet laten gelden. De
rechtvaardiging moet kunnen worden gevonden in de aard van het desbetreffende geval.”
Die belangrikste kriteria wat reeds ontwikkel is en wat in sommige gevalle wel
“doorwerking” regverdig het, word vervolgens kortliks uiteengesit.
In die sogenaamde Gegaste uien-saak 150 het die eiser, Noordermeer, aan ’n landbouer, De
Klerk, volledige toestemming verleen om hul uie te behandel sodat dit geskik is om verkoop
te word. De Klerk het vervolgens aan die verweerder, Roteb, opdrag gegee om ’n hele aantal
uie te behandel. Sommige van hierdie uie het aan die eiser behoort. Weens die nalatige en
ondeskundige behandeling van die uie deur die verweerder moes dit egter vernietig word en
derhalwe stel die eiser ’n deliktuele skadevergoedingseis teen die verweerder in. Die
verweerder steun op ’n uitsluitingsklousule in sy kontrak met De Klerk om aanspreeklikheid
teenoor die niekontrakterende derde partye uit te sluit. Cahen vat die Hoge Raad se
benadering as volg saam: 151
Door op deze wijze aan De Klerk de vrije hand te laten [...] schiep [die eiser] een
situatie waarin [die verweerder] erop mocht vertrouwen dat de getroffen
aansprakelijkheidsregeling voor alle uie gold die De Klerk bij Roteb bracht. Maar
waarom mag [die verweerder] dat nu precies? Omdat hij alle uien voor eigendom van
De Klerk mocht houden, of ongeacht of hij dat deed? Dat wordt niet duidelijk. Wel
224

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
duidelijk is dat er een zekere medeverantwoordelijkheid van [die eiser] bestaat voor
deze overeenkomst van De Klerk met [die verweerder].
Die daaropvolgende Securicor-saak 152 bied ’n verdere voorbeeld van ’n uitsondering op die
algemene reël téén “doorwerking”. Ingevolge sy kontrak met ’n plaaslike bank moes die
verweerder, Securicor, daagliks geld vanaf die eiser, Makro, se perseel tot by die bank
vervoer. Te wyte aan die nalatigheid van die verweerder verdwyn die geld op ’n bepaalde dag
spoorloos en die eiser stel ’n deliktuele skadevergoedingseis teen die verweerder in. Die
verweerder het alle aanspreeklikheid teenoor sy kontraksparty by wyse van ’n
uitsluitingsbeding vrygespring en wil verder hierop steun as ’n verweer teen die deliktuele eis
van die niekontrakterende eiser. Cahen regverdig die beslissing van die Hoge Raad om
“doorwerking” toe te laat op grond van die besondere feite van die geval: in hierdie saak was
die eiser nouliks betrokke by die opstel en uitvoer van die kontrak tussen die verweerder en
die bank: 153
De medewerking van Makro was immers nodig bij de uitvoering van de
overeenkomst. Zij moest op zijn minst genomen telkens het geld gereed houden voor
Securicor, als deze zich van zijn taak wilde kwijten de gelden dagelijks op te halen. Er
is dus in bescheiden mate sprake van een reguliere samewerking.
Cahen merk verder op dat (a) hierdie uitsluitingsklousule niks ongewoons bevat het nie; 154
(b) die eiser bewus was van die inhoud van die klousule; 155 en (c) daar ’n besondere
verhouding tussen die eiser en die verweerder bestaan het 156 wat teweeg gebring is deur “de
directe betrokkenheid van [die eiser] bij de uitvoering van de overeenkomst ... Bijzonder kan
de relatie met name zijn vanwege de achterliggende betrekking tussen de derde en de
wederpartij van de exonerant ...” 157
Dus, soos elders, is die vertrekpunt in die Suid-Afrikaanse reg dat ’n kontraktuele
uitsluitingsklousule nie effektief kan funksioneer teenoor niekontrakterende derde partye nie.
Die kriteria wat in die Nederlandse regspraak uitkristalliseer ten gunste van die uitsonderlike
gevalle van “doorwerking”, is nie in die onderhawige geval van toepassing nie. Eerstens is
daar geen getuienis dat die eiser, soos in die Gegaste uien-saak, na afloop van die
ondertekening van die huurkontrak aan die verweerder toestemming verleen het, of absolute
vryheid toegeken het, om met die perseel-okkupeerder te onderhandel nie. Inteendeel, die
eiser het daarop aangedring dat die verweerder aangestel word en sou die huurkontrak
waarskynlik nie daarsonder onderteken het nie. Tweedens is daar ook nie deur die verweerder
aangevoer dat die eiser se optrede by hom die vertroue geskep het dat die eiser ook gebonde
sou wees tot die uitsluitingsklousule nie. Daar was ook geen argument uitgemaak dat die
eiser nou met die verweerder en perseel-okkupeerder saamgewerk het in die opstel en
uitvoering van die sekuriteitskontrak nie. En laastens, soos hier bo genoem, was daar geen
getuienis dat die eiser inderdaad bewus was van die inhoud van die uitsluitingsklousule nie.
4. Gevolgtrekking
225

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
In die lig veral van die onlangse uitspraak in Freddy Hirsch blyk dit dat die hoogste hof van
appèl in die onderhawige geval gefouteer het deur diefstal te klassifiseer as suiwer
ekonomiese verlies. Hierdie klassifisering het egter beteken dat die hof verplig was om
allerlei faktore en beleidsoorwegings te ondersoek wat relevant kan wees in die bepaling van
die vraag of die feitelike omstandighede die oplegging van ’n regsplig op die verweerder
regverdig. Die hof het gefouteer deur sekere relevante faktore oor die hoof te sien, terwyl
sekere beleidsoorwegings, veral die sogenaamde vrees vir onbeperkte aanspreeklikheid,
oordrewe is.
Terwyl ’n mens in Compass Motors die verreikende standpunt vind dat die kontraksbepalings
totaal irrelevant is in die vasstelling van ’n kontraksparty se aanspreeklikheid teenoor ’n
derde party, vind ’n mens in Viv’s Tippers ’n ewe ingrypende stelling ingevolge waarvan
derde partye gebonde gehou moet word aan kontraktuele bepalings wat onderhandel is tussen
twee onafhanklike kontrakspartye. Daar word aan die hand gedoen dat die meer
genuanseerde standpunt in Longueira, ingevolge waarvan die kontraksbepalings, insluitende
die uitsluitingsklousule, gesien word as een van vele faktore wat in ag geneem behoort te
word tydens die onregmatigheidsondersoek, en wat geëggo word in die obiter opmerking in
die Chartaprops-uitspraak, meer stabiele grond is om op te beweeg op hierdie onsekere
gebied van die deliktereg. 158
Bibliografie
Balkin, R.P. en J.L.R. Davis. 2009. The law of torts. 4de uitgawe. Australië: LexisNexis.
Barendrecht, J. 1998. Pure economic loss in the Netherlands. Netherlands Reports to the
Fifteenth International Congress of Comparative Law,115-35.
Beale, H.G. (red.). 2004. Chitty on contracts. 29ste uitgawe. Londen: Sweet & Maxwell.
Boberg, P.Q.R. 1985. The law of delict. Annual Survey of South African Law, 130–5.
Burchell, J.M. 1993. Principles of delict. Kaapstad: Juta.
Burrows, A. 1998. Understanding the law of obligations. Oxford: Hart.
Bussani, M. en V.V. Palmer. 2007. Pure economic loss: the ways to recovery. Electronic
Journal of Comparative Law, 11(3):1-78.
Bussani, M. en V.V. Palmer (reds.). 2009. Pure economic loss: new horizons in comparative
law. Londen en New York: Routledge-Cavendish.
Cahen, J.L.P. 2004. Overeenkomst en derden. Deventer: Kluwer.
Cane, P. 1997. The anatomy of tort law. Oxford: Hart.
226

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Dari-Mattiacci, G. en H.B. Schäfer. 2007. The core of pure economic loss. International
Review of Law and Economics, 27:8-28.
Farnsworth, W. (red.). 2011. American Law Institute: restatement of the law third torts:
liability for economic harm (preliminary draft no. 1) (August 30, 2011).
Fleming, J.G. 1996. Tort in a contractual matrix. Osgoode Hall Law Journal, 33(4):662–78.
Furmston, M.P. (red.). 1986. Cheshire, Fifoot and Furmston’s law of contract. 11de uitgawe.
Londen: Butterworths.
Hartkamp, A.S. (red.). 2011. Contract law in the Netherlands. Verenigde Koninkryk:
Kluwer.
Herbots, J.H. (red.). 1993. Exoneratiebedingen. Brugge: Keure.
Hogg, M. 2003. Obligations. Edinburgh: Avizandum.
Hutchison, D.B. (red.). 2010. Kontraktereg in Suid-Afrika. Kaapstad: Oxford.
Hutchison, D.B en B. van Heerden. 1997. The tort/contract divide seen from the South
African perspective. Acta Juridica, 98–120.
Jackson, R. en J. Powell (reds.). 2011. Professional liability. 7de uitgawe. Londen: Sweet &
Maxwell.
Loubser, M.M. 1997. Concurrence of contract and delict. Stellenbosch Law Review, 2:113–
64.
Loubser, M.M. en R. Midgley (reds.). 2010. Deliktereg in Suid-Afrika. Kaapstad: Oxford.
Lubbe, G.F. en C.M. Murray. 1995. Farlam and Hathaway contract: cases, materials and
commentary. 3de uitgawe. Kaapstad: Juta.
Macdonald, E. 2006. Exemption clauses and unfair terms. West Sussex: Tottel Publishing.
McKerron, R.G. 1971. The law of delict. 7de uitgawe. Kaapstad: Juta.
Neethling, J. 2011. Delictual liability of a security firm for the theft of a vehicle guarded by
its employee. Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 74(1):169–76.
Neethling, J. en J.M. Potgieter. 2010. Neethling-Potgieter-Visser deliktereg. 6de uitgawe.
Durban: LexisNexis.
Schiller, J.D. en G.K. Harris. 1988. The legal liability of a private security guard company for
the criminal acts of third parties: an overview. Annals of the American Academy of Political
and Social Science, 498:91–7.
227

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Scott, T.J. en D.P. Visser (reds.). 2000. Developing delict: Essays in honour of Robert
Feenstra. Lansdowne: Juta.
Stapleton, J. 2007. Benefits of comparative tort reasoning: lost in translation. (10 Julie 2012
geraadpleeg).
Swanton, J. 1989. The convergence of tort and contract. Sydney Law Review, 12:40–75.
Theodosiou, C. 2012. An end to delictual claims against security companies? (11 Julie 2012
geraadpleeg).
Van der Merwe, N.J. en P.J.J. Olivier. 1989. Die onregmatige daad in die Suid-Afrikaanse
reg. 6de uitgawe. Pretoria: Van der Walt.
Van der Merwe, S. en L.F. van Huyssteen (reds.). 2004. Kontraktereg: algemene beginsels.
2de uitgawe. Kaapstad: Juta.
Van der Walt, J.C. en J.R. Midgley. 2005. Principles of delict. 3de uitgawe. Durban:
LexisNexis.
Van Dunné, J.M. 1998. General report on civil liability for pure economic loss. Referaat
gelewer by 15de Internasionale Kongres vir Vergelykende Reg.
Visser, J. 1987. De werking van contractuele bepalingen ten nadele van derden. Londen:
Kluwer.
Zimmermann, R. 1990. Obligations: Roman foundations of the civilian tradition. Kaapstad,
Wetton en Johannesburg: Juta.
Eindnotas
1 2010 4 SA 455 (HHA).
2 Viv’s Tippers 457.
3 Uit die uitspraak van Lewis AR blyk dit nie duidelik of die konstruksiemaatskappy ook die
eienaar van die perseel was nie, maar daar word aangevoer dat eienaarskap van die perseel
nie die gevolgtrekkings en argumente in hierdie artikel ondermyn nie. Sien ook Compass
Motors Industries (Pty) Ltd v Callguard (Pty) Ltd 1990 2 SA 520 (W), in welke saak die
sekuriteitsmaatskappy deur die okkupeerder van die perseel, en nie deur die eienaar nie,
aangestel is om sekuriteitsdienste uit te voer, en waar die hof die sekuriteitsmaatskappy op
soortgelyke feite wel aanspreeklik gehou het.
4 Viv’s Tippers 457.
5 Viv’s Tippers 457–8.
228

6 Viv’s Tippers 462.
7 Viv’s Tippers 458.
8 Ibid.
9 Ibid.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
10 Fourway Haulage SA (Pty) Ltd v SA National Roads Agency Ltd 2009 2 SA 150 (HHA)
156; Loubser en Midgley (2010:142 e.v.); Neethling en Potgieter (2010:305 e.v.); Van der
Walt en Midgley (2005:93 e.v.). Sien ook AB Ventures Ltd v Siemens Ltd 2011 4 SA 614
(HHA) 616–9; Freddy Hirsch Group (Pty) Ltd v Chickenland (Pty) Ltd 2011 4 SA 276
(HHA) 293–5; Delphisure Group Insurance Brokers Cape (Pty) Ltd v Dippenaar 2010 5 SA
499 (HHA) 508–9; Telematrix (Pty) Ltd t/a Matrix Vehicle Tracking SA v Advertising
Standards Authority 2006 1 SA 461 (HHA) 468 e.v.
11 Ibid.
12 Fourway Haulage 156; Telematrix 468; Trustees, Two Oceans Aquarium Trust v Kantey &
Templer (Pty) Ltd 2006 3 SA 138 (HHA) 144. Sien ook AB Ventures 616–9; Freddy Hirsch
293–5; Delphisure 508–9.
13 Neethling (2011:170–1).
14 Sien Minister van Polisie v Ewels 1975 3 SA 590 (A); Administrateur, Transvaal v Van der
Merwe 1994 4 SA 347 (A); Cape Town Municipality v Bakkerud 2000 3 SA 1049 (HHA);
Minister of Safety and Security v Van Duivenboden 2002 6 SA 431 (HHA); Van Eeden v
Minister of Safety and Security 2003 1 SA 389 (HHA); Minister of Safety and Security v
Rudman 2005 2 SA 16 (HHA). Sien ook Loubser en Midgley (2010:223 e.v.); Neethling en
Potgieter (2010:60 e.v.); McKerron (1971:14 e.v.); Van der Merwe en Olivier (1989:31 e.v.).
15 In beide sake het die eiser, ’n voertuigeienaar, ’n deliktuele skadevergoedingseis ingestel
teen die verweerder, ’n sekuriteitsmaatskappy, aangestel deur ’n perseel-okkupeerder en
teenoor wie die sekuriteitsmaatskappy ook aanspreeklikheid uitgesluit het in die
sekuriteitskontrak wat deur dié twee partye gesluit is. In beide sake het die hof bevind dat die
sekuriteitsmaatskappy wel, ten spyte van die uitsluitingsklousule in die sekuriteitskontrak met
die perseel-okkupeerder, ’n regsplig opgelê moes word. In Compass Motors het die hof egter
bevind dat die sekuriteitsmaatskappy nie deliktueel aanspreeklik was nie, aangesien lg. nie
nalatig opgetree het nie, terwyl die hof in Longuiera wel die sekuriteitsmaatskappy deliktueel
aanspreeklik gehou het.
16 1990 2 SA 520 (W).
17 1998 4 SA 258 (W).
18 Bussani en Palmer (2007:5 e.v.); Bussani en Palmer (2009:9); Dari-Mattiacci en Schäfer
(2006:2). Sien ook Fleming (1996:662); Swanton (1989:50).
19 Fourway Haulage 158–61.
229

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
20 Bussani en Palmer (2009:237); Bussani en Palmer (2007:237); Barendrecht (1998:115
e.v.).
21 21 Neethling en Potgieter (2010:310 e.v.); Van der Walt en Midgley (2005:68).
22 Neethling en Potgieter (2010:43, 310 e.v.); Van der Walt en Midgley (2005:68).
23 Loubser en Midgley (2010:141).
24 Fourway Haulage 158.
25 Ibid.
26 AB Ventures 616 e.v.; Freddy Hirsch 295–7; Delphisure 508–9; Fourway Haulage 156;
Telematrix 468; Trustees, Two Oceans 144; Mukheiber v Raath 1999 3 SA 1065 (HHA);
Coronation Brick (Pty) Ltd v Strachan Construction Co (Pty) Ltd 1982 4 SA 371 (D); Indac
Electronics (Pty) Ltd v Volkskas Bank Ltd 1992 1 SA (A) 799; EG Electronics (Pty) Ltd v
Franklin 1979 2 SA 702 (OK) 706.
27 Neethling en Potgieter (2010:309 e.v.); Van der Walt en Midgley (2005:94 e.v); Loubser
en Midgley (2010:234 e.v); Scott en Visser (2000:129 e.v.).
28 Neethling (2011:170 e.v.).
29 Theodosiou (2012:2).
30 465: “‘Pure economic loss’ connotes loss that does not arise directly from damage to the
plaintiff’s person or property but rather in consequence of the negligent act itself, such as loss
of profit, being put to extra expenses or the diminution in value of the property.”
31 Theodosiou (2012:2); Neethling (2011:170).
32 Neethling (2011:170).
33 Sien Scott en Visser (2000:100 e.v.), waar Burchell dié kategorieë breedweg beskryf as
nalatige wanbewerings, gevalle waar die eiser nie eienaar is nie, maar bloot ’n
eiendomsregtelike belang t.o.v. die beskadigde saak het, die sg.“relational economic loss” en
die defektiewe-struktuur-gevalle. Hierdie kategorieë pas ook in by die hantering van die
begrip “suiwer ekonomiese verlies” in ander standaardwerke oor die Suid-Afrikaanse
deliktereg. Sien verder ook die kategorieë waarvan die hof melding maak in Fourway
Haulage 160.
34 294.
35 Ibid.
36 Sien Compass Motors en Longueira. Sien verder Loubser en Midgley (2010:225–7, 234–
6); Neethling en Potgieter (2010:62–81); AB Ventures 616 e.v.; Freddy Hirsch 295–7;
Delphisure 508–9; Fourway Haulage 156; Telematrix 468 e.v.; International Shipping Co
(Pty) Ltd v Bentley 1990 1 SA 680 (A); Mukheiber 1075-7; Coronation Brick 379 e.v.
230

37 Sien ook Neethling (2011:172 e.v.)
38 Viv’s Tippers 464.
39 Viv’s Tippers 464, 466.
40 Viv’s Tippers 461.
41 Viv’s Tippers 461 e.v.
42 Compass Motors 523, 525–7.
43 Longueira 263.
44 Administrateur, Transvaal 358 e.v.
45 Compass Motors 526–7.
46 Telematrix 468.
47 Eie kursivering.
48 Premier, Western Cape 32.
49 Eie kursivering.
50 Loubser en Midgley (2010:161); sien ook Burchell (1993:100).
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
51 Loubser en Midgley (2010:161); Burchell (1993:100); Neethling en Potgieter (2010:310).
Sien ook Harms AR se uitspraak in SM Goldstein & Co (Pty) Ltd v Cathkin Park Hotel (Pty)
Ltd 2000 4 SA 1019 (HHA) 1025: “Because of the nature and the risk and the degree of
foreseeability a prima facie case of the existence of a legal duty was established.”
52 Balkin en Davis (2009:411).
53 Bussani en Palmer (2007:16 e.v.).
54 Bussani en Palmer (2007:16-59).
55 Barendrecht (1998:115-6).
56 Scott en Visser (2000:117–8).
57 Viv’s Tippers 462.
58 Sien ook Bussani en Palmer (2009:237); Loubser en Midgley (2010:234); Neethling en
Potgieter (2010:310).
59 Loubser en Midgley (2010:234); Neethling en Potgieter (2010:310); Van der Walt en
Midgley (2005:95).
231

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
60 Sien Coronation Brick 384, waar die hof in hierdie konteks veral fokus op die
waarskynlikheid van sukses en die relevante onkostes van die moontlike stappe.
61 Compass Motors 530.
62 Viv’s Tippers 457.
63 Loubser en Midgley (2010:227); Neethling en Potgieter (2010:76).
64 Longueira 262.
65 Sien veral die kommentaar i.v.m. artt. 1 en 5 van die Restatement of the law third: torts:
liability for economic harm.
66 Schiller en Harris (1988:94).
67 Viv’s Tippers 462.
68 Hogg (2003:110).
69 Compass Motors 530.
70 Sien ook die kritiek in Longueira 262: die skep van ’n redelike vertroue of verwagting dat
jou belange beskerm word, is een van vele beleidsoorwegings wat in ag geneem behoort te
word.
71 Greenfield Engineering Works (Pty) Ltd v NKR Construction (Pty) Ltd 1978 4 SA 901 (N)
916–7.
72 Ibid.
73 Fourway Haulage 161. Sien ook die Amerikaanse saak Ultramares v Touché 74 N.E. 441
(NY 1931) waarin Cardozo R verwys na “liability for an indeterminate amount, for an
indeterminate time, to an indeterminate class”.
74 Fleming (1995:670).
75 Loubser en Midgley (2010:227).
76 Fourway Haulage 162; Holtzhausen v ABSA Bank Ltd 2008 5 SA 630 (HHA) 635; Indac
Electronics 799; EG Electronics 706.
77 Norsk Pacific Steamship Co v Canadian National Railway 1992 1 SCR 1021; Fleming
(1995:670 e.v.); Van Dunné (1998:8).
78 Hogg (2003:126, 151).
79 Van Dunné (1998:7-8).
80 Sien ook Hogg (2003:126 e.v.).
232

81 Viv’s Tippers 466.
82 Ibid.
83 Hogg (2003:126).
84 Viv’s Tippers 466.
85 Ibid.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
86 AB Ventures 616–20; Freddy Hirsch 295–6; Delphisure 508–9; Fourway Haulage 161;
Telematrix 471; International Shipping Co (Pty) Ltd v Bentley 1990 1 SA 680 (A) 701;
Mukheiber 1079 e.v.; Coronation Brick 383–4; Shell and BP Petroleum Refineries (Pty) Ltd v
Osborne Panama SA 1980 3 SA 1980 (A).
87 Perre v Apand Ltd 1999 164 ALR 606; AB Ventures 616–20; Freddy Hirsch 295–6;
Delphisure 508–9; Fourway Haulage 161.
88 Loubser en Midgley (2010:144); Neethling en Potgieter (2010:39 e.v.). Sien ook AB
Ventures 616–20; Freddy Hirsch 295–6; Delphisure 508–9; Fourway Haulage 161;
Telematrix 468 e.v.; International Shipping 701; Mukheiber 1079 e.v.; Coronation Brick
383–4; Cane (1997:15–8, 91-5).
89 Ibid.
90 Viv’s Tippers 466.
91 Scott en Visser (2000:103, 125).
92 386.
93 161.
94 Boberg (1985:133).
95 Fourway Haulage 161.
96 Boberg (1985:133).
97 Fourway Haulage 161; Holtzhausen 635. Sien ook Bussani en Palmer (2007:19).
98 1979 3 SA 824 (A).
99 Administrateur, Natal 833.
100 263. Sien ook Neethling (2011:175–6).
101 Neethling (2011:175).
233

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
102 Stapleton (2007:3): “For example, the Canadian case of London Drugs Ltd. v. Kuehne and
Nagle International Ltd. highlighted the fact that no common law system has yet formulated a
general approach to the question of where, when, and why a defendant to a tort claim can rely
on a contractual term, such as an exclusion clause, in a contract which is not between the
plaintiff and that defendant.” Visser (1987:162): “Wanneer we de Nederlandse rechtsleer
overzien, kunnen we bijna stellen, dat er zoveel zinnen als hoofden zijn.” Sien ook Jackson
en Powell (2002:59, 115); Hogg (2003:104–54).
103 Compass Motors 529: vgl. “totally irrelevant”.
104 Compass Motors 529.
105 Viv’s Tippers 462.
106 Van der Merwe e.a. (2003:17 e.v.); De Wet en Van Wyk (1992:5); Zimmermann (1990:4,
546 e.v.); Hogg (2003:36); Lubbe en Murray (1988:1).
107 Lubbe en Murray (1988:1); Loubser (1997:113–6); Hutchison (2011:10–1); Neethling en
Potgieter (2010:6 e.v.); Van der Walt en Midgley (2005:1-5); Van der Merwe en Olivier
(1989:3-4). Sien ook m.b.t. die Engelse reg Burrows (1998:10–1).
108 Van der Walt en Midgley (2005:33); Neethling en Potgieter (2010:1-6); Loubser en
Midgley (2010:4-22); Van der Merwe en Olivier (1989:3-4).
109 Sien Loubser en Midgley (2010:191–2); Loubser (1997:113–6). Sien ook Neethling en
Potgieter (2010:6); McKerron (1970:2-3); Zimmermann (1990:10–1 e.v.).
110 Hutchison (2011:22); Van der Merwe e.a. (2003:17 e.v.); De Wet en Van Wyk (1992:5).
111 Boberg (1985:132).
112 Beale (2004:816–7). Sien ook Furmston (1984:149–79); Lavelle (2007:7).
113 Hartkamp (2011:109).
114 HR, 26 November 2010, 09/00320, LJN BM9757.
Dit is aanvaarde reg dat die aanneming van kontraktuele verpligtinge ook kan aanleiding gee
tot deliktuele aanspreeklikheid teenoor derde partye. Sien in hierdie verband Viv’s Tippers
460; Loubser en Midgley (2010:193). Sien verder Perlman v Zoutendyk 1934 CPD 151; EG
Electric 703 e.v.; Tsimatakopoulos v Hemingway, Isaacs & Coetzee CC 1993 4 SA 428 (K).
116 263.
117 Eie kursivering.
118 Viv’s Tippers 461.
119 Viv’s Tippers 460.
234

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
120 Perlman 151; EG Electric 702; Tsimatakopoulos 428; Joubert v Impala Platinum Ltd
1998 1 SA 463 (B).
121 431.
Loubser en Midgley (2010:282-3).
123 Tsimatakopoulos 431.
124 Viv’s Tippers 462.
125 2009 1 SA 265 (HHA).
126 Viv’s Tippers 466.
127 Ibid.
128 1995 3 All ER 307, HL.
129 315.
130 Cahen (2004:19 e.v.) skryf ’n in ’n bondige samevatting oor die sg. Securicor-saak (HR
12 Januarie 1979, NJ 1979, 362 (ARB): “In het Securicor-arrest, waar de Hoge Raad naar
verwijst, betrof het een overeenkomst die een vervoerder verplichtte regelmatig goederen bij
een derde af te halen, die aan deze toebehoorden en door hem voor vervoer warden
klaargezet. Wat de aard van de overeenkomst aangaat, hebben wij dus te maken met een
contract waarin het belang van de derde is ondergebracht. Een dergelijke geaardheid behoeft
overigens niet altijd rechstreeks uit de overeenkomst te blijken, maar kan ook soms worden
opgemaakt uit het raamwerk waarbinnen de overeenkomst zich afspeelt.” Sien ook
Macdonald (2006:291): “The contract terms and the background in each case will need to be
considered …”
131 Viv’s Tippers 461.
132 In hierdie verband word daar gewys op die enigste drie gerapporteerde sekuriteitsake
waarin die kontraktuele aanspreeklikheid van die verweerder in elke saak uitgesluit word.
Sien spesifiek ook Lewis AR in Viv’s Tippers 461.
133 Compass Motors 529.
134 Viv’s Tippers 462.
135 Sien Hogg (2003:148 e.v.); Fleming (1996:665 e.v.); Cahen (2004:9 e.v.); Visser
(1987:141 e.v.); Herbots (1993:172).
136 (2003:150 e.v.)
137 1986 1 QB CA 507.
138 1983 25 BLR QB 65.
235

139 Hogg (2003:150).
140 Hogg (2003:149).
141 Ibid.
142 Fleming (1996:665).
143 Fleming (1996:664–5).
144 Fleming (1996:665).
145 (1997:114).
146 Eie kursivering.
147 Hogg (2003:150).
148 Ibid.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
149 Sien in hierdie verband die volgende sake: HR 25 Maart 1966, NJ 1966, 279 (GJS) (die
Moffenkit-saak); HR 7 Maart 1969, NJ 1969, 249 (GJS) (die Gegasten uien-saak); HR 12
Januarie 1979, NJ 1979, 362 (ARB) (die Securicor-saak); HR 20 Junie 1986, NJ 1987, 35 (G)
(die Citronas-saak); HR 9 Junie 1989, NJ 1990, 40 (JLPC) (die Gestolen hammen-saak);
asook die onlangse HR, 26 November 2010, 09/00320, LJN BM9757.
150 HR 7 Maart 1969, NJ 1969, 249 (GJS)
151 (2004:20).
152 HR 12 Januarie 1979, NJ 1979, 362 (ARB)
153 Cahen (2004:20).
154 Cahen (2004:21).
155 Cahen (2004:23).
156 Ibid.
157 Ibid.
158 Uiteindelik kan daar met die volgende samevatting van Hogg (2003:150–1) saamgestem
word: “Judicial opinion on the effect at common law of contractual disclaimers of delictual
liability towards non-contracting parties is thus mixed. It is suggested that that strain of
opinion which is against the effectiveness at common law of a contractual restriction or
exclusion in relation to a delictual claim by a party who has not consented to, or who was
unaware of, the restriction or exclusion is to be preferred. The alternative would undermine
the protection which the law of delict is designed to provide to the public.”
236

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die resepsie van Romeinse reg in die Suid-
Afrikaanse regstelsel: stare decisis en curia ius novit
Opsomming
Philip Thomas
Philip Thomas: emeritus professor en navorsingsgenoot, Universiteit van Pretoria
Suid-Afrika het ’n gemengde regstelsel. Die stereotiepe benadering is gebaseer op die
teenstelling Engels-Afrikaans, wat gedurende die 20ste eeu die universiteite en gevolglik die
paradigmas regeer het. Die doel van hierdie artikel is om die uitwerking van die stare decisisleerstuk
(Engelse reg) en die curia ius novit-reël (Europese siviele reg) op die Suid-
Afrikaanse regsontwikkeling vas te stel. Vir hierdie doel is twee hofbeslissings ontleed ten
aansien van hul keuse en toepassing van bronne, die eerste gegee gedurende die beginjare van
die Kaapse hooggeregshof, en die ander gedurende die tagtigerjare van die 20ste eeu. Albei
sake het betrekking op die bankier-kliënt-verhouding en meer spesifiek die toepaslikheid van
die exceptio doli in hierdie konteks.
Trefwoorde: Curia ius novit; exceptio doli; oktrooie van justisie; presedentestelsel; resepsie
Abstract
Reception of Roman law in South Africa: stare decisis and curia ius novit
The purpose of this article is to ascertain the effect of the stare decisis doctrine of English
law and the curia ius novit rule of European civil law on the development of South African
law. For this purpose two decisions are analysed with regard to their choice and application
of sources, the one given during the initial years of the Cape supreme court, and the other
during the eighties of the 20th century.
The Charters of Justice of 1827 and 1832 reorganised the administration of justice in the
Cape colony. An independent supreme court with professional judges was created and the
laws of criminal and civil procedure were reformed. Absence of the curia ius novit rule
frustrated the aspired assimilation of colonial law to British jurisprudence. This rule instructs
the judge to find and apply the law ex officio, but in common law the English judge limits
himself to the legal arguments raised by parties. Thus reception of Roman-Dutch law
depended to a large extent on the legal practitioners in the Cape. The pre-1828 advocates
were all doctors of laws who had studied in the Netherlands. The Charters of Justice did not
introduce the binding force of precedent, but it has been generally accepted that from the
earliest days of the Cape supreme court this doctrine constituted an essential element of South
African common law.
237

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
In Brink’s Trustees v South African Bank the trustees of the insolvent Brink offered to pay the
bank the amount of the secured debt in return for the transferred security. The bank refused
this offer, maintaining that Brink’s other, unsecured, debts to the bank had to be repaid first.
Counsel for the plaintiffs argued that Codex 8, 26, 1 granted the bank a jus retentionis against
Brink himself until all other debts due by him to the bank had been paid. However, this right
of retention could not be exercised against his creditors after his insolvency, since the remedy
to enforce the right of retention, the exceptio doli mali, could not be pleaded against the other
creditors of the insolvent debtor. Insolvency had divested the latter of his whole estate and
vested it in the general body of the creditors, represented by the trustees. Counsel relied on
Roman-Dutch law, European ius commune, colonial law, Scottish law, Anglo-American
common law, and a Chancery decision. Counsel for the defendant relied more on Dutch and
continental authors and maintained that Codex 8, 26, 1 granted the ius retentionis not only
against the debtor himself, but also against all persons deriving any right from him or through
him, except a secundus creditor hypothecarius. The court gave judgment for the plaintiffs
and no grounds were reported, which provides an excellent example of Denis Cowen’s
observation that while in form our law is largely judge-made, the work of the judge is often
the work of intelligent selection, as in many instances judges simply put the stamp of the
state’s authority on propositions which counsels have worked out for them in advance.
In Bank of Lisbon and South Africa v De Ornelas the Ornelas Fishing Company paid off the
overdraft and closed its account with the bank. The De Ornelas brothers demanded return of
the securities provided, which the bank refused to do until the outcome of an action which the
bank intended to institute against the company for damages resulting from alleged breach of
contract. The court a quo upheld the application for the return of the furnished securities,
against which judgment the bank appealed.
For the bank it was argued that the application was based on the replicatio doli and that the
exceptio doli did not exist anymore in modern law, which argument was founded on a long
list of precedents. The respondents maintained that the bank was attempting to use the
securities for a purpose not intended by the parties when the contracts were concluded. Such
an attempt to abuse a right would constitute unconscionable conduct and result in gross
injustice or great inequity. Again the argument was nearly exclusively based on case law. The
fact that the Codex text remained unmentioned may be explained by the conclusion drawn by
Chorus, namely that each time a text from the Corpus Iuris is used by a court in a precedent
system, the text in question ceases to be a source of law as it has been replaced by the
decision which serves as precedent. The citation of Brink’s Trustees can be explained only by
the supposition that the 19th century fell outside the scope of counsel’s concept of relevance.
The question arises whether the absence of curia ius novit does prohibit independent judicial
research. In the 1876 decision of Mills and Sons v Trustee of Benjamin Bros De Villiers DJ
had attended counsels to the possible application of constitutum possessorium and given them
the opportunity of handing in authorities on this point. In the Lisbon case Joubert JA limited
himself to the legal question as determined by the parties, but undertook a thorough
investigation into the origin, development, scope and applicability of the exceptio doli. The
court decided on the basis of primary and secondary sources that the supersession of the
formula procedure by the cognitio extraordinaria was the end of the exceptio doli as a
technical term of pleading; that as the result of the new rule pacta sunt servanda and new
principle that all contracts were regulated by good faith, the exceptio doli was never part of
Roman-Dutch law. Joubert JA held that all sources deviating from this decision, such as
Donellus, Brunneman, Zoesius, Tuldenus, Voet, Van der Keessel, Van der Linden et al.
238

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
stated Roman law and not Roman-Dutch law. Finally, the court was of the opinion that the
previous dicta of the appellate division relative to this defence were not binding.
Thus the observation that once a Roman law or Roman-Dutch law text has been recepted by a
court, such text is replaced by the decision which now serves as precedent has been proven
correct in the Lisbon case where counsel deemed it superfluous to research outside precedent
and outside a certain period. Another conclusion is that absence of the curia ius novit rule in
common law does not prevent judicial research, although in the common law tradition such
research is critically received as motivated by the desire to ignore precedent. The merits of
the judgment in the Lisbon case are not discussed, but a concluding remark is made that
judicial research involving reception or rejection of Roman law is increasingly unlikely in
modern South African law since the Latin requirement for a law degree has been abolished.
Keywords: Charters of Justice; curia ius novit; exceptio doli; precedent; reception
1. Inleiding
In die regsgeskiedenishandboeke word met die resepsie die sogenaamde tweede lewe van die
Romeinse reg in Wes-Europa aangedui. Hierdie proses het gedurende die laat Middeleeue
begin en is deur die verskillende kodifikasies beëindig. 1 Suid-Afrika het op ’n indirekte wyse
deelgeneem aan hierdie proses met die aankoms van Van Riebeeck in 1652. 2 As gevolg van
die opinie van die Verenigde Oos-Indiese Kompanjie dat die reg van Holland sou geld in haar
besittings, 3 is die regstelsel wat later as die Romeins-Hollandse reg bekend sou word,
oorgeplant in die Kaap. 4 ’n Ander tweedehandse resepsie van Romeinse reg het plaasgevind
nadat die Kaap die Goeie Hoop ’n Britse kroonkolonie geword het. 5 Ingevolge Engelse
presedent het die besetters die bestaande materiële reg behou, 6 maar die proses- en bewysreg
vervang. Ook die stelsel van howe het ’n drastiese metamorfose ondergaan ooreenkomstig
die Engelse model. Dit het beteken dat die Hollandse reg wat as gevolg van die kodifikasie in
Nederland gelding verloor het, 7 in die Kaapse hooggeregshof geresipieer is. Hierdie resepsie
duur tot vandag toe, aangesien die Suid-Afrikaanse reg nooit gekodifiseer is nie. In hierdie
artikel word twee hofbeslissings bespreek, die eerste van die vroeg-resepsie en die ander uit
die laat-resepsie, in die konteks van twee kenmerke van die Engelse reg.
2. Vroeg-resepsie (1828–1910)
Die oktrooie van justisie van 1827 en 1834 het die regspleging in die Kaapkolonie op ’n
nuwe lees geskoei. ’n Onafhanklike hooggeregshof met beroepsregters is ingestel 8 en hierdie
regters is ingevolge die Engelse tradisie gekies uit die geledere van die senior advokate.
Laasgenoemde moes hulle opleiding in die Verenigde Koninkryk voltooi het. 9 Dit het
beteken dat Engelse, Ierse of Skotse juriste met geen opleiding in kontinentale
regsgeskiedenis, die Nederlandse taal of ou-Hollandse reg nie, op die bank gesit 10 en voor die
hof verskyn het. Die woorde van die eerste hoofregter van die Kaapkolonie, Wylde HR, in
239

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Letterstet v Morgan, 11 met betrekking tot “musty Dutch or Roman books” en dat hy homself
bevry van die knegskap van die Hollandse howe, 12 het niks goeds voorspel nie. Hierdie
houding is egter geneutraliseer deur die nuwe siviele- en strafprosesreg ingevolge waarvan
die Kaapse advokatuur ’n groter en belangriker rol gespeel het as voorheen. Die prosessuele
aspek wat die beoogde “gradual assimilation of Colonial law to the more liberal and
enlightened maxims of British jurisprudence” gefnuik het, 13 word gevind in die feit dat die
stelreël curia ius novit 14 aan die Engelse reg onbekend was.
2.1 Curia ius novit
Die oorsprong van hierdie spreuk kan in Codex 2, 10, 1 15 gevind word, maar dit moet genoem
word dat ander bronne ook voorgestel word. 16 Die spreuk beveel die hof om die reg te vind
en ex officio toe te pas. Dit is deel van die inkwisitoriese stelsel van prosedure. 17 Die regter is
gevolglik verantwoordelik vir die regstoepassing, onafhanklik van die regsbronne wat deur
die partye aangevoer is. 18 In die Anglo-Amerikaanse reg hou die regter hom by die
argumente en bronne wat die partye voorgelê het 19 en is curia ius novit onbekend. 20
Dit het beteken dat die resepsie van die Romeins-Hollandse reg, en dus ook die Romeinse
reg, grotendeels deur die Kaapse advokate bepaal is. Die kwaliteit van die Kaapse regters
voor 1828 was treurig, maar die Kaapse balie se standaard was veel beter. Alle advokate het
doktorsgrade gehad wat in Nederland behaal is, 21 en hulle het die reg verkry om as advokate
van die nuwe hooggeregshof toegelaat te word. 22 Omdat Engels die taal van die hof geword
het, was nie almal suksesvol nie, maar die meeste het besige hofpraktyke gehad. 23
2.2 Stare decisis
Die leerstuk van stare decisis het nie deel van die Romeins-Hollandse of die Romeinse reg
uitgemaak nie 24 en die oktrooie van justisie of ander wetgewing het nooit uitdruklik die
bindende krag van presedente ingevoer nie. 25 Daar word egter algemeen aanvaar dat hierdie
leerstuk vanaf die prilste begin van die Kaapse hooggeregshof ’n noodsaaklike element van
die Suid-Afrikaanse gemenereg gevorm het.
Dit moet benadruk word dat die rapportering van hofuitsprake gewoonlik as ’n vereiste vir
die presedentestelsel gesien word. Maar Menzies se hofverslae, wat die beslissings vanaf
1828 tot 1849 bevat, is eers in 1870 gepubliseer. 26 Die oorspronklike Menzies-handskrifte
was egter beskikbaar in die Kaapse regskringe en is deur die hof as gesaghebbend aanvaar. 27
Dit bring ons by die beslissing in Brink’s Trustees v South African Bank. 28
2.3 Brink’s Trustees v South African Bank
Die feite van hierdie 1847-saak is klassiek. Brink het 600 pond van die bank geleen en het as
sekerheid vir hierdie skuld ’n hipoteek van 1 000 pond in sy guns in pand gegee. Vervolgens
het hy bankrot gespeel en sy kurators het aangebied om aan die bank 600 pond plus rente te
betaal vir die teruggawe van die hipoteek. Die bank het geweier om die aanbod te aanvaar en
240

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
het beweer dat Brink se ander, onversekerde, skulde, aangegaan voor en na die versekerde
skuld, ook betaal moet word voordat die hipoteek teruggegee kan word. Die bank het
aangevoer dat hy die reg het om die balans van genoemde hipoteek terug te hou en om die
ander onversekerde skulde en die rente daarop uit hierdie balans te delg. Brink het ontken dat
hy en die bank enigsins ooreengekom het dat die verpande hipoteek ook die betaling van
enige ander skuld sou verseker. 29
Die Ierse advokaat William Porter, wat as prokureur-generaal die reg gehad het om privaat te
praktiseer, 30 het vir die eisers aangevoer dat Codex 8, 26, 1, 2 31 aan die bank ’n ius retentionis
verskaf het teen Brink self. Ingevolge hiervan was die bank geregtig om die pand te behou
totdat die debiteur nie slegs die versekerde skuld betaal het nie, maar ook alle ander skulde
aan die bank. Hierdie retensiereg kan egter nie uitgeoefen word teen Brink se krediteure na sy
insolvensie nie. Dié onderskeid word verklaar deur die regsmiddel wat beskikbaar is om die
retensiereg te realiseer, naamlik die exceptio doli mali. Hierdie verweer sal met sukses
opgewerp kan word teen die debiteur se aksie vir teruggawe van die pand wanneer hy slegs
die versekerde skuld betaal het en weier om sy ander skulde aan die betrokke krediteur te
betaal. Maar hierdie verweer kan nie teen die ander krediteure van die insolvente debiteur
opgewerp word wanneer hulle eis dat die pand teruggegee moet word nie, aangesien
insolvensie die bankrot debiteur van sy bates ontneem het en dit in die krediteure wat deur die
kurator verteenwoordig word, gevestig het. 32
Die Ierse advokaat het ’n goeie oorsig van Romeins-Hollandse reg, 33 Europese ius
commune, 34 koloniale reg, 35 Skotse reg, 36 asook Anglo-Amerikaanse reg 37 as gesag
aangevoer, terwyl een uitspraak van die court of chancery 38 as presedent aangehaal is.
Brand 39 en Watermeyer het vir die verweerder verskyn en het meer op Hollandse 40 en
kontinentale skrywers, 41 koloniale reg 42 en Amerikaanse 43 gesag gesteun. Op basis van
hierdie gesag het hulle geargumenteer dat Codex 8, 26, 1, 2 die ius retentionis aan die
krediteur verleen nie slegs teen die debiteur self nie, maar ook teen enige persoon wat enige
reg van hom of deur hom verkry het. 44 Hierdie retensiereg sou uitgeoefen kon word teen alle
persoonlike krediteure van die debiteur, behalwe die secundus creditor hypothecarius, ’n
later krediteur ten behoewe van wie ’n tweede hipoteek oor die verpande saak gevestig was. 45
Menzies rapporteer die beslissing summier en noem slegs dat die hof op grond van die redes
wat deur die eisers aangevoer is, uitspraak (met koste) in hulle guns beslis het. 46
Hierdie lakonieke konstatering is ’n goeie voorbeeld van ’n belangrike aspek van ons reg wat
uitgelig is deur Cowen waar hy opmerk dat ons reg formeel deur regters gemaak word, maar
dat die regters in werklikheid net die stempel van die staat se gesag plaas op voorstelle wat
klaar vir hulle uitgewerk is. Hul regskeppende taak is dikwels net intelligente keuse. 47
3. Laat-resepsie (1948–)
241

3.1 Bank of Lisbon and South Africa v De Ornelas 48
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Gedurende 1981 het die Ornelas-vismaatskappy ’n oortrokke-rekening-fasiliteit van die Bank
of Lisbon verkry. Die bank het die fasiliteit verseker deur middel van aktes van borgstelling,
hipoteke en ’n verhandelbare sertifikaat van deposito. Gedurende 1984 het die bank geweier
om die fasiliteit te verhoog en die maatskappy het die oortrokke rekening afbetaal en die
rekening by die bank gesluit. Die Ornelas-broers het teruggawe van die verhandelbare
sertifikaat van deposito en kansellasie van die aktes van borgstelling en die hipoteke verlang.
Die bank het egter geweier en het aangevoer dat hy die sekuriteite wat verskaf is om die
oortrokke fasiliteit te verseker, sal behou totdat daar beslis is oor ’n aksie wat die bank beoog
om in te stel teen die maatskappy vir skadevergoeding ingevolge beweerde kontraksbreuk.
Die broers het by die provinsiale afdeling in die Kaap aansoek gedoen om ’n hofbevel vir
teruggawe van die sekuriteit wat hulle verskaf het. Die bank het die aansoek teengestaan op
grond daarvan dat hy kontraktueel die reg het om die betrokke sekuriteit te behou totdat die
maatskappy sy totale skulde aan die bank gedelg het. De Ornelas het in replikasie aangevoer
dat die bank se optrede op dolus generalis neerkom. Die hof a quo het die aansoek toegestaan
en die bank het appèl aangeteken. 49
Chaskalson 50 het vir die bank aangevoer dat die aansoek van De Ornelas op die replicatio
doli gebaseer was en dat die exceptio doli nie meer in die moderne reg bestaan nie. Hy het
beweer dat selfs indien dit sou bestaan, dit nie op aktes van borgstelling en hipoteke van
toepassing sou wees nie, omdat hulle ingevolge wetgewing op skrif moet wees. Hy
argumenteer dat selfs indien die exceptio doli nog sou bestaan, die feite van hierdie saak buite
die grense, kader en omvang van sy toepassing sou val. 51 As gesag vir hierdie stellings is die
opinies van vier skrywers 52 en ’n lang lys van gewysdes aangevoer. 53
Vir die respondente het Aaron 54 betoog dat die bank probeer het om die sekerheid wat
verskaf is, te gebruik vir ’n oogmerk wat nie voorsien was deur die partye ten tyde van
kontraksluiting nie. Sodanige poging om ’n reg te misbruik, sou ongeoorloofde gedrag wees
en growwe onregverdigheid of groot onbillikheid tot gevolg hê. 55 Die advokaat het ook
aandag gegee aan die feit dat die exceptio ’n verweer is. Hy het egter geredeneer dat daar
geen rede is waarom hierdie regsmiddel nie ook vir ’n eiser beskikbaar sou wees nie,
aangesien die beginsel dieselfde is. 56 Aaron het op meer skrywers staat gemaak 57 en het
verskeie beslissings toegevoeg tot die lang lys waarna deur die appellant verwys is. 58
Die feit dat daar hoegenaamd nie na Codex 8, 26, 1, 2 of die Brink-saak verwys is nie,
verdien vermelding. Die afwesigheid van die Codex-teks word verklaar deur ’n
gevolgtrekking waartoe Chorus eerder gekom het, naamlik dat elke keer wat ’n teks uit die
Corpus Iuris Civilis deur ’n hof gebruik word in ’n regstelsel wat die presedentestelsel volg,
die betrokke teks ophou om ’n regsbron te wees aangesien dit vervang word deur die
uitspraak wat dan as presedent geld. 59 Dit spreek vanself dat dieselfde argument ook ten
aansien van die Romeins-Hollandse tekste geld. Die nievermelding van Brink’s Trustees is
moeiliker te verduidelik. Die oudste beslissing waarop die Chaskalson-span staatgemaak het,
dateer uit 1947 60 en alhoewel Aaron tot so ver as 1904 61 teruggesoek het, is dit duidelik dat
die 19de eeu buite sy konsep van relevansie geval het.
242

3.2 Curia ius novit
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Daar is reeds genoem dat die spreuk curia jus novit nie in “gemene reg”-jurisdiksies van
toepassing is nie. Beteken dit nou dat onafhanklike navorsing van die reg deur die hof verbied
is?
In 1876 vestig hoofregter De Villiers 62 in Mills and Sons v Trustee of Benjamin Bros 63 die
advokate se aandag op die moontlikheid van constitutum possessorium 64 en bied hulle die
geleentheid om gesag ten aansien van hierdie punt in te dien. 65 Meer as 100 jaar later beperk
appèlregter Joubert 66 hom tot die regskwessie soos deur die partye geformuleer, naamlik die
toepaslikheid van die exceptio doli generalis op skriftelike kontrakte in die moderne Suid-
Afrikaanse reg. 67 Vir die antwoord op hierdie vraag onderneem die regter egter ’n uitgebreide
ondersoek na die oorsprong, ontwikkeling, omvang en toepassing van hierdie verweer. Regter
Joubert beslis op grond van ’n eklektiese mengsel van primêre 68 en sekondêre bronne 69 dat
die feit dat die cognitio extraordinaria die prosedure per formulam vervang het, 70 die einde
van die exceptio doli as ’n tegniese term van pleit beteken het; 71 en dat as gevolg van die
nuwe reël pacta sunt servanda 72 en die nuwe beginsel dat alle kontrakte deur goeie trou
beheer word, 73 die exceptio doli nooit deel van die Romeins-Hollandse reg was nie. 74 Hy het
bevind dat alle bronne wat van hierdie beslissing afwyk, soos Donellus, Brunneman, Zoesius,
Tuldenus, Voet, Van der Keessel en Van der Linden, Romeinse reg en nie Romeins-
Hollandse reg nie, weergee. 75 Ten slotte beslis die hof dat vorige dicta van die appèlafdeling
met betrekking tot hierdie verweer geen bindende krag het nie. 76 Regter Joubert kom tot die
gevolgtrekking dat die tyd ryp was om eens en vir altyd die exceptio doli generalis as ’n
oorbodige, oorlede anakronisme te begrawe: “Requiescat in pace.” 77
4. Gevolgtrekking
Dit is ironies dat dieselfde oorwegings mutatis mutandis met betrekking tot die resepsie van
die Romeinse reg klaarblyklik algemeen geword het. Soos deur Chorus opgemerk, is ’n teks
van die Corpus Iuris Civilis wanneer dit eers deur ’n hof toegepas is, vervang deur die
uitspraak wat dan as presedent geld. Gevolglik het die advokate in die Lisbon-saak dit glad
nie nodig geag om buite die kring van gewysdes navorsing te doen nie en het hulle hul
soektog tot ’n sekere tydperk beperk. Hierdie artikel het die resepsie van die Romeinse reg -
deur middel van die Romeins-Hollandse reg - ondersoek binne die kader van stare decisis en
curia jus novit. ’n Ander gevolgtrekking waartoe gekom kan word, is dat die gebrek aan
laasgenoemde in die gemene reg nie navorsing deur die hof verbied nie. Onafhanklike
navorsing deur ’n regter word egter in die gemene reg-tradisie vinnig met lord Denning
geassosieer en krities ontvang as sou dit gemotiveer wees deur die begeerte om presedente te
ignoreer. 78
Die meriete van die Lisbon-saak word nie hier bespreek nie, en vir doeleindes van hierdie
artikel kan volstaan word met die gevolgtrekking dat navorsing deur ’n hof wat die resepsie
of verwerping van Romeinse reg tot onderwerp het, toenemend onwaarskynlik in die
243

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
moderne Suid-Afrikaanse reg word; veral omdat Latyn as ’n vereiste vir ’n regsgraad
afgeskaf is en die akademie van ganser harte die konsep van die universiteit as ’n besigheid
omhels het. Dus, presedent regeer en die howe weet dit is reg.
Bibliografie
Botha, C.G. 1923. The early influence of the English law upon the Roman-Dutch law in
South Africa. South African Law Journal,40:396–406.
Brooker, D. 2005. Va Savoir! – The adage “jura novit curia” in contemporary France. (9
Augustus 2012 geraadpleeg).
Cavise, L.L. 2006. The transition from the inquisitorial to the accusatorial system of trial
procedure: Why some Latin American lawyers hesitate, Bepress Legal Series, Paper 1552:1–
51. (6 Mei 2012 geraadpleeg).
Chorus, J.M.J. 1974. Romeins recht op de Zuidpool en elders. In Spruit (red.) 1974.
Clark, C.E. 1925. History, systems and functions of pleading. Virginia Law Review, 11:517–
52.
Cowen, D.V. en D.P. Visser (reds.). 2004. The University of Cape Town Law Faculty: A
history 1859-2004. Kaapstad: SiberInk.
Cowen, D.V. 2004. Early years of aspiration. In Cowen en Visser (reds.) 2004.
Crommelin, R.W.J. 2012. Ius curia novit? (25 Mei 2012 geraadpleeg).
De Vos, W. 1992. Regsgeskiedenis. Kenwyn: Juta.
De Wet, J.C. 1988. Die ou skrywers in perspektief. Durban: Butterworths.
Dernburg, H. 1902. Pandekten. Berlyn: Müller Verlag.
Dolezalek, G. 1989. “Stare decisis”: Persuasive force of precedent and old authority (12th–
20th century). Kaapstad: Universiteit van Kaapstad, nuwe reeks, nr. 156.
Erasmus, H.J. 1996. The interaction of substantive law and procedure. In Zimmermann en
Visser (reds.) 1996.
Farlam, I.G. 1988. The origin of the Cape bar. Consultus 1(1):36–40.
Girvin, S.D. 1996. The architects of the mixed legal system. In Zimmermann en Visser
(reds.) 1996.
244

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Hahlo, H.R. en E. Kahn. 1973. The South African legal system and its background. Kaapstad:
Juta.
Hazard Jr., G.C. en A. Dondi. 2006. Responsibilities of judges and advocates in civil and
common law: Some lingering misconceptions concerning civil lawsuits. Cornell
International Law Journal, 59:59–70. Faculty Scholarship Series, Paper 2329; (6 Mei 2012
geraadpleeg).
Hesselberger, D. 1970. Die Lehre vom Streitgegenstand, Geschichtliche Entwicklung und
gegenwartiger Stand. Keulen-Berlyn-Bonn-München: Erlanger Juristische Abhandlungen.
Kaser, M. 1971. Das römische Privatrecht I. München: C.H. Beck.
Liebs, D. 1986. Lateinische Rechtsregeln und Rechts-Sprichwörter. 4de uitgawe. München:
C.H. Beck.
Lokin, J.H.A. en W.J. Zwalve. 2001. Hoofdstukken uit de Europese codificatie-geschiedenis.
Deventer: Kluwer.
Mann, F.A. 1977. Fusion of the legal professions. Law Quarterly Review, 93:367–77.
Meier, I. 1975. Iura novit curia. Zurich: Schulthesis.
Mommsen, Th. 1893. Abriss des römischen Staatsrechts. Leipzig: Duncker & Humblot.
Műller, O. 1955. Jura novit curia. Zeitschrift des Bernischen Juristenvereins, 91(2):41–58.
Oberhammer, P. en T. Domej. 2005. Powers of the judge. Germany, Switzerland and Austria.
In Van Rhee (red.) 2005.
Puchta, G.F. 1862. Vorlesungen über das heutigen römischen Recht. 5de uitgawe. Leipzig: B.
Tachnitz.
Spiller, P. 1986. A History of the District and Supreme Courts of Natal 1846-1910. Durban:
Butterworths.
Spruit, J.E. (red.). 1974. Coniectanea neerlandica iuris romani. Inleidende opstellen over
Romeins recht. Zwolle: Tjeenk Willink.
Thomas, P.J. 2006. Did the supreme court of the Cape of Good Hope have equity
jurisdiction? Fundamina: A Journal of Legal History, 12 (1):251–70.
Thomas, P.J. 1991. The legitimacy of received Roman law. South African Law Journal, 108
(2):325–9.
Van den Berg, A.J. (red.). 2011. Arbitration advocacy in changing times. Alphen aan den
Rijn: Kluwer Law International.
245

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Van der Westhuizen, J.V., P.J. Thomas, S. Scott, D. van der Merwe, J.Th. de Smit, R.
Feenstra. 1984. Huldigingsbundel Paul van Warmelo. Pretoria: Universiteit van Suid-Afrika.
Van Rhee, C.H. (red.). 2005. European traditions in civil procedure. Antwerpen-Oxford:
Intersentia.
Van Zyl, D.H. 1979. Geskiedenis van die Romeins-Hollandse reg. Durban: Butterworth.
Visagie, G.G. 1969. Regspleging en reg aan die Kaap van 1652 tot 1806: Met ’n bespreking
van die historiese agtergrond: Kaapstad: Juta.
Visagie, G.G. e.a. 1989. Die Kaapse regspraak-projek: Die raad van justisie, hofstukke en
uitsprake wat betrekking het op siviele sake 1806-1827. Kaapstad.
—. 1992. Die Kaapse regspraak-projek: Die siviele appèlhof en die raad van justisie,
hofstukke en uitsprake wat betrekking het op siviele sake 1806-1827: ’n Evaluering van
capita selecta uit bepaalde gebiede van die reg aan die Kaap. Kaapstad.
Voet, J. 1698–1704 (1731). Commentarius ad pandectas. Hagae-Comitum: Petrus de Hondt.
Von Wobeser, C. 2011. The effective use of legal sources: how much is too much and what is
the role for iura novit curia? In Van den Berg (red.) 2011.
Watson, A. 1991. Roman law and comparative law. Athens: University of Georgia Press.
Zimmermann, R. 1984. Die Rechtsprechung des Supreme Court of the Cape of Good Hope
am Ende der sechziger Jahre des 19. Jahrhunderts. In Van der Westhuizen e.a. (reds.) 1984.
Zimmermann, R. en D. Visser (reds.). 1996. Southern Cross civil law and common law in
South Africa. Kaapstad: Juta.
Eindnotas
1
Van Zyl (1979:205, 209–17, 230−7, 265−6, 266−8, 271−4, 276−7, 284−7, 303−16); Watson
(1991:90−3); Thomas (1991:325−9).
2 De Wet (1988:1−29); contra Chorus (1974:141-2): “Buiten Europa tenslotte is de
verspreiding van het Corpus Iuris als geldend recht in alle gevallen terug te voeren op
kolonisatie; receptie mag men dit eigelijk niet noemen.”
3 Brief van 4 Maart 1621 aan J.P. Coen: “Rechten ende wetten sal U E aldaer doen
observeren, die hier in Hollandt geobserveert warden.” Vir die amusante konteks vir hierdie
belangrike “inisiatief” en literatuur in dié verband, sien De Wet (1988:4−9); De Vos
(1992:229−32).
246

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
4 Van Riebeeck het besluit dat hierdie buitepos onder Batavia sou ressorteer. Vir die periode
1652 tot 1795 raadpleeg Visagie (1969; 1989; 1992).
5 Ingevolge die Konvensie van Londen van 13 Augustus 1814. Thomas (2006:252); Hahlo en
Kahn (1973:569−70).
6 Campbell v Hall 1774 1 Cowp 209, 98 ER 1047; Cowen (2004:2). Cowen (2004:2, vn. 5)
verwys ook na Ruding v Smith 2 Haggard Consistory 371, 382, 161 ER 774; Denyssen v
Mostert 1872 LR 4 PC 236. Daar word ook geargumenteer dat art. 7 van die Vrede van
Rustenburg (ook bekend as die kapitulasievoorwaardes) van 1795 asook art. 8 van die
kapitulasievoorwaardes van 1806, behoud van die regstelsel gewaarborg het. De Vos
(1992:237, 243−4).
7 Wetboek Napoleon, ingerigt voor het Koningrijk Holland. Hierdie wetboek het op 1 Mei
1809 in werking getree. Besluit, vaststellende de Pointen welke bij de dadelijke invoering van
het Wetboek Napoleon zullen worden nagekomen. Art. 3: “Bij de invoering van dit Wetboek
zullen zijn afgeschaft het Roomsche Regt, mitsgaders alle Wetten en Ordonnantiën.”
Inkorporasie van die Koninkryk Holland in Frankryk het die invoering van die Code Civil in
1811 tot gevolg gehad; lg. kodifikasie is in 1838 deur die Nederlandse Burgerlijk Wetboek
vervang. Lokin en Zwalve (2001:297−306).
8 Farlam (1988:36).
9 Art. 19 van die 1827 Oktrooi van Justisie en art. 17 van die 1832-Oktrooi het bepaal dat die
nuwe advokate reeds as advokate in Engeland of Ierland of Skotland toegelaat moet gewees
het, of ’n doktorsgraad in die regte by Oxford, Cambridge of Dublin moet behaal het. Die
Education Act 4 van 1858 het ’n raad van openbare eksaminators gestig en art. 16 het aan
hierdie raad die bevoegdheid verleen om vir ’n hoër sertifikaat in die reg en jurisprudensie te
eksamineer. Gedurende dieselfde jaar het art. 12 van Wet 12 voorsiening gemaak vir die
toelating as advokaat van die hooggeregshof van persone wat hierdie sertifikaat behaal het.
10 Sir John Wylde HR, Menzies, Burton en Kekewich RR. Daar moet egter vermeld word dat
William Menzies in Skotland opgelei was en dat sir William Burton Nederlands geleer het en
ses maande in Holland gestudeer het. Sy Observations on the Insolvent Law of the Colony of
the Cape of Good Hope (Kaapstad, 1829) vertoon duidelike tekens van kennis van die
Romeins-Hollandse reg. Cowen (2004:7, vn. 28). Sien ook adb.anu.edu/biography/burton-sirwilliam-westbrooke-1857
(22-6-2012 geraadpleeg).
11 1849 5 Searle 373.
12 Wylde HR 381: “Quote what Dutch or Roman books you please - musty or otherwise - and
they must be musty if they lay down such doctrines. I belong to a higher court than they refer
to - a court not to be broken up or paralysed by their authority, much less by the maxim of
philosophers dozing over the midnight lamp in their solitary chambers. My Queen has sent
me here to administer justice under the Royal Charter … When you speak of the Institutions
of Holland, and of binding myself down by the practice of the Dutch courts - I absolve myself
of that bondage, I look to my Charter, to my oath and to my duty.” Girvin (1996:97).
13 Botha (1923:399, vn. 17). Cowen (2004:5).
247

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
14 Liebs (1986:103); Műller (1975:41−58); Meier (1975); Hesselberger (1970).
15 Impp. Diocletianus et Maximianus AA ad Honoratum. “Non dubitandum est iudici, si quid
a litigatoribus vel ab his qui negotiis adsistunt minusfuerit dictum, id suplere et proferre, quod
sciat legibus et iure publico convenire” (a. 290). Voet (1731:V, 1, 49): “Quod si a partibus
eorumve patronis praetermissa fuerint quae juris sunt, recte ea judex suppleverit; utpote quae
apud judicem allegari solita, tamen & non allegata oportet ei nota esse; sic ut & jurium
certorum, utut non allegatorum, rationem habere in judicando teneatur.”
16 Müller (1975:41−2) verwys na Puchta se Vorlesungen I, 169, waar die outeur die beginsel
in die glossa meen te vind. Müller is verkeerdelik van mening dat Dernburg in sy Pandekten
die voorskrif reeds in C. 8, 52, 1 aantref. Dernburg (1902:55, vn. 12). Müller doen ook aan
die hand dat Mommsen se Abriss des römischen Staatsrechts 243 die praetoriese edik as die
oorsprong van die beginsel gesien het, maar dit is moeilik om sy verwysing na Mommsen as
sodanig te interpreteer. Alhoewel ’n kanoniekregtelike oorsprong nie voorgestel is nie, sou
navorsing in hierdie rigting wenslik wees.
17 Sien bv. art. 25 Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering (Nederland); art. 1
Schweizerisches Zivilgesetzbuch (Switzerland); §293 Zivilprozessordnung (Duitsland).
18 Meier (1975:1); Crommelin (2012:61−2); sien ook Brooker (2005:7−49) wat sewe
definisies van die spreuk ontleed om die verskeidenheid aan te toon.
Erasmus (1996:148): “The forms of procedure devised under the First and Second Charters of
Justice of 1828 and 1834 display the fundamental features characteristic of proceedings at
common law: the adversary character of the system, the predominant role of the parties in the
conduct of the litigation, and the orality, immediacy, and publicity of its proceedings.”
19 Cowen (2004:7).
20 Zimmermann (1984:306): “[E]in System, das mit englischer Gerichtsverfassung und
englischem Prozessrecht auch ‘judicial unpreparedness’ anstelle des ‘iura novit curia’
übernommen hatte”; Mann (1977:369); Brooker (2005:33–5) bespreek Lord Denning se
radikale afwyking van die gemeenregtelike tradisie om op die argumente van partye staat te
maak; sien ook Clark (1925:517–52). Die neiging in die moderne regswetenskap is om die
konvergensie van die twee regsfamilies te benadruk en om die sg. fundamentele verskille toe
te skryf aan verkeerde interpretasies. Hazard en Dondi (2006:59–70); Cavise (2006:1–51);
Von Wobeser (2011:201). Afgesien van lg. maak geen van die ander outeurs melding van die
regspreuk nie, wat by implikasie beteken dat in die gemeenregtelike regstradisie die rol curia
ius novit slegs in internasionale (arbitrasie-) reg ter sprake kom.
21 Farlam (1988:36). Cloete het in Leiden, Utrecht en Groningen gestudeer en was lid van die
Engelse balie. Sir Christoffel Brand was ook lid van die Engelse balie en het in Leiden
gestudeer. De Wet, Hofmeyr, Joubert en Neethling het almal in Leiden gestudeer. Cowen
(2004:3–4) haal as gesag aan William Bird, State of the Cape of Good Hope in 1822 (1823),
11.
22 Tien advokate van die ou hof is gedurende 1828 toegelaat: O.M. Bergh, C.J. Brand, H.
Cloete, D. Denyssen, A. Faure, J.H. Hofmeyr, J. Joubert, J.H. Neethling, H.R. Ryneveld, J.
de Wet. Farlam (1988:37).
248

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
23 Farlam (1988:38) noem Joubert, Cloete en Brand as die suksesvolste advokate, maar
vermeld dat Anthony Oliphant (die prokureur-generaal), Denyssen en De Wet ook veel
hofwerk gedoen het.
24 Dolezalek (1989:13–5).
25 Hahlo en Kahn (1973:213–301).
26 Zimmermann (1984:287): “Am Anfang stehen die Menzies’ Reports, die aus den
nachgelassenen Manuskripten von Justice W Menzies zwanzig Jahre nach dessen Tod im
Jahre 1870 von James Buchanan herausgegeben wurden.”
27 Byvoorbeeld Cloete het in Meyer v Low (Menzies Vol. II, Part I, 12-16) op die beslissing in
Kotze v Meyer (7 Sep. 1830) gesteun. Die hof was van mening dat die beginsel van die
beslissing in Kotze v Meyer deeglik was. Girvin (1996:98).
28 Menzies, Vol.II, Part III (399–403). Die Kaapstad-uitgawe van 1882 deur Juta is
geraadpleeg.
29 Menzies (399–401).
30 Farlam (1988:38).
31 C. VIII, 26(27), 1. Imp. Gordianus A. Festo. 2. “Ac si in possessione fueris constitutus, nisi
ea quoque pecunia tibi a debitore reddatur vel offeratur, quae sine pignore debetur eam
restituere propter exceptionem doli mali non cogeris. Iure enim contendis debitores eam
solam pecuniam, cuius nomine pignora obligaverunt, offerentes audiri non oportere, nisi pro
illa satisfecerint, quam mutuam simpliciter acceperint. 3. Quod in secundo creditore locum
non habet: nec enim necessitas ei imponitur chirographarium etiam debitum priori creditori
offerre.” (a. 239). Vertaling Fred. H. Blume: “And if you were put in possession, you are not
compelled to give it up on the plea of fraud, unless also the money due you without security
is repaid or offered to you. For you rightly contend that debtors who only return the money
for which the pledge was given ought not to be heard unless they also pay the money
received on a simple loan.” Sien ook Kaser (1971:538, 538, vn. 17).
32 401–2.
33 Van der Keessel Theses selectee 435, 450; Van Leeuwen Censura forensis IV, 87, §§ 1, 2;
Voet Commentarius ad pandectas 13, 6, 10; 16, 2, 15; 20, 6, 16; 41, 1, 42; Grotius Inleidinge
tot de Hollandsche regsgeleertheyt 3, 19, 16.
34 Carpzovius Jurisprudentia forensis C. 40, def. 3;Cujacius Notae solemnes in codicem
Justiniani VIII, 27; Faber Codex Fabrianus VIII, 16, 4.
35 Burton, W.W. 1829. Observations on the insolvent law of the Colony of the Cape of Good
Hope; with an appendix of forms. Kaapstad (uitgewer onbekend).
36 Stair, Viscount of, 1681. The institutions of the law of Scotland. Edinburgh (uitgewer
onbekend) III, 4, 23; Bell, G.J. 1810. Commentaries on the law of Scotland and on the
principles of mercantile jurisprudence. Edinburgh (uitgewer onbekend) I, 684, II, 22.
249

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
37 Story, J. 1840. Commentaries on the law of bailments. Boston (uitgewer onbekend) 305;
Henley, R. 1825. A practical treatise on the bankrupt law. Londen (uitgewer onbekend) 294 -
dit kan ook wees Henley, R. 1832. A digest of the bankrupt law. Londen (uitgewer onbekend)
294; Cooke on mortgages 491 is vermoedelik Cooke, W. 1834. The bankrupt laws. 2 vols.
8ste uitgawe. Londen (uitgewer onbekend) 491; Smith, J.W. 1834. A compendium of
mercantile law. Londen 461; Kent, J. 1826–30. Commentaries on American law. 4 vols. New
York (uitgewer onbekend) II, 584.
38 Adams v Claxton, Rolls 1801. Reports of cases decided in the high court of chancery by
Frances Vesey jun. 226.
39 Sir Christoffel Brand.
40 D. 20, 4, 20; Grotius Inleidinge 2, 48; Van Leeuwen Censura forensis 4, 10, 37; Voet 13, 7,
6; 16, 2, 20; 42, 7, 5; 20, 4, 37; Kersteman Hollandsch rechtsgeleert woordenboek 245; Van
den Berg, Nederlands advysboek I, 36; Van der Linden Institutes 178 (Rechtsgeleerd
practicaal en koopmanshandboek (Amsterdam, 1806) was in Engels vertaal deur Henry Jabez
en gepubliseer as Institutes (Londen, 1828)).
41 Faber 8, 16, 2; Carpzovius II, 25, def. 25; Van den Sande Decisiones III, 10, dec. 7;
Christinaeus Decisiones vol. 4, no. 169; Perezius Praelectiones in XII libros codicis
Justiniani VIII, 27; Brunneman Commentarius in duodedim libros codicis Justinianei VIII,
27; Huber Praelectiones XX, 100; Leyser Meditationes ad pandectas vols. 3, 4, §§ 175, 231;
vol. 7, ble. 515, 560); Pothier On pledges 2, 47 (Pothier se Oeuvres contenant les traités du
droit Francais (Paris, 1768-78) is in Engels vertaal deur W.D. Evans The law of obligations
(Philadelphia, 1802); Code Napoleon, art. 2,082; Muhlenbruch Doctrina pandectarum II,
208; Mackeldey Compendium of modern civil law I, 384.
42 Burge, W. 1838. Commentaries on colonial and foreign laws. Londen (uitgewer onbekend)
III, 286, 585.
43 Kent, Commentaries IV, 176; Story,Equity jurisprudence II, 248, § 1,010; 270, § 1,034-5.
44 402.
45 Ibid.
46 403.
47 Cowen (2004:7).
48 1988 3 SA 580 (A).
49 607E–608F.
50 Bygestaan deur E.M. Wentzel. Die hoofargumente was opgestel deur Wentzel en V.
Fevrier en die aanvullende argumente deur A. Chaskalson en R. Nugent. Bank of Lisbon v De
Ornelas 582.
51 582C–E.
250

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
52 Sohm, R. 1892. Institutes of Roman law (vertaal deur J.C. Ledlie) Oxford: Clarendon
Press; De Wet, J.C. 1939. Estoppel by representation in die Suid-Afrikaanse reg. Leiden:
Sijthoff:83–9; Aronstam, P. 1979. Unconscionable contracts: The South African solution?
Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 42:41–2; Botha, A.D. 1980. Die exceptio
doli generalis, rektifikasie en estoppel. Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg,
43(4):263, 263 vn. 84, 264.
53 Zuurbekom Ltd v Union Corporation Ltd 1947 1 SA 514 (A); Senekal v Home Sites (Pty)
Ltd 1950 1 SA 139 (W); North Vaal Mineral Co Ltd v Lovasz 1961 3 SA 604 (T); Von
Ziegler v Superior Furniture Manufacturers (Pty) Ltd 1962 3 SA 399 (T); Hauptfleish v
Caledon District Council 1963 4 SA 53 (K); Otto v Heymans 1971 4 SA 148 (T); OK
Bazaars (1929) Ltd v Universal Stores Ltd 1973 2 SA 281 (K); Rashid v Durban City Council
1975 3 SA 920 (D); Paddock Motors (Pty) Ltd v Igesund 1976 3 SA 16 (A); Aris Enterprises
(Finance) (Pty) Ltd v Waterberg Koelkamers (Pty) Ltd 1977 2 SA 436 (T); 1977 2 SA 425
(A); Novick v Comair Holdings Ltd 1979 2 SA 116 (W); Rand Bank Ltd v Rubenstein 1981 2
SA 207 (W); Neuhoff v New York Timbers 1981 4 SA 666 (T); Edwards v TuckersLand &
Development Corporation (Pty) Ltd 1983 1 SA 617 (W).
54 Met hom R.S. van der Riet. Die hoofde van argumente is opgestel deur M.W. Odes SC en
R.S. van der Riet. Bank of Lisbon v De Ornelas 588.
55 588E.
56 589G.
57 Aronstam (1979:28–32, 39); Buckland, W.W. 1963. A textbook of Roman law. Cambridge:
University Press: 654; Goudsmit, J.E. Pandecten systeem. Leiden: Hazenberg: 95; Kaser, M.
1965. Roman private law (Dannenbring se vertaling): 33, IV, 4, 143–4; 33, III, 2, 155; Sohm
(1892, par. 53, 275–81); Voet (Gane se vertaling: 44, 4, 1, 2).
58 Viljoen v Hillier 1904 TS 312; Waterval Gold Mining Co v New Bullion Gold Mining Co
1905 TS 717; Farrar v Geldenhuys Gold Mining Co 1908 TH 16; Weinerlein v Goch
Buildings Ltd 1925 AD 282; Sampson v Union & Rhodesia Wholesale Ltd (in Liquidation)
1929 AD 468; Schwarzer v John Roderick’s Motors (Pty) Ltd 1940 OPD 170; Senekal v
Home Sites 1950 1 SA 139 (W); Zuurbekom; Van der Walt v Minnaar 1954 3 SA 932; Sette v
DH Saker (Pty) Ltd 1957 2 SA 87 (W); North Vaal; Hauptfleish; Otto; OK Bazaars; Rashid;
Quadrangle Investments Ltd v Witind Holdings Ltd 1975 1 SA 572 (A); Rashid; Paddock;
Aris; Novick; Edwards; Neuhoff; Sonday v Surrey Estate Meat Market 1983 2 SA 521 (K);
Dithaba Platinum v Erconovaal Ltd 1985 4 SA 615 (T).
59 147: “Fataal voor de toepassing van het Corpus Iuris is vooral het Engelse rechtsbeginsel
van stare decisis, dat in alle Britse gebieden ingang heeft gevonden: een rechterlijke uitspraak
heeft bindende kracht voor altijd. Is er een precedent in point, dan moet dit worden toegepast,
en niet meer de teksten waarop de precederende rechter zijn beslissing heeft gebaseerd. Met
het merkwaardige gevolg dat iedere toepassing door de rechter van een tekst uit het Corpus
Iuris de dag naderbij brengt, dat het Corpus Iuris niet meer wordt toegepast.”
60 Zuurbekom v Union Corporation 1947 1 SA 514 (A).
61 Viljoen v Hillier 1904 TS 312.
251

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
62 J.H. de Villiers het teologie en regte in Utrecht, Berlyn en Londen gestudeer. Hy was
toegelaat tot die Engelse balie (Inner Temple) en het in 1865 na Suid-Afrika teruggekeer. In
1873 is hy aangestel as hoofregter van die Kaapkolonie en hy het gedurende meer as veertig
jaar die Suid-Afrikaanse reg ontwikkel. Cowen (2004:17).
63 Cases decided in the Supreme Court of the Cape of Good Hope 1876 6 Buchanan 115.
64 118: “The Court subsequently suggested that as the doctrine of constitutum possessorium
had not been referred to in the argument, any authorities bearing upon it might be mentioned.
Counsel afterwards referred to Savigny on Possession, b. 2, sec. 28 (p. 232 of Perry’s
translation); Voet, 41, 2, 8; and Coren’s Observations, ob. 25.”
65 De Villiers, C.J. held (122): “It occurred to me, after Counsel for the parties had been
heard, that a substantial argument might be raised in favour of the plaintiffs, from the
doctrine of constitutum possessorium, under which a person who possesses an article in his
own name might constitute himself a possessor in the name of another person, and thus
perform a species of fictitious delivery. The Court therefore gave Counsel on both sides an
opportunity of handing in authorities bearing on the point. Some authorities had since been
handed in on behalf of the plaintiffs, but they really do not touch the question suggested by
the Court.” Sien vir die houding van sy Natalse kollega Connor C.J., Spiller (1986:35).
66 Girvin (1996:137 vn. 218) beskryf dr. C.P. Joubert AR as die spesialis op die gebied van
die ou outoriteite, na wie sake wat deeglike historiese navorsing verg, meestal verwys was.
67 592G.
68 Gaius IV, 40, 41, 42, 43, 119, 126; Inst. 4, 6, 28; D. 44, 4, 1, 1; 44, 4, 2, 1; 44, 4, 2, 4; 44,
4, 12; Bartolus ad 44, 4, 4, 13; D. 24, 3, 21; 30, 84, 5; 18, 5, 3; 2, 14, 7, 4; Donellus De jure
civili, Lib. 22, cap. 6 nos. 3 en 4; Cujacius Commentarius in lib L quaestionum Aemilii
Papiniani ad L in omnibus 41 de judiciis; Brunneman Commentarius ad D. 44, 4, 1 no. 1; ad
44, 4, 2, no. 9; De Groot 3, 1, 52; 3, 3, 54; 3, 15, 9; Van Leeuwen RHR 4, 2, 1; Dekker noot
op 4, 2, 1; CF, 1, 4, 2 no. 4; Groenewegen ad Cod. 2, 3, 10; 8, 38 (37), 12; ad Inst. 4, 6, 28,
no. 2; ad Inst. 4, 6, pr. nos. 1 en 2; Voet 2, 14, 9; 12, 1, 3; 18, 5, 4; 22, 1, 11; 44, 7, 13; 44, 4,
1; Van der Keessel ad Gr., 3, 1, 46; Van der Linden se vertaling van Pothier Verhandeling
van contracten en andere verbintenissen vol. 1, 16-7; Vinnius ad Inst. 4, 6, 28, no. 4; 4, 13, 1
no. 4; Merula Manier van procederen; Wassenaar Practyck judicieel; Vromans Tractaat de
foro competenti; Damhouder Practijke in civile saken; Zoesius ad D. 44, 1, 3-13; Tuldenus
ad D. 44, tit. 4, cap. nos. 1-3; Kersteman Hollandsch rechtsgeleert woordenboek, sv
Peremtoire exceptie; Hollandsche consultatien 343; Observationes tumultuariae novae 1049.
69 Van Bemmelen, J.M. en E.J.A. Fischer-Keuls 1957. Levend recht. Zeist: W. de Haan: 125–
6; Buckland (1963:651–2, 655); Moyle, J.B. 1913. Imperatoris Justiniani institutionum libri
quattuor. 5de uitgawe Oxford: Clarendon Press: 592-3, 643; Schulz, F. 1951. Classical
Roman law. Oxford: Clarendon Press: par. 30, 96;Sohm (Ledlie translation) (1892:279-80,
301); Thomas, J.A.C. 1975. The Institutes of Justinian. Amsterdam: North-Holland Pub. Co.:
316; Van Oven, J.C. 1948. Leerboek van Romeinsch privaatrecht. Leiden: Brill:22 vn. 42,
209-10, 249, 322; Van Warmelo, P. 1965. Die oorsprong en betekenis van die Romeinse reg.
Pretoria: J.L. van Schaik; Botha, A.D. 1981. Die Exceptio doli generalis in die Suid-
Afrikaanse reg. Ongepubliseerde doktorale proefskrif, Universiteit van die OVS; De Wet
252

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
1939; Van Huyssteen, L.F. 1980. Onbehoorlike beïnvloeding en misbruik van omstandighede
in die Suid-Afrikaanse verbintenisreg. Kaapstad: Juta).
70 596I, 597H.
71 597H–598E.
72 598G–J.
73 599A–C.
74 605H.
75 600I, 601D, 602B-J, 603I, 604B, 604I.
76 Weinerlein v Goch Building; Zuurbekom v Union Corporation en Paddock Motors v
Igesund.
77 607A.
78 Brooker (2005:32–5) noem Denning se eie regterlike navorsing ekstreem en teken aan dat
dit ’n radikale afwyking van die gemeenregtelike tradisie was. In laasgenoemde het die regter
hom beperk tot die argumente van die partye. Brooker vestig die aandag daarop dat Denning
se belangrikste uitsprake baie kritiek ontvang het en/of op appel herroep is.; sien Rahimtoola
v Nizam of Hyderabad 1958 AC 379; Lloyd’s Bank v Bundy 1974 3 All ER 757, 763–66
(CA); Goldsmith v Speening 1977 2 All ER 557 (minderheids-uitspraak); Hadmore
Productions v Hamilton 1983 AC 191, 233.
253

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Artikel 129(1)(a) van die Nasionale Kredietwet 34
van 2005: verwarrende verwarring oor voldoening
Corlia van Heerden en Hermie Coetzee
Corlia van Heerden: Departement Handelsreg, Universiteit van Pretoria en Hermie Coetzee:
Departement Handelsreg, Universiteit van Pretoria
Opsomming
Artikel 129(1)(a) van die Nasionale Kredietwet 34 van 2005 (hierna Kredietwet) bepaal dat
’n verbruiker skriftelik van sy versuim in kennis gestel moet word alvorens ’n
kredietverskaffer verdere stappe kan doen om skuld onder ’n kredietooreenkoms af te dwing.
Grootskaalse onduidelikheid en verwarring het geheers oor wat presies voldoening aan
hierdie bepaling daarstel. Die meerderheid skrywers was van mening dat versending van die
kennisgewing deur die kredietgewer voldoende is, maar die howe het in teenstrydige
beslissings getoon dat die aangeleentheid nie so eenvoudig is nie. Die hoogste hof van appèl
het uiteindelik regsekerheid bewerkstellig deur in Rossouw v First Rand Bank te beslis dat
versending per geregistreerde pos aan ’n verbruiker - wat sodanige metode gekies het as wyse
waarop kennisgewings kragtens die Kredietwet aan hom afgelewer moet word - voldoening
aan artikel 129(1)(a) daarstel. Die hof beslis verder dat die verbruiker die risiko dra dat die
kennisgewing hom moontlik nie sal bereik nie. Hierdie nuutgevonde regsekerheid was egter
van korte duur, aangesien die konstitusionele hof in die meerderheidsuitspraak van Sebola v
Standard Bank of South Africa Ltd beslis het dat blote versending nievoldoening daarstel nie.
Die uitspraak leen hom tot kritiek in vele opsigte, waarvan die sterkste is dat dit teenstrydige
stellings bevat en nie duidelik uiteensit wat presies as voldoening gesien kan word nie.
Sebola het dus opnuut tot onsekerheid en verwarring gelei, soos duidelik uit twee
daaropvolgende uiteenlopende beslissings blyk. In hierdie artikel word die aard, omvang en
doel van die artikel 129(1)(a)-kennisgewing ondersoek ten einde te bepaal wat presies
voldoening daaraan behels. Die historiese ontwikkeling van kennisgewingsvereistes in
verwante en ander relevante wetgewing, asook regspraak kragtens sodanige wetgewing, word
oorsigtelik in oorweging geneem. Die aanloop tot die uitspraak in Sebola, die Sebolabeslissing
in besonder, asook die twee teenstrydige uitsprake daarna word ondersoek ten
einde tot ’n gevolgtrekking aangaande die aard van die vereistes van artikel 129(1)(a)kennisgewing
te kom.
Trefwoorde:Artikel 65 Nasionale Kredietwet; artikel 96 Nasionale Kredietwet; artikel 129
Nasionale Kredietwet; artikel 130 Nasionale Kredietwet; artikel 168 Nasionale Kredietwet;
Absa Bank Ltd v Proshaska t/a Bianca Cara Interiors; aflewering van kennisgewings;
FirstRand Bank Ltd v Dhlamini; Munien v BMW Financial Services (Pty) Ltd; Nasionale
Kredietwet; Rossouw v First Rand Bank Ltd; Sebola v Standard Bank of South Africa; Starita
v Absa Bank
254

Abstract
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Section 129(1)(a) of the National Credit Act 34 of 2005: confusing confusion regarding
compliance
The National Credit Act 34 of 2005 (hereafter Credit Act) created quite a stir on the
procedural front in the ambit of debt enforcement due to its maze of interactive procedural
requirements to which a credit provider must adhere during the enforcement procedure.
Central to the debt enforcement process is the much debated section 129(1)(a)notice, the
“gateway” to the debt enforcement procedure. Section 129(1)(a) constitutes the introduction
to Part C of Chapter 6 of the Credit Act that deals with “Debt enforcement by repossession or
judgment” and provides as follows:
129. Required procedures before debt enforcement
1. If the consumer is in default under a credit agreement, the credit provider –
a. may draw the default to the notice of the consumer in writing and propose that the
consumer refer the credit agreement to a debt counsellor, alternative dispute
resolution agent, consumer court or ombud with jurisdiction, with the intent that the
parties resolve any dispute under the agreement or develop and agree on a plan to
bring the payment up to date.
A specific aspect of the section 129(1)(a)notice that gave rise to much confusion due to
diverging judgments is the question whether the notice is effective and constitutes
compliance with the Credit Act only once the consumer has received the notice. After the
judgment of the supreme court of appeal in Rossouw v First Rand Bank it seemed that the
issue had been laid to rest. The court decided that the despatching of the notice by registered
mail to the consumer – the method chosen by the consumer as the manner in which notices
under the Credit Act must be delivered to such a consumer – constitutes compliance with
section 129(1)(a) of the act. The court also held that the consumer carries the risk of nonreceipt
of the notice due to the fact that the consumer is allowed to elect the method of
delivery. This newly found legal certainty was short-lived as the constitutional court in the
majority judgment in Sebola v Standard Bank of South Africa Ltd attached a new
interpretation to the section 129(1)(a)notice requirement. The fact that the decision of the
constitutional court did not place the proverbial lid on the notice requirement in terms of the
Credit Act became rapidly clear when divisions of the high court thereafter gave
contradictory judgments on the effect of the Sebolajudgment on the notice requirement in
terms of section 129(1)(a).
This article investigates the nature, scope and purpose of the section 129(1)(a)notice in order
to answer the question as to what exactly will constitute compliance with the notice
requirement in terms of said section. We refer briefly to the historical development of the
notice requirement in related and other relevant legislation as well as leading judgments
before Sebola that considered the section 129(1)(a)notice requirement. Thereafter the
judgment of the constitutional court in Sebola as well as specific contradictory statements
made in the judgment are set out and analysed in order to come to a conclusion on the
correctness of the Sebola judgment.
The following conclusions were reached. In our opinion the constitutional court, in an
attempt to provide a purposive interpretation for the notice requirement in section 129(1)(a)
of the Credit Act, went too far and arbitrarily expanded the credit provider’s burden of proof.
255

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
On face value (via paragraph 77 of the judgment) the court created the opportunity for
consumers to avoid receipt of the section 129(1)(a)notice and as a result also the enforcement
of the credit agreement. The fact that the Sebola judgment did not contribute to legal certainty
becomes clear if the diverging subsequent high court decisions in Nedbank Ltd v Anelene
Binneman and Absa Bank Ltd v Mkhize are considered.
The constitutional court came to the conclusion, inter alia, that registered mail is more
reliable than ordinary mail and the contradictory conclusion of the court in the Mkhize matter,
that ordinary mail is more reliable than registered mail - as a large percentage registered mail
is returned undelivered – supports our opinion that the postal service is, in general, a reliable
despatching system. Ordinary consumers generally receive their mail and do not complain
that 70% of ordinary mail does not reach them. In our opinion, the main reason for the high
percentage in undelivered registered mail can be attributedto an avoidance tactic used by
consumers rather than to an unreliable postal service.
The Credit Act is not an example of breath-taking statutory drafting ingenuity. Precisely in
the context of the notice requirement in section 129(1)(a) the court in Starita v Absa Bank
remarked: “The fact is that it is a badly drafted Act … A perusal of the Act further show that
the expressions ‘giving written notice’, ‘advise in writing’, ‘give notice’, ‘deliver’ and
‘serve’” are used indiscriminately and without precision. Accordingly, undue emphasis
should not be placed on the actual words used.”
The approach to the notice requirement as proposed by Otto and followed in Rossouw is to be
preferred as it constitutes a reasonable rule of evidence that sets an objective cut- off point for
all methods that the Credit Act envisages for delivery of the section 129(1)(a) notice as far as
proof is concerned. This approach contributes to legal certainty and avoids difficulty
pertaining to proof. To add arbitrary layers of proof to a credit provider’s duty to provide
notice unnecessarily complicates the interpretation of the Credit Act, contrary to the objective
of a balanced and accessible credit market.
Key words: Absa Bank Ltd v Proshaska t/a Bianca Cara Interiors; delivery of notices; First
Rand Bank Ltd v Dhlamini; Munien v BMW Financial Services (Pty) Ltd; National Credit
Act; Rossouw v First Rand Bank Ltd; Sebola v Standard Bank of South Africa; section 65
National Credit Act; section 96 National Credit Act; section 129 National Credit Act; section
130 National Credit Act; section 168 National Credit Act; Starita v Absa Bank
1. Inleiding
Die Nasionale Kredietwet 34 van 2005 (hierna die Kredietwet) het ’n prosessuele beroering
op die gebied van skuldafdwinging meegebring deur ’n doolhof van interaktiewe prosessuele
vereistes daar te stel waaraan ’n kredietgewer moet voldoen tydens die
skuldafdwingingsproses. 1 Sentraal tot die skuldafdwingingsproses staan die veelbesproke
artikel 129(1)(a)-kennisgewing, synde die “poort” tot skuldafdwinging. 2 Artikel 129(1)(a)
verskyn as inleiding tot Deel C van Hoofstuk 6 van die Kredietwet wat handel met
“Skuldafdwinging by wyse van terugname of vonnis” en soos volg lui: 3
129 Vereiste prosedures voor skuldafdwinging
256

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
1. Indien die verbruiker in versuim 4 is onder ’n kredietooreenkoms, mag die
kredietgewer
a. die versuim skriftelik tot die kennis 5 van die verbruiker bring en voorstel dat die
verbruiker die kredietooreenkoms verwys na ’n skuldberader, alternatiewe
geskilbeslegtingsagent, verbruikershof of ombud met jurisdiksie, met die bedoeling
dat die partye enige dispuut ingevolge die ooreenkoms oplos of ’n plan ontwikkel en
daarop ooreenkom om die betalings in terme van die ooreenkoms op datum te bring.
’n Aspek van die artikel 129(1)(a)-kennisgewing wat heelwat verwarring veroorsaak het
vanweë uiteenlopende hofuitsprake, is die vraag of die kennisgewing effektief is en
voldoening aan die Kredietwet daarstel slegs indien dit deur die verbruiker ontvang is. Na die
uitspraak van die Hoogste Hof van Appèl inRossouw v First Rand Bank, 6 waarin beslis is dat
versending per geregistreerde pos aan ’n verbruiker wat sodanige metode gekies het as wyse
waarop kennisgewings kragtens die Kredietwet aan hom afgelewer moet word, voldoening
aan artikel 129(1)(a) van die wet daarstel,en dat die verbruiker die risiko vir nie-ontvangs van
die kennisgewing dra, aangesien hy geregtig is om die metode van aflewering te kies, wou dit
voorkom of die aangeleentheid te ruste gelêis. Hierdie nuutgevonde regsekerheid was egter
van korte duur, aangesien die konstitusionele hof in ’n meerderheidsuitspraak in Sebola v
Standard Bank of South Africa Ltd 7 ’n nuwe uitleg aan die vereiste van kennisgewing
(“notice”) aan die verbruiker gegee het. Dat hierdie uitspraak nie die spreekwoordelike deksel
op die kennisgewingsvereiste in die Kredietwet geplaas het nie, het spoedig daarna duidelik
geword toe bepaalde afdelings van die hoë hof teenstrydige uitsprake gegee het oor die effek
van die Sebola-uitspraak op die kennisgewingsvereiste in artikel 129(1)(a).
Hierdie artikel stel ondersoek in na die aard, omvang en doel van die artikel 129(1)(a)kennisgewing
ten einde die vraag te beantwoord wat presies voldoening aan die
kennisgewingsvereiste wat daarin gestel word, behels. Daar word ook oorsigtelik gekyk na
die historiese ontwikkeling van die kennisgewingsvereiste in verwante en ander relevante
wetgewing, asook na die toonaangewende uitsprake voor Sebola wat met die
kennisgewingsvereiste in artikel 129(1)(a) gehandel het. Daarna word die konstitusionele hof
se uitspraak in Sebola, asook bepaalde teenstrydige uitsprake wat daarna gegee is, uiteengesit
en ontleed ten einde tot ’n gevolgtrekking te kom oor die korrektheid van die konstitusionele
hof se uitspraak.
2. Artikel 129(1)(a) in konteks
Enige bespreking of uitleg 8 van die bepalings van die Kredietwet behoort voorafgegaan te
word deur ’n verwysing na die doelstellings van die wet, wat onder andere bepaal dat dit ten
doel het om “billikheid in die kredietmark te bewerkstellig deur balansering van die regte en
verantwoordelikhede van kredietverskaffers en verbruikers”. 9 Dit volg dus dat tydens die
uitleg van die wet, oordrewe klem op die beskerming van die verbruiker as sogenaamde
uitsluitlike oogmerk van die wet onvanpas is.
257

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Voorts moet daarop gelet word dat artikel 129(1)(a) soos hierbo aangehaal, nie in isolasie
funksioneer nie en saamgelees moet word met artikel 129(1)(b) en artikel 130 ten einde ’n
geheelbeeld van die aard, omvang en doel van die gewraakte artikel te verkry. 10 Artikel
129(1)(b) bepaal dat, onderhewig aan artikel 130(2), ’n kredietverskaffer nie enige
regsverrigtinge mag begin om ’n ooreenkoms af te dwing voordat daar nie eers kennisgewing
(“notice”) aan die verbruiker gegee is nie, soos beoog in artikel 129(1)(a) 11 of in artikel
86(10), 12 en daar voldoen is aan enige verdere vereistes soos uiteengesit in artikel 130.
Artikel 130 handel met skuldprosedures in ’n hof en bepaal onder andere:
(1) Onderhewig aan subartikel (2), mag ’n kredietgewer die hof nader vir ’n bevel om
’n kredietooreenkoms af te dwing slegs indien, op daardie tydstip, die kredietgewer in
versuim is en in versuim was onder daardie kredietooreenkoms vir ten minste 20
besigheidsdae en
a. ten minste 10 besigheidsdae verloop het sedert die kredietgewer ’n
kennisgewing [“notice”] aan die verbruiker afgelewer [“delivered”] het
soos beoog in artikel 86(9) 13 of artikel 129(1), na gelang van die geval;
b. in die geval van ’n kennisgewing beoog in artikel 129(1), die verbruiker
nie
i. op daardie kennisgewing gereageer het nie;
ii. op die kennisgewing gereageer het deur die kredietgewer se voorstelle te
verwerp...
(3) ten spyte van enige strydige bepaling van die reg of kontrak, in enige
verrigtinge beginin ’n hof ten aansien van enige kredietooreenkoms waarop
hierdie Wet van toepassing is, mag die hof die aangeleentheid bepaal slegs indien
die hof tevrede is dat
a. in die geval van verrigtinge waarop artikels 127, 129 of 131 van
toepassing is... daar voldoen is aan die prosedures vereis deur daardie
artikels.
2.1 Doel van artikel 129(1)(a)
Die hoogste hof van appèl het in Nedbank Ltd v National Credit Regulator 14 beslis dat die
doel van die artikel 129(1)(a)-kennisgewing beperk is tot die twee aspekte daarin vermeld,
naamlik om ’n geskil uit hoofde van die spesifieke kredietooreenkoms waarop die
kennisgewing betrekking het, op te los of ’n plan te ontwikkel en op ooreen te kom ten einde
die betalings kragtens die ooreenkoms op datum te bring voor die afdwinging van die
ooreenkoms en om sodoende die afdwinging van die ooreenkoms te verhoed. Die hof beslis
dat artikel 129(1)(a) slegs met een spesifieke kredietooreenkoms handel en poog om ’n
konsensuele oplossing ten aansien van sodanige ooreenkoms te bewerkstellig 15 en dat dit nie
beoog om ’n algemene skuldherstrukturering soos beoog in artikels 86 16 en 87 17 van die
258

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Kredietwet daar te stel nie. 18 Kortom, artikel 129(1)(a) is nie ’n uitnodiging aan die
verbruiker om vir skuldhersiening aansoek te doen nie.
Dit blyk dus dat die doel van die artikel 129(1)(a)-kennisgewing is om ’n verbruiker se
versuim onder sy aandag te bring en aan hom die moontlikheid van geskilbeslegting ten einde
regsaksie te vermy, voor te stel. Daar moet egter in gedagte gehou word dat waar daar nie ’n
geskil rakende die kredietooreenkoms bestaan nie, maar die verbruiker byvoorbeeld bloot net
agterstallig is met sy paaiemente en sy finansiële posisie so benard is dat hy nie met ’n
aanvaarbare plan vorendag sal kan kom om sy agterstallige paaiemente op datum te bring nie,
die geskilbeslegtingsopsies in artikel 129(1)(a) geen nut vir die verbruiker sal hê nie. Dit is
dus voorsienbaar dat baie verbruikers nie die moeite sal doen om op ’n artikel 129(1)(a)kennisgewing
te reageer nie. Juis daarom magtig artikel 130(1)(b)(i) die kredietverskaffer om
met regsaksie voort te gaan waar ’n verbruiker nie binne ’n sekere tydperk na aflewering van
’n artikel 129(1)(a)-kennisgewing daarop reageer nie.
2.2 Relevante tydperke en wyse van kennisgewing
Indien artikel 129(1)(a) saamgelees word met artikel 129(1)(b) en artikel 130(1), blyk dit dat
voldoening aan artikel 129(1)(a) verpligtend is voor skuldafdwinging ten opsigte van enige
kredietooreenkoms kan plaasvind waarop die Kredietwet van toepassing is. 19 In Beets v
Swanepoel 20 is beslis dat die artikel 129(1)(a)-kennisgewing ’n statutêre voorafdwingingskennisgewing
is wat deel vorm van die kredietverskaffer se eisoorsaak. Hoe
voldoening aan die kennisgewingsvereiste moet geskied, blyk egter nie klinkklaar uit die
bewoording van artikel 129(1)(a) nie. 21
Artikel 129(1)(a) self bevat geen aanduiding van enige tydperke wat daarop van toepassing is
nie en dui ook nie aan op welke wyse die kennisgewing onder die aandag van die verbruiker
gebring moet word nie. 22 Artikel 130(1)(a) verskaf egter duidelikheid hieroor en bepaal dat
die verbruiker vir minstens 20 besigheidsdae in versuim moet wees ingevolge die
kredietooreenkoms 23 en dat minstens 10 besigheidsdae moet verloop het sedert aflewering
(“delivery”) van die kennisgewing aan die verbruiker voordat die kredietgewer geregtig is om
die hof te nader vir afdwinging van die kredietooreenkoms. 24 Die 20- en 10-besigheidsdaetydperke
is gelyklopend. 25
Artikel 130(1)(a) maak dit dus duidelik dat die wyse waarop die wetgewer beoog dat die
artikel 129(1)(a)-kennisgewing onder die verbruiker se aandag gebring moet word, deur
“aflewering” daarvan is. Nóg artikel 129(1)(a) nóg artikel 130 skryf egter enige spesifieke
wyse voor waarop die kennisgewing aan die verbruiker afgelewer moet word. Die probleem
waarmee tans geworstel word oor die uitleg van die kennisgewingsvereiste in artikel
129(1)(a), is grotendeels toe te skryf aan die feit dat die wet nie die termaflewer (deliver)
omskryf nie. 26 Artikel 65 van die Kredietwet bepaal egter: “Elke dokument 27 wat vereis
afgelewer te word aan ’n verbruiker in terme van hierdie wet moet afgelewer word op die
voorgeskrewe manier, indien enige.” 28 Waar daar nie ’n voorgeskrewe metode is nie, bepaal
artikel 65(2) dat die dokument beskikbaar (“available”) gestel moet word deur dit aan die
259

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
verbruiker af te lewer op een van die volgende wyses wat deur die verbruiker gekies kan
word: 29
a. persoonlik aan die verbruiker by die besigheidsperseel van die kredietverskaffer,
of by enige ander plek aangewys deur die verbruiker maar op die verbruiker se
onkoste, of per gewone pos;
b. per faks;
c. per e-pos;
d. per uitdrukbare webblad.
Die termvoorgeskrewe (prescribed) word wel in die wet omskryf as “voorgeskryf deur
regulasie”. Volgens regulasie 1 beteken “afgelewer”, tensy anders bepaal, versending van ’n
dokument per hand, faks, e-pos of geregistreerde pos na die adres wat in die ooreenkoms deur
die voorgestelde ontvanger gekies is, en indien geen sodanige adres gekies is nie, na die
ontvanger se geregistreerde adres. Artikel 96(1) handel met die adres vir aflewering van ’n
regskennisgewing wat ooreenkomstig die Kredietwet afgelewer moet word, en bepaal dat
sodanige kennisgewing afgelewer moet word by die adres soos gekies in die ooreenkoms of
die adres soos verander ingevolge artikel 96(2). 30 ’n Artikel 129(1)(a)-kennisgewing
kwalifiseer as ’n regskennisgewing vir doeleindes van artikel 96(1). 31
Daar kan dus gevra word hoe die wetgewer beoog dat daar voldoen word aan die vereiste dat
die artikel 129(1)(a)-kennisgewing afgelewer moet word, en of die antwoord op hierdie vraag
in regulasie 1 of artikel 65(2) gevind moet word, en voorts of dit behels dat die verbruiker die
kennisgewing inderdaad moet ontvang.
2.3 Sanksie vir nievoldoening
Voordat die uiters belangrike kwessie rakende die wyse waarop die kennisgewing tot die
kennis van die verbruiker gebring moet word, en die vraag na die omvang van sodanige
voldoeningsverpligting, omvattend aangespreek word, is dit nodig om te verwys na die
sanksie wat die Kredietwet daarstel in geval van nievoldoening aan artikel 129(1)(a).
Sodanige sanksie word uiteengesit in artikel 130(4)(b), wat bepaal dat waar die hof bevind
dat ’n kredietverskaffer nie aan artikel 129(1)(a) voldoen het nie, die hof die aangeleentheid
móét verdaag en ’n gepaste bevelmaak om die stappe uiteen te sit wat die kredietverskaffer
moet doen voordat die aangeleentheid hervat mag word. 32 Dus, as die hof bevind dat daar nie
aan artikel 129(1)(a) voldoen is nie, het die hof nie ’n diskresie nie en moet die hof
ooreenkomstig artikel 130(4)(b) optree. Die enigste diskresie wat die hof wel het nadat dit die
aangeleentheid ingevolge artikel 130(4)(b) verdaag het, is rakende die stappe wat dit mag
gelas voordat die aangeleentheid hervat mag word. 33
Die kritieke vraag vir implementering van artikel 130(4)(b) is dus wat “nievoldoening” deur
die kredietverskaffer aan artikel 129(1)(a) behels.
In hierdie verband kan opgemerk word dat sodanige nievoldoening normaalweg sal voorkom
waar die kennisgewing se bewoording nie aan artikel 129(1)(a) voldoen nie, of waar die
260

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
kennisgewing by ’n verkeerde adres afgelewer is, of waar die relevante tydperke soos
vermeld in artikel 130, nie verstryk het voor afdwinging van die kredietooreenkoms nie. 34 Vir
doeleindes van hierdie bespreking ontstaan die vraag uiteraard ook of die blote feit dat ’n
verbruiker nie ’n artikel 129(1)(a)-kennisgewing ontvang het wat aan hom versend is nie, per
se neerkom op nievoldoening deur die kredietverskaffer aan artikel 129(1)(a), wat die hof dan
verplig om ’n bevel ooreenkomstig artikel 130(4)(b) te maak. Indien wel, kan gevra word
watter stappe ’n hof dan sal gelas as dit blyk dat die rede waarom die verbruiker nie die
kennisgewing ontvang het nie, is dat die verbruiker byvoorbeeld besluit het om nie ’n
geregistreerde posstuk by die poskantoor af te haal nie.
’n Belangrike aspek van die kennisgewingsvereiste in artikel 129(1)(a) van die Kredietwet
wat nie in vorige kredietwetgewing voorgekom het nie, blyk egter uit die eiesoortige sanksie
vervat in artikel 130(4)(b): alhoewel die aflewering van die kennisgewing voor
afdwingingsverrigtinge verpligtend is as synde ’n statutêre voorvereiste wat deel vorm van
die kredietverskaffer se eisoorsaak, het nievoldoening daaraan nie tot gevolg dat
regsverrigtinge wat daarna ingestel is, nietig is nie. 35 Die feit dat die hof ’n diskresie het om
stappe ingevolge artikel 130(4)(b) te gelas waar die kredietverskaffer nie aan artikel 129(1)(a)
voldoen het nie, beteken dat die Kredietwet ’ningeboude veiligheidsmeganisme bevat wat
verseker dat ’n verbruiker wat beweer dat daar nie aan artikel 129(1)(a) voldoen is nie, wel ’n
geleentheid sal kry om te oorweeg of hy die opsies in die kennisgewing wil uitoefen, ongeag
die feit dat regsverrigtinge reeds ingestel is. Uiteraard behoort hierdie ingeboude beskerming
vir die verbruiker ook in ag geneem te word by die vraag oor wat die kredietverskaffer alles
moet doen om tot bevrediging van ’n hof te bewys dat hy die kennisgewing aan die
verbruiker afgelewer het.
3. Die kennisgewingsvereiste in relevante wetgewing voor die Kredietwet
J.M. Otto, wat allerweë beskou word as die voorste kenner van die Suid-Afrikaanse
kredietreg, het by verskeie geleenthede die hantering van die kennisgewingsvereiste in die
Suid-Afrikaanse kredietreg en ander relevante wetgewing omvattend uiteengesit. 36 Daar sal
dus in paragrawe 3 en 4 van hierdie bepreking volstaan word met die uiteensetting wat deur
Otto verskaf word.
Otto dui aan dat die vraag of kennisgewings aan ’n verbruiker wat agterstallig is met
betalings ingevolge ’n kredietooreenkoms, die verbruiker moet bereik, nie res nova is nie en
dat daar ’n lang ontwikkeling in ons wetgewing asook regspraak in dié verband is. Hy sit
hierdie ontwikkeling soos volg uiteen: 37
– Die Huurkoopwet 38 het vereis dat die verkoper ’n kennisgewing aan die koper moet
oorhandig of per geregistreerde pos na die koper stuur en dat ’n tydperk van 10 dae
moet verloop voordat die verkoper sekere remedies, soos die eis van versnelde
betalings of skadevergoeding, kan aanwend indien die skuldenaar nie sy kontrakbreuk
herstel het nie. 39
261

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
– Die Wet op die Verkoop van Grond op Afbetaling 40 het ’n gelyksoortige (maar nie
identiese) bepaling bevat met ’n tydperk van 30 dae. 41
– Die Wet op Vervreemding van Grond, 42 wat die Wet op die Verkoop van Grond op
Afbetaling vervang het, het eweneens bepaal (en bepaal steeds) dat ’n verkoper ’n
koper “in kennis” moet stel van sy versuim deur aan die koper ’n kennisgewing te
oorhandig of per aangetekende pos te stuur en ’n tydperk van 30 dae moet wag
voordat hy die kontrak mag kanselleer, ’n vervroegingsbeding (“acceleration clause”)
kan afdwing of skade kan eis indien die verkoper in sy versuim volhard.
– Artikel 11 van die Wet op Kredietooreenkomste, 43 die opvolger van die
Huurkoopwet en voorganger van die Kredietwet, het van ’n kredietgewer wat
teruggawe van goedere wou eis, verwag om ’n brief per geregistreerde pos aan die
kredietopnemer te versend ten einde hom in kennis te stel dat hy in gebreke is en aan
hom ’n tydperk van minstens 30 dae gun om sy verpligting na te kom.
Die vraag of die kennisgewings, soos voorgeskryf deur die verskillende stukke wetgewing
hierbo na verwys, hul bestemming moet bereik indien dit per pos afgestuur is, is in verskeie
sake vir beslissing voorgelê. 44 Onder die Huurkoopwet is beslis dat ’n kennisgewing wat nie
die koper bereik het nie, steeds doelmatig sal wees indien dit in ooreenstemming met die wet
gestuur is. 45 Hierdie beslissing was gebaseer op ’n wysiging van die Huurkoopwet deur die
Wysigingswet op Huurkoop. 46 Die Wet op die Verkoop van Grond op Afbetaling is egter tot
die teendeel vertolk en daar is beslis dat die woorde “kennis gee” (“inform”) in artikel 13(1)
van die wet bepaal dat die kennisgewing die koper moet bereik. 47 Hierdie beslissing is nie
deur die hof in Maharaj v Tongaat Development Corporation (Pty) Ltd 48 gevolg nie. Die
appèlafdeling het in die Maharaj-saak 49 egter die beskouing verkies dat die kennisgewing die
koper moet bereik, maar die hof het nie sy beslissing op die betekenis van inform gebaseer
nie.
Hierdie posisie (naamlik dat die kennisgewing die koper moet bereik) is in Holme v
Bardsley 50 gevolg, ’n saak wat ingevolge artikel 19 van die Wet op Vervreemding van Grond
beslis is. Artikel 19 van die Wet op Vervreemding van Grond het oorspronklik bepaal dat ’n
koper in die voorgeskrewe brief van sy versuim “informed” moet word. Hierdie posisie is
deur die Wysigingswet op Vervreemding van Grond 51 gewysig: die woord informed in die
Engelse teks van artikel 19 is deur die woord notified vervang in ’n klaarblyklike poging om
die ontvangs van die kennisgewing oorbodig te maak. 52
Otto het by geleentheid voorgehou dat die beslissing in Holme v Bardsley (wat beslis het dat
die kennisgewing die koper moet bereik) verkeerd is. 53 Hy het destyds aangedui dat dit nie as
’n volkome reël neergelê kan word dat ’n kennisgewing in alle omstandighede die verbruiker
moet bereik nie en voorgestel dat ’n kredietgewer aan die vereistes van die wetgewing
voldoen indien hy noukeurig die tegniese vereistes van ’n bepaalde artikel nagevolg het, selfs
al bereik die kennisgewing nie die kredietopnemer nie.
’n Volbank van die Witwatersrandse plaaslike afdeling (soos dit toe bekend gestaan het) het
in Marques v Unibank Ltd 54 met klaarblyklike goedkeuring na die sienswyse van Otto 55
verwys, op sterkte van die gelyksoortige bepaling in die Wet op Kredietooreenkomste, 56 en
262

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
die beslissing in Holme v Bardsley verwerp. In die Marques-saak is ’n kennisgewing kragtens
artikel 11 van die Wet op Kredietooreenkomste gestuur, maar die brief het onafgehaal
teruggekeer. Die hof beslis dat die kennisgewing nie noodwendig tot die kennis van die
kredietopnemer hoef te kom nie. 57 Holme v Bardsley is daarop ook verwerp en Marques v
Unibank Ltd is nagevolg in Van Niekerk v Favel 58 wat met ’n kennisgewing kragtens artikel
19 van die Wet op Vervreemding van Grond gehandel het. Die hof het beslis dat waar ’n
kennisgewing behoorlik versend is, dit nie die skuldenaar hoef te bereik nie. Die skuldenaar,
wat die adres bepaal waarna kennisgewings gestuur moet word, moet die risiko dra dat die
kennisgewing hom moontlik nie gaan bereik nie.
Otto beklemtoon dat die kruks is dat ’n hele reeks sake wat gehandel het met verskeie stukke
kredietwetgewing wat die Kredietwet voorafgegaan het, die beginsel vasgelê het dat ’n
kennisgewing wat behoorlik ingevolge bepaalde wetgewing versend is, nie ’n
kredietverskaffer hoef te bereik om doelmatig te wees nie.
4. Hantering van die kennisgewingsvereiste in die Kredietwet voor Sebola
Die beslissende vraag na die aanname van die Kredietwet was natuurlik of die howe
beslissings ingevolge ander kredietwetgewing sou navolg by hul uitleg en toepassing van
artikel 129(1)(a) van die wet. Volgens Otto moet die wet van nuuts af uitgelê word, maar
waar ander wetgewing met die wet vergelykbaar is, moet beslissings wat met sodanige
wetgewing gehandel het,ten minste ’n oorredende en moontlik selfs ’n beslissende rol speel.
Otto het reeds voor enige sake kragtens die Kredietwet beslis is, voorgestel dat die howe die
beslissing in Marques v Unibank Ltd moet navolg. 59
Volgens Otto is dit beduidend dat artikel 129(1)(a) van die wet die woorde “onder die
verbruiker se aandag bring” gebruik. 60 Hy het ook aangetoon dat die wet uitdruklik aan
verbruikers die keuse verleen om die wyse van aflewering vanuit verskeie opsies te kies (’n
reg wat nie voorheen bestaan het nie) en dat dit dus heeltemal redelik blyk te wees dat
verbruikers die risiko dra indien sodanige kennisgewings moontlik nie hul eindbestemming
bereik nie. 61
Otto verwys vervolgens na vier sake wat die aanloop tot die beslissing van die hoogste hof
van appèl in Rossouw voorafgegaan het,en die grootskaalse verwarring wat dit meegebring
het, illustreer. In al vier gevalle is die artikel 129(1)(a)-kennisgewings wel gestuur, maar om
een of ander rede nie deur die verbruikers ontvang nie. Die kritieke vraag was dus telkens wat
behoorlike voldoening aan artikel 129 behels.
In ABSA Bank Ltd v Prochaska t/a Bianca Cara Interiors, 62 klaarblyklik die eerste beslissing
rakende die aangeleentheid, het die hof beslis dat die Kredietwet radikaal van sy voorgangers
afwyk en op sterkte hiervan tot die gevolgtrekking gekom dat Marques nie meer in ons reg
toepaslik is nie. Die hof het opgemerk dat waar die Wet op Kredietooreenkomste 63 (wat die
Kredietwet voorafgegaan het) bloot vereis het dat kennis van versuim per geregistreerde pos
263

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
aan die kredietopnemer versend moet word, artikel 129 van die wet die kredietverskaffer
verplig om die versuim skriftelik onder die aandag van die verbruiker te bring. Waarnemende
regter Naidu is van mening dat die Kredietwet meer vir die beskerming van die verbruiker as
die kredietverskaffer gestruktureer en ontwerp is en dienooreenkomstig uitgelê moet word. In
hierdie saak het die kredietverskaffer die kennisgewing na ’n heeltemal verkeerde adres
gestuur en die beslissing kon volgens Otto eenvoudig hier afgesluit het. Die hof gaan egter
verder ten einde sy sienings uiteen te sit oor die vraag of die kennisgewing die verbruiker
moet bereik. Die hof dui aan dat die woorde “die verbruiker se aandag op die versuim te
vestig”, “verskaf kennisgewing” en “’n kennisgewing afgelewer” kumulatief ’n bedoeling
deur die wetgewer weerspieël om ’n verpligting op die kredietverskaffer te plaas wat baie
meer as die blote versending van die artikel 129(1)(a)-kennisgewing vereis. Gevolglik word
beslis dat daar van die kredietverskaffer vereis word om die versuim op so ’n wyse onder die
verbruiker se aandag te bring dat dit ’n hof tevrede sal stel wat behoorlike voldoening aan
artikels 129 en 130 van die wet oorweeg. Die hof beslis dat waar ’ndomicilium-adres deur die
verbruiker gekies is, die kredietverskaffer seker moet maak dat die adres waarheen die
kennisgewing gestuur word, in elke opsig met die domicilium-adres ooreenstem.
Hoewel die indruk geskep word dat die hof met die vraag na die nodigheid van daadwerklike
ontvangs gaan handel, is dit teleurstellend dat die hof nie spesifiek aandag gee aan die vraag
of die artikel 129(1)(a)-kennisgewing deur die verbruiker ontvang moet word om doelmatig
te wees nie. Die hof stel die saak sine die uit ten einde die kredietverskaffer ’n geleentheid te
gun om die vereistes van artikel 129(1)(a) na te kom.
Regter Wallis verwoord in Munien v BMW Financial Services (Pty) Ltd 64 ’n ander siening.
Die tersaaklikekennisgewing is per geregistreerde pos na die gekose domicilium-adres
gestuur, maar die verbruiker het dit nooit ontvang nie. Die verbruiker beweer dat aangesien
daar nie straataflewering van pos in die spesifieke woongebied was nie, geregistreerde pos na
sy domicilium hom nooit sou bereik het nie. Hy het bowendien ook die adres verlaat en op ’n
ander plek in die dorp gebly.
Die hof verwys met goedkeuring na Marques en volg vorige beslissings ten einde die
Kredietwet uit te lê. Die hof kom tot die gevolgtrekking dat die metode van aflewering deur
die definisie van afgelewer in die regulasies, eerder as die bepalings in artikel 65, voorgeskryf
word. 65 Daar word beslis dat ’n kennisgewing kragtens artikel 129(1)(a) “afgelewer” is indien
dit per geregistreerde pos gestuur is na ’n adres wat deur die verbruiker gekies is, ongeag of
die kennisgewing by daardie adres afgelewer kan word en ongeag of dit tot die verbruiker se
kennis kom. Regter Wallis wys uit dat die metodes van aflewering in die regulasies wyd
uiteenlopend is – naamlik aflewering per hand, geregistreerde pos, faks of e-pos – maar dat
dit in elke geval die versending van die dokument is wat aflewering daarstel. Die hof is dus
van mening dat die verbruiker wat die adres kies waarheen kennisgewings versend moet
word, die risiko dra indien die kredietverskaffer die kennisgewing gestuur het na die gekose
adres en op die wyse wat deur die verbruiker gekies is. Die kredietverskaffer het sodoende sy
plig nagekom en die verbruiker kan nie die feit dat die kennisgewing hom nie bereik het nie,
as ’n verweer opper nie.
264

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
In First Rand Bank Ltd v Dhlamini 66 kom die hof egter, na oorweging van beide die
Prochaska- en die Munien-beslissings, tot ’n ander gevolgtrekking as regter Wallis in
Munien. Hier is die kennisgewing wel na die korrekte adres, ’n straatadres wat deur die
verbruiker gekies is, gestuur, en alhoewel dit die poskantoor bereik het, het niemand die
verbruiker laat weet om dit af te haal nie. Die kennisgewing is daarna onafgehaal na die
versender teruggestuur. Die hof bepaal dat wanneer voldoening aan artikel 129(1)(a) oorweeg
word, die vraag nie na die woord “aflewer” in artikel 65 is nie, maar of die kredietverskaffer
die “versuim skriftelik tot die verbruiker se kennis gebring het”. Regter Murphy bevind
daarom dat regter Wallis in Munien ’n fout begaan het deur die twee begrippe met mekaar
gelyk te stel. Die hof beslis dat voldoening aan artikel 129(1)(a) vereis dat kennis van enige
versuim tot die verbruiker se daadwerklike aandag moet kom, en dat nienakoming die instel
van regsverrigtinge sal stuit, met die gevolg dat sodanige aksies voortydig sal wees. Die hof
vereenselwig hom met die siening in Prochaska, dat die wet bewustelik tot voordeel van die
verbruiker gestruktureer en ontwerp is. Die saak is vervolgens sine die kragtens artikel
130(4)(b) uitgestel en die kredietverskaffer is beveel om aan artikel 129(1)(a) te voldoen.
In Starita v Absa Bank Ltd 67 is beslis dat dit onjuis is om die definisie in die regulasies op
uitdrukkings in die wet toe te pas. Waarnemende regter Gautschi beslis dat geen oorweging
aan die definisie van delivered in die regulasies geskenk moet word wanneer artikels in die
wet uitgelê moet word nie. Die hof verwys na artikel 168 van die wet, wat met betekening
van dokumente handel, en kom tot die gevolgtrekking dat daar nie ’n beduidende verskil
tussen die woorde “afgelewer” en “beteken” is nie en dat artikel 168 daarom toepaslik is waar
’n kennisgewing “afgelewer” moet word. Dit hou in dat ’n kennisgewing onder andere
behoorlik beteken (afgelewer) sal wees indien dit per geregistreerde pos na die persoon se
mees onlangs bekende adres versend is. Volgens die hof word daar nie op enige van die
doelstellings van die wet inbreuk gemaak deur ’n kredietverskaffer toe te laat om ’n artikel
129(1)-kennisgewing per geregistreerde pos te stuur nie, en ook dat slegs bewys moet word
dat die kennisgewing behoorlik gestuur is op die wyse en na die presiese adres wat deur die
verbruiker vir sodanige doel gekies is. Die hof merk op dat om meer te verwag ’n te swaar las
op die kredietverskaffer plaas, iets wat na die hof se mening nie deur die wet vereis word nie.
Die kwessie rakende die wyse van aflewering van die artikel 129(1)(a)-kennisgewing het
uiteindelik in Rossouw v First Rand Bank Ltd 68 voor die hoogste hof van appèl gedien. Die
hof moes onder andere beslis wat die presiese metode van aflewering van die artikel
129(1)(a)-kennisgewing is, asook of dit nodig is dat sodanige kennisgewing die verbruiker
moet bereik.
Die hof verwys na artikel 65 van die Kredietwet en na die definisie van afgelewer in die
regulasies. Daar word opgemerk dat dit in die algemeen ontoelaatbaar is om regulasies wat
deur ’n minister geskep is, te gebruik as hulpmiddel om die bedoeling van die wetgewer in ’n
wet self vas te stel ongeag of die wet die regulasies insluit. Volgens die hof bly die vraag in
hierdie geval of die omskrywing in die regulasies die voorgeskrewe wyse is soos deur artikel
65(2) beoog word.
265

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die hof besluit egter dat die omskrywing van die woord afgelewer in die regulasies nie in ag
geneem moet word by die uitleg van die wyse waarop die artikel 129-kennisgewing
afgelewer moet word nie. Die hof dui aan dat aflewering van die artikel 129-kennisgewing
kragtens artikel 65(2) van die Kredietwet moet plaasvind en dat die verbruiker kan kies uit
die opsies in die artikel vermeld. Daar is verder bevind dat artikel 65(2) met artikel 96, wat
die adres vir aflewering voorskryf, saamgelees moet word. Die hof bevind dat aangesien die
wetgewer posaflewering in artikel 65(2) toelaat, aflewering per geregistreerde pos nie op
nienakoming van die bepalings van die artikel neerkom of op enige van die partye se regte
inbreuk maak nie en noem ook dat geregistreerde pos bowendien ’n meer betroubare metode
is. Die hof vind steun vir sy standpunt in die “catch-all”-bepalings van artikel 168 wat met
betekening van dokumente handel en wat volgens die hof in regskonteks met “aflewering van
dokumente” gelykgestel kan word. Die artikel beskou die versending van ’n dokument per
geregistreerde pos na ’n persoon se mees onlangs bekende adres as behoorlike betekening –
buiten as die wet anders bepaal. Die hof skenk verder aandag aan die woord versend en kom
met verwysing na The Shorter Oxford English Dictionary tot die gevolgtrekking dat die
woord nie ontvangs van versende items insluit nie. Die hof bevind dat die wetgewer se toegif
aan die verbruiker – die reg om die wyse van aflewering te kies – ’n verantwoordelikheid
meebring en onteenseglik dui op ’n bedoeling om die risiko van nie-ontvangs op die
verbruiker se skouers te plaas. Dus, waar ’n artikel 129-kennisgewing aan ’n verbruiker
versend word op die wyse deur die verbruiker kragtens artikel 65(2) gekies is, is
daadwerklike ontvangs van daardie kennisgewing die verbruiker se verantwoordelikheid.
5. Die meerderheidsuitspraak van die konstitusionele hof in Sebola
Die meerderheiduitspraak van die konstitusionele hof is deur regter Cameron gelewer. Die
feite van die saak was kortliks dat meneer en mevrou Sebola in November 2007 (dus na
inwerkingtreding van die Kredietwet) ’n huisleningsooreenkoms met Standard Bank
aangegaan het uit hoofde waarvan ’n bedrag van R1 312 500 aan hulle geleen en ’n verband
as sekuriteit oor hul huis geregistreer is. 69 In die huisleningsooreenkoms het die Sebolas die
verbandeiendom gekies as die adres waar kennisgewings en dokumente “in enige
regsverrigtinge” beteken moet word. 70 Bykomend daartoe het hulle ’n posadres in North
Riding, Johannesburg gespesifiseer as die posadres waar “briewe, state en kennisgewings”
afgelewer kan word. 71 Teen 2009 het die Sebolas agterstallig geraak met hul
verbandbetalings, en op 16 Maart 2009 het die bank ’n artikel 129(1)(a)-kennisgewing per
geregistreerde pos na hul North Riding-posbus gestuur. 72 Hulle het die voormelde
kennisgewing egter nooit ontvang nie, aangesien die posdienste die kennisgewing na die
verkeerde poskantoor herlei (“divert”) het. 73 Daarna het die bank dagvaarding teen die
Sebolas uitgereik 74 wat beteken is deur vashegting van ’n afskrif daarvan aan die gekose
domicilium. 75 Die bank het vervolgens vonnis teen die Sebolas gekry, en ’n lasbrief ter
beslaglegging op die verbandeiendom is op 17 November 2009 verkry. 76 Die Sebolas het
egter beweer dat hulle nooit die dagvaarding ontvang het nie 77 en eers van die vonnis te wete
gekom het nadat die bank die lasbrief vir eksekusie verkry het. 78 Hulle het daarna ’n aansoek
266

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
om tersydestelling van die vonnis gebring, 79 wat deur die hoë hof van die hand gewys is op
die basis dat bewys van versending van die artikel 129(1)(a)-kennisgewing deur die
kredietverskaffer na die korrekte gekose adres voldoening aan artikels 129(1) en 130(1)
daarstel. 80 Die Sebolas het toe appèl na ’n volbank aangeteken, maar dié hof het hom
gebonde geag aan die Rossouw-uitspraak wat intussen gelewer is en die appèl is van die hand
gewys. 81
Hierna het die Sebolas die konstitusionele hof genader. Volgens hierdie hof was die enigste
vraag ofdie Sebolas ’n verweer teen die bank se aksie sou hêindien die vonnis tersyde gestel
sou word. Volgens die hof hang dit af van die vraag of die bank aan artikels 129(1) en 130(1)
van die Kredietwet voldoen het voordat die aksie ingestel is. 82 Namens die Sebolas is voor
die konstitusionele hof aangevoer dat die hoë hof gefouteer het deur nie ’n doeldienende en
kontekstuele uitleg van artikel 129 te volg nie, 83 en dat artikel 129 konstitusioneel uitgelê
moes word in die lig van die Kredietwet se doelstellings. 84 Drie instellings is tydens die
aanhoor van die aangeleentheid deur die hof as amici curiae toegelaat, naamlik die Socio-
Economic Rights Institute of South Africa (SERI), 85 die Nasionale Kredietreguleerder 86 en
die Banking Association of South Africa (BASA). 87
Die hof beslis dat die kennisgewingsvereiste in artikel 129 nie in isolasie van artikel 130
verstaan kan word nie en wel om die volgende drie redes: 88
(a) Dit is onmoontlik om vas te stel wat ’n kredietgewer verplig en toegelaat word om
te doen sonder om beide bepalings te lees. Dus, terwyl artikel 129(1)(b) blyk die
aanvang van regsverrigtinge te verbied, maak artikel 130 dit duidelik dat waar aksie
ingestel is sonder voorafkennisgewing, daardie aksie nie nietig is nie 89 en die hof die
aangeleentheid moet verdaag en ’n gepaste bevel moet maak ten einde van die
kredietverskaffer te vereis om gespesifiseerde stappe te doen voordat die
aangeleentheid hervat (“resume”) kan word. 90 Die verbod op die instel van verrigtinge
is dus nie absoluut nie, maar bloot vertragend. Artikel 129 beskryf wat ’n
kredietverskaffer moet bewys (kennisgewing soos beoog) voordat vonnis verkry kan
word, terwyl artikel 130 uiteensit hoe dit bewys kan word (by wyse van aflewering). 91
(b)Die tweede oorweging is hoe die kennisgewingsvereiste self uitgedruk word in die
twee artikels. 92 Die hof wys uit dat beide artikels vereis dat kennis gegee word, maar
op uiteenlopende maniere. Artikel 129(1) bepaal dat regsverrigtinge nie begin mag
word voordat die kredietverskaffer die versuim onder die aandag van die verbruiker
bring nie (“draws the default to the notice of the consumer”), of voordat daar eers
kennis aan die verbruiker gegee is nie (“before first providing notice to the
consumer”). 93 Volgens die hof beweeg die woord notice hier tussen twee betekenisse:
die eerste keer wat dit gebruik word, beteken dit die aandag van die verbruiker, maar
die tweede keer verwys dit na die kennisgewing self. 94 Die eerste gebruik van die
woord notice vereis inderdaad dat die verbruiker die kennisgewing nie net moet
ontvang nie maar ook kennis daarvan moet neem. Artikel 130(1)(a), daarenteen,
gebruik slegs een van hierdie betekenisse van notice en laat hofverrigtinge toe indien
10 besigheidsdae verstryk het “sedert die kredietverskaffer ’n kennisgewing aan die
verbruiker afgelewer het soos beoog in artikel 129(1)”. 95 Volgens die hof vereis
artikel 130(1)(a) aflewering van die kennisgewing self soos beoog in artikel 129. 96
Dus, terwyl artikel 129 fokus op die verbruiker aan wie die kredietverskaffer kennis
267

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
moet gee en tot wie se aandag (“notice”) die inligting moet kom, dui artikel 130 aan
wat gedoen moet word om aan die vereiste van artikel 129 te voldoen, naamlik om ’n
kennisgewing “af te lewer” soos beoog in artikel 129. 97
(c) Indien artikel 129(1)(a) in isolasie gelees word, blyk dit ’n verpligting op te lê wat,
in isolasie gesien, onmoontlik kan blyk om aan te voldoen. Die hof merk op dat
artikel 129 inderdaad vereis dat die kennisgewing tot die verbruiker se aandag moet
kom, maar dat die kritieke vraag is hoe die wet van ’n kredietgewer vereis om hierdie
aspek te bewys. Die hof wys verder uit dat wat tot die kennis van ’n verbruiker
kom,byna altyd slegs aan hom of haar bekend sal wees en dat die kredietverskaffer dit
nooit direk sal kan bewys nie; om hierdie rede lê artikel 130 die verpligting aan die
kredietverskaffer op om die kennisgewing “af te lewer”. Volgens die hof vereis dit
van die kredietverskaffer om, waar afdwinging van die kredietooreenkoms aangevra
word, tot die bevrediging van die hof te bewys dat die kredietverskaffer ’n
kennisgewing aan die verbruiker afgelewer het soos in artikel 129 beoog word. 98
Die hof dui vervolgens aan dat alhoewel die kennisgewingsvereiste nie verstaan kan word
deur net op artikel 129 te fokus nie, dit nie afbreuk doen aan die beduidendheid van artikel
129 nie. 99 Volgens die hof sal die prosedures wat die wet daarstel vir toegang tot
skuldberading 100 en buitegeregtelike oplossing van geskille, ongetwyfeld hul kragtigste
impak hê “when the guillotine is about to fall”, en dit is juis op hierdie punt, voordat die
kredietverskaffer hom tot die hofproses wend, dat die wet daarop aandring dat die verbruiker
die voordeel van ’n kennisgewing moet hê. 101 Die hof meen dus dat hierdie “duidelike”
wetsoogmerk ’n beduidende invloed het op die betekenis wat aan afgelewer in artikel 130
gegee moet word. 102
Die hof merk voorts op dat om die betekenis van afgelewer te bepaal nie ’n maklike taak is
nie, aangesien dit nie in die wet omskryf word nie – ook nie in artikel 130 nie – en die
regulasies ook nie enige manier voorskryf vir “aflewering” soos beoog in artikel 130 nie. 103
Wat die kredietverskaffer dus moet doen om aan te toon dat dit ’n kennisgewing aan die
verbruiker afgelewer het soos beoog in artikel 129(1), moet bepaal word deur die “high
importance” van die artikel 129(1)(a)-kennisgewing in ag te neem teen die agtergrond van die
wet se ander bepalings wat aandui hoe aflewering moet geskied. 104 Die hof verwys dan na die
bepalings van artikels 65(1) en (2), 105 96 en 168. Volgens die hof word geeneen van hierdie
bepalings in uitdruklike terme op artikel 130 van toepassing gemaak nie maar blyk elkeen
“some bearing” te hê op die betekenis wat aan afgelewer in artikel 130 gegee moet word. 106
Dit is so omdat artikel 65(2) van toepassing is waar “geen metode vir aflewering van ’n
spesifieke dokument aan ’n verbruiker voorgeskryf is nie” (en geen metode is vir artikel 130
voorgeskryf nie); artikel 96(1) geld omdat die kennisgewing beoog in artikel 129 ’n “legal
notice” is vir doeleindes van die kredietooreenkoms; en artikel 168 is pertinent omdat dit
getiteld is “betekening van dokumente”. Hierby moet gevoeg word die feit dat artikel 130
“onlosmaaklik saamgesnoer” is met artikel 129, asook die spesiale statutêre belang van die
artikel. 107
Die hof dui dus aan dat, terwyl daar geen duidelike antwoord is op die betekenis van
afgelewer in artikel 130 nie, die wet tog leidrade verskaf ten opsigte van wat dit behoort te
268

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
beteken. 108 In hierdie verband dui artikel 65(2) eerstens daarop dat aflewering behels om die
dokument wat afgelewer moet word, op een of meer van die vermelde wyses aan die
verbruiker “beskikbaar” (“available”) te stel en dat een sodanige wyse gewone pos is. 109
Kumulatiefmet hierdie opsies moet die dokument ook aan die verbruiker afgelewer word “op
die manier gekies deur die verbruiker” uit die opsies in artikel 65(2)(a). 110
Die hof wys vervolgens daarop dat artikel 65 dus beoog dat aflewering geskied wanneer ’n
dokument aan die verbruiker “beskikbaar” gestel word per “gewone pos” 111 en dat
saamgestem word met die hoogste hof van appèl in Rossouw dat artikel 65(2) ook ’n
verbruiker se keuse van geregistreerde pos dek. 112 Die hof verklaar vervolgens: “But, the fact
that there is no practical means of proving that a notice sent by ordinary mail reaches the
addressee suggests that, for section 130 ‘delivery’ to be achieved, something more is needed.
At the very least, despatch of the section 129 notice must be effected by registered mail.” 113
Die hof dui verder aan dat dieselfde logika van toepassing is op artikel 96(1), wat aflewering
van ’n regskennisgewing vereis “by die adres” van die ander party “soos uiteengesit in die
ooreenkoms”: 114 aangesien bewys van daadwerklike aflewering by ’n gespesifiseerde adres
nie moontlik is nie, word daar ten minste versending per geregistreerde pos vereis vir
aflewering kragtens artikel 130. Dit blyk ook uit artikel 168, wat bepaal dat ’n dokument wat
ingevolge die wet beteken moet word, behoorlik beteken sal wees as dit “per geregistreerde
pos versend is aan daardie persoon se laasbekende adres”. 115 Dan verklaar die hof egter: 116
“However, the especial importance of the section 129 notice suggests that registered despatch
is not enough, and that something more may be required.” 117
Die hof dui vervolgens aan dat artikel 65(2), wat beoog dat aflewering per gewone pos kan
geskied, en artikel 168, wat bepaal dat versending per geregistreerde pos behoorlike
betekening van ’n kennisgewing daarstel, beide aandui dat “versending” per geregistreerde
pos beoog word vir aflewering vir doeleindes van die wet. 118 Artikel 96 vereis “aflewering by
die adres” uiteengesit in die ooreenkoms, maar aangesien die bepaling self die term aflewer
gebruik, wat nie in die wet omskryf word nie, moet na ander bepalings gekyk word om af te
lei wat aflewering moet behels. Dit blyk dat die aanduiding is dat “versending” per
geregistreerde pos inderdaad vereis word. 119
Die hof merk voorts op dat die hoogste hof van appèl in die Rossouw-saak die betekenis van
afgelewer hoofsaaklik verkry het uit die bepalings van artikel 65(2) en dui aan dat dit korrek
is dat hierdie bepaling die antwoord bied dat statutêre “aflewering” geskied deur
“versending”. 120
Volgens die hof verleen sodanige uitleg egter nie genoeg gewig aan die “particular setting”
van die vereiste in artikel 129 en die noue verband daarvan met artikel 130 nie. 121 Die hof dui
ook aan dat dit korrek is, soos opgemerk in Rossouw, dat artikel 65(2) uitdruklik waarde heg
aan die kommunikasiemetode “gekies deur die verbruiker uit die beskikbare opsies” in die
bepaling en dat daardie keuse verantwoordelikheid verg. 122 Aan die ander kant wys die hof
uit dat baie kredietverskaffers ’n standaardvorm gebruik wat aan die verbruiker baie min
keuses bied. 123 Gevolglik verklaar die hof: 124 “In addition, a fair reading of the statute
269

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
demands that the consequences ascribed to the consumer’s choice of communication method
be set off against the pivotal significance of the section 129 notice.”
Hierdie oorwegings noop die hof om tot die gevolgtrekking te kom dat die betekenis van
afgelewer in artikel 130 “cannot be extracted by parsing the words of the statute” en dat dit in
’n breër konteks gevind moet word – deur vas te stel wat die kredietgewer wat ’n
kredietooreenkoms wil afdwing, moet aantoon as bewys dat die artikel 129(1)(a)kennisgewing
inderdaad die verbruiker bereik het. 125 Die hof dui vervolgens aan, soos vroeër
ook uitgewys, dat die wet nie vereis dat die kennisgewing inderdaad tot die kennis van die
verbruiker moet kom nie, aangesien dit normaalweg onmoontlik sal wees, maar dat, gegewe
die “high significance” van die artikel 129-kennisgewing, die kredietverskaffer bewerings
moet maak wat die afdwingingshof tevrede sal stel dat die kennisgewing, op ’n oorwig van
waarskynlikheid, die verbruiker wel bereik het. 126
Gevolglik beslis die hof dat waar die kennisgewing gepos word, blote versending nie genoeg
is nie, aangesien die risiko van nie-aflewering van gewone pos te groot is. Geregistreerde pos
is dus noodsaaklik, want alhoewel selfs geregistreerde briewe kan wegraak, is daar ten minste
’n hoë graad van waarskynlikheid dat die meeste daarvan afgelewer sal word. 127 Die ongeluk
wat met die Sebolas se kennisgewing gebeur het, wys egter dat bewys van geregistreerde
versending nie genoeg is nie. 128 Die wet vereis dat die kredietverskaffer redelike stappe
(“reasonable measures”) moet doen om die kennisgewing tot die aandag van die verbruiker te
bring en om bewerings te maak wat die hof tevrede sal stel dat die kennisgewing die
verbruiker waarskynlik bereik het, soos vereis deur artikel 129(1). 129 Volgens die hof sal dit
dus normaalweg beteken dat die kredietverskaffer sal moet bewys dat die kennisgewing aan
die korrekte poskantoor afgelewer is. 130
In praktiese terme beteken dit dat die kredietverskaffer ’n naversendingsopsporingsuitdruk
(“track and trace record”) vanaf die webtuiste van die Suid-Afrikaanse Posdiens moet verkry
wat die versender van ’n geregistreerde posstuk in staat stel om die poskantoor te identifiseer
waar die brief arriveer. 131 Die kredietverskaffer se dagvaarding of besonderhede van
vordering moet dus beweer dat die kennisgewing aan die relevante poskantoor afgelewer is,
en dat daardie poskantoor in die normale gang van sake aflewering sou bewerkstellig het van
’n kennisgewingstrokie wat die verbruiker sou inlig dat ’n geregistreerde item beskikbaar
isom afgehaal te word. 132 Tesame met bewys dat die kennisgewing aan die korrekte posadres
afgelewer is, kan dit volgens die hof redelikerwys aanvaar word in die afwesigheid van
aanduiding tot die teendeel, en kan die kredietverskaffer “credibly aver” dat die
kennisgewing insake die arrivering van die brief die verbruiker bereik het en dat ’n redelike
verbruiker sou verseker het dat die item by die poskantoor afgehaal word. 133
Die hof brei op voormelde uit deur te verklaar dat die getuienis soos hierbo vereis,
normaalweg voldoende bewys sal daarstel van aflewering van die artikel 129(1)(a)kennisgewing
vir doeleindes van artikel 130. 134 Waar die kredietverskaffer verstekvonnis
verlang, sal die verbruiker se gebrek aan opposisie die afdwingingshof geregtig maak op die
gevolgtrekking dat die kredietverskaffer se bewering nie betwis word dat die kennisgewing
die verbruiker bereik het nie. 135
270

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die uitlatings wat die hof daarna maak ten opsigte van verdedigde hofverrigtinge is uiters
relevant en word woordeliks aangehaal: “If in contested proceedings the consumer asserts
that the notice went astray after reaching the post office, or was not collected, or not attended
to once collected, the court must make a finding whether, despite the creditor’s proven
efforts, the consumer’s allegations are true, and if so, adjourn the proceedings in terms of
section 130(4)(b).” 136
Die hof dui voorts aan dat BASA se argument dat die proses wat gevolg moet word om te
bewys dat die artikel 129(1)(a)-kennisgewing die regte poskantoor bereik het, nie
oorbeklemtoon moet word nie, 137 en dat die ekstra koste ’n gevolg is van ’n wetgewende
skema wat aan verbruikers ’n laaste kans wil verleen voordat afdwingingsprosedures die
valbyl op hulle laat val. 138 Gevolglik verklaar die hof dat hy aanvaar dat hierdie uitspraak die
koste van krediet kan verhoog en dat dit die sake van sowel kredietinstellings as verbruikers
sal affekteer, spesifiek verbruikers wat nuut is in die kredietmark. 139 Volgens die hof is dit
egter ’n sosiale las wat deur die spesifieke wetgewing opgelê word en die alternatief sou wees
om artikel 129 se belangrikheid te geringskat (“underplay”) en minder gewig te heg aan die
impak van die bewoording daarvan as wat daaraan geheg behoort te word. 140 Om net blote
versending van die artikel 129(1)(a)-kennisgewing te vereis, water egter die belang van die
kennisgewing in die statutêre opset af en gee te min krag aan dieduidelike bewoording van
die artikel, wat vereis dat die kennisgewing onder die aandag van die verbruiker moet kom. 141
Volgens die hof dra hierdie vereiste wel by tot koste betreffende die afdwingingsproses, maar
gee dit behoorlike erkenning aan die wetgewende meganismes wat ontwerp is om litigasie
onnodig te maak. Sodanige litigasie is sonder uitsondering wel duurder en kan rampspoedig
wees vir die verweerder, en dit is wat die wet se kennisgewingsvereiste probeer vermy. 142
Die hof kom dus tot die gevolgtrekking dat die verpligting wat artikel 130(1)(a) aan ’n
kredietverskaffer oplê om ’n kennisgewing aan die verbruiker af te lewer normaalweg
bevredig word deur bewys dat die kredietverskaffer die kennisgewing per geregistreerde pos
versend het na die adres gestipuleer deur die verbruiker in die ooreenkoms, en dat die
kennisgewing afgelewer is by die poskantoor van bedoelde ontvanger om daar afgehaal te
word. 143
Ten slotte som die hof sy uitspraak soos volg op: 144 Die vereiste dat ’n kredietverskaffer ’n
kennisgewing ingevolge artikel 129(1)(a) aan die verbruiker moet verskaf, moet verstaan
word in samehang met artikel 130 wat aflewering van die kennisgewing vereis. Die wet,
alhoewel dit geen duidelike betekenis van die term afgelewer verskaf nie, vereis dat die
kredietgewer wat ’n kredietooreenkoms wil afdwing, moet aanvoer en bewys dat die
kennisgewing aan die verbruiker afgelewer is. Waar die kredietgewer die kennisgewing pos,
sal bewys van geregistreerde versending na die adres van die verbruiker, tesame met bewys
dat die kennisgewing die toepaslike poskantoor bereik het vir aflewering aan die verbruiker,
in die afwesigheid van ’n teenoorgestelde aanduiding voldoende bewys van aflewering
daarstel. Indien die verbruiker in geopponeerde verrigtinge beweer dat die kennisgewing haar
nie bereik het nie, moet die hof die waarheid van die aanspraak vasstel,en indien dit waar is,
271

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
moet die hof ingevolge artikel 130(4)(b) die aangeleentheid verdaag en die stappe uiteensit
wat die kredietverskaffer moet doen voordat die aangeleentheid hervat mag word.
Volgens die hof hang dit wat die wet vereis, af van die vorm van kommunikasie wat die
kredietverskaffer gebruik. 145 Dus beslis die hof uiteindelik dat die Sebolas se appèl slaag. 146
6. Regspraak na Sebola
6.1 Nedbank Ltd v Binneman 147
In hierdie geval, wat ’n aansoek om verstekvonnis behels het en dus ongeopponeerd was, het
die kredietverskaffer’n opsporingsverslag soos beoog in die Sebola-saak bekom. 148 Die
verslag het aangedui dat die relevante posstuk versend is na die korrekte poskantoor en dit
bereik het, maar dat dit daarna aan die sender teruggestuur is. 149 Die hof moes gevolglik
beslis of die kredietverskaffer in sodanige omstandighede op verstekvonnis geregtig is. 150
Regter Griesel verwys na die beginsels in die Munien-en Rossouw-sake en dui aan dat hy niks
in die meerderheidsuitspraak in Sebola lees wat die beginsels in hierdie sake omvergewerp
het nie. 151 Al wat Sebola volgens hom gedoen het, was om uit te klaar dat “versending” per
se onvoldoende is en dat daar bykomend tot versending bewys moet word dat die
kennisgewing die toepaslike poskantoor bereik het. 152 Die hof is van mening dat dit nie
oombliklik duidelik is wat regter Cameron in Sebola bedoel het met die woorde “in die
afwesigheid van aanduiding tot die teendeel nie”, maar regter Griesel is van mening dat dit
nie vir doeleindes van die huidige uitspraak nodig is om oor die betekenis daarvan te
spekuleer nie. 153
In hierdie saak het die verweerder in ’n verbandooreenkoms toegestem tot kennisgewing per
geregistreerde pos. 154 Die beskikbare inligting het aangedui dat die artikel 129(1)(a)kennisgewing
per geregistreerde pos na die verbandeiendom versend is en dat dit inderdaad
die korrekte poskantoor bereik het. Gevolglik beslis regter Griesel in ooreenstemming met
die “settled authority”dat die eiser behoorlik aan die verbruiker kennis gegee het soos vereis
deur artikel 129(1) en dat die risiko van nie-ontvangs van sodanige kennisgewing daarom
vierkantig op die verweerder rus. 155 Die hof verwys voorts na ’n telefoniese gesprek wat met
die verweerder gevoer is waarin sy te kenne gegee het dat sy nie finansieel in ’n posisie is om
die balans te skik nie en dat sy nie die aansoek om verstekvonnis sou opponeer nie. 156
Volgens die hof bevestig dit dat die verweerder se versuim (om die artikel 129(1)(a)kennisgewing
by die poskantoor af te haal) opsetlik was en nie toe te skryf was aan
onvoldoende kennisgewing nie. 157 Gevolglik staan die hof die verstekvonnis teen haar toe.
6.2 Absa Bank Ltd v Mkhize 158
In hierdie saak het vier aansoeke om verstekvonnis voor waarnemende regter Olsen gedien.
Die verrigtinge was dus ongeopponeerd. In elkeen van die vier gevalle is opsporingsverslae
272

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
opgehandig wat aangetoon het dat die relevante artikel 129(1)(a)-kennisgewings die
toepaslike poskantoor bereik het, maar in drie van die vier gevalle is die artikel 129(1)(a)skrywe
as “onafgehaal” teruggestuur. 159 Absa het op grond van die meerderheidsuitspraak in
Sebola aangevoer dat bewys van aflewering aan die korrekte poskantoor voldoende was.
Volgens die hof moet twee vrae beantwoord word:
a. Mag die hof, in die lig van die meerderheidsuitspraak in Sebola, beslis dat daar
voldoening was aan artikel 129(1)(a) van die Kredietwet ten spyte van die feit dat
die kennisgewings wat kragtens daardie artikel gegee is, as “onafgehaal”
teruggestuur is?
b. Indien die hof beslis dat daar nievoldoening aan artikel 129 was nie, watter bevel
of aanwysings moet die hof dan ingevolge artikel 130(4)(b)(ii) van die wet maak
rakende stappe wat Absa moet doen voordat dit die soeke na vonnis mag hervat?
Die hof is voorsien van omvattende statistiek insake die skuldlas van Suid-Afrikaanse
verbruikers 160 en die aantal artikel 129(1)(a)-skrywes wat maandeliks deur Absa versend
word. 161 ’n Gedetailleerde beskrywing van hoe die geregistreerde-pos-stelsel werk, is ook aan
die hof verskaf. 162 Die hof het nie die beskrywing bevraagteken nie. Daaruit het dit geblyk
dat die bestemmingsposkantoor normaalweg ’n strokie aan die verbruiker stuur om hom in te
lig dat hy ’n geregistreerde posstuk moet afhaal. 163 Waar die pos onafgehaal bly, word ’n
tweede en finale afhaalkennisgewing aan die verbruiker gestuur. 164 Onafgehaalde
geregistreerde pos word na die sender teruggestuur indien dit vir 30 dae nadat dit
oorspronklik versend is, onafgehaal by die bestemmingsposkantoor gebly het. 165 Daar is aan
die hof uitgewys dat wanneer ’n posstuk as “onafgehaal” teruggestuur word, die poskantoor
nie in staat is om die rede vir die terugsending te verskaf nie (benewens om uiteraard aan te
dui dat dit onafgehaal is) en dat die poskantoor dus nie kan aandui of die ontvanger dalk die
adres verlaat het of bloot net versuim het om die posstuk af te haal nie. 166 Die enigste
uitsondering blyk te wees waar die ontvanger wel by die poskantoor aandoen, maar nadat hy
die skrywe gesien het, weier om dit te aanvaar. In daardie geval sal die opsporingsverslag die
woorde “geweier” bevat wanneer die item aan die sender teruggestuur word. 167
Die statistiek met betrekking tot onafgehaalde artikel 129(1)(a)-skrywes wat deur Absa
versend is, is sowel verbysterend as insiggewend, aangesien dit geblyk het dat tussen 50% en
70% van sodanige geregistreerde skrywes as onafgehaal aan die bank teruggestuur is. 168
Namens Absa is aangevoer dat die gedragspatrone van “distressed” verbruikers daarop dui
dat teen die tyd dat die artikel 129(1)(a)-skrywe ontvang is, die verbruiker reeds deeglik
bewus is van sy versuim en dat verbruikers doelbewus die afhaal van geregistreerde pos
vermy. 169
In die lig van voormelde kom die hof tot die slotsom dat gewone pos eintlik meer betroubaar
is as geregistreerde pos. 170
Na ’n oorsig van die relevante regspraak insake kennisgewings kragtens artikel 129(1)(a)
beslis die hof dat Sebola nie die beslissing in Rossouw bekragtig nie (naamlik dat die risiko
van nie-ontvangs by die verbruiker lê as gevolg van die feit dat die verbruiker die keuse het
273

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
met betrekking tot die wyse van aflewering, met die kwalifikasie dat in plaas van blote
versending daar nou ook bewys moet word dat die kennisgewing die korrekte poskantoor
bereik het). 171 Die hof maak vervolgens die volgende insiggewende opmerking: 172 “Given
how registered post works, the selection of that point in the process may very well have been
significant given the facts in Sebola, but in the ordinary case (where the letter reaches the
correct post office) the selection of that point in the process would be entirely arbitrary but
for the fact that the attainment of it can be proved. That seems to me to be no justification for
a finding that the legislature ordained that the credit provider‘s obligations under section
129(1) of the Act are discharged when the letter reaches the consumer’s post office.”
Die hof merk vervolgens op dat dit nie in staat is om die gevolgtrekking te bereik dat die
meerderheidsuitspraak in Sebola die hof toelaat om afdoende getuienis dat die artikel
129(1)(a)-kennisgewing nie die verbruiker of die verbruiker se adres bereik het, te ignoreer
nie. 173 Volgens die hof kan afgelei word dat die meerderheidsuitspraak in Sebola beslis het dat
daadwerklike (“actual”) kennisgewing aan die verbruiker inderdaad die standaard is wat
artikel 129(1) daarstel; 174 en voorts dat alles wat die hof in Sebola gesê het, gekwalifiseer
word deur ’n caveat dat positiewe bewys dat die kennisgewing nie die verbruiker bereik het
nie, enige gevolgtrekking troef op grond van die feite wat impliseer dat die kennisgewing die
verbruiker bereik het. 175 Die hof meen dus dat die Sebola-uitspraak nie ’n bekragtiging van
die beslissing in Rossouw isdat sodra dit bewys is wat “normaalweg” voldoende is, die vraag
of die kennisgewing inderdaad die verbruiker bereik het, irrelevant is nie. 176 Die hof merk
voorts op dat die doel van die getuienis soos vereis in Sebola is om die afdwingingshof
tevrede te stel dat die kennisgewing op ’n oorwig van waarskynlikheid die verbruiker bereik
het en verklaar dan: 177 “It is impossible to be so satisfied if one knows as a matter of fact the
notice did not reach the consumer because it was returned to the credit provider.”
Die hof merk verder op dat die verdaging ingevolge artikel 130(4)(b) plaasvind omdat ’n hof
besluit dat daar in ’n gegewe geval nie aan artikel 129(1)(a) voldoen is nie en maak dan die
volgende insiggewende stelling: 178 “If delivery to the consumer’s post office is compliance,
then it would not be open to the court, no matter the evidence tendered by the consumer, to
adjourn the case in terms of section 130(4)(b), as the enquiry into whether there had been
compliance with section 129(1) of the Act would be closed.”
Gevolglik beslis die hof dat in die drie gevalle waar die artikel 129(1)(a)-kennisgewing wel
die korrekte poskantoor bereik het, maar nie afgehaal is nie en dus aan Absa teruggestuur is,
daar nie aan die vereistes van artikel 129(1)(a) voldoen is nie. 179
Hierna poog die hof om ’n oplossing te vind vir die vraag watter stappe ingevolge artikel
130(4)(b) gelas moet word ten einde ’n redelike moontlikheid van voldoening aan artikel
129(1)(a) te bewerkstellig. 180
Aangesien die hof meen dat kennisgewing per geregistreerde pos waarskynlik nie suksesvol
gaan wees nie, stel die hof voor dat die artikel 129(1)(a)-kennisgewing per gewone pos na
sowel die gekose adres van die verbruiker as na alle “ander” adresse gestuur word,
byvoorbeeld die verbruiker se werksadres of die adres van ’n familielid. 181 Bykomend
274

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
daartoe vereis die hof dan ’n verdere poging tot aflewering per geregistreerde pos na die
verbruiker se gekose adres. 182 Die hof dui verder aan dat daar van enige van die alternatiewe
in artikel 65(2) gebruik gemaak kan word, en dui ten slotte aan dat betekening van die skrywe
deur die balju as ’n laaste uitweg gebruik moet word. 183 Hierna lê die hof “riglyne” neer met
betrekking tot die stappe wat ooreenkomstig artikel 130(4)(b) deur die kredietverskaffer
gedoen moet word, onder andere met betrekking tot die inhoud van die eedsverklaring ter
ondersteuning van versending per gewone pos en bewerings wat volgens die hof gemaak
moet word in die “nuwe” artikel 129(1)(a)-kennisgewing wat ingevolge artikel 130(4)(b)
versend moet word. 184 Die hof gelas dat die verweerder se aandag op die volgende gevestig
moet word:(a) die feit dat aksie alreeds teen die verweerder ingestel is, die relevante
saaknommer en die feit dat ’n aansoek om verstekvonnis sine die uitgestel is; (b) die huidige
agterstallige bedrag; en (c) die feit dat die verweerder se regte ingevolge die wet, en spesifiek
die regte beoog in artikel 129(1)(a), nie geraak word deur die feit dat die aksie reeds ingestel
is nie.
6.3 Absa Bank Ltd v Petersen 185
In hierdie saak het die verweerder aangevoer dat hy nie die artikel 129(1)(a)–kennisgewing
ontvang het nie en dat hy ook nie kan onthou dat hy ooit ’n “afhaalkennisgewing” van die
poskantoor ontvang het nie. 186 Die naversendingsopsporingsuitdruk het inderdaad aangedui
dat die verweerder nie die kennisgewing ontvang het nie. 187 Daaruit het dit geblyk dat die
betrokke geregistreerde item wel ontvang is by die poskantoor wat die area bedien waarin die
verweerder se domicilium adres geleë was, maar dat dit slegs ’n paar dae by daardie
poskantoor gehou is, waarna dit weer teruggestuur is aan die poskantoor vanwaar dit
oorspronklik versend is. 188
Regter Binns-Ward bevind dat die uitleg van die meerderheidsuitspraak in Sebola meer
versoenbaar is met die uitleg daarvan deur regter Griesel in Binneman as met die uitleg wat
deur waarnemende regter Olsen in Mkhize daaraan geheg is. 189 Volgens die hof blyk die
volgende uit die meerderheidsuitspraak in Sebola, soos uitgelê in Binneman: 190
a. Daar mag vermoed word dat wanneer ’n geregistreerde item die geadresseerde se
plaaslike poskantoor bereik, kennisgewing van die aankoms daarvan waarskynlik
deur sodanige poskantoor aan die verbruiker gegee sal word en dat ’n redelike
verbruiker die afhaal van die kennisgewing sal verseker.
b. Ergo dat die nie-afhaal van die item in die omstandighede op sigwaarde ’n
aanduiding van ’n onredelike onverskilligheid (“indifference”) deur die
geadresseerde is.
c. Dat die risiko van nie-ontvangs in die omstandighede waar die kredietverskaffer
“redelike stappe gedoen het om die kennisgewing tot die aandag van die
verbruiker te bring”, op die verbruiker is.
d. (d) In elk geval, dat ’n “vermoede-van-ontvangs-klousule” in ’n
kredietooreenkoms nie die vereistes van artikel 129 kan troef nie
Voorts maak die hof die volgende insiggewende stelling: 191 “What is strikingly absent from
his affidavit, however, is any indication as to what effect he could have used his rights in
275

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
terms of the provision, had he received the notice, or as to how he could use them now if the
court were to set aside the judgment and give directions in terms of s 130(4)(b) of the NCA of
the sort given in Mkhize.”
7. Bespreking
Die meerderheidsuitspraak van die konstitusionele hof in Sebola het verreikende implikasies
vir sowel kredietverskaffers as verbruikers. Dit verswaar die bewysplig van
kredietverskaffers arbitrêr en onnodig. Vanweë die kostelaag wat dit sodoende aan die
kredietafdwingingsproses toevoeg, bemoeilik dit ook toegang tot die kredietmark vir
voornemende kredietverbruikers. Dit hou ook in dat die koste-implikasies van verbruikers se
versuim om hul kredietskuld te betaal, deur betalende kredietverbruikers geabsorbeer moet
word.
Wat dadelik vreemd opval aan die meerderheidsuitspraak in Sebola, is dat die hof, afgesien
van ’n kort verwysing na die beslissing in Rossouw en ’n oorsig van die rede waarom die
Kredietwet daargestel is, geensins na vorige of ander relevante wetgewing en regspraak
verwys waarin spesifieke kennisgewingsvereistes onder die loep geneem is nie. 192
Akademiese bydraes waarin die kennisgewingsvereiste in artikel 129(1)(a) spesifiek in diepte
aangespreek word, is skynbaar ook nie oorweeg nie, aangesien geen melding daarvan gemaak
word nie. Buiten om Otto uit konteks aan te haal oor die Kredietwet wat “’n skoon breuk met
die verlede daarstel en min ooreenkoms met sy voorgangers toon”, 193 verwys die hof (wat
duidelik toegang gehad het tot Otto se omvattende hantering van die kennisgewingsvereiste,
aangesien dit in dieselfde boekverskyn as waaruit die hof Otto se voormelde stelling aanhaal,
naamlikThe National Credit Act Explained 194 ) glad nie na Otto se mening insake die
kennisgewingsvereiste in artikel 129(1)(a) nie.Uit Otto se bespreking sou die hof inderdaad
agtergekom het dat die kennisgewingsvereiste, spesifiek die antwoord op die vraag of die
verbruiker ’n artikel 129(1)(a)-kennisgewing moet ontvang ten einde voldoening aan die
kennisgewingsvereiste daar te stel, inderdaad een van die “min gevalle” is wat ooreenkomste
met die Kredietwet se voorgangers toon. Soos wat later in hierdie bespreking aangetoon
word, is die uitleg van die kennisgewingsvereiste waarvoor Otto betoog, en wat deur die
hoogste hof van appèl in Rossouw voorgestaan is, naamlik dat waar kennisgewing volgens
die keuse van die verbruiker per geregistreerde pos geskied, versending per geregistreerde
pos voldoende is en die risiko vir nie-aflewering van die kennisgewing op die verbruiker se
skouers rus, aangesien die verbruiker die wyse van versending gekies het, te verkies is,
aangesien dit inderdaad behoorlik gevolg gee aan die bedoeling van die wetgewer om die
regte van kredietverskaffers en verbruikers te balanseer.
’n Belangrike aspek om deurentyd in gedagte te hou is dat die hof in die Sebola-saak wel
deeglik besef dat daar nie van ’n kredietverskaffer vereis kan word om te bewys dat die
verbruiker die kennisgewing inderdaad (“actually”) ontvang en gelees het nie, aangesien die
hof verklaar: 195 “What has come to the attention of a consumer will almost always be known
only to him or to her. No means of direct proof lies within the reach of a credit provider who
276

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
wishes to enforce an agreement. It is for this reason that section 130 imposes on the credit
provider the obligation to ‘deliver’ the notice.” Ten spyte van die duidelike bepaling van die
wet dat die artikel 129(1)(a)-kennisgewing “afgelewer” moet word ten einde voldoening aan
artikel 129(1)(a) daar te stel, besluit die hof egter dat waar, soosindie onderhawige
geval,sodanige aflewering per geregistreerde pos geskied het, versending van die
kennisgewing ooreenkomstig die voorskrifte van die wet nie voldoende is nie. Volgens die
hof beïnvloed die doel van die wet, dat buitegeregtelike oplossing van geskille gepoog moet
word voordat die “afdwingingsvalbyl” val, die betekenis van aflewer beduidend. 196 Om
hierdie rede dui die hof aan dat die “especial importance” van die artikel 129(1)(a)kennisgewing
suggereer dat geregistreerde versending nie genoeg is nie, maar dat “iets meer”
vereis mag word. 197
Volgens die hof vereis die wet dat “redelike maatreëls” deur die kredietverskaffer getref moet
word om seker te maak dat die kennisgewing tot die aandag van die verbruiker kom en moet
die kredietverskaffer bewerings maak wat ’n hof tevrede sal stel dat die kennisgewing die
verbruiker waarskynlik bereik het. 198 Die hof gaan dan egter en kies as sogenaamde “redelike
maatreël” ’n arbitrêre afsnypunt wat sal dien as bewys dat die kredietverskaffer die aspekte
vermeld in artikel 129 by wyse van aflewering onder die aandag van die verbruiker gebring
het. Sodanige arbitrêre afsnypunt is die bewys, by wyse van
’nnaversendingsopsporingsuitdruk, dat die artikel 129(1)(a)-kennisgewing by die korrekte
poskantoor ontvang is, vanwaar die verbruiker dit kan afhaal. ’n Mens kan begrip daarvoor hê
dat die hof hierdie afsnypunt aangegryp het gegewe dat die Sebolas se nie-ontvangs van die
kennisgewing veroorsaak is deur die posdienste wat die kennisgewing foutiewelik na die
verkeerde poskantoor herlei het. Die probleem bly egter steeds, soos ook uitgewys in Mkhize,
dat hierdie afsnypunt absoluut arbitrêr is: dit word nêrens deur die Kredietwet voorgeskryf
nie en die blote feit dat ’n kennisgewing by die korrekte poskantoor aangekom het, dra niks
meer by tot die bewys dat dit onder die aandag van die verbruiker gekom het as die feit dat
die kennisgewing aanvanklik per geregistreerde pos versend is nie. Net so moontlik as wat dit
is dat ’n kennisgewing wat per geregistreerde pos versend word, per ongeluk na die verkeerde
adres gestuur word, net so moontlik is dit dat ’n kennisgewing wat by die korrekte poskantoor
aankom, nooit onder die verbruiker se aandag kom nie. Die redes kan uiteenlopend wees: die
poskantoor het dalk nie die verbruiker verwittig om die kennisgewing af te haal nie, of die
verbruiker woon nie by die gegewe adres nie, of is siek of uitstedig, of het die kennisgewing
nie kom afhaal nadat die poskantoor aangedui het dat daar ’n geregistreerde posstuk is wat
afgehaal moet word nie, of het wel by die poskantoor aangedoen en die posstuk gesien, maar
geweier om dit te aanvaar, en nog vele meer redes.
Die wetgewer is nie naïef nie en het duidelik besef dat dit nie moontlik is om van
kredietverskaffers te verwag om bewys te lewer van daadwerklike ontvangs van die artikel
129(1)(a)-kennisgewing nie. Dit is immers ’n bekende uitlegbeginsel dat die wetgewer
doelmatige en doeldienende wetsbepalings wil maak. 199 Lex non cogit ad impossibilia. 200 As
dit nie die geval was nie, sou die wet nie vir so ’n legio maniere voorsiening gemaak het
waarop die kennisgewing by die verbruiker “afgelewer” kan word nie en sou die wet heel
moontlik bepaal het dat die artikel 129(1)(a)-kennisgewing, gegewe die “especial
277

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
importance” daarvan, persoonlik aan die verbruiker afgelewer moet word. Alternatief, indien
die wetgewer die “bewysbedoeling” gehad het wat die hof aan hom toedig, sou die
voorsiening vir aflewering per geregistreerde pos ’n kwalifikasie gehad het wat daarop
neerkom dat bewys moet word dat die geregistreerde posstuk die korrekte poskantoor bereik
het. Die wet bevat geen sodanige aanduiding nie. Die poskantoor is in elk geval nie die adres
soos vereis in artikel 96 waarheen die artikel 129(1)(a)-kennisgewing volgens die wet gestuur
moet word nie. Wat die hof probeer bewerkstellig met die gekose bewysafsnypunt, is om ’n
nuwe arbitrêre bewyslas ten koste van die kredietverskaffer tot die kennisgewingsproses toe
te voeg waardeur die kredietverskaffer in werklikheid die waghond van die Suid-Afrikaanse
posdiens word.
Versending per geregistreerde pos van ’n artikel 129(1)(a)-kennisgewing is immers ’n
redelike maatreël wat deur die wetgewer (wat geregtig is om aan te neem dat die Suid-
Afrikaanse posdiens effektief is en geregistreerde pos vir kennisgewingsdoeleindes in vele
ander wette gebruik) daargestel is ten einde die kennisgewing onder die aandag van die
verbruiker ooreenkomstig die voorskrifte van die wet te bring. Dit is juis omdat die wetgewer
voorsien het dat voldoening aan die kennisgewingsvereiste problematies kan wees, aangesien
sommige kredietverskaffers dit kan verontagsaam of die kennisgewing foutief kan wees of dit
na die verkeerde adres gestuur word of na die verkeerde poskantoor, dat die belange van die
verbruiker beskerm word deur die remediërende bepalings van artikel 130(4)(b). Daar is dus
dubbele beskerming vir die verbruiker ingebou in artikel 129(1)(a). Eerstens vereis die
wetgewer dat die kennisgewing aan die verbruiker afgelewer moet word. Tweedens word die
verbruiker ’n verdere geleentheid gegun om sodanige kennisgewing te kry op ’n manier wat
die hof gelas, as die kredietverskaffer nie aan die kennisgewingsvereiste voldoen het nie.
Artikel 130(4)(b) is dus die beskermingsvangnet vir die verbruiker in geval van
nievoldoening deur die kredietverskaffer aan artikel 129(1)(a).
Voorts moet daarop gelet word dat die hof versending per gewone pos, wat een van die
opsies is wat ’n verbruiker kragtens artikel 65(2) kan kies as wyse waarop dokumente aan
hom afgelewer moet word, as metode vir aflewering van die artikel 129(1)(a)-kennisgewing
afskiet, aangesien die risiko van nie-aflewering van ’n gewone posstuk volgens die hof te
groot is. 201 Gevolglik meen die hof versending van sodanige kennisgewing per geregistreerde
pos is essensieel. 202 Vanuit ’n bewysoogpunt is hierdie standpunt uiteraard sinvol, maar dit is
nie wat die Kredietwet artikel 65(2) – wat volgens die hof die basisartikel is waaruit die
wyses van aflewering blyk – bepaal nie, en die hof is in effek besig om wetswysigend op te
tree.
Daar moet ook in gedagte gehou word dat die Sebola-uitspraak basies net met kennisgewing
per geregistreerde pos as wyse van aflewering van die artikel 129(1)(a)-kennisgewing
gehandel het. Die hof het egter aangedui 203 dat dit wat bewys moet word, afhang van die
metode van aflewering wat die verbruiker (ingevolge artikel 65(2)) kies. Daar kan dus gevra
word hoe ver die voldoeningsbewyslas sal strek waar ’n verbruiker gekies het om die
kennisgewing per e-pos of faks te ontvang. Kredietverskaffers wat hierdie twee metodes van
kennisgewing volgens die keuse van die verbruiker gebruik, het tans geen sekerheid oor die
278

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
bewysafsnypunt wat die hof tevrede sou stel dat hulle aan die kennisgewingsvereiste soos
beoog in artikel 129(1)(a) voldoen het nie. Sodanige bewysafsnypunt sal uiteraard verskil van
die afsnypunt in Sebola, gegewe dat die poskantoor nie betrokke is by faks- of e-posversending
nie. Sou blote versending egter, soos deur Otto voorgestel en in Rossouw bevind
is, voldoening aan artikel 129(1)(a) daarstel, is die afsnypunt vir al die vorme van aflewering
dieselfde.
Die hoofpunt van kritiek teen die uitspraak is egter dat dit verwarrend is, aangesien dit
teenstrydighede bevat wat dit moeilik maak om agter te kom presies wat die hof beslis het oor
voldoening aan die kennisgewingsvereiste in artikel 129(1)(a).Die hof bevind 204 dat ’n
kredietverskaffer moet beweer dat die kennisgewing aan die relevante poskantoor afgelewer
is éndat die poskantoor in die normale gang ’n strokie sou aflewer wat die verbruiker inlig dat
’n geregistreerde item afgehaal moet word. Dan mag aangeneem word, én “the credit
provider may credibly aver”, dat kennisgewing van die posstuk se aankoms die verbruiker
bereik hetén dat ’n redelike verbruiker die posstuk sou afhaal. 205 In effek moet die
kredietverskaffer dus vier nuwe bewerings maak en nie bloot net beweer dat die
opsporingsrekord aantoon dat die posstuk die korrekte poskantoor bereik het nie.
Die hof onderskei voorts tussen ongeopponeerde en geopponeerde verrigtinge. Volgens die
hof sal die voormelde vier bewerings, uiteraard tesame met bewys van die artikel 129(1)(a)skrywe,
die geregistreerde-pos-strokie en die opsporingsrekord voldoende bewys daarstel van
aflewering van die artikel 129(1)(a)-kennisgewing ooreenkomstig artikel 130. 206 Waar die
kredietverskaffer dan verstekvonnis aanvra, sal die verbruiker se gebrek aan opposisie die
afdwingingshof geregtig maak om aan te neem dat die kredietverskaffer se bewering dat die
kennisgewing die verbruiker bereik het, nie betwis word nie. 207 Daar word nie spesifiek deur
die hof van die kredietverskaffer vereis om aan te dui of die kennisgewing as onafgehaal
teruggestuur is nie.
Waar die verbruiker egter in geopponeerde verrigtinge beweer dat die kennisgewing verlore
(“astray”) geraak het nadat dit die korrekte poskantoor bereik het, of dat dit nie afgehaal is
nie, of dat daar nie aandag aan geskenk is nadat dit afgehaal is nie, dan móét die hof ’n
bevinding maak of die verbruiker se bewerings waar is,ten spyte van die kredietverskaffer se
bewese pogings, en indien wel, die verrigtinge ooreenkomstig artikel 130(4)(b) verdaag. Die
ongemaklike gevolgtrekking is dus dat die hof, indien hy bevind dat die verbruiker se
bewerings waar is, vanweë die gebruik van die woord “moet”, nie ’n diskresie het om te
oorweeg of artikel 130(4)(b)-stappe gepas is nie. By geopponeerde verrigtinge word die
konsep van die “redelike verbruiker” dus buite rekening gelaat, aangesien enige skuld wat die
verbruiker kan hê aan nievoldoening aan die kennisgewingsvereiste in artikel 129(1)(a),
klaarblyklik nie in ag geneem word nie. 208
Soos reeds aangedui, is die doel van die kennisgewingsvereiste in artikel 129(1)(a) dat dit
onder die verbruiker se aandag gebring moet word dat hy in versuim is ten aansien van die
betrokke kredietooreenkoms en dat daar sekere geskilbeslegtingsopsies is wat hy kan volg om
’n geskil ten aansien van die kredietooreenkoms op te los of om ’n plan te maak om betalings
ingevolge die kredietooreenkoms op datum te bring en sodoende dalk kan probeer om die
279

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
situasie te vermy waar die kredietverskaffer die hof nader vir afdwinging. Verdere
beskerming ten opsigte van die kennisgewingsvereiste word verleen deur die meganisme van
artikel 130(4)(b) wat in werking gestel word deur die nievoldoening deur die
kredietverskaffer aan artikel 129(1)(a). Waar die kredietverskaffer byvoorbeeld nie aan
artikel 129(1)(a) voldoen nie omdat die kennisgewing na die verkeerde adres gestuur word en
uiteraard nie tot die aandag van die verbruiker kon kom nie, is dit dus duidelik dat die hof nie
’n diskresie het nie en die bepalings van artikel 130(4)(b) moet navolg. Waar die artikel
129(1)(a)-kennisgewing weggeraak het nadat dit die poskantoor bereik het, sonder dat die
kredietverskaffer of verbruiker daaraan skuld gehad het, is dit ook duidelik dat die
kennisgewing nie tot die verbruiker se aandag kon gekom het nie en dat daar dus
nievoldoening aan artikel 129(1)(a) was nie. Sodanige nievoldoening is egter nie toe te skryf
aan die optrede van die kredietverskaffer nie en die sneller wat die artikel 130(4)(b)meganisme
in werking stel, ontbreek dus. Dit lyk egter of die hof in Sebola, wat vereis dat die
kredietverskaffer moet bewys dat die kennisgewing die korrekte poskantoor bereik het,
impliseer dat die risiko vir die nie-ontvangs van die kennisgewing nie in so ’n geval aan die
verbruiker toegedig kan word nie, bloot op grond daarvan dat die verbruiker die wyse van
aflewering gekies het; die oplossing ook in sodanige geval is dat die hof verdere stappe
ooreenkomstig artikel 130(4)(b) moet gelas om voldoening aan die gemelde artikel te probeer
bewerkstellig.
Daar kan egter nie met hierdie standpunt saamgestem word nie, aangesien die verbruiker die
metode van aflewering gekies het en daarmee saam ook die risiko dat sodanige metode nie
altyd effektief sal wees nie.
Waar ’n verbruiker egter nie ’n geregistreerde posstuk afhaal nie, kan sodanige versuim nie
per se voor die deur van die kredietverskaffer gelê word nie. ’n Verbruiker kan tog nie bloot
beweer dat die artikel 129(1)(a)-kennisgewing nie tot sy aandag gekom het nie omdat dit nie
afgehaal is nie. Uiteraard moet die verbruiker tog aandui hóékom die kennisgewing nie
afgehaal is nie, byvoorbeeld dat die poskantoor hom nooit ingelig het dat hy ’n geregistreerde
posstuk moet afhaal nie, of dat hy siek was of in die buiteland was en so meer. Indien dit
duidelik is dat die verbruiker nie skuld daaraan gehad het dat die posstuk nie afgehaal is nie,
behoort die kwessie opgelos te word deurdat artikel 130(4)(b)-stappe ter voldoening aan die
kennisgewingsvereiste gelas word ooreenkomstig die beginsels geïmpliseer in Sebola. Waar
die verbruiker nie redes kan aanvoer waarom hy nie die posstuk afgehaal het nie, is die mees
waarskynlike afleiding dat hy ontvangs van die artikel 129(1)(a)-kennisgewing wou vermy en
kan daar gevra word waarom die kredietverskaffer dan gepenaliseer moet word vir die
verbruiker se onredelike versuim.
Nóg meer onrusbarend is die hof se stelling dat waar die verbruiker beweer dat die
kennisgewing afgehaal is, “but not attended to” en die hof bloot bevind datdie bewering
waaris, moet die hof die verrigtinge ingevolge artikel 130(4)(b) verdaag. Dit is wel moontlik
dat ’n verbruiker byvoorbeeld ’n artikel 129(1)(a)-kennisgewing kan afhaal en voordat hy dit
lees, daar iets gebeur wat veroorsaak dat hy nie daaraan aandag kan skenk nie, byvoorbeeld
dat hy in ’n motorongeluk beland of dat iemand die brief per ongeluk in die asblik gooi. ’n
280

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Verbruiker kan egter nie bloot beweer hy het die geregistreerde posstuk afgehaal en toe nie
aandag daaraan geskenk nie, en cadit quaestio. Redes moet tog aangevoer word waarom hy
nie, soos ’n mens van ’n redelike verbruiker sou verwag, aandag aan die skrywe geskenk het
nie. Deur die indruk te skep 209 dat ’n verbruiker in geopponeerde verrigtinge bloot net kan
kom en beweer dat ’n posstuk nie afgehaal is nie of dat dit afgehaal is, maar “not attended
to”, gee die hof ’n carte blanche aan verbruikers om artikel 129(1)(a) te misbruik. In effek
fasiliteer die hof die verbruiker se versuim en gee aan die verbruiker ruimte om dit vir die
kredietverskaffer onmoontlik te maak om aan artikel 129(1)(a) te voldoen. Waar dit die
verbruiker se eie skuld of vermydingstaktiek is wat veroorsaak dat die kennisgewing nie tot
sy aandag kon kom nie, kan dit tog nie ’n gevolgtrekking regverdig dat diekredietverskaffer
nie aan artikel 129(1)(a) voldoen het nie. Dit is dan juis die verbruiker wat voldoening
onmoontlik maak en daar kan dan gevra word wat die hof wil probeer bereik deur
ooreenkomstig artikel 130(4)(b) te gelas dat die kredietverskaffer stappe moet doen om aan
artikel 129(1)(a) te voldoen. Dit kon tog nooit die bedoeling van die wetgewer gewees het om
’n kredietverskaffer vir wie dit deur die verbruiker onmoontlik gemaak is om aan die
kennisgewingsvereiste in artikel 129(1)(a) te voldoen nogtans by wyse van artikel 130(4)(b)
tot voldoening te probeer verplig nie. In so ’n geval behoort die argument eerder te wees dat
die feit dat die verbruiker dit vir die kredietverskaffer onmoontlik maak om aan artikel
129(1)(a) te voldoen, fiktiewe vervulling van die kennisgewingsvereiste daarstel en dat
artikel 130(4)(b) nie in werking gestel word nie. 210
Daar kan in elk gevra word watter tipe stappe ’n hof sou beoog om te gelas waar ’n
verweerder bloot beweer dat die geregistreerde posstuk nie afgehaal is nie of dat dit wel
afgehaal is maar dat daar nie aandag daaraan geskenk is nie. Die hof in Sebola verskaf nie ’n
antwoord op hierdie vraag nie. Watter waarborg het ’n hof dat die stappe wat dit voorstel,
enigsins meer effektief gaan wees as die stappe wat die kredietverskaffer reeds gedoen het en
dat die verweerder wat aflewering van ’n geregistreerde posstuk vermy het, nie wéér bloot
kennisgewing ooreenkomstig artikel 129(1)(a) gaan vermy nie? Dit is ’n welbekende feit dat
verbruikers selfs persoonlike betekening van ’n item deur die balju kan vermy. Om
oorbeskermingvan ’n onredelike verbruiker wat versuim om ’n artikel 129(1)(a)kennisgewing
af te haal of daaraan aandag te skenk nadat dit afgehaal is, sonder enige
verdere ondersoek as basis te beskou om hofverrigtinge te verdaag sodat daar weer kennis
aan die verbruiker gegee kan word en hy dan nog die geleentheid het om te besluit of hy die
voorstelle soos in die kennisgewing uiteengesit wil aanvaar en daarop wil reageer, is niks
anders as ’n vrugtelose poging wat geen reg laat geskied aan artikel 130(4)(b) of die
sogenaamde balans wat die Kredietwet tussen die belange van verbruikers en
kredietverskaffers beoog nie.
Die verwarring oor die hof se eintlike uitspraak word vererger deur ’n klaarblyklike
teenstrydigheid tussen paragrawe 79 en 87. In laasgenoemde opsommende paragraaf verklaar
die hof dat waar die kredietverskaffer die kennisgewing pos, bewys van geregistreerde
versending na die adres van die verbruiker tesame met bewys dat die kennisgewing die
toepaslike poskantoor bereik het vir aflewering aan die verbruiker, in die afwesigheid van
teenstrydige aanduiding genoegsame bewys van aflewering sal daarstel. Indien die verbruiker
281

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
egter in geopponeerde verrigtinge beweer dat die kennisgewing haar nie bereik het nie, moet
die hof die waarheid van die bewering vasstel. Indien die hof dan bevind dat die
kredietverskaffer nie aan artikel 129(1)(a) voldoen het nie, moet hy die verrigtinge
ooreenkomstig artikel 130(4)(b) verdaag en die stappe uiteensit wat die kredietverskaffer
moet doen voordat die aangeleentheid hervat kan word. Paragraaf 79, daarenteen, vereis, soos
hierbo uitgewys, bloot dat die hof moet bevind of die bewerings wat die verbruiker maak,
waar is en dat die hof dan, indien dit waar is, die aangeleentheid moet verdaag en die stappe
ooreenkomstig artikel 130(4)(b) moet gelas. Daar word geen melding gemaak dat die hof
sodanige stappe kan gelas slegs as bevind word dat die kredietverskaffer nie aan artikel
129(1)(a) voldoen het nie en daar word pertinent verklaar: “despite the credit provider’s
proven efforts”.
Waar die hof sy beslissing in paragraaf 87 opsom, verskil dit egter beduidend van wat in
paragraaf 79 gesê is. In paragraaf 87 verklaar die hof dat waar die kredietverskaffer die
kennisgewing pos, bewys van geregistreerde versending na die adres van die verbruiker,
tesame met bewys dat die kennisgewing die toepaslike poskantoor vir aflewering bereik het,
in die afwesigheid van enige teenstrydige aanduiding voldoende bewys van aflewering sal
daarstel. Indien die verbruiker in geopponeerde verrigtinge beweer dat die kennisgewing haar
nie bereik het nie, moet die hof die waarheid van die aanspraak vasstel. As die hofbevind dat
die kredietverskaffer nie voldoen het aan artikel 129(1)(a) nie, moet die hof kragtens artikel
130(4)(b) die aangeleentheid verdaag en die stappe uiteensit wat die kredietverskaffer moet
doen voordat die aangeleentheid hervat mag word. Waar die hof dus in paragraaf 79 by
geopponeerde verrigtinge waar die verbruiker beweer dat die kennisgewing weggeraak het, of
nie afgehaal is nie, of afgehaal is maar nie aandag aan geskenk is nie, ’n bevinding moet
maak of die verbruiker se bewerings waar is en indien wel,die verrigtinge kragtens artikel
130(4)(b) moet verdaag, verklaar die hof dus in teenstelling daarmee in paragraaf 87 dat die
hof die waarheid van die aanspraak dat ’n kennisgewing ’n verbruiker nie bereik het nie,
moet vasstel en indien dit bevind dat die kredietverskaffer nie aan artikel 129(1)(a) voldoen
het nie, moet die hof die aangeleentheid verdaag en die stappe uiteensit wat die
kredietverskaffer moet doen voordat die aangeleentheid hervat mag word. Dus, waar die hof
oënskynlik volgens paragraaf 79 bloot op grond van die waarheid van ’n aanspraak deur die
verbruiker dat ’n kennisgewing nie ontvang is nie, die beskermingsmeganisme van artikel
130(4)(b) in werking mag stel sonder ondersoek na die vraag of die nie-ontvangs van die
gewraakte kennisgewing te wyte was aan nievoldoening aan artikel 129(1)(a) deur die
kredietverskaffer, stel paragraaf 87 ’n bevinding van nievoldoening deur die kredietverskaffer
as basis vir ’n bevel ooreenkomstig artikel 130(4)(b). Die posisie soos uiteengesit in
paragraaf 87 wat ’n ondersoek na nievoldoening deur die kredietverskaffer vereis voor die
verlening van ’n artikel 130(4)(b)-bevel, is uiteraard korrek. Daarteenoor kan die blote
bevinding dat ’n verbruiker se bewering dat hy nie ’n artikel 129(1)(a)-kennisgewing ontvang
het nie, sonder ’n ondersoek na die vraag of sodanige nie-ontvangs te wyte was aan die
kredietverskaffer se nievoldoening aan die kennisgewingsvereiste, nie ondersteun word nie.
282

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Gegewe die verwarring wat veroorsaak word deur voormelde twee kritiek-teenstrydige
paragrawe, bly die vraag steeds: Wat presies is nou eintlik die hof se uitspraak in dié
verband?
Dat die meerderheidsuitspraak in Sebola nie glashelder is nie, blyk uit die teenstrydige
beslissings wat daarna in Binneman en Mkhize gegee is. Alhoewel die hof sonder ’n groot
omhaal van woorde in Binneman die resultaat bereik wat wenslik is in die betrokke
omstandighede, naamlik om verstekvonnis toe te staan waar ’n onafgehaalde posstuk die
korrekte poskantoor bereik het, blyk dit dat die hof se vertolking dat die
meerderheidsuitspraak in Sebola bloot bepaal het dat versending van ’n geregistreerde
posstuk per se nie voldoende is nie en dat daar bykomend vereis moet word dat die
kennisgewing die betrokke poskantoor bereik, nie korrek is nie. Daarteenoor maak
waarnemende regter Olsen opmerkings oor die arbitrêre bewysafsnypunt in Sebola wat
volgens hom daarop dui dat die strekwydte van die voldoeningsbewys in Sebola wyer is as
om regverdiging te bied vir die afleiding dat ’n hof kan beslis dat daar voldoening aan die
kennisgewingsvereiste in artikel 129(1)(a) was bloot op grond van die bewys dat ’n artikel
129(1)(a)-kennisgewing wat per geregistreerde pos versend is, die korrekte poskantoor bereik
het. Volgens regter Olsen het die meerderheidsuitspraak in Sebola tot gevolg dat ’n hof nie in
die aanwesigheid van positiewe bewys dat die artikel 129(1)(a)-kennisgewing die verbruiker
nie bereik het nie, mag gelas dat daar wel voldoening aan die kennisgewingsvereiste was nie.
Op praktiese vlak steek ’n verdere probleem sy kop dus uit in die konteks van
ongeopponeerde hofverrigtinge waar die kennisgewing wel die korrekte poskantoor bereik
het, maar daarna as onafgehaal teruggestuur is. Die meerderheidsuitspraak in Sebola swyg
oor wat die posisie is waar die kennisgewing as onafgehaal teruggestuur word en daar nie ’n
verbruiker is wat, soos by geopponeerde verrigtinge, beswaar maak omdat hy nie die
kennisgewing gekry het nie. Word oorweging geskenk aan die inligting rakende die proses
wat die poskantoor by geregistreerde pos volg, soos in Mkhize verduidelik, blyk dit
(benewens die feit dat die poskantoor twee afhaalkennisgewings aan ’n verbruiker stuur) dat
’n poskantoor nie kan verduidelik hoekom ’n geregistreerde posstuk onafgehaal is nie – dit
kan dus wees omdat ’n verbruiker nooit kennis gekry het van die posstuk nie, of omdat die
verbruiker die strokie wat aandui dat hy die posstuk moet gaan afhaal, doelbewus geïgnoreer
het ten einde ontvangs van die posstuk te vermy. Die verbruiker is egter nie voor die hof om
’n antwoord te bied op die rede waarom die posstuk onafgehaal is nie. Beteken die vereiste
wat in Sebola gestel word dat ’n kredietverskaffer moet bewys dat die artikel 129(1)(a)kennisgewing
waarskynlik tot die verbruiker se kennis gekom het waar ’n posstuk in
ongeopponeerde verrigtinge onafgehaal is, daar dus nooit voldoening aan die
kennisgewingsvereiste kon gewees het nie? Mag die hof lukraak aanneem dat die rede
waarom die posstuk nie afgehaal is nie, te wyte is aan nievoldoening deur die
kredietverskaffer (of die poskantoor as agent van die kredietverskaffer) en dat die blote
aanduiding dat ’n posstuk onafgehaal is,per se die bepalings van artikel 130(4)(b) in werking
stel? Dat dit die bedoeling van die wetgewer was, is te betwyfel gesien in die lig daarvan dat,
benewens om versending te vereis vir doeleindes van artikel 65(2), die wetgewer in artikel
130(1)(b) ’n kredietverskaffer magtig om met afdwingingstappe voort te gaan waar die
283

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
verbruiker nie op die artikel 129(1)(a)-kennisgewing reageer nie. ’n Verbruiker kan uiteraard
nie reageer op ’n kennisgewing wat hom nie bereik het nie, maar hy kan ook nie reageer nie
juis omdat hy ontvangs van die artikel 129(1)(a)-kennisgewing vermy het deur die
geregistreerde posstuk nie by die “korrekte” poskantoor te gaan afhaal nie.
Die kringeffek van Sebola, bloot net met verwysing na die vereiste dat die kredietgewer ’n
opsporingsrekord moet bekom wat aandui dat die geregistreerde posstuk die regte poskantoor
bereik het, is basies dat die hoogste hof in die land aangedui het dat bewys van versending
per geregistreerde pos, ondanks die feit dat die wetgewer geregistreerde pos spesifiek magtig
as metode van aflewering in verskeie stukke wetgewing, nie voldoende is waar ’n
wetsbepaling vereis dat ’n belangrike kennisgewing onder die aandag van die verbruiker
moet kom nie. Die gevolg is dat die party wat die kennisgewing versend, se bewyslas
uitgebrei word na die arbitrêre afsnypunt dat die geregistreerde posstuk die toepaslike
poskantoor bereik het.
Benewens enige direkte effek wat die uitleg van die kennisgewingsvereiste in Sebola op die
kredietmark kan hê, is daar ook die moontlikheid van sogenaamde onvoorsiene gevolge. In
hierdie verband kan ’n mens dink aan die situasie waar ’n kredietverskaffer ’n verbruiker
dagvaar, handelend ooreenkomstig die huidige regsposisie dat waar daar ’n artikel 129(1)(a)kennisgewing
aan ’n verbruiker afgelewer is, die spesifieke kredietooreenkoms ten opsigte
waarvan die kennisgewing gestuur is, uitgesluit is van enige daaropvolgende
skuldherstrukturering ooreenkomstig artikel 86 van die Kredietwet. 211 Sou die verbruiker
egter nou in ’n geopponeerde aangeleentheid opper dat die kredietverskaffer se artikel
129(1)(a)-kennisgewing soos aangedui in Sebola, 212 nooit tot sy aandag gekom het nie,
aangesien dit nie deur hom afgehaal is nie, sonder dat hy hoef te verduidelik wáárom hy dit
nie afgehaal het nie, ontstaan die vraag of die verbruiker in die interim (dit wil sê na die
beweerde nievoldoening aan die kennisgewingsvereiste maar voordat die hof ooreenkomstig
artikel 130(4)(b) verdere stappe gelas wat die kredietverskaffer moet doen om aan die
kennisgewingsvereiste te voldoen), wel vir skuldberading aansoek mag doen en sodoende die
kredietverskaffer se afdwingingspoging kan fnuik.
Die kommerwekkende statistiek wat in Mkhize aan die hof voorgehou is, en die feit dat die
hof aangedui het dat dit op grootskaalse vermyding van die ontvangs van artikel 129(1)(a)kennisgewings
dui, illustreer volgens Otto die benarde posisie waarin kredietverskaffers hulle
bevind. Hy besef dat verbruikersbeskerming ’n prys het, maar na aanleiding van die Sebolameerderheidsuitspraak
meen hy dat die prys wat die Kredietwet op die beskerming van die
verbruiker plaas, te hoog is en dat daar ernstig oorweging geskenk moet word aan ’n
wetswysiging met betrekking tot die kennisgewingsvereiste in artikel 129(1)(a), aangesien
die huidige posisie na Sebola daartoe gaan bydra dat banke uiters ongeneë gaan raak om
krediet toe te staan, of dit andersins teen hoë koste gaan toestaan. 213 Volgens hom is die
huidige toepassing van die Kredietwet, spesifiek op die gebied van skuldafdwinging,
geensins bevorderlik vir die uitdruklik-verklaarde wetsoogmerk van die Kredietwet om ’n
toeganklike en volhoubare kredietmark daar te stel nie. 214
284

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Gegewe dat die Sebola-uitspraak deur die konstitusionele hof gegee is en dat daar dus geen
hoër beroep teen die uitspraak gedoen mag word nie, kan daar met Otto saamgestem word dat
die enigste oplossing om die effek van Sebola teen te werk, ’n wetswysiging is. Die vraag is
egter presies hoe die wetswysiging behoort te lui, want eintlik is die wetsbepaling in artikel
129(1)(a) saamgelees met artikel 130 en ander relevante artikels soos artikel 65, 96 en 168,
duidelik – dit is bloot te wyd deur die konstitusionele hof uitgelê.
Wat moontlike wetswysiging betref, kan opgemerk word dat heelwat verwarring vermy kon
gewees het indien die wet ’n soortgelyke definisie van aflewering, soos in die regulasies
vervat, ingesluit het en artikel 129 spesifiek gemeld het dat die kennisgewing “afgelewer”
moet word.
8. Gevolgtrekking
In die poging om ’n doeldienende uitleg aan die kennisgewingsvereiste in artikel 129(1)(a)
van die Kredietwet te gee, het die konstitusionele hof na ons mening te ver gegaan deur die
kredietverskaffer se bewyslas arbitrêr uit te brei en oënskynlik die geleentheid vir baie
verbruikers te skep om kennisgewing en gevolglik ook afdwinging van die ooreenkoms te
vermy. Dat die Sebola–meerderheidsuitspraak nie tot regsekerheid bygedra het nie, is
duidelik te sien uit die teenstrydige uitsprake wat daarna in Binneman en Mkhize gevolg het.
Die konstitusionele hof se gevolgtrekking dat geregistreerde pos meer betroubaar is as
gewone pos en die teenstellende gevolgtrekking van die hof in Mkhize dat gewone pos meer
betroubaar is as geregistreerde pos, omdat so ’n groot persentasie geregistreerde posstukke as
onafgehaal teruggestuur word, steun na ons mening eerder die afleiding dat die posdiens in
die algemeen ’n betroubare versendingstelsel daarstel: gewone verbruikers ontvang hul
posstukke en kla nie oor 70% gewone pos wat nie hul bestemming bereik nie, terwyl die
groot rede vir die hoë persentasie onafgehaalde geregistreerde pos waarskynlik eerder dui op
vermydingstaktiek deur verbruikers as op onbekwame dienslewering deur die poskantoor.
Die Kredietwet is nie ’n voorbeeld van asemrowende statutêre opstelvernuf nie. Juis in die
konteks van die kennisgewingsvereiste in artikel 129(1)(a) het die hof in Starita v Absa Bank
opgemerk: 215 “The fact is that it is a badly drafted Act ... A perusal of the Act further shows
that the expressions ‘giving written notice’, ‘advise in writing’, ‘give notice’, ‘deliver’ and
‘serve’ are used indiscriminately and without precision. Accordingly, undue emphasis should
not be placed on the actual words used.”
Die benadering tot die kennisgewingsvereiste soos deur Otto voorgestel, en ook deur die hof
in Rossouw voorgestaan, is ’n redelike bewysmaatreël wat ’n objektiewe bewysafsnypunt
daarstel vir alle metodes wat die Kredietwet vir aflewering van die artikel 129(1)(a)kennisgewing
beoog. Dit dra tot regsekerheid by en vermy allerlei bewyskopsere. Om
arbitrêre bewyslae tot die kredietverskaffer se kennisgewingsverpligting toe te voeg,
285

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
kompliseer die uitleg van die Kredietwet onnodig, tot nadeel van die ideaal van ’n
gebalanseerde en toeganklike kredietmark.
Bibliografie
Joubert, W.A. (red). 1994. The Law of South Africa. Vol. 5(1).1ste heruitgawe. Durban:
Butterworths.
—. 2000. The Law of South Africa. Vol. 5(1).1ste heruitgawe. Durban: Butterworths.
—. 2004. The Law of South Africa. Vol. 5(1).2de uitgawe. Durban: Butterworths.
Nasionale Kredietreguleerder. Maart 2012.Consumer credit market report. Midrand: National
Credit Regulator.
Otto, J.M. 2000.Consumer credit.In Joubert (red.) 2000.
—. 2001. Kennisgewings van ontbinding by kredietooreenkomste en afbetalingskope van
grond. Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse Reg, (1):169–76.
—. 1991. Commentary credit law service. Johannesburg: Butterworths LexisNexis.
—. 2006. The National Credit Act explained. Durban: LexisNexis.
—. 2010. Notices in terms of the National Credit Act: Wholesale national confusion. Absa
Bank Ltd v Prochaska t/a Bianca Cara Interiors; Munien v BMW Financial Services; Starita
v Absa Bank Ltd; FirstRand Bank Ltd v Dhlamini.South African Mercantile Law Journal,
22(4):595–607.
Otto, J.M. en R-L.Otto. 2010. The National Credit Act Explained. 2de uitgawe. Durban:
LexisNexis.
—. 2013 (ter perse).The National Credit Act explained. 3de uitgawe. Durban: LexisNexis.
Scholtz, J.W., J.M. Otto, E. van Zyl, C.M. van Heerden en N. Campbell. 2008-.Guide to the
National Credit Act. Durban: LexisNexis.
Van Heerden, C.M. en A. Boraine. 2011. The conundrum of the non-compulsory compulsory
section 129(1)(a) of the National Credit Act. South African Mercantile Law Journal,
23(1):45–63.
Van Heerden, C.M. en J.M. Otto. 2007. Debt enforcement in terms of the National Credit Act
34 of 2005. Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse Reg, (4):655–84.
Van Rensburg, A.D.J. en S.H. Treisman. 1984. The Practitioner’s Guide to the Alienation of
Land Act. Durban: Butterworths.
286

Eindnotas
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
1 Vir ’n volledige bespreking sien Scholtz e.a.(2008, hfst. 12). Sien ook Van Heerden en Otto
(2007:655).
2 Scholtz e.a. (2008, par. 12.4.2).
3 Die Kredietwet is net in Engels en isiZulu beskikbaar. Verwysings na die bewoording van
regsartikels in Afrikaans is dus die produk van direkte vertaling deur die outeurs.
4 Die Kredietwet omskryf nie die term versuim nie, dus word aan die hand gedoen dat
versuim kan dui op enige nalate deur die verbruiker om sy verpligtinge ingevolge ’n
kredietooreenkoms na te kom.
5 Die Engelse bewoording lui: “draw the default to the attention”.
6 2010 6 SA 439 (HHA).
7 2012 5 SA 142 (KH).
8 Art. 2(1) bepaal dat die wet uitgelê moet word op ’n wyse wat effek gee aan die
doelstellings vermeld in art. 3 van die wet.
9 Art. 3(d).
10 Scholtz e.a. (2008, par. 12.2).
11 D.w.s. skriftelik met verwysing na die verbruiker se versuim en uiteensetting van die
voorstelle tot geskiloplossing of ’n plan om agterstallige betalings op datum te bring.
12 ’n Bespreking van art. 86(10) val buite die omvang van hierdie bydrae.
13 Hierdie verwysing na art. 86(9) is foutief en moet ’n verwysing na art. 86(10) wees.
14 Nedbank Ltd v National Credit Regulator 2011 3 SA 581 (HHA).
15 bid. par. 9.
16 Art. 86 sit die prosedure vir ’n vrywillige aansoek om skuldhersiening uiteen.
17 Art. 87 handel met die herstrukturering van die verbruiker se verpligtinge deur die hof.
18 Ibid. par. 10.
19 Scholtz e.a.(2008, par. 12.4.2); Otto en Otto (2010:103, 104); ABSA Bank Ltd v De Villiers
2009 3 SA 421 (SOK); Nedbank Ltd v National Credit Regulator 2011 3 SA 581 (HHA).
287

20 2010 JOL 26422 (NKK).
21 Scholtz e.a.(2008, par. 12.4.4).
22 Idem. par. 12.4.3.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
23 t. 2(5) bepaal dat waar die wet voorskryf dat ’n sekere aantal besigheidsdae moet verloop
tussen die plaasvind van een gebeurtenis en ’n ander, die aantal dae bereken word deur (a)
uitsluiting van die dag waarop die eerste sodanige gebeurtenis plaasvind; (b) insluiting van
die dag waarop of waarteen die tweede gebeurtenis moet plaasvind; en (c) uitsluiting van
enige openbare vakansiedag, Saterdag of Sondag wat val op of tussen die dae beoog in
paragrawe (a) en (b) onderskeidelik.
24 Ibid.
25 Ibid. Waar die kredietooreenkoms self egter ’n langer tydperk vir aflewering van
kennisgewings stipuleer, geld sodanige langer tydperk. Sien Standard Bank of South Africa
Ltd v Rockhill 2010 5 SA 252 (GSJ).
26 Ibid.
27 Die term document word nie in die wet omskryf nie en daar word dus aan die hand gedoen
dat die term sy gewone betekenis moet dra.
28 Art. 65(1).
29 Art. 65(2)(a) en (b).
30 Art. 96(2) bepaal dat sodanige adresverandering moet geskied by wyse van skriftelike
kennisgewing wat per hand, geregistreerde pos of e-pos aan die ander party afgelewer moet
word.
31 Sebola v Standard Bank Ltd 2012 5 SA 142 (KH) par. 69.
32 Vir ’n volledige bespreking sien Van Heerden en Boraine (2011:45). Hierdie kan nie reg
wees nie. Die artikel begin eers op bl. 45.
33 Ibid.
34 Ibid.
35 Sien Sebola v Standard Bank Ltd 2012 5 SA 142 (KH) par. 53: “The proceedings have life,
but a court ‘must’ adjourn the matter, and make an appropriate order requiring the credit
provider to complete specified steps before resuming the matter. The bar on proceedings is
thus not absolute, but only dilatory. The absence of notice leads to a pause, not to nullity.”
36 Otto (2010:595).
37 Ibid.
288

38 36 van 1942.
39 Art. 12(b).
40 72 van 1971.
41 Art. 13.
42 68 van 1981.
43 75 van 1980.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
44 Vir ’n volledige bespreking van die sake sien Otto (2001, par. 29(e)); Otto (2004, par.
29(e)).
45 Fitzgerald v Western Agencies 1968 1 SA 288 (T).
46 30 van 1965.
47 Maron v Mulbarton Gardens (Pty) Ltd 1975 4 SA 123 (W) 125D.
48 1976 1 SA 314 (D) 318E.
49 Maharaj v Tongaat Development Corporation (Pty) Ltd 1976 4 SA 994 (A).
50 1984 1 SA 429 (W).
51 51 van 1983.
52 Sien verder Van Rensburg en Treisman (1984:205). Die Afrikaanse teks is nie t.o.v. hierdie
aspek gewysig nie en het deurgaans na “kennis gegee het” verwys.
53 Otto (1994, par. 62).
54 2001 1 SA 145 (W).
55 Otto (1994, par. 62).
56 Art. 11 van Wet 75 van 1980.
57 Vir ’n bespreking van die saak en ander sake sien Otto (2001:169).
58 2006 4 SA 548 (W).
59 Sien Otto (2006, par. 44.2). Sien ook Otto en Otto (2010, par. 44.2); Van Heerden en Otto
(2007:655).
60 Daar dien daarop gelet te word dat die outeurs van die huidige artikel die woorde “draw ...
to the attention of” in art. 129(1)(a) vertaal het met “tot die kennis bring”.
289

61 Otto (2006:44.2).
62 2009 2 SA 512 (D).
63 75 van 1980.
64 2010 1 SA 549 (KZD).
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
65 In par. 12 verklaar die hof: ”[T]he Minister has prescribed the manner of delivering
documents to a consumer in terms of the Act and that method of delivery must be in
accordance with the provisions of the definition of ‘delivered’ in the Regulations rather than
in terms of section 65.”
66 2010 4 SA 531 (GNP).
67 2010 3 SA 443 (GSJ).
68 2010 6 SA 439 (HHA).
69 Par. 4.
70 Ibid.
71 Ibid. Die klousule in die huisleningsooreenkoms het op rekord geplaas dat die Sebolas
aanvaar dat enige briewe en kennisgewings wat deur die bank per geregistreerde pos na die
posadres versend word, geag sal word binne 14 dae na versending ontvang te wees.
72 Par. 5.
73 Ibid. Te wete die Halfweghuisposkantoor.
74 Par. 6.
75 Ibid.
76 Par. 7. Die uitspraak van die konstitusionele hof dui nie aan of die lasbrief beteken is en of
sodanige betekening persoonlik op die Sebolas by die verbandeiendom geskied het nie.
77 Ibid. Volgens die Sebolas kon die dagvaarding nie aan hul deur vasgeheg gewees het nie,
aangesien hul huis in ’n “housing development” geleë was en hulle vasgestel het dat die balju
nie op die dag soos beweer in die relaas toegang tot die eiendom verkry het nie.
78 Ibid.
79 Par. 8.
80 Ibid.
81 Par. 14.
290

82 Par. 10.
83 Par. 17.
84 Ibid.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
85 SERI het betoog (par. 23) dat die art. 129(1)(a)-kennisgewing tot die verbruiker se
daadwerklike kennis moet kom, maar dat ’n kredietverskaffer nie in elke saak afdoende hoef
te bewys dat die verbruiker die kennisgewing ontvang het nie. Volgens SERI sou hulle die
volgende standaard aanvaar: indien dit blyk dat (a) die kredietverskaffer die art. 129(1)(a)kennisgewing
afgelewer het ter voldoening aan die wet en die kredietooreenkoms, (b) die
verrigtinge nie prematuur is nie, en (c) daar niks is om anders voor te stel nie, sal ’n hof
normaalweg tevrede wees, op ’n oorwig van waarskynlikheid, dat ’n verbruiker inderdaad die
kennisgewing ontvang het. Dit sal geld (par. 24) waar die kredietverskaffer se stukke
gebrekkig is of waar ’n verbruiker aanvoer dat die kennisgewing nie ontvang is nie. In
sodanige geval moet die hof die verrigtinge verdaag, sodat die verbruiker ingelig kan word
oor, of oorweging kan skenk aan, die opsies wat die wet verskaf.
86 Die nasionale kredietreguleerder het aan die hand gedoen (par. 25) dat art. 129(1) so
uitgelê moet word dat die kennisgewingsvereiste prima facie bevredig is slegs as die
kredietverskaffer kan aantoon dat dit die stappe gedoen het wat nodig is om die kennisgewing
onder die aandag te bring van ’n verbruiker wat redelik optree. Normaalweg sou dit behels
dat die kredietverskaffer die hof tevrede stel dat die art. 129(1)(a)-kennisgewing daadwerklik
(“actually”) die adres soos deur die verbruiker gespesifiseer bereik het. Volgens die nasionale
kredietreguleerder sal hierdie vereiste bevredig word (par. 27) deur toepaslike bewerings deur
die kredietverskaffer in die dagvaarding dat die brief per geregistreerde pos op ’n spesifieke
datum versend is; afgelewer is aan die toepaslike poskantoor op ’n spesifieke datum (wat
aangetoon kan word deur van die poskantoor se opsporingstegnologie gebruik te maak); nie
teruggestuur was aan die sender nie; en dat die kredietverskaffer nie weet van enige ander
omstandighede wat aandui dat die verbruiker nie “actually” die kennisgewing ontvang het
nie. Waar ’n opportunistiese verbruiker opsetlik nie ’n geregistreerde brief afhaal nie, kan die
betekening van die brief deur die balju bewerkstellig word.
87 BASA het voorgehou dat die kredietverskaffer slegs nodig het om aflewering te bewys en
dat bewys van versending van die art. 129(1)(a)-kennisgewing (en nie ontvangs by die
verbruiker se adres of aflewering aan die betrokke poskantoor nie) voldoende is. BASA het
verder daarop gesteun dat die wetgewing uitdruklik die risiko van nie-aflewering op die
verbruiker plaas. Sien par. 50.
88 Par. 52.
89 Par. 53.
90 Ibid.
91 Ibid.
92 Par. 54.
93 Ibid.
291

94 Ibid.
95 Ibid.
96 Ibid.
97 Par. 55.
98 Ibid.
99 Par. 59.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
100 Hierdie verwysing van die hof na toegang tot skuldberading is verkeerd. Sien par. 2.1 hier
bo insake die doel van art. 129(1)(a).
101 Ibid.
102 Ibid.
103 Par. 61. Let wel: dit blyk dat die hof nie betoog dat die woord afgelewer nie in die
regulasies omskryf word nie, maar wel dat dit vir doeleindes van art. 130 nie in die regulasies
gedefinieer word nie.
Ibid.
105 In hierdie verband wys die hof uit dat die regulasies die wyses van aflewering voorskryf,
maar dat dit nie spesifiek enige wyse voorskryf vir die aflewering van die art. 129(1)(a)kennisgewing
nie en dat die omskrywing van aflewering dus nie toegepas kan word nie; en
voorts dat aangesien die regulasies in elk geval nie gebruik kan word om die wet uit te lê nie,
daar teruggekeer moet word na die bepalings van die wet.
106 Par. 66.
107 Ibid.
108 Par. 67.
109 Ibid.
110 Ibid.
111 Par. 68.
112 Ibid. Volgens die hof is dit nie net omdat posaflewering uitdruklik gesanksioneer word nie
en geregistreerde pos ’n meer betroubare wyse van posaflewering is nie, maar ook omdat “the
greater includes the lesser”.
113 Ons beklemtoning.
114 Par. 69.
292

115 Par. 70.
116 Ibid.
117 Ons beklemtoning.
118 Par. 71.
119 Ibid.
120 Par. 72.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
121 Ibid. Die hof verklaar voorts: “That provision in turn embeds a notice that is pivotal to the
statute’s innovative entrenchment of court-avoidant and settlement-friendly processes.
Section 129 requires that notice be provided to the consumer, and the obligation in section
130 to deliver that notice must be read in the light of the importance of that notice.”
122 Par. 73.
123 Ibid.
124 Ibid.
125 Par. 74.
126 Ibid.
127 Par. 75.
128 Ibid.
129 Ibid.
130 Ibid.
131 Ibid. Volgens die hof kan hierdie proses maklik en vinnig uitgevoer word deur die
geregistreerde item se nommer in te tik, waarna die ligging (“location”) van die item verskyn
en die inligting gedruk kan word.
132 Ibid.
133 Ibid.
134 Par. 78.
135 Ibid.
136 Par. 79.
137 Die hof verklaar o.a.: “That will complicate bulk despatches, but not significantly.”
293

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
138 Par. 83. BASA het aangedui (par. 82) dat om van die kredietverskaffer te vereis om die
waarskynlikheid van ontvangs van die art. 129-kennisgwing te bewys aansienlik meer moeite
en koste sou veroorsaak, aangesien die skuldinvorderings op groot maat geprosesseer word
en die kennisgewings in groot hoeveelhede versend word en dat dit aansienlike koste tot die
skuldinvorderingsproses sal toevoeg, welke koste aan gewone verbruikers oorgedra sal word
in die vorm van hoër kredietkoste en dat dit krediet minder toeganklik sal maak.
139 Par. 84.
140 Ibid.
141 Par. 85.
142 Ibid.
143 Par. 86.
144 Par. 97.
145 Par. 88. Die hof het egter aangedui dat die wet duidelik vier ander metodes van
kommunikasie vereis, insluitend e-pos en faks, maar dat die huidige verrigtinge nie vereis dat
die hof iets daaroor sê nie.
146 Par. 9.
147 Saaknr. 7241/11 (WKK) (uitspraak gelewer op 21 Junie 2012).
148 Par. 2.
149 Ibid.
150 Ibid.
151 Par. 6. Daar kan nie met hierdie standpunt van Griesel R saamgestem word nie. Sien
verder die bespreking in par. 7 hierna.
152 Ibid. met verwysing na par. 87 asook par. 75 en 76 van Sebola.
153 Par. 7.
154 Ibid. Kl. 11 van die verbanddokument het bepaal dat ’n geregistreerde posstuk geag sou
wees ontvang te wees op die derde dag na die datum van versending.
155 Ibid.
156 Par. 9.
157 Ibid.
158 Saaknr. 4084/2012 (KZD) (uitspraak gelewer op 6 Julie 2012).
294

159 Par. 2.
160 Par. 8.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
161 Par. 20 en 21. Absa het ook (par. 11–5) aangedui watter prosesse hulle eers volg om die
verbruiker so ver te kry om sy betalings op datum te bring asook alternatiewe maniere
waarop probeer word om ’n oplossing vir die verbruiker se skuldprobleem te vind voordat
daar met regsaksie voortgegaan word.
162 Par. 24.
163 Ibid.
164 Ibid.
165 Ibid.
166 Par. 9.
167 Par. 24.
168 Par. 26–9.
169 Par. 32.
170 Par. 33–5.
171 Par. 50.
172 Ibid.
173 Par. 51. Olsen R dui aan dat dit onnodig is om ’n volledige ontleding van die
meerderheidsuitspraak in Sebola te verskaf ten einde die redes weer te gee vir sy
gevolgtrekking, maar verwys nietemin na par. 57 en 60 van dié uitspraak.
174 Par. 53.
175 Ibid.
176 Ibid.
177 Ibid.
178 Par. 59.
179 Daar dien daarop gelet te word dat die hof wel van mening is (par. 61) dat die rede vir die
groot persentasie onafgehaalde posstukke soos blyk uit die statistiek wat Absa aanhaal, op
doelbewuste ontduiking in die meerderheid gevalle gedui het.
180 Par. 64.
295

181 Par. 66–7.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
182 Par. 67. Volgens die hof sal dit die situasie aanspreek waar die verbruiker nie ontvangs
van die eerste (geregistreerde) skrywe ontduik het nie, maar weens ’n ander rede versuim het
om dit af te haal.
183 Par. 68 en 69. Die redes waarom die hof betekening deur die balju as laaste uitweg
beskou, word in besonderhede uiteengesit in par. 69.
184 Par. 78. Die hof se volledige bevel en riglyne word in par. 78 uiteengesit.
185 2012-09-20 saaknr. 934/2011 (WKH).
186 Par. 9.
187 Ibid.
188 Ibid.
189 Par. 20.
190 Par. 18.
191 Par. 25.
192 Die minderheidsuitspraak handel wel omvattend in par. 124–37 met die uitleg van
soortgelyke wetgewing.
193 Par. 39.
194 Otto en Otto (2010:105–8).
195 Par. 57.
196 Par. 60.
197 Par. 70.
198 Par. 75.
199 Esselman v Administrateur SWA 1974 2 SA 597 (SWA).
200 Die reg dwing nie tot die onmoontlike nie.
201 Par. 75.
202 Ibid.
203 Par. 88.
296

204 Par. 77.
205 Ibid.
206 Par. 78.
207 Ibid.
208 Soos blyk uit die bewoording van par. 77.
209 Par. 79.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
210 Sien Lekup Prop Co No 4 (Pty) Ltd v Wright [2012] JOL 29311 (HHA) ter analogie.
211 Soos beslis in Nedbank Ltd v National Credit Regulator 2011 3 SA 581 (HHA).
212 Par. 79.
213 Otto en Otto (2013, par. 44.2) (ter perse). Die skrywers verwys in hierdie verband na die
nasionale kredietreguleerder se Consumer Credit Market Report (Maart 2012), waaruit dit
blyk dat in die eerste kwartaal van 2012 meer as 50% van kredietaansoeke deur
kredietverskaffers afgekeur is.
214 Ibid.
215 Par. 18.9.
297

Opsomming
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Eiendomsverlies deur verkrygende verjaring:
Onteiening sonder vergoeding – of nie?
A.J. van der Walt en E.J. Marais
A.J. van der Walt: Departement Publiekreg, Universiteit Stellenbosch en E.J. Marais:
Departement Publiekreg, Universiteit Stellenbosch
Verkrygende verjaring word meestal beskou as ’n gedeelte van die Suid-Afrikaanse reg wat
redelik regseker en onproblematies is. Die klaarblyklik onkontroversiële aard van hierdie
regsreël is egter onlangs in twyfel getrek deur die vierde kamer van die Europese hof vir
menseregte in die Pye-saak, waar bevind is dat adverse possession – die common laweweknie
van verjaring – ’n onteiening sonder vergoeding behels, welke gevolg strydig met
artikel 1 van die eerste protokol tot die Europese Verdrag vir Menseregte, 1950 is. Alhoewel
hierdie bevinding op appèl omvergewerp is, beklemtoon dit die belangrikheid van die vraag
of verjaring (wat ook eiendomsverlies sonder vergoeding tot gevolg het) op een lyn met
artikel 25 van die Suid-Afrikaanse Grondwet is. Om dit te beantwoord, ontleed ons die
prosesse oor verjaring met verwysing na die FNB-metodologie.
Hierdie artikel fokus spesifiek op die onteieningsvraagstuk, naamlik of verjaring ’n
onteiening van regte ingevolge artikel 25(2) meebring. Ten einde dié kwessie aan te spreek
ontleed ons hierdie regsreël teen die agtergrond van sekere kernaspekte van die Suid-
Afrikaanse onteieningsreg, naamlik die aard van die onteieningsbegrip, die relevansie van
staatsverkryging, welke regsbronne onteiening magtig, asook die metodes waarvolgens
onteiening kan geskied. Laastens ondersoek ons die vraag of verjaring moontlik
konstruktiewe onteiening behels. Deur hierdie ondersoek word getoon dat dit hoogs
onwaarskynlik is dat verjaring onteiening meebring. Verjaring vind bykans altyd tussen
private individue plaas en dus kan daar geen sprake van staatsverkryging van onteiende regte
wees nie. Verder verleen die verjaringswette geensins onteieningsbevoegdheid aan die staat
nie en maak hulle ook nie voorsiening vir vergoeding nie. Daarby kan verjaring ook nie
maklik onder enige van die bestaande onteieningsmetodes tuisgebring word nie. Laastens
redeneer ons dat konstruktiewe onteiening waarskynlik nie in die Suid-Afrikaanse reg
bestaan nie. Gevolglik is dit dogmaties beter om verjaring te beskou as ’n nie-arbitrêre
ontneming van eiendomsreg, welke ontneming nie ’n onteiening van regte tot gevolg het nie.
Trefwoorde Artikel 25; eiendomsklousule; eiendomsverlies; FNB-metodologie; gedwonge
oordrag van eiendomsreg; Grondwet; onteiening; ontneming; Pye-saak; verkrygende
verjaring.
298

Abstract
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Loss of ownership through acquisitive prescription: Uncompensated expropriation – or
not?
Acquisitive prescription is one of the original methods of acquisition of ownership and is
regulated mainly by two prescription acts, read together with the common law. The
requirements of this legal institution are reasonably clear and therefore most of the common
law sources, the courts and legal scholars regard it as rather unproblematic in South African
law. However, the apparently uncontroversial nature of this legal institution was recently
challenged (although not in the South African context) in the Pye case where the fourth
chamber of the European court of human rights found that adverse possession – the common
law equivalent of acquisitive prescription – amounted to an uncompensated expropriation that
was contrary to article 1 of the first protocol (the property clause) to the European
Convention on Human Rights and Fundamental Freedoms, 1950. Although this decision was
subsequently overturned on appeal by the grand chamber of the European court it highlights
the question whether the processes surrounding prescription, which in effect results in a
forced transfer of ownership, complies with section 25 of the Constitution of South Africa.
This question is indeed topical in our law, for it was recently argued before the Western Cape
high court that the loss of ownership brought about by prescription results in an
uncompensated expropriation. Therefore, it is necessary to obtain clarity in this regard. To
address this matter the authors analyse prescription in terms of the FNB methodology, with
specific emphasis on the question whether prescription results in an uncompensated
expropriation of property in conflict with section 25(2) of the Constitution.
Scrutiny of the principles of expropriation, considered together with the difference between
expropriation methods, leads to the conclusion that is unlikely that the effect of acquisitive
prescription can be seen as expropriation. One of the key factors used by the courts to
distinguish between expropriation and deprivation is to determine whether there was state
acquisition of the expropriated property. In light of this approach it is difficult to see how
prescription can amount to expropriation, as prescription cases invariably occur between
private individuals. The state will seldom, if ever, acquire property in this manner.
Furthermore, only the state has the power to expropriate property in South African law,
which power must be explicitly granted to the state by way of authorising legislation. In
addition, the empowering statute must set out the circumstances, procedures and conditions
under which expropriation may take place, as well as the purpose for which property may be
expropriated. It is trite law that expropriatory legislation must also provide for compensation.
Should the authorising statute not contain any explicit or tacit provision for the payment of
compensation, it is presumed that the legislation does not allow expropriation.
Against this background it is significant that neither of the two prescription acts authorises
the state to expropriate property. Furthermore, they do not set out the circumstances,
procedures or conditions under which expropriation may take place either, nor do they
mention the specific purpose for which property may be expropriated or provide for
compensation. These factors underscore the unlikelihood of a conclusion that prescription
results in expropriation of property.
The different expropriation methods in South African law also seem to negate the possibility
that prescription amounts to expropriation. Firstly, there can be no expropriation by way of
administrative action in the case of prescription, as prescription occurs by operation of law
299

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
and thus in the absence of the exercise of an administrative discretion. No discretion is
exercised and hence no administrative decision is taken.
Secondly, it is also impossible to regard prescription as a judicial method of expropriation, as
the acquisition of ownership through this legal institution does not depend on a court order.
Again, this method of expropriation is possible only in circumstances where legislation
specifically empowers courts to expropriate property in this manner. As to the question
whether prescription perhaps entails some form of statutory expropriation, matters are
slightly more complicated due to the supreme court of appeal’s recent judgment in the Agri
SA case. In this decision the court merely assumed, without deciding, that statutory
expropriation does form part of South African law. Nonetheless, there are convincing
arguments that this method of expropriation – if it exists in South African law at all – applies
only to very exceptional circumstances where legislation explicitly intends to expropriate
certain specific rights in property through mere promulgation of the act and against payment
of compensation. As the prescription acts do not satisfy any of these strict requirements it is
very unlikely that they could qualify as a source of statutory expropriation.
Finally, the authors address the question whether prescription does not perhaps entail
constructive expropriation of property. Both the supreme court of appeal and the
constitutional court have to date been reluctant to recognise this form of state interference in
South African law. This reluctance is based on sound principles, as the FNB methodology,
together with Roux’s prediction of the “telescoping effect” of the section 25(1) arbitrariness
test, leaves little – if any – room for recognising a third form of state interference alongside or
in between deprivation and expropriation. Nevertheless, even if the courts should abandon the
FNB methodology, it remains unlikely that constructive expropriation forms part of our law,
partly due to the nature of the requirements for a valid expropriation in South African law.
On the basis of all these considerations the authors conclude that it is dogmatically sounder to
regard acquisitive prescription as non-arbitrary deprivation of property, which deprivation
does not entail an expropriation of property. In this regard prescription forms part of the
state’s normal regulatory or police power to resolve conflicting claims to property by shifting
ownership – under strictly defined circumstances – from one person to another for a
legitimate public purpose.
Key words: Acquisitive prescription; Constitution; deprivation; expropriation; FNB
methodology; forced transfer of ownership; loss of ownership; property clause; Pye case;
section 25.
1. Inleiding 1
Verkrygende verjaring is ’n oorspronklike wyse van eiendomsverkryging in die Suid-
Afrikaanse reg. 2 Eiendomsreg gaan deur regswerking op ’n besitter oor die oomblik waarop
hy die verjaringsvereistes bevredig. Geen medewerking van die regsvoorganger word
benodig nie, aangesien eiendomsoorgang ex lege geskied. In Suid-Afrika word verjaring
gereguleer deur die Verjaringswet 18 van 1943 (1943-wet) 3 en die Verjaringswet 68 van
1969 (1969-wet), 4 tesame met die gemenereg. 5
300

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Ingevolge artikels 2(1)-(2) van die 1943-wet word ’n persoon ipso iure eienaar van ’n saak
nadat hy dit voortdurend vir 30 jaar besit het nec vi nec clam nec precario. 6 Artikel 1 van die
1969-wet is grotendeels dieselfde en bepaal dat ’n persoon deur verjaring eienaar van ’n saak 7
word indien hy dit openlik en asof hy die eienaar daarvan is, besit het vir ’n ononderbroke
termyn van 30 jaar. Volgens die gemenereg moet besit vir doeleindes van verjaring possessio
civilis wees. 8 Hierdie besitsvorm bestaan uit twee elemente, naamlik (i) corpus (die fisiese
element) en animus domini (die bedoelingselement). 9 Corpus behels die fisiese beheer van
die saak, terwyl animus domini verwys na die besitsbedoeling van iemand wat soos ’n eienaar
besit. 10 In hierdie opsig toon regspraak dat daar geen verskil tussen die gemeenregtelike
animus domini-element en die “besit asof eienaar”-vereiste van die 1969-wet bestaan nie. 11
Verkrygende verjaring word in die Suid-Afrikaanse reg meestal geag as ’n regsreël wat
redelik regseker en onproblematies is. Hierdie posisie blyk uit die regverdigings wat telkens
geopper word ten einde verjaring te regverdig, naamlik dat dit (i) regsekerheid bevorder en
(ii) onagsame eienaars wat nie na hul belange omsien nie, straf. 12
Die (klaarblyklik) onkontroversiële aard van verjaring is egter onlangs (weliswaar nie vir die
Suid-Afrikaanse konteks nie) in twyfel getrek deur die Europese hof vir menseregte se
beslissing in JA Pye (Oxford) Ltd v United Kingdom 13 (Pye). In hierdie uitspraak het die
vierde kamer van die Europese hof bevind dat adverse possession – die common law-eweknie
van verjaring – in stryd is met die eiendomsklousule (artikel 1 van die eerste protokol;
A1P1) 14 van die Europese Konvensie vir Menseregte, 1950. 15 Die vierde kamer redeneer dat
die eiendomsverlies wat deur adverse possession teweeggebring word, neerkom op
onteiening sonder vergoeding, welke gevolg strydig met die tweede reël van A1P1 is. 16
Desnieteenstaande het die groot kamer van die Europese hof hierdie beslissing op appèl
omvergewerp en bevind dat adverse possession bloot ’n (grondwetlik geldige) ontneming van
eiendom ingevolge die derde reël van A1P1 tot gevolg het. 17
Ten spyte van die groot kamer se uitspraak opper die vierde kamer se beslissing tog ’n
geldige vraag, naamlik of die eiendomsverlies wat deur verkrygende verjaring veroorsaak
word, voldoen aan die vereistes van artikel 25 (die eiendomsklousule) van ons Grondwet.
Verkrygende verjaring bewerkstellig inderdaad ’n sogenaamde “gedwonge oordrag van
eiendomsreg” 18 deurdat eiendomsreg sonder die toestemming of medewerking van die vorige
eienaar oorgaan op die besitter. Die uitwissing van eiendomsreg kan moontlik strydig wees
met die eiendomsklousule. So ’n moontlikheid blyk – buiten Pye – uit die siening van
Gildenhuys, asook uit die onlangse uitspraak van Summers v Kiewitz (Summers). 19 In hierdie
verband meen Gildenhuys dat die gemeenregtelike reëls met betrekking tot oorspronklike
eiendomsverlies onteiening meebring, 20 terwyl die applikante in die Summers-saak aangevoer
het dat verjaring neerkom op ’n onteiening van grond sonder vergoeding. 21
Alhoewel Gildenhuys se argument onoortuigend is 22 en die Wes-Kaapse hooggeregshof die
applikante se redenasie verwerp het, is dit duidelik dat Suid-Afrikaanse howe wel een of
ander tyd uitsluitsel oor hierdie kwessie sal moet gee. Gevolglik is dit belangrik om
klarigheid te kry oor die grondwetlikheid van hierdie regsreël.
301

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
In First National Bank of SA Ltd t/a Wesbank v Commissioner, South African Revenue
Service; First National Bank of SA Ltd t/a Wesbank v Minister of Finance 23 (FNB) – die
toonaangewende beslissing oor die eiendomsklousule 24 – het regter Ackermann ’n
metodologie uiteengesit waarvolgens artikel 25-dispute bereg moet word. 25 Aangesien hierdie
artikel op die onteieningsvraagstuk fokus, verskaf ons nie hier ’n diepte-bespreking van die
eerste vier fases van die FNB-metodologie nie. 26 Hulle kan wel kortliks soos volg saamgevat
word: Die eerste fase handel oor die vraag of dit wat weggeneem word, as “eiendom”
kwalifiseer vir doeleindes van artikel 25. Aangesien verjaring lei tot ’n uitwissing van
eiendomsreg in grond (’n stoflike, onroerende saak), is dit duidelik dat hier wel “eiendom” ter
sprake is. 27 Met betrekking tot die tweede fase (die ontnemingsvraag), behels verjaring heel
waarskynlik ’n ontneming van eiendom, aangesien dit alle inhoudsbevoegdhede met
betrekking tot ’n saak uitwis die oomblik waarop ’n besitter die verjaringsvereistes
bevredig. 28 Ingevolge die derde fase (ontneming moet deur algemeen geldende reg gemagtig
word en mag nie arbitrêr wees nie) voer ons aan dat verjaring waarskynlik voldoen aan die
vereistes van artikel 25(1). 29 In hierdie opsig geskied verjaring ingevolge ’n algemeen
geldende regsvoorskrif (die verjaringswette) en bestaan daar oortuigende faktore (naamlik
substantiewe regverdigings- en prosedurele meganismes) wat dit onderlê en reguleer, onder
andere om die belange van die vorige eienaar sover moontlik te beskerm en om regsekerheid
te bevorder. 30 Hierdie gevolgtrekkings maak dit onnodig om die vierde fase van die
metodologie te oorweeg, aangesien ’n nie-arbitrêre (dit wil sê geldige) ontneming nie
ingevolge die beperkingsklousule geregverdig hoef te word nie. 31 Die klem van hierdie
artikel val derhalwe op die vyfde fase van die FNB-metodologie, naamlik of verkrygende
verjaring ’n onteiening ingevolge artikel 25(2) meebring.
2. Het daar ’n onteiening ingevolge artikel 25(2) plaasgevind? 32
2.1 Inleiding
In FNB het die konstitusionele hof beslis dat die term ontneming alle staatsinmengings met
privaateiendom insluit en dat onteiening slegs op ’n enger kategorie inmenging van
toepassing is. 33 Gevolglik moet die grondwetlikheid van enige eiendomsinmenging altyd by
die artikel 25(1)-ondersoek begin alvorens dit met verwysing na die onteieningsartikel
(artikel 25(2)) beoordeel kan word. 34 Die artikel 25(2)-vraag duik op slegs as die ontneming
aan die artikel 25(1)-vereistes voldoen of indien dit ingevolge artikel 36(1) geregverdig kan
word. Aangesien ons redeneer dat verjaring ’n nie-arbitrêre ontneming bewerkstellig, 35 hoef
dit (verjaring) dus slegs aan die artikel 25(2)-vereistes te voldoen indien dit daadwerklik ’n
onteiening veroorsaak. In hierdie opsig moet ’n onteiening, ten einde grondwetlik geldig te
wees, in die openbare belang wees of vir ’n openbare doel geskied, en wel teen betaling van
billike vergoeding aan die onteiende party. 36 Hierdie afdeling ondersoek die vraag of
verkrygende verjaring ’n onteiening van eiendomsreg tot gevolg het, en wel deur op ’n aantal
kernaspekte van die onteieningsreg te fokus, naamlik die aard van die onteieningsbegrip, die
relevansie van staatsverkryging, watter regsbronne onteiening magtig, asook die metodes
302

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
waarvolgens onteiening kan geskied. Laastens ondersoek ons die vraag of konstruktiewe
onteiening in die Suid-Afrikaanse reg moontlik is. Deur middel van hierdie ondersoek word
getoon dat dit hoogs onwaarskynlik is dat verkrygende verjaring onteiening – of selfs
konstruktiewe onteiening – van eiendomsreg kan meebring.
2.2 Die onteieningsbegrip: die aard van onteiening en die relevansie van staatsverkryging
van onteiende regte
Daar bestaan geen eenvoudige maatstaf om onteienings van ontnemings te onderskei nie.
Beide hierdie staatsinmengingsvorme behels een of ander inmenging met privaateiendom, 37
maar die Grondwet vereis dat vergoeding slegs vir onteienings betaal word. Dit is dus
vanselfsprekend dat hierdie onderskeid ’n insentief bied aan eienaars om enige
staatsinmening met hulle eiendom as ’n onteiening te tipeer, aangesien sodanige inmenging
dan vergoed moet word. Derhalwe moet klarigheid gekry word omtrent die onteieningsbegrip
in die Suid-Afrikaanse reg ten einde vas te stel of verjaring ’n onteiening meebring al dan nie.
In die eerste onteieningsaak van die nuwe grondwetlike bestel, naamlik Harksen v Lane, 38 is
bevind dat onteiening wel ’n soort ontneming behels, maar dat slegs onteiening ’n
“acquisition of rights in property by a public authority” tot gevolg het. 39 Dié uitspraak ag
ontneming en onteiening dus as twee afsonderlike en geheel uitsluitende kategorieë,
waarvolgens slegs onteiening (en nie ontneming nie) staatsverkryging tot gevolg het. 40
Hierdie onderskeid is later in FNB verfyn, waar regter Ackermann beslis het dat alle
staatsinmengings met privaateiendom (dit wil sê ook onteienings) as ontnemings kwalifiseer,
maar dat slegs sommige inmengings – as ’n nouer kategorie binne die wyer
ontnemingsbegrip – terselfdertyd ook onteiening behels. 41 Om dit eenvoudiger te stel: alle
onteienings is tegelykertyd ontnemings, maar nie alle ontnemings is ook onteienings nie.
Ingevolge hierdie onderskeid word onteiening dus beskou as ’n onderdeel of “subset” van
ontnemings.
Desnieteenstaande die oënskynlike klemverskille tussen die twee uitsprake is die Harksenonderskeid
bevestig in Reflect-All 1025 CC v MEC for Public Transport, Roads and Works,
Gauteng Provincial Government (Reflect-All), 42 waar die konstitusionele hof bevind het dat
die howe versigtig (“cautious”) behoort te wees om die onteieningsbegrip uit te brei na
gevalle waar die onteiende regte nie in die staat vestig nie. 43 Ten spyte van kritiek op hierdie
benadering 44 is die Harksen-benadering onlangs ook deur die hoogste hof van appèl in
Minister of Minerals and Energy v Agri SA (CALS amicus curiae) 45 (Agri SA) bevestig. 46
Derhalwe lyk dit, aldus die howe, of staatsverkryging van onteiende regte wel ’n
onontbeerlike element van onteiening is.
Indien die howe se benadering nagevolg word, is die kanse skraal dat verjaring ’n onteiening
kan behels. In die eerste plek vind verjaringsake bykans deur die bank tussen private
individue plaas, aangesien die streng verjaringsvereistes (naamlik openlike besit asof ’n mens
die eienaar is, vir 30 jaar) dit grotendeels onprakties maak vir regspersone (soos die staat) om
eiendomsreg deur ’n agent op hierdie wyse te verkry. Gevolglik is dit dus eintlik heeltemal
onwaarskynlik dat verjaring op onteiening kan neerkom indien staatsverkryging ’n primêre
303

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
kenmerk van enige onteiening is. Enersyds is die staat, soos hier bo aangedui, selde, indien
ooit, die bevoordeelde. Andersyds verkry iemand wat nie die staat is nie, altyd die voordeel in
verjaringsgevalle. Dit is weliswaar so dat die staat vir doeleindes van onteiening nie
noodwendig altyd presies dieselfde reg of eiendom moet verkry as wat die benadeelde
verloor nie, 47 maar die bronne wat hierdie beginsel ontwikkel het – naamlik die Australiese
howe – vereis dat die staat wél een of ander voordeel vir doeleindes van onteiening moet
verkry. 48 Dit gebeur egter nie in normale verjaringsgevalle nie. Desondanks redeneer ons in
die volgende afdeling dat selfs indien onteiening ten gunste van derde partye in die Suid-
Afrikaanse reg moontlik is, verjaring steeds nie onteiening meebring nie. 49
2.3 Regsbronne wat onteiening magtig en metodes van onteiening
In Suid-Afrika kan onteiening slegs ingevolge statutêre magtiging geskied. 50 In hierdie opsig
het slegs die staat die reg om te onteien, welke reg alleenlik by wyse van magtigende
wetgewing uitgeoefen kan word. 51 Indien ’n onteieningshandeling “nie gevestig is op die een
of ander statutêre bevoegdheid ten gunste van die [staat] nie”, deurdat dit byvoorbeeld nie op
wetgewing gegrond is nie of ultra vires geskied, dan is sodanige onteiening nietig. 52
Magtigende wetgewing moet die bevoegdheid om te onteien uitdruklik aan staatsinstansies
verleen, tesame met ’n aanduiding van die spesifieke doel waarvoor regte onteien mag
word. 53 Dit moet verder ook die omstandighede, prosedures en voorwaardes waaronder
onteiening mag plaasvind, duidelik uiteensit. 54 Derhalwe kan die staat privaateiendom
onteien slegs indien daardie bevoegdheid pertinent by wyse van wetgewing toegestaan is. 55
Geen onteiening kan dus sonder statutêre magtiging geskied nie. 56 Die statutêre basis vir
doeleindes van onteiening in Suid-Afrika is hoofsaaklik – alhoewel nie uitsluitlik nie – die
Onteieningswet 63 van 1975.
Ten spyte van die statutêre magtigingsvereiste meen Gildenhuys (klaarblyklik in stryd met sy
aanvanklike siening) dat die gemeenregtelike reëls met betrekking tot oorspronklike
eiendomsverlies voorbeelde van gemeenregtelike onteiening daarstel. 57 Hierdie benadering
opper die vraag of onteiening volgens die gemenereg in Suid-Afrika kan geskied, en
derhalwe is dit nodig om klarigheid omtrent dié kwessie te verkry. In hierdie opsig erken die
ou skrywers van die Romeins-Hollandse reg wel die staatsbevoegdheid om te onteien, 58 maar
dit is onduidelik of hierdie werke bloot opsommings van bestaande wetgewende bepalings is
en of dit gesag bied daarvoor dat die uitvoerende gesag op grond van algemene beginsels (en
dus sonder statutêre magtiging) kon onteien. 59
Nietemin, die vraag of hierdie regsposisie (naamlik waar die uitvoerende gesag moontlik
sonder statutêre magtiging kon onteien) deel geword het van die Suid-Afrikaanse reg, is
onlangs gesaghebbend deur die Pietermaritzburgse hooggeregshof beantwoord. Die hof het
naamlik in Harvey v Umhlatuze Municipality 60 bevind dat “[t]he [s]tate has no general
common-law power to expropriate”. 61 Dié posisie strook klaarblyklik met die benadering van
die hoogste hof van appèl in Ekurhuleni Metropolitan Municipality v Dada, 62 waar beslis is
datSuid-Afrikaanse howe nie die inherente bevoegdheid het om ’n gedwonge verkoop – of
onteiening – van privaateiendom te gelas nie. 63
304

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Volledigheidshalwe is dit nuttig om ook die posisie van die Engelse reg op hierdie punt te
oorweeg, aangesien die Engelse reg ’n groot impak op die ontwikkeling van
onteieningswetgewing in Suid-Afrika gehad het. 64 In hierdie opsig het die House of Lords
(soos dit toe nog was) reeds in 1973 uitsluitsel gegee dat daar geen sprake van common lawonteiening
kan wees nie, aangesien onteiening (of compulsory acquisition, soos dit in die
Engelse reg bekend staan) ’n creature of statute is en dus slegs by wyse van magtigende
wetgewing kan plaasvind. 65
Teen hierdie agtergrond, tesame met die regspraak waarna ons hier bo verwys, kan daar met
gerustheid aanvaar word dat onteiening in die Suid-Afrikaanse reg nie ingevolge die
gemenereg kan geskied nie. 66 Gevolglik kan die bevoegdheid om te onteien slegs deur
verordende wetgewing aan die staat toegestaan word.
Wanneer die staat besluit om regte in eiendom te onteien, neem sodanige besluit altyd die
vorm van ’n administratiewe handeling aan. 67 Die staat moet ’n diskresie uitoefen indien dit
regte wil onteien en daarom moet daar aan die vereistes van die Wet op die Bevordering van
Administratiewe Geregtigheid 3 van 2000 voldoen word. 68 Alhoewel verreweg die meeste
onteienings by wyse van administratiewe handelinge plaasvind, kan privaateiendom in
bepaalde omstandighede op grond van magtigende wetgewing ook deur ’n hofbevel onteien
word. 69 Laasgenoemde onteieningsmetode staan bekend as regterlike onteiening, maar kom
selde voor. Nietemin moet hierdie onteieningsvorm, net soos administratiewe onteiening, ook
gemagtig word deur wetgewing wat howe spesifiek toelaat om sodanige bevel te maak in
voorafbepaalde omstandighede. 70
Oor die vraag of daar ’n verdere onteieningsmetode in die Suid-Afrikaanse reg bestaan,
naamlik statutêre onteiening, is daar egter nie eenstemmigheid nie. 71 Van der Walt omskryf
die aard van statutêre onteiening soos volg: “[Statutory] expropriation ... [is] a process
whereby the state expropriates property directly, without the involvement of an
administrative act or judicial decision, through the promulgation of legislation.” 72 Ons wei in
die paragrawe hier onder in groter besonderhede oor hierdie onteieningsvorm uit.
’n Evaluasie van die onteieningsvereistes en -metodes toon dat dit onwaarskynlik is dat
verjaring onteiening kan meebring. Ingevolge die magtigingsvereistes is dit duidelik dat die
verjaringswette geen bepalings bevat wat uitdruklik ’n onteieningsbevoegdheid aan die staat
verleen nie. Hulle spesifiseer byvoorbeeld geensins die omstandighede, prosedures of
voorwaardes waaronder onteiening mag plaasvind nie. Daarby omskryf die verjaringswette
ook nie die spesifieke openbare doel(eindes) waarvoor regte onteien mag word nie. In hierdie
opsig bepaal die wette bloot dat eiendomsoorgang plaasvind die oomblik waarop ’n persoon
die verjaringsvereistes bevredig. Voorts dui die afwesigheid van vergoedingsbepalings in die
verjaringswette verder daarop dat verjaring nie onteiening meebring nie. In hierdie opsig is
appèlregter Holmes se bevinding in Belinco (Pty) Ltd v Bellville Municipality 73
toonaangewend: “[I]t is a settled rule of interpretation that a legislative intention to authorise
expropriation without compensation will not be imputed in the absence of express words or
plain implication.” 74
305

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Wanneer wetgewing dus nie uitdruklik vir vergoeding voorsiening maak nie, ontstaan daar ’n
weerlegbare vermoede dat die betrokke wet(te) nie onteiening magtig nie, 75 tensy dit
moontlik is om ’n stilswyende vergoedingsplig in die betrokke wet in te lees. 76 Aangesien die
verjaringswette nie kodifikasies van die verjaringsreg daarstel nie, is dit nodig om vas te stel
wat die gemeenregtelike posisie rakende vergoeding vir eiendomsverlies deur verjaring is. 77
In hierdie opsig is dit opvallend dat nóg Voet nóg De Groot – twee van die gesaghebbendste
Romeins-Hollandse skrywers oor verjaring – enige verwysing na vergoeding in die konteks
van verjaring maak. 78 Omrede daar dus geen (uitdruklike of stilswyende) voorsiening gemaak
word vir vergoeding met betrekking tot verjaring nie, geld die vermoede dat die
verjaringswette nie onteieningsbevoegdheid verleen nie.
Ingevolge die verskillende onteieningsmetodes is dit ook onwaarskynlik dat verjaring ’n
onteiening meebring. Aangesien eiendomsoorgang deur regswerking geskied, bevestig ’n hof
bloot of die besitter aan die vereistes voldoen het wanneer dit verjaringsake beslis. Hierdie
stand van sake weerlê, eerstens, die moontlikheid dat verjaring ’n administratiewe onteiening
is. Omrede daar geen diskresie uitgeoefen word nie (weens die feit dat eiendomsverkryging
ex lege plaasvind), is daar geen administratiewe handeling nie en derhalwe kan geen
onteiening in hierdie konteks plaasvind nie. 79
Tweedens is dit ook te betwyfel of verjaring onder die regterlike metode van onteiening
tuisgebring kan word. Hier bo word verduidelik dat alle onteienings gegrond moet wees op ’n
statutêre grondslag wat die hof magtig om ’n onteiening te gelas in spesifieke omstandighede
wat vooraf bepaal is. Die feit dat die verjaringswette nie aan hierdie vereistes voldoen nie,
tesame met die feit dat verjaring deur regswerking (en dus onafhanklik van ’n hofbevel)
geskied, veroorsaak dat verjaring nie kan kwalifiseer as ’n vorm van regterlike onteiening
nie. Gevolglik maak ’n hof nie ’n onteieningsbevel wanneer dit bevind dat ’n party eiendom
deur verjaring verkry het nie (welke regsgevolg in elk geval in curiam gepleit moet
word). 80 In so ’n geval bevestig die hof bloot die partye se regte op daardie oomblik, soos
vooraf gereguleer deur die verjaringswette.
Die vraag of verjaring dalk ’n geval van statutêre onteiening is, verdien egter meer aandag
weens die hoogste hof van appèl se onlangse uitspraak in Agri SA. In hierdie beslissing het
die hof by implikasie aanvaar (sonder om so te beslis) dat statutêre onteiening wél in die
Suid-Afrikaanse reg moontlik is. 81 Gevolglik is dit moontlik om te argumenteer dat verjaring,
wat eiendomsverlies deur regswerking meebring, as ’n vorm van statutêre onteiening
kwalifiseer. Nietemin, selfs al sou Agri SA korrek wees, is daar ’n kritieke punt waar
verkrygende verjaring van die moontlikheid van statutêre onteiening volgens hierdie
uitspraak verskil. Die tersaaklike wetgewing in Agri SA, die Mineral and Petroleum
Resources Development Act 28 van 2002 (MPRDA), 82 maak in item 12(1) van bylaag II
uitdruklik voorsiening vir die betaling van vergoeding aan ’n party indien sodanige party kan
bewys dat hy deur die inwerkingtreding van die MPRDA van mineraalregte onteien is. 83 Van
der Walt redeneer dat indien statutêre onteiening tog in die Suid-Afrikaanse reg bestaan, dit
moontlik sal wees slegs in uiters beperkte gevalle waar ’n betrokke wet uitdruklik beoog om
sekere, spesifieke regte deur die promulgering van die wet teen betaling van vergoeding te
306

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
onteien. 84 Weens hierdie streng vereistes meen Van der Walt dat statutêre onteiening slegs in
uiters beperkte gevalle van toepassing sal wees, soos waar mineraalreghouers met “ou orde”regte
– weens buitengewone omstandighede – nie in staat was om hul mineraalregte
gedurende die vensterperiode in “nuwe orde”-regte om te skakel nie. 85 In hierdie opsig mag
die vergoedingsbepaling in item 12(1) moontlik ’n voorbeeld van statutêre onteiening behels,
alhoewel die MPRDA geensins bepaal (anders as wat ’n mens normaalweg sou verwag van
’n wet wat statutêre onteiening magtig) dat regte deur die promulgering van die wet onteien
word nie. 86 Desnieteenstaande kan ’n mens redeneer dat sommige mineraalreghouers van
mineraalregte “onteien” is weens die inwerkingtreding van die MPRDA en derhalwe op
vergoeding geregtig is, soos deur item 12(1) voorsien word. 87 Vir hierdie doeleindes behoort
item 12(1) egter eng vertolk te word om slegs op spesiale gevalle van toepassing te wees,
soos waarna hier bo verwys is. 88
In die lig van hierdie argument lyk dit onwaarskynlik dat verjaring as ’n vorm van statutêre
onteiening – indien hierdie onteieningsvorm hoegenaamd in die Suid-Afrikaanse reg bestaan
– kan kwalifiseer. Eerstens is daar geen sprake van onteiening in enige van die
verjaringswette nie. Die woord onteiening kom byvoorbeeld, anders as in item 12(1) van
bylaag II tot die MPRDA, glad nie in enige van die twee wette voor nie. Buiten die feit dat
hierdie wette nie die omstandighede, prosedures of voorwaardes uiteensit waaronder
onteiening kan plaasvind nie, en ook nie die doel omskryf waarvoor daar onteien mag word
nie, bepaal hulle ook geensins dat eiendomsregte deur blote promulgering van daardie wette
onteien sal word nie. ’n Verdere verskil tussen die verjaringswette en die MPRDA is die feit
dat die verjaringswette (anders as item 12(1) van bylaag II) geensins vir vergoeding
voorsiening maak nie. In die lig van Van der Walt se argument hier bo sal dit onmoontlik
wees om verjaring onder die beperkte gevalle van statutêre onteiening, soos waarvoor item
12(1) moontlik voorsiening maak, tuis te bring. Verder ontstaan daar in gevalle waar
wetgewing nie vir vergoeding voorsiening maak nie, boonop ’n weerlegbare vermoede dat
die wet dan nie onteiening magtig nie. Hierdie faktore dui daarop dat dit hoogs
onwaarskynlik is dat verjaring ’n geval van statutêre onteiening kan wees.
2.4 Konstruktiewe onteiening
Ondanks die gevolgtrekking dat verjaring waarskynlik nie onteiening meebring nie, moet
daar ook vasgestel word of hierdie regsreël nie moontlik konstruktiewe onteiening tot gevolg
het nie. Ten einde laasgenoemde punt aan te spreek, ontleed ons hierdie regsverskynsel aan
die hand van die vraag of dit hoegenaamd deel uitmaak van die Suid-Afrikaanse reg.
Sommige regstelsels 89 erken ’n derde klas staatsinmengingsvorm buiten ontneming en
onteiening, wat gewoonlik as konstruktiewe onteiening bekend staan. 90 Hierdie leerstuk dek
gevalle waar ’n sekere regulering ’n buitengewoon ernstige inbreuk op, of verlies van,
privaateiendom tot gevolg het sonder dat die staat die eiendom verkry of bedoel om dit te
onteien. 91 Sodanige inmenging word as ’n de facto-onteiening beskou waarvoor die eienaar
vergoed moet word, selfs al het die staat – deur middel van die betrokke regulering – nie
bedoel om regte te onteien nie. 92 Ingevolge hierdie omskrywing is dit moontlik dat
307

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
verkrygende verjaring, wat ’n gedwonge oordrag van eiendomsreg bewerkstellig, getipeer
kan word as ’n vorm van konstruktiewe onteiening.
Alhoewel die vraag of konstruktiewe onteiening deel uitmaak van die Suid-Afrikaanse reg,
nog nie gesaghebbend deur ons howe beslis is nie, is daar wel twee gewysdes wat
rigtinggewend in hierdie verband is. In Steinberg v South Peninsula Municipality 93 omskryf
waarnemende appèlregter Cloete konstruktiewe onteiening as volg:
[C]onstructive expropriation … [entails a situation] where a public body utilises a
regulatory power in a manner which, taken in isolation, can be categorised as a
deprivation of property rights and not an expropriation, but which has the effect,
albeit indirectly, of transferring those rights to the public body … 94
In hierdie uitspraak het die hof twee redes verskaf waarom konstruktiewe onteiening nie in
die Suid-Afrikaanse reg aanvaar behoort te word nie, naamlik dat dit (i)
grondhervormingsinisiatiewe kan inhibeer en (ii) regsekerheid kan ondermyn.95 Op sy beurt
het die konstitusionele hof in Reflect-All ook twyfel uitgespreek oor die gepastheid van
konstruktiewe onteiening binne die raamwerk van die Suid-Afrikaanse grondwetlike
bestel.96 Hierdie benaderings strook met die FNB-uitspraak, aangesien ’n streng navolging
van die FNB-metodologie weinig ruimte laat vir die erkenning van ’n derde
staatsinmengingsvorm.97 Dit is weens regter Ackermann se duidelike onderskeid tussen
ontneming en onteiening, waar hy laasgenoemde inmenging beskryf as ’n nouer kategorie
wat deel uitmaak van die wyer klas van ontneming.
Hierdie interpretasie maak dit moeilik om te sien waar ’n bykomende inmengingsvorm,
naamlik konstruktiewe onteiening, sou inpas.98 FNB se onderskeid tussen ontneming en
onteiening – tesame met Roux se voorspelling van die “teleskoop-effek” van die
arbitrêrheidstoets – maak dit onwaarskynlik dat Suid-Afrikaanse howe konstruktiewe
onteiening sal erken solank as wat hulle by die FNB-metodologie hou.99 Indien ’n ontneming
byvoorbeeld op ’n de facto-onteiening sonder vergoeding neerkom, sal dit reeds as ’n
arbitrêre ontneming ingevolge die artikel 25(1)-analise ongrondwetlik verklaar word,
aangesien die betrokke regsbron – waarop die inmenging gegrond is – nie vir vergoeding
(soos deur artikel 25(2) vereis word) voorsiening maak nie.100 Verder is dit hoogs
onwaarskynlik dat so ’n ontneming ingevolge die beperkingsklousule geregverdig kan word,
aangesien die proporsionaliteitsanalise van artikel 36(1) waarskynlik bloot die gevolgtrekking
van die artikel 25(1)-arbitrêrheidstoets sal bevestig.101 Derhalwe sal dit prakties nooit
moontlik wees om ’n ontneming as (konstruktiewe) onteiening te klassifiseer nie, aangesien
die grondwetlikheidsondersoek sal eindig met die bevinding (i) dat die ontneming strydig is
met artikel 25(1), en (ii) dat dit nie regverdigbaar ingevolge die beperkingsklousule is nie.102
As gevolg van hierdie “teleskoop-effek” van die arbitrêrheidstoets sal die vraag of die
betrokke eiendomsinmenging op ’n konstruktiewe onteiening neerkom, dus waarskynlik
nooit na vore tree nie.103
Nietemin, selfs al sou die howe afstand doen van die FNB-metodologie, bestaan daar verdere
redes waarom konstruktiewe onteiening nie sommer in die Suid-Afrikaanse reg erken sal
308

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
word nie.104 Dit is weens die vereistes vir ’n geldige onteiening in ons reg. Die vorige
afdeling hier bo toon dat elke onteiening in die Suid-Afrikaanse reg, ten einde grondwetlik
geldig te wees, onderlê moet word deur magtigende wetgewing. Hierdie statutêre grondslag
moet die bevoegdheid om te onteien, die omstandighede waaronder onteien mag word, asook
die doel waarvoor onteien mag word, duidelik uiteensit, en dit moet boonop ook voorsiening
maak vir vergoeding. In hierdie opsig is dit moeilik om te sien hoe ’n staatsinmenging – wat
nie gegrond is op onteieningswetgewing nie of waar daar nie vir vergoeding voorsiening
maak is nie – “omgeskakel” kan word in ’n grondwetlik geldige (konstruktiewe) onteiening
bloot omdat die betrokke inmenging ’n buitengewoon nadelige impak op eiendomsreg het.
Eerstens kan daar in so ’n konteks geen sprake van onteiening wees nie, aangesien die
betrokke staatsinmenging nie ingevolge onteieningswetgewing verrig is nie. Tweedens kan so
’n inmenging (ten beste) neerkom op ’n ontneming van eiendom ingevolge artikel 25(1). So
’n inmenging sal waarskynlik weens die uitermatig strawwe aard daarvan – selfs al vind dit
ingevolge wetgewing plaas – neerkom op ’n arbitrêre ontneming wat ongrondwetlik is. In so
’n geval is dit logiesgewys onmoontlik om die tersaaklike inmenging “geldig” te maak bloot
deur die geaffekteerde eienaar daarvoor te vergoed. Nietemin, indien ’n drastiese inmenging
met eiendomsreg (soos verkrygende verjaring) ingevolge wetgewing geskied wat onderlê
word deur belangrike beleidsoorwegings en onderworpe is aan streng vereistes, sal sodanige
inmenging na alle waarskynlikheid die artikel 25(1)-arbitrêrheidstoets slaag. Met ander
woorde, die grondwetlikheidsondersoek sal steeds by die artikel 25(1)-bevinding eindig
indien die betrokke wetgewing nie onteieningsbevoegdheid aan die staat verleen nie.
Desnieteenstaande meen sommige akademiese kommentators dat die leerstuk van
konstruktiewe onteiening wél deel is – of deel behoort te wees – van die Suid-Afrikaanse
reg.105 In hierdie opsig is Gildenhuys een van die grootse ondersteuners van die leerstuk.106
Daar moet egter beklemtoon word dat Gildenhuys se boek Onteieningsreg verskyn het een
jaar voor die FNB-uitspraak gelewer is. Na afloop van hierdie beslissing is dit hoogs
onwaarskynlik (soos hier bo verduidelik) dat konstruktiewe onteiening in die Suid-Afrikaanse
reg erken sal word solank as wat howe die FNB-metodologie volg.107 Gevolglik stem ons
saam met Van der Walt se siening, naamlik dat “it would be better to avoid this notion
[konstruktiewe onteiening] altogether”.108
Teen hierdie agtergrond kan daar waarskynlik aanvaar word dat konstruktiewe onteiening nie
deel is (of deel behoort te word) van die Suid-Afrikaanse reg nie. Daarom kan die vraag of
verjaring op konstruktiewe onteiening neerkom, ontkennend beantwoord word. Hierdie
gevolgtrekking maak dit onnodig om deur die laaste twee fases van die FNB-metodologie te
gaan, naamlik of die ontneming voldoen aan die vereistes van artikel 25(2)(a)-(b) en, indien
nie, of dit regverdigbaar is ingevolge die beperkingsklousule.
Alhoewel die uitwerking van verkrygende verjaring met die eerste oogopslag na ’n
onteiening van regte kan lyk, is dit eweneens moontlik om hierdie regsreël as ’n ontneming
van eiendom te beskou.109 Volgens hierdie perspektief behels verjaring bloot ’n normale
eiendomsregulering, aangesien dit as middel dien om botsende aansprake met betrekking tot
grond te besleg deur eiendomsreg onder sekere eng bepaalde omstandighede van een persoon
309

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
na ’n ander te verskuif.110 Die feit dat verjaring eiendomsreg in grond in ’n
langtermynbesitter bevestig eerder as in ’n onagsame of afwesige eienaar, word geregverdig
deur ’n belangrike beleidsoorweging, naamlik die bevordering van regsekerheid, wat in die
openbare belang is – veral in die konteks van ’n negatiewe registrasiestelsel.111 Die streng
vereistes vir verkrygende verjaring beskerm die belange van die eienaar bowendien sodanig
dat die buitengewoon nadelige uitwerking van verjaring, naamlik verlies van eiendomsreg,
geregverdig word. Hierdie siening van verkrygende verjaring as ’n geregverdigde regulatiewe
ontneming van eiendom vermy die logiese teenstrydighede en inkonsekwenthede van die
onteieningsmodel en verklaar terselfdertyd die verskynsel van verkrygende verjaring op ’n
bevredigende wyse binne die konstitusionele raamwerk.
3. Gevolgtrekking
Verkrygende verjaring is een van die oorspronklike wyses van eiendomsverkryging en word
gereguleer deur twee verjaringswette tesame met die gemenereg. Die vereistes van hierdie
regsreël is taamlik duidelik en regseker, met die gevolg dat verjaring oor die algemeen as ’n
onproblematiese gedeelte van die Suid-Afrikaanse reg geag word. Die klaarblyklik
onkontroversiële aard van hierdie regsreël is egter onlangs in twyfel getrek deur die vierde
kamer van die Europese hof vir menseregte se Pye-uitspraak. In dié beslissing het die vierde
kamer bevind dat adverse possession – die common law-eweknie van verjaring – neerkom op
’n onteiening sonder vergoeding, welke gevolg strydig is met die eiendomsklousule van die
Europese Konvensie vir Menseregte, 1950. Hierdie bevinding opper die vraag of verjaring,
wat ’n gedwonge oordrag van eiendomsreg bewerkstellig, strook met artikel 25 van ons
Grondwet. Ten einde hierdie probleem aan te spreek gebruik ons die FNB-metodologie om te
bepaal of verjaring op een lyn met die eiendomsklousule is. In hierdie opsig fokus die artikel
spesifiek op die vraag of verjaring nie dalk ’n onteiening ingevolge artikel 25(2) meebring
nie.
’n Ontleding van die onteieningsbeginsels en -metodes toon dat dit onwaarskynlik is dat
verjaring onteiening bewerkstellig. Een van die sleutelfaktore is die vraag of daar
staatsverkryging van die onteiende regte plaasgevind het. Ingevolge hierdie benadering is dit
moeilik om te sien hoe verjaring as ’n onteiening kan kwalifiseer, omrede verjaringsake
bykans deur die bank tussen private individue plaasvind. Daarbenewens beskik slegs die staat
oor die bevoegdheid om te onteien, welke bevoegdheid pertinent by wyse van statutêre
magtiging toegestaan moet word. Hierdie wetgewing moet onder andere die omstandighede,
prosedures en voorwaardes vir onteiening, asook die doel van die onteiening, duidelik
uiteensit. Dit is verder geykte reg dat onteieningswetgewing ook vir vergoeding voorsiening
moet maak. Teen hierdie agtergrond is dit opvallend dat geeneen van die verjaringswette die
staat magtig om regte in eiendom te onteien nie, en verder stipuleer hulle ook geensins die
omstandighede, prosedures of voorwaardes waarvolgens onteiening mag plaasvind nie.
Daarby meld die verjaringswette ook nie die spesifieke doel waarvoor regte onteien mag
310

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
word nie en is daar ook geen sprake van vergoeding nie. Hierdie regsposisie benadruk die
onwaarskynlikheid dat verjaring ’n onteiening van regte kan behels.
Die verskillende onteieningsmetodes in die Suid-Afrikaanse reg laat ook weinig – indien
enige – ruimte om verjaring as onteiening te sien. Omrede verjaring deur regswerking
plaasvind, word daar geen diskresie uitgeoefen nie en kan daar dus geen sprake van ’n
onteiening by wyse van ’n administratiewe handeling wees nie. Dit is ook nie moontlik om
verjaring onder die regterlike-onteieningsmetode tuis te bring nie, aangesien
eiendomsoorgang deur verjaring ex lege geskied en dus nie van ’n hofbevel afhanklik is nie.
Omtrent die kwessie of verjaring moontlik ’n vorm van statutêre onteiening behels, is sake
meer gekompliseerd, aangesien die hoogste hof van appèl onlangs aanvaar het (sonder om so
te beslis) dat hierdie onteieningsmetode moontlik wel deel van die Suid-Afrikaanse
onteieningsreg uitmaak. Desnieteenstaande bestaan daar oortuigende argumente dat hierdie
onteieningsvorm – indien dit wél in Suid-Afrika bestaan – slegs tot hoogs uitsonderlike
gevalle beperk is waar wetgewing uitdruklik daarop gerig is om sekere, spesifieke regte in
eiendom deur die blote promulgering van die wet te onteien teen betaling van vergoeding.
Aangesien die verjaringswette geensins hierdie streng vereistes bevredig nie, is dit hoogs
onwaarskynlik dat verjaring as ’n vorm van statutêre onteiening kwalifiseer.
Laastens bespreek ons die kwessie of verjaring nie moontlik konstruktiewe onteiening behels
nie. Dit blyk dat beide die hoogste hof van appèl en die konstitusionele hof huiwerig is om
hierdie staatsinmengingsvorm in die Suid-Afrikaanse reg te erken. Hierdie huiwering is op
gesonde beginsels gegrond, aangesien die FNB-metodologie, tesame met Roux se
voorspelling van die “teleskoop-effek” van die arbitrêrheidstoets, weinig ruimte laat vir die
erkenning van ’n derde staatsingmeningsvorm naas ontneming en onteiening. Nietemin, selfs
al sou die howe afstand doen van die FNB-metodologie, is die kanse skraal dat konstruktiewe
onteiening in ons reg aanvaar sal word, deels weens die aard van die onteieningsvereistes in
die Suid-Afrikaanse reg. Gevolglik is dit dogmaties beter om verjaring te beskou as ’n niearbitrêre
ontneming van eiendomsreg, welke ontneming nie ’n onteiening van regte tot
gevolg het nie. In hierdie opsig maak verjaring gewoon deel van die staat se normale
eiendomsregulering uit deurdat dit botsende aansprake met betrekking tot grond besleg deur
eiendomsreg in sekere, eng bepaalde omstandighede van een persoon na ’n ander te verskuif,
welke regulering ‘n geldige openbare doel dien.
Bibliografie
Badenhorst, P.J., J.M. Pienaar en H. Mostert. 2006. Silberberg and Schoeman’s the law of
property. 5de uitgawe. Durban: LexisNexis Butterworths.
De Groot, H. 1631. Inleidinge tot de Hollandsche rechts-geleerdheid. Leiden: Universitaire
Pers.
311

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Gildenhuys, A. 2001. Onteieningsreg. 2de uitgawe. Durban: Butterworths.
Hiemstra, V.G. en H.L. Gonin. 2006. Trilingual legal dictionary. 3de uitgawe. Paarl: Juta.
Huber, U. 1690. Heedensdaegse rechtsgeleertheyt. Leeuwaarden: Hero Nauta.
Kersteman, F.L. 1772. Aanhangzel tot het Hollandsch rechtsgeleert woordenboek.
Amsteldam: Steven van Esveldt.
Marais, E.J. 2011. Acquisitive prescription in view of the property clause. Ongepubliseerde
LLD-proefskrif, Universiteit Stellenbosch.
Mostert, H. 2012. Mineral law – Principles and policies in perspective. Kaapstad: Juta.
Roux, T. 2003. Property. In Woolman e.a. (reds.) 2003.
Schorer, W. 1784. Aanteekeningen van mr Willem Schorer, over de inleidinge tot de
Hollandsche rechts-geleerdheid, van mr Hugo de Groot. Middelburg: Pieter Gillissen en
Zoon Boekverkoopers.
Sonnekus, J.C. en J.L. Neels. 1994. Sakereg vonnisbundel. 2de uitgawe. Durban:
Butterworths.
Van der Linden, J. 1896. Regtsgeleerd, practicaal, en koopmans handboek. Amsterdam:
Johannes Allart.
Van der Merwe, C.G. 1989. Sakereg. 2de uitgawe. Durban: Butterworths.
Van der Walt, A.J. 1999. Constitutional property clauses: A comparative analysis. Kaapstad:
Juta.
—. 2004. Striving for the better interpretation – A critical reflection on the constitutional
court’s Harksen and FNB decisions on the property clause. South African Law Journal,
121(4):854–78.
—. 2005. Constitutional property law. Kaapstad: Juta.
—. 2011. Constitutional property law. 3de uitgawe. Kaapstad: Juta.
Van der Walt, A.J. en H. Botha. 1998. Coming to grips with the new constitutional order:
Critical comments on Harksen v Lane NO. South African Public Law, 13(1):17–41.
Van der Walt, A.J. en E.J. Marais. 2012. The constitutionality of acquisitive prescription: A
section 25(1) analysis. Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse Reg, 4:714–36.
Voet, J. 1829. Commentarius ad Pandectas. Vertaal deur P. Gane, 1955. Durban:
Butterworths.
312

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Waring, E.J.L. 2009. Aspects of property: The impact of private takings. Ongepubliseerde
LLD-proefskrif, Universiteit Cambridge.
Woolman, S, T. Roux en M. Bishop (reds). 2003. Constitutional law of South Africa. 2de
uitgawe. Kaapstad: Juta.
Eindnotas
1
Hierdie bydrae is die opvolgartikel tot Van der Walt en Marais (2012:714-736) waarna die
skrywers op 718 aldaar verwys.
2 Art. 2(2) van die Verjaringswet 18 van 1943 en art. 1 van die Verjaringswet 68 van 1969wet);
sien ook Voet Commentarius 41 3 1; De Groot Inleidinge 2 7 1; Badenhorst e.a.
(2006:160); Van der Merwe (1989:268). Alhoewel die verjaringswette ook voorsiening maak
vir verkryging van beperkte saaklike regte (soos serwitute) deur verkrygende verjaring, fokus
hierdie artikel slegs op eiendomsverkryging deur verjaring.
3 Hierdie wet het op 19 April 1943 in werking getree.
4
Hierdie wet, wat die 1943-wet herroep, het op 1 Desember 1970 in werking getree en is nie
terugwerkend van krag nie.
5
Sien Bisschop v Stafford 1974 3 SA 1 (A) 7 en Pienaar v Rabie 1983 3 SA 126 (A) 135,
waar hierdie posisie bevestig word.
6 Hiemstra en Gonin (2006:233) vertaal nec vi nec clam nec precario as geweldloos, openlik
en sonder willekeurig opsegbare verlof. Vir ’n bespreking van die vereistes van die 1943-wet,
sien Marais (2011:36–60).
7 Alhoewel beide roerende en onroerende sake onder die definisie van saak tuisgebring kan
word, fokus hierdie artikel slegs op verkryging van eiendomsreg in grond. In hierdie opsig is
die 1943-wet meer spesifiek: sien artikel 2(1) van hierdie wet.
8 Voet Commentarius 41 2 1, 41 2 3; Pienaar v Rabie 1983 3 SA 126 (A) 134; Cillie v
Geldenhuys 2009 2 SA 325 (HHA) par. 8.
9 Welgemoed v Coetzer 1946 TPD 701, 712; Pienaar v Rabie 1983 3 SA 126 (A) 134;
Minnaar v Rautenbach 1999 1 All SA 571 (NK) 574–5; sien ook Badenhorst e.a. (2006:162);
Van der Merwe (1989:275).
10 Voet Commentarius 44 3 9; Pienaar v Rabie 1983 3 SA 126 (A) 128; sien ook Welgemoed
v Coetzer 1946 TPD 701, 712–3; Hayes v Harding Town Board 1958 2 SA 297 (N) 299;
Wood v Baynesfield Board of Administration 1975 2 SA 692 (N) 701; sien verder Badenhorst
e.a. (2006:162); Van der Merwe (1989:275).
11 Cillie v Geldenhuys 2009 2 SA 325 (HHA) par. 8; Sapphire Dawn Trading 42 BK v De
Klerk 2009-2-12 saaknr. 693/2008 (VB) par. 7, 9; Joles Eiendom (Pty) Ltd v Kruger 2007 5
313

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
SA 222 (K) par. 28; Minnaar v Rautenbach 1999 1 All SA 571 (NK) 574–5. ’n Bespreking
van die vereistes vir verkrygende verjaring val buite die bestek van hierdie artikel. Vir ’n
meer deurtastende uiteetsetting, sien Marais (2011:36–64).
12 Voet Commentarius 41 3 1; De Groot Inleidinge 2 7 4; Pienaar v Rabie 1983 3 SA 126 (A)
136; Morkels Transport (Pty) Ltd v Melrose Foods (Pty) Ltd 1972 2 SA 464 (W) 468, 477–8;
Minnaar v Rautenbach 1999 1 All SA 571 (NK) 577; sien ook Badenhorst e.a. (2006:161);
Van der Merwe (1989:268–9).
13 (2006) 43 EHRR 3 (IV).
14 Vir ’n bespreking van A1P1, sien Van der Walt (1999:96–120).
15 JA Pye (Oxford) Ltd v United Kingdom (2006) 43 EHRR 3 (IV) par. 73–6.
16 Die tweede reël van A1P1 handel oor onteiening van privaateiendom: sien Sporrong and
Lönnroth v Sweden (1983) 5 EHRR 35 par. 61.
17 Die derde reël van A1P1 handel oor ontneming van privaateiendom: sien Sporrong and
Lönnroth v Sweden (1983) 5 EHRR 35 par. 61.
18 Van der Walt en Marais (2012:714–36).
19 2011-9-1 saaknr. 14722/10 (WKK).
20 Gildenhuys (2001:56–7, 93). Vgl. Waring (2009:159–70), wat meen dat die
eiendomsverlies wat deur adverse possession – die common law-eweknie van verjaring –
teweeggebring word, neerkom op ’n onteiening van regte ingevolge die tweede reël van
A1P1.
21 Summers v Kiewitz 2011-9-1 saaknr. 14722/10 (WKK) par. 62.
22 Sien veral Van der Walt (2011:453–4) se kritiek op Gildenhuys (2001:56–7, 93) in hierdie
verband. Sien verder afdeling 2.3 van hierdie artikel.
23 2002 4 SA 768 (KH).
24 Nkabinde R beskryf hierdie uitspraak as “the leading judgment regarding the property
clause” in Reflect-All 1025 CC v MEC for Public Transport, Roads and Works, Gauteng
Provincial Government 2009 6 SA 391 (KH) par. 35. Sien ook Haffejee v Ethekwini
Municipality 2011 6 SA 134 (KH) par. 25–9, waar die gesaghebbendheid van FNB onlangs
bevestig is.
25 First National Bank of SA Ltd t/a Wesbank v Commissioner, South African Revenue
Service; First National Bank of SA Ltd t/a Wesbank v Minister of Finance 2002 4 SA 768
(KH) par. 46. Roux (2003:3) sit hierdie vrae soos volg uiteen:
1. Does that which is taken away from [the property holder] by the operation of [the law
in question] amount to property for purpose of s 25?
2. Has there been a deprivation of such property by the [organ of state concerned]?
314

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
3. If there has, is such deprivation consistent with the provisions of s 25(1)?
4. If not, is such deprivation justified under s 36 of the Constitution?
5. If it is, does it amount to expropriation for purpose of s 25(2)?
6. If so, does the [expropriation] comply with the requirements of s 25(2)(a) and (b)?
7. If not, is the expropriation justified under s 36?
26 Sien Van der Walt (2011:80–333, veral 108–11, 181–9, 194–289) vir ’n diepte-bespreking
van die eerste vier fases van die FNB-metodologie. Vir ’n bespreking van hierdie vier fases
m.b.t. verkrygende verjaring, sien Marais (2011:259–84); Van der Walt en Marais
(2012:720–35). Gevolglik verskaf ons nie hier ’n gedetailleerde uiteensetting van daardie
fases nie.
27 Sien veral Van der Walt (2011:108–11); ook Marais (2011:260–1); Van der Walt en
Marais (2012:721); sien verder art. 25(4) van die Grondwet.
28 Sien Marais (2011:261–5); Van der Walt en Marais (2012:721–2).
29 “Niemand mag eiendom ontneem word nie behalwe ingevolge ’n algemeen geldende
regsvoorskrif, en geen regsvoorskrif mag arbitrêre ontneming van eiendom veroorloof nie.”
30 Sien veral Van der Walt en Marais (2012:722–34); sien verder Marais (2011:265–83). In
hierdie opsig is die korrektiewe funksie van verjaring die belangrikste rasionaal wat hierdie
regsreël onderlê, nl. dat dit regsekerheid m.b.t. grond – veral in regsisteme met ’n negatiewe
registrasiestelsel – bevorder.
31 Sien veral Van der Walt (2011:74–9); Roux (2003:2–3, 19–20, 32); sien verder Van der
Walt en Marais (2012:734–5); Marais (2011:283–4).
32 Hierdie afdeling is gebaseer op, en stem op plekke ooreen met, passasies in Marais
(2011:284–90).
33 First National Bank of SA Ltd t/a Wesbank v Commissioner, South African Revenue
Service; First National Bank of SA Ltd t/a Wesbank v Minister of Finance 2002 4 SA 768
(KH) par. 57. Hierdie onderskeid strook met Harksen v Lane 1998 1 SA 300 (KH) par. 31 en
is onlangs herbevestig in Minister of Minerals and Energy v Agri SA (CALS amicus curiae)
2012-5-31 saaknr. 458/11 (HHA) par. 14.
34 First National Bank of SA Ltd t/a Wesbank v Commissioner, South African Revenue
Service; First National Bank of SA Ltd t/a Wesbank v Minister of Finance 2002 4 SA 768
(KH) par. 60. Vir voordeelde waar die grondwetlikheidsondersoek direk by art. 25(2) begin
het, sien Haffejee v Ethekwini Municipality 2011 6 SA 134 (KH); Minister of Minerals and
Energy v Agri SA (CALS amicus curiae) 2012-5-31 saaknr. 458/11 (HHA). Ingevolge Wallis
AR se uitspraak (par. 14 van Agri SA) lyk dit of die grondwetlikheidsanalise direk by art.
25(2) kan begin indien albei partye saamstem dat die ontneming in alle opsigte geldig is en
wanneer die enigste geskilpunt is of die ontneming ook onteiening meebring, of handel
omtrent die vergoedingsbedrag.
35 Sien Van der Walt (2011:237–88) vir ’n algemene bespreking van die niearbitrêrheidstoets.
Vir ’n meer deurtastende bespreking van die toepassing van hierdie toets in
315

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
die konteks van verkrygende verjaring, sien Van der Walt en Marais (2012:722–34); Marais
(2011:265–83).
36 Art. 25(2)(a)-(b) van die Grondwet.
37 Harksen v Lane 1998 1 SA 300 (KH) par. 31; First National Bank of SA Ltd t/a Wesbank v
Commissioner, South African Revenue Service; First National Bank of SA Ltd t/a Wesbank v
Minister of Finance 2002 4 SA 768 (KH) par. 57–8; Minister of Minerals and Energy v Agri
SA (CALS amicus curiae) 2012-5-31 saaknr. 458/11 (HHA) par. 13–4.
38 1998 1 SA 300 (KH).
39 Par. 32.
40 Van der Walt en Botha (1998:35); Van der Walt (2004:862); Van der Walt (2011:339-43).
41 First National Bank of SA Ltd t/a Wesbank v Commissioner, South African Revenue
Service; First National Bank of SA Ltd t/a Wesbank v Minister of Finance 2002 4 SA 768
(KH) par. 57–8.
42 Reflect-All 1025 CC v MEC for Public Transport, Roads and Works, Gauteng Provincial
Government 2009 6 SA 391 (KH) par. 63.
43 Par. 64.
44 Sien veral Van der Walt en Botha (1998:19–23); Van der Walt (2011:335, 338, 343, 345);
Gildenhuys (2001:8–9).
45 2012-5-31 saaknr. 458/11 (HHA).
46 Par. 13, 18–9, 24.
47 Vermeld in Minister of Minerals and Energy v Agri SA (CALS amicus curiae) 2012-5-31
saaknr. 458/11 (HHA) par. 16-8 sonder beslissing.
48 Van der Walt (2011:371–3) en bronne waarna verwys word.
49 Sien afdeling 2.3 van hierdie artikel. Sommige akademiese kommentators voer aan dat
onteiende regte ook verkry kan word deur (of oorgedra word aan) derde partye indien die
onteiening in die openbare belang is of ’n geldige openbare doel voor oë het, soos die
bevordering van grondhervorming. Art. 6(2)(dA) van die Wet op die Uitbreiding van
Sekerheid van Verblyfreg 62 van 1997 kan so ’n voorbeeld wees, aangesien dit okkupeerders
toelaat om oorlede familielede op die boer se plaas – sonder sy toestemming – te begrawe,
wat bv. gebeur het in Nhlabathi v Fick 2003 2 All SA 323 (GH): sien Roux (2003:31); Van
der Walt (2011:345, 462–93); sien ook Gildenhuys (2001:8).
50 Joyce & McGregor Ltd v Cape Provincial Administration 1946 AD 658, 671; Pretoria City
Council v Modimola 1966 3 SA 250 (A) 258; Harvey v Umhlatuze Municipality 2011 1 SA
601 (KZP) par. 81; sien ook Van der Walt (2011:452–6); Gildenhuys (2001:49–50).
316

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
51 Joyce & McGregor Ltd v Cape Provincial Administration 1946 AD 658 671; Pretoria City
Council v Modimola 1966 3 SA 250 (A) 258; Harvey v Umhlatuze Municipality 2011 1 SA
601 (KZP) par. 81; Groengras Eiendomme (Pty) Ltd v Elandsfontein Unlawful Occupants
2002 1 SA 125 (T) 137; sien ook Van der Walt (2011:344, 452–6); Badenhorst e.a.
(2006:566); Gildenhuys (2001:9–10, 49, 93).
52 Gildenhuys (2001:49, 59 vn. 80).
53 Harvey v Umhlatuze Municipality 2011 1 SA 601 (KZP) par. 81; Groengras Eiendomme
(Pty) Ltd v Elandsfontein Unlawful Occupants 2002 1 SA 125 (T) 137; sien ook Gildenhuys
(2001:10, 49–59); Van der Walt (2011:452–6).
54 Gildenhuys (2001:9–10): “Die reg moet ingevolge wetgewing uitgeoefen word, wat die
omstandighede, prosedures en voorwaardes waaronder onteiening mag plaasvind, vaslê.”
Sien ook Groengras Eiendomme (Pty) Ltd v Elandsfontein Unlawful Occupants 2002 1 SA
125 (T) 137.
55 Van der Walt (2011:456); sien ook Gildenhuys (2001:13–5).
56 Joyce & McGregor Ltd v Cape Provincial Administration 1946 AD 658 671. Sien ook
Groengras Eiendomme (Pty) Ltd v Elandsfontein Unlawful Occupants 2002 1 SA 125 (T)
137.
57 Gildenhuys (2001:56–7, 93), soos geïnterpreteer deur Van der Walt (2011:453–4). In
hierdie opsig redeneer Gildenhuys dat die vergoeding wat ’n hof kan toestaan aan die eienaar
van ’n dienende erf wat gedwing word om ’n noodweg oor sy grond te aanvaar, analoog is tot
vergoeding vir onteiening.
58 Sien bv. De Groot Inleidinge 2 32 7, Huber HR 4 8 25–4 8 26; Voet Commentarius 1 4 7;
Van der Linden Regtsgeleerd, practicaal, en Koopmans handboek 1 7 4; Kersteman
Aanhangzel tot het Hollandsch rechtsgeleert woordenboek sv “dominium eminens”.
59 Sien Gildenhuys (2001:49), wat na Joyce & McGregor Ltd v Cape Provincial
Administration 1946 AD 658, 671 as gesag hiervoor verwys. Sien verder De Groot Inleidinge
2 32 7 vn. 8, waar hy na ’n plaaslike verordening (Keur van Amsterdam 1624) verwys as
gesag in die konteks van bronne wat onteiening toelaat. Hierdie verwysing skep die indruk
dat magtigende wetgewing tog nodig was in die Romeins-Hollandse reg ten einde regte te
kon onteien.
60 2011 1 SA 601 (KZP).
61 2011 1 SA 601 (KZP) par. 81; sien in hierdie opsig ook Joyce & McGregor Ltd v Cape
Provincial Administration 1946 AD 658, 671.
62 2009 4 SA 463 (HHA).
63 Ekurhuleni Metropolitan Municipality v Dada 2009 4 SA 463 (HHA) par. 14. Die HHA
het in hierdie konteks beslis dat alhoewel art. 38 van die Grondwet howe toelaat om “gepaste
regshulp” te verleen, hierdie artikel howe nie magtig om munisipaliteite te beveel om
eiendom te koop nie. Hierdie benadering strook met Joyce & McGregor Ltd v Cape
317

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Provincial Administration 1946 AD 658, 671, waar bevind is dat “all rights of expropriation
must rest upon a legislative foundation” (eie beklemtoning).
64 Gildenhuys (2001:21). Vir die invloed wat die Land Clauses Consolidation Act 1845 op
die verordening van latere onteieningswetgewing in Suid-Afrika gehad het, sien Gildenhuys
(2001:21–2, 32–5, 39–47).
65 Rugby Joint Water Board v Foottit 1973 AC 202, 214–215. Sien verder art. 1 van die Land
Clauses Consolidation Act 1845: “This Act shall apply to every undertaking authorized by
any Act which shall hereafter be passed, and which shall authorize the purchase or taking of
lands for such undertaking ...” (eie beklemtoning).
66 Gildenhuys (2001:49–50); Van der Walt (2011:453–4); Badenhorst e.a. (2006:565). Sien
verder Van der Walt (2011:453–4) se kritiek op Gildenhuys (2001:56–7, 93), waar lg.
aanvoer dat die gemeenregtelike reëls van oorspronklike eiendomsverlies wél voorbeelde van
gemeenregtelike onteiening is.
67 White Rocks Farm (Pty) Ltd v Minister of Community Development 1984 3 SA 785 (N)
792–3; Pretoria City Council v Modimola 1966 3 SA 250 (A) 263; Harvey v Umhlatuze
Municipality 2011 1 SA 601 (KZP) par. 39; sien ook Gildenhuys (2001:14–5, 77–8); Van der
Walt (2011:456).
68 Offit Enterprises (Pty) Ltd v COEGA Development Corporation (Pty) Ltd 2011 1 SA 293
(KH) par. 43; Erf 16 Bryntirion v The Minister of Public Works 2010 JDR 1218 (GNP) par.
39; sien ook Van der Walt (2011:456, 501); Gildenhuys (2001:10–1, 14–5, 77–8).
69 Gildenhuys (2001:14); Van der Walt (2011:456).
70 Van der Walt (2011:456); Gildenhuys (2001:14, 56). Lg. verwys na art. 129(5) en 130 van
die Nasionale Waterwet 36 van 1998 as gesag vir hierdie bewering.
71 Van der Walt (2011:433–4, 457). Vgl. Gildenhuys (2001:13–5), wat bv. nie statutêre
onteiening noem as een van die onteieningsmetodes nie. Sien verder Van der Walt
(2011:433–4, 457–8) en bronne waarna verwys word.
72 Van der Walt (2011:457 vne. weggelaat).
73 1970 4 SA 589 (A).
74 597.
75 Gildenhuys (2001:13, 18), wat as gesag hiervoor na Blackmore v Moodies GM and
Exploration Company Limited 1917 AD 402, 416–7 en Union Government v Schierhout 1925
AD 322, 348 verwys. Sien ook Belinco (Pty) Ltd v Bellville Municipality 1970 4 SA 589 (A)
597.
76 Gildenhuys (2001:13, 18), wat as gesag hiervoor na Minister van Waterwese v Mostert
1964 2 SA 656 (A) 666 en Van Niekerk v Bethlehem Municipality 1970 2 SA 269 (O) 171
verwys. Sien ook Blackmore v Moodies GM and Exploration Company Limited 1917 AD
402, 416–7.
318

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
77 Sien Pienaar v Rabie 1983 3 SA 126 (A) 135; Bisschop v Stafford 1974 3 SA 1 (A) 7;
Morkels Transport (Pty) Ltd v Melrose Foods (Pty) Ltd 1972 2 SA 464 (W) 467; Albert Falls
Power Co (Pty) Ltd v Goge 1960 2 SA 46 (N) 47; Swanepoel v Crown Mines Ltd 1954 4 SA
596 (A) 604, waar hierdie posisie bevestig word. So noem die voorwoord tot die 1943-wet
dat die betrokke wet bloot bedoel is om ’n “wysiging en konsolidering van die wetsbepalings
op verjaring” daar te stel. Verder bepaal die 1943-wet in art. 15(1) dat dit slegs “geme[n]e[]
regreëls wat met die bepalings van hierdie wet onbestaanbaar is” herroep. Sien verder
Morkels Transport (Pty) Ltd v Melrose Foods (Pty) Ltd 1972 2 SA 464 (W) 467. Alhoewel
die 1969-wet swyg oor die kodifikasie-aangeleentheid, toon die gewysdes waarna reeds in
hierdie vn. verwys is dat die posisie dieselfde bly. Sien verder Sonnekus en Neels (1994:309).
78 Voet Commentarius 41 3 1; De Groot Inleidinge 2 7 3–2 7 4. Sien ook Schorer W
Aanteekeningen van mr Willem Schorer, over de Inleidinge tot de Hollandsche rechtsgeleerdheid,
van mr Hugo de Groot 2 7 3.
79 Art. 1 van die Wet op die Bevordering van Administratiewe Geregtigheid 3 van 2000
definieer “administratiewe handeling” as “enige besluit wat geneem is, of die late om ’n
besluit te neem”.
80 Sien art. 14 van die 1943-wet en art. 17(1)-(2) van die 1969-wet. Ingevolge art. 17(1) van
die 1969-wet mag howe nie uit eie beweging kennis neem van verjaring nie.
81 Minister of Minerals and Energy v Agri SA (CALS amicus curiae) 2012-5-31 saaknr.
458/11 (HHA) par. 15.
82 Hierdie wet is slegs in Engels uitgevaardig en gevolglik bestaan daar geen amptelike
Afrikaanse vertaling daarvoor nie. ’n Moontlike Afrikaanse vertaling van die naam kan so
lyk: “Wet op die Ontwikkeling van Minerale- en Petroleumhulpbronne”.
83 “Any person who can prove that his or her property has been expropriated in terms of any
provision of this Act may claim compensation from the State.”
84 Van der Walt (2011:434–51, 457–8). Die feit dat art. 25(2) bepaal dat eiendom slegs
“ingevolge ’n algemeen geldende regsvoorskrif” onteien mag word en nie “deur ’n algemeen
geldende regsvoorskrif” nie, skep die indruk dat statutêre onteiening nie deel van die Suid-
Afrikaanse reg is nie: Sien Van der Walt (2011:434); sien ook Gildenhuys (2001:13-5).
85 Van der Walt (2011:394–451, 457–8).
86 Van der Walt (2011:434–51, 457–8).
87 Van der Walt (2011:394–451, 457–8); sien ook Mostert (2012:150–1).
88 Van der Walt (2011:458).
89 Voorbeelde hiervan is die Switserse en VSA-reg. Sien Van der Walt (1999:359–76, 398–
458) vir besprekings van konstruktiewe onteiening in die Switserse en VSA-reg.
90 Hierdie leerstuk staan ook bekend as “material expropriation” in die Switserse reg, terwyl
dit beskryf word as “inverse condemnation” of “regulatory taking” in die regstelsel van die
319

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
VSA: sien Van der Walt (2011:350–1). ’n Omvattende bespreking van hierdie leerstuk val
egter buite die bestek van ons artikel. Vir meer deurtastende besprekings, sien veral Van der
Walt (1999:359–76, 398–458); Van der Walt (2011:347–451); Gildenhuys (2001:15, 137–
49).
91 Van der Walt (2011:350–4); Gildenhuys (2001:15, 137–49).
92 Van der Walt (2011:350–4); Gildenhuys (2001:15).
93 2001 4 SA 1243 (HHA).
94 Steinberg v South Peninsula Municipality 2001 4 SA 1243 (HHA) par. 8.
95 Steinberg v South Peninsula Municipality 2001 4 SA 1243 (HHA) par. 8. Van der Walt
(2011:379–81) meen dat beide hierdie redes ondeurdag en onoortuigend is.
96 Reflect-All 1025 CC v MEC for Public Transport, Roads and Works, Gauteng Provincial
Government 2009 6 SA 391 (KH) par. 65. Van der Walt (2011:382–4) deel hierdie
skeptisisme.
97 Van der Walt (2011:383–4); Mostert (2012:124–6); Roux (2003:32). Dit wil voorkom of
die Suid-Afrikaanse reg in hierdie opsig nader aan die Duitse regsposisie is weens lg. se
duidelike onderskeid tussen ontneming en onteiening (tesame met die streng vereistes vir
onteiening in die Duitse reg), wat geen ruimte laat vir die erkenning van konstruktiewe
onteiening nie: sien Van der Walt (2011:365–7, 454–5); Van der Walt (1999:141–5).
98 Van der Walt (2011:383–4); Mostert (2012:124–6); Roux (2003:32). Die streng,
konseptuele onderskeid tussen ontneming en onteiening van Harksen v Lane 1998 1 SA 300
(KH) laat waarskynlik ook geen ruimte vir die erkenning van konstruktiewe onteiening nie:
sien Van der Walt (2011:383 vn. 172).
99 Van der Walt (2011:383–4); Roux (2003:2–3, 19–20, 32).
100 Van der Walt (2011:383–4).
101 Roux (2003:26–8); Van der Walt (2011:74–9).
102 Roux (2003:32); Van der Walt (2011:384).
103 Dit was ook die geval in First National Bank of SA Ltd t/a Wesbank v Commissioner,
South African Revenue Service; First National Bank of SA Ltd t/a Wesbank v Minister of
Finance 2002 4 SA 768 (KH), waar die hof bevind het dat art. 114 van die Doeane en
Aksynswet 91 van 1964 ’n arbitrêre ontneming behels. Derhalwe het die hof nooit die
onteieningsfase van die FNB-metodologie in hierdie konteks bereik nie. Sien in hierdie opsig
veral Van der Walt (2011:384).
104 Dit is moontlik dat howe nie altyd by die FNB-metodologie sal hou nie: sien bv. Minister
of Minerals and Energy v Agri SA (CALS amicus curiae) 2012-5-31 saaknr. 458/11 (HHA)
par. 14.
320

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
105 Gildenhuys (2001:15, 137–49); Van der Walt (2005:236–7). Van der Walt was aanvanklik
ten gunste van konstruktiewe onteiening in bepaalde, eng omskrewe gevalle, maar het
intussen van mening verander: sien Van der Walt (2011:377–84).
106 Gildenhuys (2001:15, 137–49).
107 Van der Walt (2011:383–4); Roux (2003:32).
108 Van der Walt (2011:382).
109 Marais (2011:261–84); Van der Walt en Marais (2012:721–34).
110 Marais (2011:261–84); Van der Walt en Marais (2012:721–34).
111 Marais (2011:265–83); Van der Walt en Marais (2012:722–34).
321

Afdeling: Geesteswetenskappe

Opsomming
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Akoestiese analise van die vokale van ’n groep
bejaarde Afrikaanse vroue
Daan Wissing
Daan Wissing: Senior Navorser, Sentrum vir Tekstegnologie, Noordwes-Universiteit
Hierdie artikel doen verslag van ’n ondersoek na die eienskappe van die vokale van Afrikaans
soos voortgebring deur 20 bejaarde Afrikaanssprekende vroulike sprekers (gemiddeld 86 jaar
oud). Om dit te kon doen, was dit eerstens nodig om al die fonemiese Afrikaanse vokale te
versamel, te ontleed en volledig en op ‘n insiggewende wyse te beskryf. Hiervoor het ek
gekonsentreer op die akoestiese eienskappe van hierdie vokale, maar ek integreer ook die
toepaslike artikulatoriese eienskappe van die vokale in die ondersoek. Ek baseer die ontleding
en die beskrywing op ’n model wat vir hierdie doel ontwikkel is (Wissing 2012). Ek verwys
na ’n interaktiewe vokaalkaart, wat fokus op die artikulatoriese aspek van vokaalproduksie
oor die algemeen: http://www.nwu.ac.za/af/content/ctext-vokaalkaart
Wat die akoestiese ontleding en beskrywing betref, gebruik ek die eerste twee
vokaalformante, genoem F1 en F2, om ’n oorsigtelike akoestiese vokaalkaart saam te stel.
Sodanige kaart is tot groot hulp wanneer verskillende vokaalstelsels, soos die huidige een van
die ou groep sprekers, vergelyk word met dié van, sê, jong sprekers. Afgesien van F1 en F2,
gee ek ook aandag aan agt ander parameters: vokaalduur, intensiteit (totale intensiteit;
intensiteit in BF1 en BF2), grondtoon, harmonisiteit-tot-geraas-verhouding HGV), F3 en die
bandwydte van F1, waarvan slegs ’n paar ander (F0, F3 en Duur) naas F1 en F2 soms ook
bekyk word – maar dis die uitsondering (vgl. Adank, Van Hout en Smits 2004). In die geval
van al die parameters gee ek basiese metings (gemiddeldes, aantal geldige gevalle in die
datastel, en standaardafwykings). Ek gebruik die gemiddeldes om ook lyngrafieke van vokale
ten opsigte van al tien die parameters te verskaf. Op grond hiervan kan interpretasies en
afleidings makliker gemaak word as om bloot die beskikbaarheid van metingswaardes per
tabel te gee. Die resultaat van die ondersoek is in baie opsigte nuut en interessant. Dit toon
veral dat F1 en F2 ’n beperkter waarde het in die klassifikasie van vokale en subgroepe van
vokale as wat gewoonlik aangeneem word. In sommige opsigte word die klassifikasie van
vokale op grond van die horisontale en vertikale dimensies van artikulasie daarvan sterk
ondersteun. Sulke parameters is met name Intensiteit in BF2 (die spektrale area bokant 1000
Hz), HGV en die bandwydte van F1. Die vokaalontledingsmetode en beskrywingsmodel wat
in Wissing (2012) voorgestel word, word in hierdie ondersoek ondersteun en blyk baie goed
bruikbaar te wees. Dit is ook duidelik uitgewys dat dit onnodig is in die geval van ‘n
322

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
homogene groep sprekers soos hierdie – almal bejaard en vroulik – om van ‘n
normaliseringsproses gebruik te maak.
Trefwoorde: Afrikaans; akoestiese fonetiek; akoestiese vokaalkaart; artikulatoriese fonetiek;
bejaarde vroulike sprekers; interaktiewe vokaalkaart; vokaal; vokaalparameter;
vokaalparameterhiërargie; vokaalstelsel.
Abstract
Acoustic analysis of the vowels of a group of elderly Afrikaans-speaking women
This article reports on research on the characteristics of the Afrikaans vowels as produced by
20elderly Afrikaans-speaking women with an average age of 86. In order to do this, it was
necessary first to collect recordings of all the phonemic Afrikaans vowels, to analyse them
and then to describe them in a comprehensive and informative way. With this in mind, I
focused on the acoustic properties of these vowels, although I also integrated their relevant
articulatory properties. I based the analysis and description as well as the evaluation of the
results mainly on a descriptive model that had been developed for this purpose (Wissing
2012). Of course, numerous other models and sub-models exist, but this one covers all the
acoustic parameters dictated by the project of which this article forms a part, namely
Pronunciation varieties of Afrikaans.
A secondary, superordinate goal of this project was to compare different varieties with one
another. The present research provides an acoustic description of the Afrikaans that was
probably spoken approximately 80 years ago. Comparing this variety with other, modern
ones in terms of how these varieties are used by present-day speakers of Afrikaans, for
example, may be informative.
The method which I used to reach the descriptive goal is mostly in line with those followed in
similar research endeavours, such as that of Pols et al. (1973) and Adank et al. (2004). In the
present study the speech of 20 elderly female speakers was recorded and then analysed
acoustically. The readers had not been selected beforehand – they took part voluntarily. The
only condition was that they had to be Afrikaans speakers and should experience no
inhibitive problems with regard to hearing or sight. Naturally they also had to be able to read
out aloud and fluently. The stimulus material used was in the form of a reading list
comprising 12 isolated, monosyllabic words. Each word contained a phoneme vowel of
Afrikaans, such as the two members of the minimal pair nies and nuus. This pair enables one
to determine the extent to which unrounding of the latter is present in the speech of this group
of speakers, if any.
The vowels in each speaker’s recordings were determined, segmented and annotated in the
Praat phonetic analysis programme, after which the relevant acoustic information was
extracted for further statistical analysis. All data gained by means of analysis was tabulated,
on which basis an acoustic vowel chart was constructed. In this chart the vowels were placed
according to their F1 and F2 formant values. Line graphs of all the parameters’ average
values for each vowel were also presented. The parameters involved are the usual first two
vowel frequency formants, F1 and F2, and, to a lesser extent also F3, as well as the length of
vowels (duration), intensity (total intensity; intensity in BF1 and BF2), fundamental
frequency (F0), harmonicity-to-noise ratio (HNR) and the bandwidth of F1 (BdW F1).
323

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
The results of the research clearly indicate that the first two vowel formants, F1 and F2, are
not unjustly seen as very important descriptive parameters of vowels and also vowel systems.
Particularly the direct relationship that exists between the articulatory dimensions of vowels,
namely the vertical dimension (High ~ Low) on the one side and the first vowel formant, F1,
on the other side, was confirmed, as was the relationship between the horizontal dimension
(Front ~ Back) and F2. But the fact that it is an oversimplification to view these as the only
acoustic parameters of importance in a comprehensive description of vowels and vowel
systems also became clear. This is possibly the case because the production of vowels lies on
more than only two dimensions. Duration, i.e. the length of vowels, is an aspect that is not
covered by the abovementioned. Rounding, on the other hand, is covered indirectly due to the
fact that all back vowels (accounted for by F2) are rounded, but the so-called marked
(abnormal) rounded front and neutral vowels are covered only to a certain extent.
Discriminant function analyses were performed on the acoustic data collected concerning the
12 Afrikaans vowels. It appears that the full set of parameters ensures considerably more
success in the correct classification of vowels compared with when only the traditionally
acknowledged ones, F1 and F2, are used. The former ensures that, on average, 67% of all
vowels are handled successfully, while the success rate is only 52% in the case of F1 and F2.
Even the addition of duration does not add considerable value to the performance. When all
parameters are used together in a discrimination analysis of the vowels of the subgroup
belonging to the class High versus Low, the performance increased from 67% to 100%, while
an analysis limited to only F1 and F2 allows the level of success to increase from 52% to a
significantly higher level of 75% – which is still considerably lower than the 100% which
occurs when all parameters are used together.
The results of the discriminant function analyses enables one to frame a vowel strength
hierarchy with regard to the extent to which the full set of parameters contributes to the
abovementioned total of 100%. In the case of the vowel productions of the present group of
elderly female speakers, the following hierarchy was found:
F1 > HNR > BdW F1 > Intens BF1 > F2 > Total intensity > Duration > F3 > Intens BF2 >
F0.
The contributions of the first five (printed in red) are statistically significant. The fact that the
unknown parameter HNR figures so strongly – even more strongly than the vowel formant
F2, which, as mentioned above, appeared to be a very strong vowel-related parameter – is
particularly significant. It is also notable that the intensity in the lower frequency level BF1 is
more powerful than total intensity. This supports the findings of Sluijter and Van Heuven
(1996) in the case of Dutch vowels.
In this article it is argued that the vowels of the 20 elderly women whose speech was studied
can be seen as being representative of the broader group of this age, and also that reasonable
grounds exist for the assumption that about 80 years ago Afrikaans was spoken in the same
way that it is spoken today among people of this age.
It has been established that a procedure of vowel normalisation is unnecessary in a case of a
homogeneous group as in the present case: all elderly female speakers of Afrikaans.
Keywords: Afrikaans; acoustic phonetics; acoustic vowel chart; articulatory phonetics;
vowel; elderly female speakers of Afrikaans; vowel parameter; vowel parameter hierarchy;
vowel system.
324

1. Inleiding
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Hierdie artikel is ’n verslag van ’n ondersoek na die akoestiese eienskappe van die vokale van
Afrikaans soos voortgebring deur ’n groep van 20 bejaarde Afrikaanssprekende vroulike
sprekers (gemiddeld 86 jaar oud). Die artikel het drie doelstellings.
Die eerste doelstelling was juis om ’n groep bejaarde Afrikaanssprekende vroulike sprekers te
identifiseer, hulle voorlesing van ’n stel woorde waarin al die Afrikaanse vokale voorkom te
versamel, en om hierdie lesings op so ’n wyse te ontleed dat die resultaat daarvan kan dien
om hulle vokaalstelsel te beskryf.
Die tweede doelstelling is gerig op die evaluering van die stel akoestiese parameters wat
gebruik is by die onttrekking van die inligting aan die hand waarvan die beskrywing van die
vokaalstelsel gemaak is. Sodanige evaluering hou veral in die vasstelling van die
geslaagdheid waarin hierdie stel parameters of ’n subgroep daarvan gebruik kan word in die
onderskeiding van die individuele vokale, of stelle vokale. Die akoestiese parameters waarna
ek hier verwys, asook die metodologie aan die hand waarvan vokale versamel, ontleed en
beskryf kan word, is uitvoerig in ’n vorige artikel uiteengesit, en word gevolglik nie hier
herhaal nie. Waar nodig, sal ek wel ’n kort opsomming van toepaslike sake gee.
Met ’n omvattende beskrywing van die vokaalstelsel van die huidige groep
Afrikaanssprekendes ter hand is dit moontlik om die derde doelstelling te bereik, naamlik om
’n volledige en betekenisvolle vergelyking te maak met die voortbring van die Afrikaanse
vokale van ander groepe sprekers van Afrikaans, soos byvoorbeeld dié van hedendaagse
jongmense. Daar kan ’n saak uitgemaak word dat die uitkoms van sodanige vergelyking ’n
aanduiding kan wees van die wyse waarop Afrikaans die afgelope eeu of wat verander het,
minstens wat betref sy vokaalstelsel. Dit is die onderwerp van ’n latere artikel in hierdie
reeks.
Die eerste doelstelling is bereik deur eerstens ’n akoestiese vokaalkaart van die vokale van
hierdie groep sprekers saam te stel. Om dit te kon doen, is hulle lesings van ’n
verteenwoordigende woordelys versamel en verwerk, sodanig dat die nodige akoestiese
eienskappe van elke vokaal onttrek kon word. Deur die eerste twee formante te gebruik, is ’n
akoestiese vokaalkaart saamgestel waarin die vokale volgens hulle F1- en F2-formantwaardes
geplaas is. Hierdie kaart kan dien as ‘n eerste, ruwe basis van vergelykings met dié van die
jong vroulike sprekers wat in ’n volgende studie beoog word. Hierdie inligting sal dus deels
kan dien om die derde doelstelling te bereik. Die bevindinge ten opsigte van die ander agt
parameters wat gebruik is, sal moontlik ook waarde kan toevoeg in sodanige vergelyking.
In die literatuur word dit selde teëgekom dat meer as 20 sprekers in soortgelyke studies as die
huidige een gebruik word. Die werk van Peterson en Barney (1952:76), Pols, Tromp en
Plomp (1972) en Adank et al. (2004) is hierop ’n uitsondering, en ook die meer resente werk
van Labov et al. (2006). Eersgenoemde studie bestudeer 33 mans, 28 vroue en 15 kinders, dié
325

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
van Pols-hulle (1972) 50 mans en 25 vroue, en Adank et al. (2004); 20 van elke geslag, almal
volwassenes. Die atlas van Labov et al. (2006) val natuurlik in ’n heel ander kategorie. In dié
projek is 762 sprekers betrek.
Ek fokus binne die navorsingsprojek Uitspraakvariëteite van Afrikaans op die wyses waarop
die vokale van Afrikaans voortgebring word. Verskeie groepe sprekers, vroulike sprekers van
verskillende ouderdomsgroepe, etnisiteit, en herkoms word betrek. Vokale lewer interessanter
en ook ryker materiaal as konsonante. Dit toon ’n baie groter sinchroniese variasie as
konsonante, en is ook veel minder stabiel, diachronies gesien. Deur bloot fyn te luister hoe
Afrikaanssprekende mense van die ouer teenoor die huidige geslag praat, is ’n verskil in
uitspraak van een of ander aard wel opvallend. Presies waarin so ’n verskil lê, is egter nie so
eenvoudig om te bepaal nie; daarvoor het mens minstens ’n presiese fonetiese beskrywing
van elke individuele vokaal nodig. Nog minder is dit moontlik om bloot op grond van
sodanige inligting te sê of die vokaalsisteem die laaste eeu of wat sistematies verander het, en
indien wel, presies hoe, en in watter mate, dit gebeur het.
Die Afrikaanse vokale, veral soos wat dit deur jonger sprekers uitgespreek word, klink in baie
opsigte vandag nie meer soos wat dit voorgestel word in beskrywings van byvoorbeeld Le
Roux en Pienaar (1928) en De Villiers (1965) nie. Genoemde twee werke is die mees
omvattende in hierdie verband. Wissing (2006) se beskrywing van byvoorbeeld die moderne
lang /a/-vokaal wyk merkbaar af van hoe dit volgens veral dié skrywers vroeg in die vorige
eeu moes geklink het. Ouditiewe waarneming van die uitspraak van baie ou teenoor jong
sprekers bevestig die vermoede dat daar ’n verandering moes plaasgevind het – presies ten
opsigte van watter vokale, en in watter mate, is nog nie duidelik nie. Dit is die doel van
hierdie navorsing om meer daarvan te wete te kom.
Ter illustrasie van die mate waarin, en wyse waarop, die uitspraak van die twee groepe
waarna verwys word, verskil, vergelyk die voorlees (Klankgreep 1) van ’n 98-jarige vrou,
verteenwoordigend van die groep van 20 bejaarde deelnemers aan hierdie projek, met dié van
’n 22-jarige vroulike spreker (Klankgreep 2). Hulle lees die bekende stuk Die Noordewind en
die Son 1 . Ter wille van ’n interessante vergelyking voeg ek hierby ’n “neutrale” lesing
(Klankgreep 3) van dieselfde stuk, soos gelees deur ’n onbekende manlike spreker. 2
Van die belangrikste verskille tussen die twee vroulike sprekers kan gehoor word in die
gedeelte Toe blaas die Noordewind ure (lank) 3 vir al wat hy werd is (Klankgreep 4), met
name in die woorde blaas, ure en werd. Die jong spreker se lang /a/ is duidelik (meer) gerond
as dié van die oue; sy ontrond die vokaal van ure (die ou leser nie), en die 22-jarige se werdvokaal
word baie laer gevorm as dié van die 98-jarige. Hierdie vergelyking is baie grof en in
algemene artikulatoriese terme gedoen; ’n volledige vergelyking is moontlik slegs op grond
van presiese akoesties fonetiese beskrywings, soos wat in hierdie artikel aangebied word.
326

2. Navorsingsmetode
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
In hierdie afdeling word die metode uiteengesit wat in die ondersoek gevolg is. Dit is ingestel
op die bereiking van die primêre doelstelling, naamlik om ’n omvattende akoestiese
beskrywing te gee van die vokaalstelsel van die bejaarde groep vroulike
Afrikaanssprekendes. Vergelyk hiervoor die uitvoerige uiteensetting wat as
beskrywingsraamwerk hiervoor ontwikkel is (Wissing 2012).
2.1 Die deelnemende sprekers
In hierdie studie is daar gefokus op die uitspraak van vroulike sprekers van 80 jaar en ouer.
Ek beperk die studie om verskillende redes tot vrouespraak. Labov (2001:321) se opmerking
dat verskeie ondersoeke daarop dui dat dit juis vroue is wat die “innovators of most linguistic
changes” is, is hier toepaslik. Sou daar veranderinge ten opsigte van die Afrikaanse
vokaalstelsel opgemerk kon word, sou dit dus waarskynlik duideliker waargeneem kon word
in die uitspraak van die groep jong vroulike sprekers van die volgende ondersoek. Dit is dus
ook vanselfsprekend dat daar vrouens in hierdie eerste ondersoek betrek moes word. Vrouens
leef bowendien gemiddeld langer as mans, 4 sodat dit makliker was om ’n groot genoeg groep
vrouens in die ouderdomsgroep 80+ jaar te kon bereik as mans. Op praktiese vlak het dit
geblyk dat die meeste hoogsbejaarde inwoners van ’n plaaslike bejaardetehuis juis vroue is –
ek kon, weliswaar met moeite, 20 vrywillige vrouens bereik. Hier was sprake van ’n
beskikbaarheidsteekproef; daar is geen voorafseleksie gedoen nie. Hulle moes uit die aard
van die saak Afrikaanssprekend wees, en moes verkieslik nog sodanige goeie sig hê dat hulle
die woordelys kon lees. Hulle ouderdomme het gestrek van 80 tot 98, met ’n gemiddeld van
86 jaar.
Afgesien van die praktiese oorwegings is die klankopnames van vroulike sprekers bowendien
akoesties beter ontleedbaar en is die resultaat van akoestiese ontledings ook meer betroubaar
as dié van mans.
Veertien van hierdie 20 vroue is in die ou Transvaal gebore en het ook daar grootgeword, drie
in die Vrystaat, drie in die Kaapprovinsie en een in Natal, dus oorwegend die noordelike deel
van die land.
2.2 Die stimulusmateriaal en opnameprosedure
Ek beperk my ontleding en beskrywing van die vokaalstelsel van hierdie groep sprekers tot
die 12 foneme wat in Tabel 1 opgeneem is. Let op dat daar twee stelle fonetiese simbole
voorkom. Dit is omdat ek albei stelle in die artikel self gebruik. Die IPA-stel 5 word hier
betrek slegs omdat dit in akoestiese vokaalkaarte voorkom. Die rekenaarprogram Praat
(Boersma en Weenink 2010) genereer sulke vokaalkaarte met IPA-simbole, wat my uiteraard
daartoe beperk.
’n Eenvoudige leeslys waarin die 12 woorde van Tabel 1 opgeneem is, is as
stimulusmateriaal gebruik. 6 In Wissing (2012) stel ek ’n sisteem voor soortgelyk aan dié wat
327

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
dikwels in die Angel-Saksiese literatuur gebruik word. Daarvolgens verwys ek byvoorbeeld
na die /i/-vokaal as die BIER-vokaal.
Ek het om verskeie redes gekies vir so ’n lys woorde in plaas van byvoorbeeld sinne of
paragrawe. ’n Praktiese rede is dat dit makliker is om ’n lys bestaande uit enkelwoorde te lees
as volsinne, waar sprekers foutief of weifelend lees.
Leeslyste bestaande uit enkelwoorde word gewoonlik in studies gebruik waar dit gaan om die
vasstelling van die akoestiese eienskappe van ’n taal se foneme. Die leestempo kan makliker
gekontroleer word, en die woorde word veel eerder met dieselfde nadruk gelees. Dit sorg
terselfdertyd dat daar minimale vokaalwysiging plaasvind. Dit is iets wat met baie meer
moeite in die geval van groter taaleenhede, soos sinne, verseker kan word. Sedert die
monumentale werk van Peterson en Barney (1952:585–94) is dit gebruiklik om van
enkelwoorde gebruik te maak. Hulle gebruik vorme (meestal is dit ook egte woorde) waarin
die Engelse vokale in die vorm h_d 7 ingebed is. Dit is in talle ander studies gevolg,
byvoorbeeld dié van Pols e.a. (1972). In die geval van die studie van die Afrikaanse vokale
deur Van der Merwe e.a. (1993) en die ondersoek deur Raubenheimer (1998) is selfs slegs
die enkelvokale, respektiewelik enkeldiftonge, gelees.
Lass en Wright (aangehaal in Bekker 2009:120) ondersteun die gebruik van losstaande
woorde in soortgelyke studies baie sterk: “We do not apologize for using words in isolation
as primary evidence: in terms of ‘psychological reality’, ‘canonicalness’ or whatever, these
are surely the primary input to any phonological study, synchronic or diachronic [...]”. Deur
te fokus op die kanonieke weergawes van klanke, meer spesifiek die foneme van ’n taal, in
ons geval Afrikaans, beteken dit dat die basiese, onderliggende weergawes bestudeer en
beskryf word. Dit beteken ook dat die resultate van allerlei fonologiese prosesse buite
rekening gelaat word. In die geval van vokale is sodanige prosesse vokaalreduksie, -
verhoging, verlaging, oorronding en rekking.
Tabel 1. Twee tipes fonetiese tekens met voorbeeldwoorde. Die prototipiese woorde soos
voorgestel deur Wissing (2012) word tussen hakies in Kolom 1 bygevoeg.
Voorbeeldwoord SAMPA-simbool IPA-simbool
nies (bier) i i
nuus (buur) y y
mees (beer) e e:
neus 2 ø
mes (pet) E ε
mas (bar) A a
maas (baar) a a:/ ɑ
mis (pit) @ ə
mus (put) 9 œ
328

mos (pot) O ɔ
moos (boor) o o:
moes (boer) u u
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Hierdie klankgreep is die 12 woorde wat in die studie gebruik is, soos gelees deur die 98jarige
vrou. Die woorde eindigend op /k, x, r, l/ is nie hierin opgeneem nie – sien afdeling
4.1.2, “Die allofoon [{]”, laer af.
Soos gesien kan word in Tabel 1, begin al die woorde wat in die leestaak gebruik is, met ’n
nasale konsonant (m of n) en eindig almal op s. Dit sorg vir ’n optimaal eenvormige fonetiese
konteks waarin die woorde gelees is. Dit is bekend dat ’n woordfinale konsonant ’n invloed
kan hê op die artikulatoriese eienskappe van die vokaal (Rietveld en Van Heuven 2009:172
e.v.). Bowendien is dit relatief eenvoudig om in die segmenteringsproses die grense tussen
die begin- en eindkonsonante te bepaal. Sien die volgende afdeling vir meer besonderhede.
Die woorde is in ’n willekeurige orde in gedrukte vorm aan die sprekers gegee vir die
opneem van hulle lesings (’n groot lettertipe is gebruik ter wille van duidelike sigbaarheid).
Die opnames is by die betrokke bejaardetehuis gedoen, soms in die woonstelle van die
inwoners, omdat nie almal mobiel was nie. In die ander gevalle is dit gedoen in ’n sentrale
plek wat gerieflik deur die deelnemers bereikbaar was. Daar is gesorg dat geen eggo-effekte
aanwesig was nie, en eksterne geluide is sover moontlik vermy.
Die opnames is direk op ’n hardeskyf van ’n draagbare rekenaar ingevoer, vanwaar dit verder
verwerk is in die spraakanaliseprogram Praat (Boersma en Weenink 2010). Hierdie
prosessering in Praat hou in dat spraakseine (gedigitaliseerde opnames) ouditief en visueel
ondersoek kan word met die oog op die bepaling van die vokaalgrense. Ek gee meer
besonderhede hieroor, asook oor die prosessering van die spraakdata, in Wissing (2012).
Daar verwys ek ook na ander literatuur hieroor (bv. Rietveld en Van Heuven 2009:108 e.v.)
en Grabe en Low (2002) wat segmenteringskriteria vir onder meer vokale bied.
Deur middel van Vowelyse (Van der Walt en Wissing 2003) is die akoestiese inligting ten
opsigte van die volgende parameters uit die individuele vokale onttrek: vokaalduur, intensiteit
(totale intensiteit; intensiteit in BF1 en BF2), grondtoon, harmonisiteit-tot-geraas-verhouding
(HGV) en vokaalformantfrekwensies van die eerste drie vokaalformante en die bandwydte
van F1. Soos later gesien sal word, word die gradiënt waarteen die eerste twee
vokaalformante van die drie lang vokale, /e/, /2/ en /o/, verloop, asook die begin- en
eindpunte van F1 en F2 in hierdie geval, nie hier as deel van die stel parameters erken en
opgeneem nie. Wissing (2012) behandel hierdie aspek volledig. Ek het daar ook daarop
gewys dat die gebruik van rou gegewens, dit is formantmetings, soms genormaliseer moet
word, maar dat dit nie nodig is in gevalle waar daar voldoende hoeveelhede metings
beskikbaar is en waar dit nie van verskillende geslagte is nie. Ek werk hier net met vroue se
vokaalproduksies, sodat ek ook nie van ’n normaliseringsmetode gebruik gemaak het nie. Vir
329

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
’n verdere motivering en ’n kort uiteensetting van hierdie belangrike metode verwys ek na
paragraaf 9.1 en 9.1.1 in Wissing (2012).
3. Resultate
3.1 Basiese inligting
Die 12 primêre vokale moes gesamentlik 240 keer deur die 20 deelnemers gelees word. 8 Om
tegniese redes moes van die waardes weggelaat word by sommige van die vokaalparameters,
sodat die totale nie in al die gevalle op dieselfde getalle neerkom nie. Vokaallengte en -
intensiteit is van die mees robuuste parameters, sodat die opmerking nie daar van toepassing
is nie. Dit geld wel dié waarby frekwensie betrokke is; hulle is meer gevoelig vir allerlei
steurnisse, sodat die werklike getalle geldige gevalle weer kleiner is.
In die volgende afdeling word die gemete vokaalwaardes vir elk van die genoemde
parameters in tabelvorm vir die 12 basiese vokale gegee. Ek gee hierdie data ook in
grafiekvorm weer, en wel per parameter, dit ter wille van ’n groter oorsigtelikheid en
makliker interpretasie. Vir ’n volledige beskrywingsraamwerk van vokale en vokaalsisteme
verwys ek die leser na die artikel “Integrasie van artikulatoriese en akoestiese eienskappe van
vokale: ’n beskrywingsraamwerk”(Wissing 2012). Hierdie raamwerk word in die huidige
studie gebruik.
3.2 Die metings
Spesifieke verdelingsvrye statistiese bewerkings word gedoen slegs waar dit insig tot die
ontledings toevoeg. Dit moet wel genoem word dat daar in byna alle gevalle statisties
beduidende verskille gevind is per parameter by die 12 vokale se metings as groep geneem.
F0 is hier ’n uitsondering, wat nie vreemd is om te verstaan nie: die woorde is oor die
algemeen, uit die aard van enkelwoordlyste soos hier gebruik is, op dieselfde toonhoogte
gelees. Die verskille is ook te verwagte, omdat vokale juis voldoende van mekaar moet
verskil ten einde die persepsieproses van die kant van die luisteraar moontlik te maak.
Die tabelle is soos volg gestruktureer: kolom 1 vermeld die vokaalname, kolom 2 gemiddelde
metings op ’n spesifieke vokaal, kolom 3 die aantal geldige metings op die betrokke
parameter (N), en kolom 4 die standaardafwyking (s.a.). Die betrokke meeteenheid word in
die onderskeie opskrifte vermeld. Die parametermetings word aanvullend hierby ook in die
vorm van ’n lyngrafiek vertoon, met ’n horisontale rooi streep wat die gemiddelde van die
betrokke metings voorstel. In die mees regse posisie word die gemiddelde waarde van al 12
vokale vermeld. Die vokale op die x-as van lyngrafieke word altyd in dieselfde volgorde
aangegee, naamlik /i, y, e, 2, E, A, a, @, 9, O, o, u/. Hierdie volgorde is bepaal deur die
posisies wat die vokale inneem op ’n akoestiese vokaalkaart soos dié in Figuur 1, naamlik
hoog-voor (/i/), na middelhoog-voor /e/, daarna deur middel-voor /E/ na laag /A/ en /a/;
330

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
daarna volg die neutrale vokale /@/ en /9/, dan middel-agter (/O/), middelhoog-agter (/o/), en
laastens hoog-agter (/u/). Metingseenhede word op die y-as aangedui.
Die verspreiding van die vokale in Figuur 1 is nie ’n weergawe van die werklike toedrag in
Afrikaans nie; dis ongeveer weergegee soos in die kaarte wat gewoonlik gebruik word ter
illustrasie van die relatiewe ligging van vokale op sulke voorstellings. Let ook op na die
driehoekvormigheid waarin die voor- en agtervokale van hoog-voor deur laag na hoog-agter
lê (daarom genoem die akoestiese vokaaldriehoek). Dit stem terselfdertyd ooreen met die
tongposisies tydens artikulasie. Vergelyk ook Figuur 6.11 van Rietveld en Van Heuven
(2009:133) vir ’n soortgelyke voorstelling vir die Nederlandse vokaalstelsel van manlike
sprekers (oorgeneem uit Pols 1977 – kyk laer af vir ’n akoestiese kaart hiervan). Die vokale
in Figuur 1 is wel dié van Afrikaans. Dit word aangetoon deur gebruik te maak van sowel
SAMPA- as IPA-simbole. Ek gebruik verder SAMPA-simbole in die teks self; in
vokaalkaarte soos dié in Figuur 1, wat deur Praat gegenereer word, is die simbole dié van
IPA. Vir besonderhede hieroor, raadpleeg (Wissing 2012). Die gemerkte 9 geronde vokale is
onderstreep. Hoewel /{/ (in bv. ek) nie ’n vokaalfoneem is nie, is dit ter wille van latere
bespreking in Figuur 1 opgeneem.
Figuur 1. Geïdealiseerde akoestiese vokaalkaart, waarin die verspreiding van die
Afrikaanse vokale aangetoon word ten opsigte van die tongposisie tydens artikulasie,
asook die twee belangrikste vokaalformante, F1 op die y-as en F2 op die x-as. Simbole
in rooi is in IPA-notasie; die bloues daarnaas in SAMPA-notasie. Die asse is ook
voorsien van die artikulatoriese terme VOOR-AGTER, en HOOG-LAAG;
NEUTRAAL lê in die middel.
331

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die akoestiese vokaalkaart in Figuur 11 in Wissing (2012) is soortgelyk aan Figuur 1 hier bo,
en Figuur 3, 4, en 5a en 5b hieronder. Daar word meer besonderhede verstrek oor die presiese
benaminge van vokaalstande op die x- en die y-as, asook oor die plasing van die kardinale
vokale. Figuur 3 is in daardie werk ’n hipotetiese akoestiese vokaalkaart. Daar word ook
uiteengesit hoe so ’n kaart gekonstrueer word.
4. Bespreking van resultate per parameter
Die resultate van die ontleding in akoestiese terme van die vokale van hierdie groep sprekers
word vervolgens van naderby beskou.
4.1 Vokaalformantfrekwensies
In hierdie afdeling word die inligting aangaande die drie vokaalformante (F1, F2, F3) in drie
aparte tabelle gegee. Hier word die rou metings in Hertz gegee.
Hulle gemiddeldes word saam in een lyngrafiek (Figuur 2) aangebied. Lyngrafieke
vergemaklik ’n vergelyking van die drie vokaalformante en dit bied ook ’n beter geheeloorsig
oor die betrokke eienskappe van die vokale. Let daarop dat die inligting in Tabel 2, 3 en 4,
asook Figuur 2 en 3, slegs die gemiddeldes gee van al die Afrikaanse vokale, ook van /e, 2,
o/, die drie lang gediftongeerdes. In feite gee blote gemiddeldes nie ’n volledige beeld van
laasgenoemde drie nie. Ek gee dus in ’n aparte afdeling spesiale aandag daaraan.
Tabel 2. F1 (in Hertz) van die 12 basiese vokale van 20 Afrikaanse vroulike sprekers
(gemiddeld 86 jaar oud). 10
Vokaal Gem. N s.a.
/i/ 357 20 54,5
/y/ 337 20 42,2
/e/ 415 20 63,6
/2/ 408 20 48,3
/E/ 481 19 58,2
/A/ 789 16 171,3
/a/ 790 17 139,3
/@/ 532 19 115,0
/9/ 516 19 93,3
/O/ 529 21 159,2
/o/ 409 20 53,0
/u/ 349 19 69,6
ALLE VOKALE 484 230 170,8
332

Tabel 3. F2 (in Hertz) van die 12 basiese vokale.
Vokaal Gem. N s.a.
/i/ 2 676 19 162
/y/ 2 327 20 340
/e/ 2 550 19 238
/2/ 2 281 20 267
/E/ 2 533 19 243
/A/ 1 570 16 624
/a/ 1 540 17 601
/@/ 1 917 19 304
/9/ 1 786 19 323
/O/ 1 018 17 401
/o/ 1 256 20 202
/u/ 1 273 18 253
ALLE VOKALE 1 913 223 644
Tabel 4. F3 (in Hertz) van die 12 basiese vokale.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Vokaal Gem. N s.a.
/i/ 3461 20 474
/y/ 3092 20 417
/e/ 3275 20 358
/2/ 3083 20 524
/E/ 3317 20 532
/A/ 3193 19 740
/a/ 3257 21 555
/@/ 3056 20 395
/9/ 2862 19 302
/O/ 2948 20 616
/o/ 2737 20 191
/u/ 2877 19 561
ALLE VOKALE 3099 238 523
333

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Figuur 2. Drie vokaalformante (F1, F2, F3) van die 12 basiese vokale.
Die inligting wat vervat is in Tabelle 2 tot 4 moet saam gelees word met Figuur 2. Soos
verwag, geld die reëlmaat ten opsigte van die horisontale posisionering van vokale se
produksie ook hier: die agtervokale /O, o, u/ het laer F2-waardes, gevolg deur die neutrale /A,
a, 9, @/ met minder lae F2 (dit geld veral /@/ en /9/), en die voorvokale /2, y, E, e, i/ met hoë
F2’s. F3, hoewel minder opsigtelik, volg ruweg dieselfde patroon. Let hier op na die F2afstande
tussen die drie pare ongeronde ~ geronde nie-agtervokale (/@ ~ 9; e~ 2; i~ y/),
asook op die feit dat die tweede lid van die paar gekenmerk word deur ’n laer F2 as die eerste
lid, wat natuurlik aanduidend is van gerondheid. Die verskil tussen die twee lede van die
laaste twee pare vokale is statisties beduidend (p < 0,002); die verskil tussen /@/ en /9/ is nie
(p = 0,2). Dit beteken dat hierdie groep lesers goeie ronders is van veral die twee gemerkte
geronde voorvokale /2/ en /y/, maar dat dit nie die geval is met die neutrale /9/ nie. Let op dat
F3 spesifiek dieselfde patroon volg as F2 by sowel /e ~ 2/ as by /i ~ y/ en by /@ ~ 9/. F3 dien
dus as versterking van F2 in die uitdruk van gerondheid al dan nie in hierdie drie pare (wat
betref gemerktheid van ronding). Dit beteken verder dat F3 ook in ag geneem behoort te word
by ’n volledige beskrywing van ontronding van die gemerkte geronde vokale /y/, /2/ en /9/,
iets wat Wissing (2011) nagelaat het om te doen. Die bevindinge ten opsigte van die mate van
gerondheid van hierdie klas vokale is bevestigend van die indruk wat gekry word wanneer na
die opnames van die 20 persone se lesings geluister word (vergelyk weer Klankgreep 6 hoër
op). Slegs tien gevalle van ontronding uit die 98 moontlike gevalle is deur die 20 sprekers
ontrond (die meeste daarvan /9/ wat /@/ word); van vyf bestaan daar onsekerheid; die res
(83) is wel gerond.
Figuur 3 dui die ligging van al 12 die Afrikaanse vokale in ’n akoestiese vokaalkaart aan ([{],
’n allofoon van /E/, is hierby ingesluit). Figuur 4 is ‘n ongenormaliseerde weergawe wat deur
NORM 11 gegenereer is op grond van dieselfde data as wat by Figuur 3 gebruik is. Figuur 5a
334

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
en 5b is twee genormaliseerde weergawes, ook deur NORM geskep. ‘n Vergelyking van
Figuur 3 en 4 toon duidelik dat die twee konvensionele wyses van die vorming van akoestiese
vokaalkaarte prakties dieselfde resultate lewer. As hierdie twee, beide ongenormaliseerde
kaarte, saam vergelyk word met Figuur 5a en 5b, die genormaliseerdes, blyk baie duidelik dat
daar geen verskil tussen genormaliseerde en ongenormaliseerde vokaalkaarte aanwesig is nie.
Let wel op dat die x- en y-as-skale van die kaarte nie dieselfde is nie. Veral die
normaliseringsprosedure hou in dat die Hertzwaardes van vokale aangepas word, sodat
byvoorbeeld Figuur 5b se x-as van 1 000 Hz tot 2 000 Hz aangedui word, terwyl dit in Figuur
5b 1 000 Hz tot 3 000 Hz is. Ook hulle y-asse verskil ‘n bietjie. Sodanige skaalaanpassing
wat steeds in Hertz werk, en nie in waardes weerskante van 0 nie (soos wat wel die geval is
met die sogenaamde z-standaardisasies) is steeds (hoewel afwykend van die werklike,
ongenormaliseerde Hertzmetings) gebruikersvriendelik: dit kan baie soos in die geval van die
konvensionele frekwensiewaardes, wat in terme van Hertz gegee word (soos in Figuur 3)
geïnterpreteer word. Die verspreidingspatrone kan ook in die geval van genormaliseerde
figure direk met mekaar vergelyk word. Die volgende vier figure toon ’n baie sterk
ooreenkoms wat betref verspreidingspatrone. Hierdie bevinding lei tot die gevolgtrekking dat
normalisering in die geval van die huidige datastel onnodig is. ’n Belangrike rede hiervoor is
geleë in die gegewe dat ons hier te doen het met ‘n baie homogene groep sprekers: almal
bejaarde vroue.
Figuur 3. Akoestiese vokaalkaart van 12 Afrikaanse vokale, uitgespreek deur die 20
vroue.
335

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Figuur 4. Ongenormaliseerde vokale van die groep sprekers; die allofoon [{] word
ook hier aangedui.
Figuur 5a. Genormaliseerde vokale van dieselfde groep sprekers (plus [{]).
336

Tegnieke van Labov en Nearey is gebruik (gegenereer in NORM).
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Figuur 5b. Genormaliseerde vokale van dieselfde groep sprekers (plus [{]).
Tegnieke van Labov en Nearey is gebruik (gegenereer in NORM).
Die onderlinge nabyheid van die Afrikaanse kort /A/ en lang /a/ is opvallend. Die verskil
tussen hierdie twee vokale lê dus hoofsaaklik in die relatiewe lengtes daarvan (/a/ is
gemiddeld 122 ms. langer as /A/ (Tabel 6)); die eerste twee vokaalformante (F1 en F2) speel
hier geen rol nie – anders as wat die geval is by jong sprekers. Verrassend is die bevinding
dat F3 wel relatief sterk figureer. /A/ se F3 van 2 830 Hz is byna statisties beduidend laer as
dié van /a/ (3 086 Hz). Deur slegs F3 te gebruik in ’n klassifikasietoets (sien laer af vir ’n
uiteensetting hiervan) word /A/ vir 88% korrek deur dié metode geklassifiseer, terwyl dit
slegs 57% is as F1 en F2 saam geneem word. Sien ook Figuur 2 vir die F3-verskil tussen
hierdie twee vokale.
337

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Figuur 6. Akoestiese vokaalkaart van tien Nederlandse vokale, uitgespreek deur 50
mans. (Inligting onttrek uit Pols e.a. 1972.)
Figuur 6, ’n akoestiese vokaalkaart van tien Nederlandse vokale, uitgespreek deur 50 mans,
toon ’n groot ooreenstemming met dié van die Afrikaanse vroue (Figuur 3). Ek het Figuur 6
saamgestel uit gepubliseerde statistiese gegewens omtrent die Nederlandse vokale (Pols e.a.
1972:1094).
4.1.1 Die gediftongeerde vokale
Dit is hoër op reeds uitgewys dat drie lang vokale /e/, /2/ en /o/ nie, soos die res van die
vokale, stabiele (Eng. steady state) vokale is nie; hulle formante, veral F1 en F2, toon
duidelike afwykings van ’n horisontale posisie. Hierdie faset van /e, 2, o/ stem ooreen met die
beskrywing van byvoorbeeld Le Roux en Pienaar (1928:48–53), wat sê dat dit uitgespreek
word as diftonge, en ook dié van De Villiers en Ponelis (1987:93), wat dit brekingsdiftonge
noem. Combrink en De Stadler (1987:34) verwys daarna as brekingsvokale. Rietveld en Van
Heuven (2009) noem dit verglydende vokale. Ek verkies die term gediftongeerde vokale. /e/
klink (en lyk wat betref sy formantpatrone) baie op die spieëlbeeld van die egte diftong /E+/
12 (geskryf ei of y); /o/ lyk baie soos die spieëlbeeld van die egte diftong /@u/ (geskryf ou).
Die presiese begin- en eindwaardes van F1 en F2 word in Figuur 7 vir /e/ gemeld; dieselfde
vir /o/ in Figuur 8. Figuur 8 toon dieselfde patroon as wat hier in Figuur 7 gesien word.
Figuur 8 is ’n grafiese voorstelling, onttrek deur Vowelyse, van die eerste drie
vokaalformante van die BEER-vokaal in die woord mees. In hierdie Figuur word duidelik
gesien dat die gebuigde verlope van F1 en veral F2 nie heeltemal reglynig is soos in die
338

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
geïdealiseerde voorstelling van Figuur 7 gesien word nie. Dit is daarom ook ’n valse
voorstelling van die wese van ’n diftong om slegs die middelpuntmeting daarvan (soos
aangetoon deur die rooi stippellyn in Figuur 8), soos byvoorbeeld deur ondersoekers soos
Adank e.a. (2004) gedoen, aan te dui. Die mate waarin diftongering plaasvind, kan miskien
meer getrou in terme van die gradiëntverloop 13 van die betrokke vokaalformante uitgedruk
word. F1 van /e/ in Figuur 7 se gradiënt is byvoorbeeld 144%; dié van F2 is -71%. Aan die
gradiënte van /2/ kan gesien word dat die diftongering effens minder is (F1 = 133%; F2 = -
60%). Aan die ander kant is die gradiënte van sowel F1 as F2 van die lang /o/-vokaal beide
positief, en soos in Figuur 9 gesien kan word, is dié van F2 veel steiler as dié van die ander
twee vokale (F2 = 385%). ’n Volmaakte ongebuigde vokaal sal ’n waarde van 0% vir sowel
F1 as F2 toon.
Figuur 7. Formantverlope van die lang vokaal /e/. X-as dui tyd aan; y-as frekwensie
in Hertz.
339

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Figuur 8. Die eerste drie formante van /e/ in die woord mees. Die rooi vertikale
stippellyn dui die temporele middelpunt van die vokaal aan.
Figuur 9. Formantverlope van die lang vokaal /o/. Die x-as dui tyd aan; y-as
frekwensie in Hertz.
Die effek van die diftongering van /e/ is dat die eerste gedeelte daarvan baie /i/-agtig klink, en
die laaste deel /@/-agtig. Daarteenoor klink die eerste deel van /o/ baie soos ’n /u/; die tweede
ook soos /@/. Beide breek dus in die rigting van die neutrale deel van die vokaalkaart. Die /i/-
en /@/-agtigheid waarna hier verwys word, kan gekontroleer word deur die formantwaardes
hiervan te vergelyk met dié van die egte /i/ en /@/ (Tabel 2 en 3).
340

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die gegewens in Tabel 5 en Figuur 7 en 8 toon enersyds duidelik die verskil tussen /e/ en /2/
met /o/ aan. /e/ se F2-gradiënte is negatief; /2/ s’n is positief. Vergelyk ook Figuur 10 in
hierdie verband. Dis opvallend dat /o/ se F2 meer wegbuig, veel meer as in die geval van /e/
en /2/, wat volgens die grafiek ook prakties identies is wat betref die mate van hulle breking.
Die verskil tussen dié twee, /e/ en /2/, lê dus nie by die gradiënt nie; wel by die verskil tussen
F2 self.
Tabel 5. Gradiënte van die eerste twee formante van die drie gediftongeerde Afrikaanse
vokale.
Vokaal Grad_F1 Grad_F2
/e/ 143,8 -71,0
/2/ 132,6 -60,2
/o/ 164,4 385,4
Figuur 10. Grafiese voorstelling van die gradiënte van die eerste twee formante van
die drie gediftongeerde vokale.
Wanneer die gediftongeerde vokale van die huidige datastel vergelyk gaan word met dié van
die jong vroulike Afrikaanssprekendes, sal sodanige statistiese inligting van groot waarde
wees.
4.1.2 Die allofoon [{]
Ek gee hier net kortliks aandag aan die allofoon [{]. Streng gesproke hoort dit nie hier nie,
maar dit word tog genoem, omdat dit ’n spesiale geval blyk te wees wanneer die vergelyking
341

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
tussen die huidige stel vokale met dié van die twintigjarige vroulike lesers in ’n volgende
artikel aan die orde kom.
Hoewel die lae voorvokaal [{] (die BEK-VOKAAL; in IPA-notasie [æ]) dikwels saam met
die primêre vokale behandel word (soos bv. deur Van der Merwe e.a. 1993), word dit
allerweë beskou as ’n allofoon van die middellae /E/ (die PET-vokaal; (/ε/ in IPA se notasie).
Vergelyk ook die beskrywings hiervan deur Le Roux en Pienaar (1928) en De Villiers en
Ponelis 1987). Die rede waarom dit as allofoon geklassifiseer word, is bekend: eerstens kom
die BEK-vokaal nie in alle Afrikaanse variëteite voor nie, en tweedens is dit, waar dit wel
gebruik word, foneties kontekstueel voorspelbaar. In die noordelike variëteite van Afrikaans
word die PET-foneem veral in goed-ingeburgerde 14 woorde met ’n hoë gebruiksfrekwensie ’n
BEK-vokaal voor die twee sonorante nienasale /l/ (soos in melk) en /r/ (soos in ver), asook
voor die nonsonorante velêre frikatief /x/ (soos in eg) en eksplosief /k/ (soos in ek)
uitgespreek. ’n Baie duidelike voorbeeld van die variasie tussen die PET-vokaal en die BEKvokaal
is die wyse waarop die PET-vokaal in sê en lê gewysig word tot die BEK-vokaal in
afleidings daarvan, soos seg- (bv. in seggenskap, segsman), en leg- (bv. in legkaart,
grondlegger). Ek het sommige van hierdie woorde 15 in die leeslysie bygevoeg met die oog op
latere vergelyking met ander variëteite, met name dié van genoemde jong groep sprekers. Die
indruk bestaan dat daar ’n groeiende neiging by veral jong sprekers is om hierdie vokaal sterk
te verlaag, sodanig dat dit in bepaalde gevalle soms met /A/ verwar kan word. Die woorde
egter en agter klink dan byna dieselfde. Ek verwys hier weer na die verskillende wyses
waarop werd hier bo in Klankgreep 4 deur die twee vroulike sprekers uitgespreek is. Hierdie
waarneming sal eksperimenteel getoets word in navorsing vir die derde artikel, wanneer die
nodige akoestiese gegewens hieromtrent van die jong groep sprekers ook beskikbaar is.
Dieselfde geld die verskillende wyses waarop die lang /a/ deur ou in teenstelling met jong
sprekers uitgespreek word.
4.2 Duur
Tabel 6. Duur (in sekondes) van die 12 basiese Afrikaanse vokale.
Vokale Gem. N s.a.
/i/ 0,120 20 0,035
/y/ 0,166 20 0,073
/e/ 0,248 20 0,057
/2/ 0,258 20 0,069
/E/ 0,156 20 0,063
/A/ 0,145 21 0,052
/a/ 0,267 21 0,054
/@/ 0,099 20 0,026
/9/ 0,125 19 0,037
/O/ 0,155 21 0,031
342

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
/o/ 0,204 21 0,041
/u/ 0,128 20 0,034
ALLE VOKALE 0,173 243 0,074
Figuur 11. Duur van die 12 vokaalfoneme van Afrikaans (sekondes).
Tabel 6, en ook Figuur 11, druk die feit duidelik uit dat die vier vokale (/o, e, 2, a/) wat
konvensioneel fonologies as lank (of ongespanne – volgens ’n ander dimensie word vokale
ook ingedeel as gespanne of nie) getipeer word, ook so deur hierdie groep sprekers
voortgebring is. Die res is almal foneties kort. Die resultaat bied dus fonetiese ondersteuning
vir die fonologiese klassifikasie van vokale as lank of kort.
4.3 Intensiteit
Tabel 7. Totale intensiteit (in desibel) van die 12 basiese Afrikaanse vokale
Vokale Gem. N s.a.
i/ 79,5 20 2,1
/y/ 80,1 20 1,8
/e/ 79,0 20 1,4
/2/ 78,8 20 2,3
/E/ 79,0 20 2,2
/A/ 77,8 21 2,0
/a/ 77,6 21 2,3
/@/ 78,6 20 2,0
/9/ 78,9 19 1,7
343

O/ 78,5 21 2,4
/o/ 78,9 21 2,2
/u/ 79,6 20 2,5
ALLE VOKALE 78,8 243 2,2
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Soos blyk uit Figuur 12, is hoë vokale (veral /i, y, u/) tipies luider gelees as die res (veral /a,
A/). Die middelvokale is teen die gemiddelde intensiteit geproduseer. Hierdie tendens herhaal
hom ook in die geval van toonhoogte (F0); sien Tabel 9. Dit lyk op ’n onverwagse en
onbekende ondersteuning, vanuit die hoek van intensiteit gesien, vir die algemene
klassifikasie van vokale as hoog en laag, met middel tussenin.
Die meer spesifieke intensiteitsaanduidende BF1 en BF2 vertoon ongeveer ’n spieëlbeeld van
mekaar daarin dat hoë vokale (/i, y, e,o, u/) meer energie in die lae-intensiteitsbandwydte BF1
as lae vokale het, en minder energie in die hoë-intensiteitsbandwydte BF2. BF2 bied omtrent
’n perfekte motivering vir die beginsel om vokale in verskillende klasse, soos hoë en
middelhoë vokale, of voor- en agtervokale, in te deel. Opvallend is ook dat intensiteit in die
laer-frekwensieband (BF1) baie ooreenstem met Totale Intensiteit.
Figuur 12. Totale Intensiteit van die 12 basiese Afrikaanse vokale.
Tabel 8. Intensiteit (twee banddeurlaatfilters BF1 en BF2, gemeet in desibel) van die 12
basiese Afrikaanse vokale.
Vokale
BF1
BF2
Gem. N s.a. Gem. N s.a.
344

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
/i/ 79,3 20 2,2 72,7 20 10,3
/y/ 80 20 1,8 73,5 20 10,3
/e/ 78,6 20 1,7 73,8 20 8,3
/2/ 78,5 20 2,4 73,6 20 8,4
/E/ 78,4 20 2,3 75 20 6,2
/A/ 74,4 21 2,6 75,9 21 4,3
/a/ 74,7 21 3 75,6 21 4,3
/@/ 77,6 20 2,5 75,6 20 5,1
/9/ 77,9 19 2,1 75,4 19 5,8
/O/ 77,4 21 2,6 74,4 21 6,7
/o/ 78,6 21 2,3 73,5 21 8,9
/u/ 79,5 20 2,5 73,3 20 9
ALLE VOKALE 77,87 74,35
Figuur 13. BF1-intensiteit van die 12 basiese Afrikaanse vokale.
345

Figuur 14. BF2-intensiteit van die 12 basiese Afrikaanse vokale.
4.4 Grondtoon (toonhoogte)
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Tabel 9. Grondtoon (toonhoogte, Hertz) van die twaalf basiese Afrikaanse vokale.
Vokale Gem. N s.a.
/i/ 223 20 48
/y/ 229 20 41
/e/ 228 20 65
/2/ 210 20 51
/E/ 211 20 52
/A/ 204 18 40
/a/ 194 21 40
/@/ 220 20 46
/9/ 219 19 49
/O/ 205 20 46
/o/ 205 21 47
/u/ 231 20 58
ALLE VOKALE 215 239 49
346

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Figuur 15. Grondtoon (toonhoogte) van die 12 basiese Afrikaanse vokale
Dit is bekend dat vokale ook ’n eie, inherente grondtoon het (vgl. Kent en Read 1992:95),
afgesien van die algemene stemtoon waarteen op ’n gegewe moment gepraat word (d.w.s.
uitgeslote ander faktore wat dit kan beïnvloed). Hoë vokale, soos die BIER-vokaal en die
BOER-vokaal, het hiervolgens ’n hoër toonhoogte as lae vokale, soos die BAAR- en die
BAR-vokaal. Volgens Rietveld en Van Heuven (2009:47) bedra so ’n verskil tussen 10 Hz en
15 Hz. Hulle gee ’n ingewikkelde fisiologiese verklaring hiervoor, waarop ons nie hoef in te
gaan nie. Tabel 9 en Figuur 15 se inligting is sterk ondersteunend van hierdie algemene
wetmatigheid. Meer spesifiek is dit egter opvallend in die geval van die huidige groep ou
sprekers dat die verskil veel groter is as wat hierdie skrywers aangee. Die BIER-vokaal (223
Hz) en die BOER-vokaal (231 Hz) verskil respektiewelik 29 Hz en 37 Hz van die BAARvokaal
(194 Hz). Rietveld en Van Heuven (2009) vermeld nie die geslag van die sprekers ma
wie hulle verwys nie, ook nie die ouderdom nie; dit is wel onwaarskynlik dat daardie sprekers
uit die kategorie van hoogsbejaardes, soos in ons geval, kom. Beide faktore (ouderdom en
geslag) kan moontlik ’n rol speel, sodat ons nie hier tot ’n finale gevolgtrekking kan kom nie.
Schötz (2006) se studie van ses Sweedse vokale, gelees deur ses vroulike sprekers van 80+
jaar oud, toon ’n ietwat laer F0 (199 Hz) as die gemiddelde wat hier verkry is (215 Hz). Dit
sê egter nie veel nie, omdat sy nie ’n volledige stel vokale soos hier gebruik het nie; die ses
vokale strek wel van hoog-voor, deur laag, tot hoog-agter. Sy gee egter ook nie metings per
individuele vokaal nie.
Tabel 10. Harmonisiteit-tot-geraas-verhouding (HGV’s) van die 12 basiese Afrikaanse
vokale, gemeet in desibel.
Vokaal Gem. N s.a.
347

i/ 12,2 19 3,8
/y/ 14,3 19 4,2
/e/ 14,7 19 4,2
/2/ 15,7 19 4,9
/E/ 11,6 19 4,6
/A/ 10,0 19 4,7
/a/ 12,1 20 5,2
/@/ 10,8 19 3,6
/9/ 10,9 18 4,4
/O/ 12,6 20 4,7
/o/ 15,8 20 5,2
/u/ 13,7 19 4,6
ALLE VOKALE 12,9 230 4,8
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Figuur 16. Harmonisiteit-tot-geraas-verhouding (HGV) (desibel) van die 12 basiese
Afrikaanse vokale.
Die gemiddelde HGV-waarde (12,9 dB) is laer as vir normale stemme (vgl. die uiteensetting
van HGV hoër op). Dit is ’n uitdrukking van die hoë ouderdom van die sprekers, wie se
stemme tipies “hees” of “krakerig” word. Volgens Boersma en Weenink (2010) is dié waarde
by gesonde stemme (lees: jong, gesonde stemme) vir die BIER-vokaal en die BAAR-vokaal
in die omgewing van 20 dB, maar ongeveer 40 dB in die geval van /u/. ’n HGV van 0 dB
beteken dat daar ewe veel energie in die geraasdeel as in die harmoniese deel van ‘n
spraakklank is. In Tabel 10 en Figuur 16 kan gesien word dat die vier kort vokale, /A, @, 9,
E/, almal laer HGV’s vertoon, en drie van die vier lang vokale (/e, 2, o/) die drie hoogste
HGV’s het. Die verband tussen HGV en Duur kan moontlik ’n kousale een wees, maar mens
348

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
weet nie of ’n vokaal ’n bepaalde HGV vertoon omdat dit lank of kort is nie; die verband kan
ook andersom wees, sodanig dat HGV die duur van ’n vokaal bepaal. Die patroon is ook nie
volkome nie. Die BAAR-vokaal pas byvoorbeeld nie hierby in nie. Die resultate is ook nie in
ooreenstemming met dié van Boersma en Weenink (2010) nie, deurdat die BAAR-vokaal nie
onder die vokale tel wat die laagste HGV het nie.
Meer navorsing hieroor is nodig.
4.5 Bandwydte F1
Bandwydte blyk nie ’n baie robuuste parameter te wees nie, soos blyk uit die besonder hoë
standaardafwykings. Kyk byvoorbeeld na die verhouding tussen die gemiddelde en die
standaardafwyking van ALLE VOKALE in Tabel 11, naamlik 134:70 Hz. Wat wel duidelik
is, is dat die nielae 16 vokale (die boonste 7 in Tabel 11) gekenmerk word deur laer
bandwydtes as die laes (die onderste 5). Dit is tevore uitgewys dat hoe kleiner die bandwydte
van ’n formant is (volgens Rietveld en Van Heuven 2009:126), hoe duideliker is die hoorbare
invloed van die betreffende formant op die klankkwaliteit daarvan. Dit sou beteken dat hoë
vokale duideliker hoorbaar sou wees as die res, en dus dat bandwydte van nut sou kon wees
in die bepaling van kwaliteit van vokale wat betref die ouditiewe duidelikheid daarvan. Dit
kan in persepsietoetse vasgestel word of dit so is.
Tabel 11. Bandwydte F1 (Hertz) van die 12 basiese Afrikaanse vokale.
Vokaal Gem. N s.a.
/i/ 95 20 52,6
/y/ 95 20 62,0
/e/ 97 20 56,7
/2/ 90 20 50,1
/E/ 138 20 56,2
/A/ 195 21 78,6
/a/ 194 21 47,5
/@/ 176 20 65,0
/9/ 146 19 51,0
/O/ 171 21 64,0
/o/ 104 20 46,0
/u/ 96 20 66,4
ALLE VOKALE 134 242 70,2
349

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Figuur 17. Bandwydte F1 (Hertz) van die 12 basiese Afrikaanse vokale.
In die volgende afdeling kom die tweede doelstelling van hierdie ondersoek aan die orde,
naamlik ’n bepaling van die bruikbaarheid van die huidige stel parameters in studies van die
eienskappe van vokale, veral in beskrywende studies soos hierdie.
5. Die voorspellingskrag van die akoestiese parameters
In hierdie afdeling toets ek die parameters wat hier gebruik is in ’n volledige akoestiese
beskrywing van die vokaalstelsel van die Afrikaanse vokale soos wat dit voortgebring is deur
die 20 deelnemende sprekers. ’n Groot aantal gedetailleerde statistiese ontledings is moontlik.
Dit sluit in ’n bepaling van watter parameter of stel parameters hulle die beste leen tot ’n
optimale klassifikasie van die vokale. Omdat so ’n opset ’n omvangryke studie op sigself
verg, beperk ek my tot twee fasette hiervan. Eerstens kyk ek in 6.1 na die voorspellingskrag
van die parameters ten opsigte van die vokale as totale groep, en tweedens, in 6.2, na enkele
fyner subgroepe vokale.
5.1 Die voorspellingskrag van die parameters ten opsigte van die vokale as groep
Van die omvangryke klasse en subklasse parameters ondersoek ek hier slegs twee: eerstens al
tien die parameters saam (voorts genoem ALMAL) en tweedens slegs die subgroep F1+F2,
laasgenoemde omdat daar dikwels aangeneem word dat hierdie twee parameters die enigstes
is aan die hand waarvan ’n volledige vokaalstelselbeskrywing gemaak kan word. Hierdie
aanname is gegrond op die gegewe dat F1 dié toepaslike parameter is vir klassifikasie van
vokale wat op die artikulatoriese vertikale dimensie (van die mondholte) lê, en eweneens dat
350

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
F2 dié parameter sal wees wat direk verband hou met die horisontale dimensie. Gerondheid
van die gemerkte nie-agtervokale word by laasgenoemde ingesluit; duur, of lengte, word
afsonderlik as inherente vokaaleienskap gehanteer.
Wanneer al tien die parameters saam gebruik word (Figuur 18), is dit slegs /y/ wat onder die
50%-lyn val. 17 Die gemiddeld vir al die vokale is 67%. Dit is heelwat beter as die gemiddeld
van 52% in die geval van F1+F2 (Figuur 19); hier lê nou vyf vokale onder 50% (/y, e, E, @,
9/). By ALMAL vaar /y, 2, @, 9/ die swakste. Al drie die gemerkte geronde vokale val
hieronder. /@/ se teenwoordigheid kan verklaar word uit hoofde van die gegewe dat dit
taamlik dikwels in die opnamestel met/9/ verwar is, oftewel dat /9/ taamlik dikwels ontrond is
tot /@/. Die drie basiese 18 vokale (/i, a, u/) word baie goed geklassifiseer. /O/ is ook
verbasend sterk. Dit is nie vreemd nie dat dit juis hierdie selfde vokale is wat ook goed korrek
geklassifiseer word wanneer slegs F1+F2 as parameters gebruik word (75%; Figuur 19).
Figuur 18. Korrekte klassifikasies met al tien die parameters. Datapunte is in
persentasie aangedui. Die rooi lyn dui, soos altyd, die gemiddeld van al die vokale aan;
die groen stippellyn lê op die 50%-lyn.
351

Figuur 19. Korrekte klassifikasies met F1 en F2 gekombineer.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
’n Ontleding per individuele parameter bring aan die lig dat F2 die beste vaar met 35%
korrekte klassifikasie van al 12 vokale, gevolg deur Duur (26%) en F1 (25%). Die ander sewe
parameters val almal onder 17%, met BF2 die laagste (8%). Die goeie prestasie van F1
tesame met F2 is ondersteunend vir die hoë aansien wat hulle as goeie beskrywende
parameters vir die vokale is. Die feit dat Duur selfs sterker vertoon as F1, is opvallend. Dit
kan verklaar word deur die feit dat vyf van die vokale (/y, e, 2 a, o/) lank is. Die verskille in
lengtes word verreken deur die statistiese verwerkingsmetode. Lees ook afdeling 5.2 hier bo,
waar Duur afsonderlik ondersoek is.
5.2 Die voorspellingskrag van die parameters ten opsigte van sommige subgroepe
Ek kyk vlugtig na ’n paar gevalle van vokale wat op die vertikale en die horisontale
dimensies lê. Eersgenoemde betref Hoog en Laag, en laasgenoemde Voor en Agter (kyk weer
Figuur 1 hier bo).
5.2.1 Hoog versus Laag
Die drie heel hoë vokale (die BIER-vokaal, die BOER-vokaal en die BUUR-vokaal) word
hier met Hoog geassosieer, en die heel lae vokale (die BAR-vokaal en die BAAR-vokaal)
met Laag. Soos reeds telkemale uitgewys is, word die mate van hoog- of laagheid van vokale
tradisioneel hoofsaaklik deur middel van die parameter F1 uitgedruk. Op grond van die
ontledings van die groep vroue in hierdie studie blyk F2 egter ook in ’n duidelike mate
relevant te wees. F2 vaar naamlik redelik goed met die onderskeidingsfunksie tussen Hoog en
Laag; dit voorspel die genoemde drie hoë vokale in hierdie datastel (N = 57) vir 75% kere
korrek as Hoog; Laag word iets minder, naamlik 66%, korrek voorspel. F1 as enkelparameter
352

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
is egter wel veel sterker (Hoog = 100%; Laag = 93,5%). Interessant is dat die byvoeging van
F2 tot F1, om saam ’n groep F1+F2 te vorm, die klassifikasiekrag geensins versterk nie;
trouens, Laag val nou na 93,1%. Die byvoeging van F3 voeg ook geen waarde aan die
klassifikasietaak toe nie, waarskynlik omdat dit so sterk op F2 lyk. ’n
Diskriminantfunksieontleding in terme van ’n Wilks’ Lambda-toets druk die relatiewe sterkte
soos volg uit: F1 se p-waarde = 0,0000000; dié van F2: p = 0,0003. 19
Word die vokaalformante (F1, F2 en F3) heeltemal weggelaat, word op grond van die res van
die tien parameters (naamlik Duur, F0, Intensiteit en die twee intensiteitsfilterbande BF1 en
BF2, HGV en Bandwydte van F1) sowel Hoog as Laag vir 100% korrek geklassifiseer. In
wese beteken dit dat hierdie parameters as groep dus sterker is as die groep parameters wat
net met vokaalformantfrekwensies, naamlik F1, F2, F3, geassosieer is. Hierdie bevinding is
nie net vir teoreties-beskrywende doeleindes van groot belang nie, maar kan ook heel
moontlik goed gebruik word in spraaktegnologiese toepassings. Al tien die parameters saam
klassifiseer Hoog en Laag ook vir 100% kere korrek.
Die hiërargiese relatiewe sterktes van elke individuele parameter kan op grond van hulle pwaardes
20 kan soos volg uitgedruk word: 21
F1 > HGV > BdW F1 > Intens BF1 > F2 > Totale Intensiteit > Duur > F3 > Intens BF2 >
F0. 22
Die eerste vyf parameters (in rooi gedruk) se bydraes is statisties beduidend. Dit is veral
betekenisvol dat HGV so sterk figureer, selfs sterker as die vokaalformant F2, wat hier bo
geblyk het ook sterk te wees ten opsigte van die vertikale dimensie. HGV is ’n parameter wat
nog nie tevore in studies soos dié van vokale gebruik is nie. Wissing (2007c) het dit wel ook
met vrug in die beskrywing van klemtoon in Afrikaans gebruik. Dit is ook opmerklik dat die
intensiteit in die laer-frekwensievlak BF1 kragtiger is as Totale Intensiteit. Dit is
ondersteunend vir die bevindinge van Sluijter en Van Heuven (1996) in die geval van
Nederlandse vokale.
5.2.2 Voor versus Agter
Altesaam 59 gevalle van die agtervokale is hier betrek (/u, o, O/) en 99 gevalle van
voorvokale (/i, y, e, 2, E/). Soos bekend is, word Voor en Agter meestal deur middel van die
parameter F2 uitgedruk. Hierdie studie ondersteun ook hierdie gegewe. F1 voorspel Voor
verrassend goed (99%), maar Agter baie swak (10%). F2 vaar, soos verwag, oor die algemeen
veel beter: Voor: 98%; Agter: 100%. Ook hier is die kombinasie F1 en F2 nie sterker nie; die
persentasie korrekte voorspelling bly dieselfde. Die byvoeging van F3 hiertoe verbeter Voor
effens: dis nou 99%. Die p-waardes van die Wilks’ Lambda-toets bevestig die indruk dat F2
sterk is, maar F1 besonder swak (dis statisties onbeduidend). Die resultate dui ook daarop dat
F2 by Voor en Agter meer prominent figureer as wat F1 dit by Hoog en Laag doen.
Die relatiewe sterktes van elke individuele parameter kan, soos in die geval van Hoog en
Laag hier bo, hiërargies soos volg uitgedruk word:
353

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
F2 > Duur > F3> HGV > BdW F1 > F1 > BF2 > Totale Intensiteit > BF1 > F0.
Hier is slegs drie parameters se bydraes tot die onderskeiding tussen die twee klasse vokale,
Voor en Agter, statisties beduidend (ook in rooi simbole). Let op dat F3 onder een van die
drie sterk parameters tel; normaalweg word dit nie in hierdie konteks as belangrik gereken
nie. Die gegewe van die sterkte van Duur is verstaanbaar as in ag geneem word dat een van
die twee Laag-vokale, die BAAR-vokaal, besonder lank is, anders as die drie Hoog-vokale.
Soos gesien, is Duur ook by al die vokale saam ‘n belangrike faktor. Duur is dus ’n
belangrike parameter wat nie in ’n akoestiese vokaalkaart verreken kan word nie.
5.3 Enkele fyner ontledings
Hier bo is daar bevind dat F1 in die geval van die vertikale dimensie besonder sterk figureer
by die korrekte klassifikasie van die betrokke vokale as onderskeidelik Hoog of Laag.
Dieselfde geld F2 se rol as die belangrikste parameter in die geval van die horisontale
dimensie, spesifiek wat betref die posisies Voor en Agter. Daar is egter ook vasgestel dat van
die ander parameters soms baie goed presteer; een daarvan, Duur, is juis in die vorige
paragraaf genoem. Soos reeds gesê, kan daar ’n groot aantal subontledings gedoen word,
maar dit is nie hier die plek daarvoor nie. Ek beperk my dus tot ’n paar interessante gevalle,
met name enkele individuele vokaalpare wat op die akoestiese vokaalkaart naby aan mekaar
lê (vgl. bv. Figuur 3). Vanuit die oogpunt van die luisteraar is dit juis nabyliggende vokale
wat maklik(er) met mekaar verwar kan word. Vanselfsprekend is die bedoeling van die
diskriminantanalises (DA), naamlik van klassifikasie hier van toepassing. Dit kan verwag
word dat hoe meer eenders vokale klink, omdat hulle baie naby aan mekaar gevorm word, en
gevolglik naby aan mekaar op die akoestiese vokaalkaart geposisioneer is, hoe moeiliker die
klassifikasietaak behoort te wees, en andersom: hoe verder uit mekaar, hoe makliker. Hierdie
verwagting kan getoets word aan die hand van die resultate in Tabel 12, waar vier stelle
nabyliggende vokaalpare se resultate verskaf word. Tweedens kan ook, soos tevore, hier
bepaal word wat die relatiewe sterktes is van die parameters wat gebruik is.
Tabel 12. Vokale per paar korrek geklassifiseer (in persentasiepunte); F1+F2 (kolom 2),
en al tien parameters saam (ALMAL; kolom 3) is as twee stelle gebruik.
PARAMETERSTELLE
Vokaalpaar F1+F2 ALMAL
/a/ 69 87
/A/ 60 100
/e/ 74 65
/2/ 70 74
/e/ 84 88
/E/ 74 95
/u/ 56 94
/o/ 75 95
F1+F2 as subgroep het ’n matige rol te speel in die klassifikasieproses; die agt vokale van die
vier pare word gemiddeld 70% korrek voorspel, terwyl die ooreenstemmende waarde vir die
354

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
tien parameters saam (ALMAL) merkbaar hoër is, naamlik 87%. Dit is nogtans duidelik laer
as in die geval van die groot klasse vokale in die vorige afdeling, waar die persentasie
korrekte voorspellings in meerdere gevalle na 100% toe neig. Deur ALMAL te gebruik, word
sewe van die agt lede van die vier vokaalpare beter geklassifiseer as wanneer net F1+F2
betrek word. /e/ in die vokaalpaar /e/ ~ /2/ is die uitsondering: dit word 9% beter deur F1+F2
geklassifiseer as ALMAL. Duur speel ’n belangrike rol in die meeste gevalle, veral by die
kort BAR-vokaal en lang BAAR-vokaal – dis natuurlik uit die aard van hulle lengtekarakter
te verstane. Tabel 13 wys die voorkoms en omvang van Duur se sterkte in hierdie verband
duidelik uit; om dit presies te kan doen, word die Wilks’ Lambda se p-waardes wel hier
vermeld. Slegs by /e/ ~ /2/ is Duur nie van betekenis nie (hulle verskil slegs 10 ms. van
mekaar). Duur is ook die sterkste parameter waar meerdere parameters ook ’n beduidende rol
speel (naamlik by /e/ ~ /E/ en by /u/ ~ /o/). Vir die presiese duurtemetings word terugverwys
na Tabel 6.
Tabel 13. Diskriminasie tussen vokale per paar; twee stelle parameters is gebruik.
Wilks’ Lambda se p-waardes word in hakies vermeld.
PARAMETERSTELLE
Vokaalpaar F1+F2 ALMAL
/a/ Geen Duur (0,0001)
/A/
/e/ F2 (0,002) F2 (0,02)
/2/
/e/ F1 (0,001) Duur (0,0009) >
/E/ F1 (0,05)
/u/ F1 (0,004) Duur (0.000000) > F1 (0,00002) > BF1 (0,00002)>
/o/ F3 (0,02) > BdW F1 (0,03)
Die bevindinge in hierdie afdeling (6,3) wys duidelik uit dat F1+F2 as substel ook in spesiale
gevalle soos hierdie vier pare nabyliggende vokale onderpresteer in vergelyking met
ALMAL.
6. Samevatting
In hierdie artikel, een van ’n reeks, is die vokaalstelsel van ’n groep van 20 bejaarde
Afrikaanssprekende vroulike sprekers (gemiddeld 86 jaar oud) ondersoek. Die doel van die
ondersoek was drieërlei van aard. Die eerste was om die uitspraak van die vokale van
Afrikaans te versamel met die oog op ’n uitvoerige beskrywing van hulle akoestiese
eienskappe. Dit is gedoen deur gebruik te maak van ’n tiental toepaslike akoestiese
parameters, waarvan slegs ’n paar as die normale parameters gesien kan word. Adank e.a.
(2004) betrek naas F1 en F2 ook nog F3, F0 en Duur. Die tweede doelstelling was om die
355

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
toepaslikheid en nuttigheid van hierdie parameters in so ’n beskrywing te ondersoek. Die
meer basiese en mees algemeen gebruikte parameters is die eerste twee vokaalformante, F1
en F2. F1 en F2 word gewoonlik gebruik op grond van die direkte verhouding wat daar
bestaan tussen die artikulatoriese dimensies daarvan, naamlik die vertikale dimensie (Hoog ~
Laag), en die horisontale dimensie (Voor ~ Agter). Die bruikbaarheid van hierdie twee
basiese parameters, F1 en F2, is duidelik bevestig. Maar dat dit ’n oorvereenvoudiging is om
hulle as die enigste akoestiese parameters te beskou, het ook eweseer geblyk. Dit is moontlik
die geval omdat die produksie van vokale op meer as net twee dimensies lê. Duur, die lengte
van vokale, is ’n aspek wat nie daardeur gedek word nie. Ronding word wel indirek gedek,
deurdat die agtervokale (verreken deur F2) almal terselfdertyd rond is, maar die sogenaamde
gemerkte (abnormale) geronde voor- en neutrale vokale word slegs in ’n mate daardeur
gedek. Die derde doelstelling is om die Afrikaanse vokaalstelsel van so ver terug as die vroeë
dekades van die vorige eeu te bepaal en op so ’n manier te beskryf dat sodanige beskrywing
kan dien as vergelykingsmateriaal vir ’n soortgelyke beskrywing van die vokale van
Afrikaans soos wat dit vandag in ’n groot deel van die taalgemeenskap gebruik word.
Die eerste doelstelling is bereik deur eerstens ’n akoestiese vokaalkaart van die vokale van
hierdie groep sprekers te konstrueer. Om dit te kon doen, is hulle lesings van ’n
verteenwoordigende woordelys versamel en verwerk, sodanig dat die nodige akoestiese
eienskappe van elke vokaal onttrek kon word. Deur die eerste twee formante te gebruik, is ’n
akoestiese vokaalkaart gekonstrueer waarin die vokale volgens hulle F1- en F2formantwaardes
geplaas is. Hierdie kaart kan dien as eerste, ruwe basis van vergelyking met
dié van die jong vroulike sprekers, wat in ’n volgende studie aangepak word. Hierdie
inligting sal dus deels kan dien om die derde doelstelling te bereik. Lyngrafieke is ook van al
die parameters se gemiddelde waardes per vokaal aangebied. Hieruit blyk dat die
vokaalontledingsmetode en beskrywingsmodel wat in Wissing (2012) voorgestel word, baie
goed bruikbaar is in studies soos hierdie. Die bevindinge ten opsigte van die tien parameters
wat gebruik is, sal moontlik toepaslik wees in ’n vergelyking ten einde die laaste doelstelling
te bereik.
Dit spreek vanself dat geen vaste veralgemenings op grond van die uitspraak van slegs 20
vroulike sprekers gemaak kan word nie. Aan die ander kant is dit ook onprakties, indien nie
onmoontlik nie, om ’n statisties aanvaarbare steekproef uit die totale bevolking bejaarde
(vroulike) sprekers van Afrikaans te kan trek. Ondersteunende getuienis ten gunste van die
mate waarin die huidige spraak-datastel verteenwoordigend is van “die uitspraak van
bejaarde vroulike sprekers van Afrikaans” is slegs indirek van aard.
Bibliografie
Adank, P., R. van Hout en R. Smits. 2004. An acoustic description of the vowels of Northern
and Southern Standard Dutch. Journal of the Acoustical Society of America, 116(3):1729–38.
356

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Bekker, I. 2009. The vowels of South African English. Ongepubliseerde PhD-proefskrif,
Noordwes-Universiteit, Potchefstroomkampus.
Boberg, C. 2005. The Canadian shift in Montreal. Language Variation and Language
Change, 17(2):133–54.
Boersma, P. en D. Weenink. 2010. Praat, a system for doing phonetics by computer. Version
5.1.43. http://www.fon.hum.uva.nl/praat (10 Oktober 2010 geraadpleeg).
Combrink, J.H.G. en L.G. de Stadler. 1987. Afrikaanse fonologie. Johannesburg: MacMillan.
De Villiers, M. 1965. Afrikaanse klankleer. Kaapstad: Tafelberg.
De Villiers, M. en F.A. Ponelis. 1987. Afrikaanse klankleer. Kaapstad: Tafelberg.
Grabe, E. en E.L. Low. 2002. Durational variability in speech and the rhythm class
hypothesis. In Gussenhoven en Warner (reds.) 2002.
Gussenhoven, C. en N. Warner (reds.). 2002. Laboratory phonology VII. Berlyn: Mouton de
Gruyter.
Kent, R.D. en C. Read. 1992. The acoustic analysis of speech. San Diego: Singular
Publishing Group.
Labov, W. 2001. Principles of linguistic change: social factors. Cambridge: Wiley-
Blackwell.
Langstrof, C. 2006. Acoustic evidence for a push-chain shift in the intermediate period of
New Zealand English. Language Variation and Language Change, 18:141–64.
Le Roux, T.H. en P. De V. Pienaar. 1927. Afrikaanse fonetiek. Kaapstad: Juta.
Peterson, G.E. en H.L. Barney. 1952. Control methods used in a study of the vowels. The
Journal of the Acoustic Society of America, 24(2):585–94.
Pols, L.C.W. 1977. Spectral analysis and identification of Dutch vowels in monosyllabic
words. Ongepubliseerde PhD-proefskrif, Vrije Universiteit Amsterdam.
Pols, L.C.W., H.R.C. Tromp en R. Plomp. 1972. Frequency analysis of Dutch vowels from
50 male speakers. The Journal of the Acoustic Society of America, 53(4):1093–101.
Raubenheimer, H. 1998. Acoustical features of diphthongs in Afrikaans. Ongepubliseerde
PhD-proefskrif, Potchefstroom Universiteit vir Christelike Hoër Onderwys [Noordwes-
Universiteit].
Rietveld, A. en V. van Heuven. 2009. Algemene fonetiek. Bussum: Coutinho.
357

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Schötz, S. 2006. Perception, analysis and synthesis of speaker age. Travaux de linguistique
de Lund 47. Lund: The Graduate School of Language Technology.
Sluijter, A.M.C. en V.J. van Heuven. 1996. Spectral balance as an acoustic correlate of
linguistic stress. The Journal of the Acoustic Society of America,100(4):2471–85.
Smakman, D. 2006. Standard Dutch in the Netherlands. A sociolinguistic and phonetic
description. LOT Dissertation Series 135.
Van der Merwe, A., E. Groenewald, D. van Aardt, H.E.C. Tesner en R.J. Grimbeek. 1993.
Die formantpatrone van Afrikaanse vokale soos geproduseer deur manlike sprekers. Suid-
Afrikaanse Tydskrif vir Taalkunde, 11(2):71–9.
Van der Walt, A.J. en D. Wissing. 2003.
Vowelyse.http://www.puk.ac.za/opencms/export/PUK/html/fakulteite/lettere/HLT
Resources/Tools/vowelise.html (1 Oktober 2010 geraadpleeg).
Wissing, D. 2011. Ontronding in Afrikaans. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 51(1):1–20.
—. 2007a. Basiese akoestiese korrelate van klemtoon in Afrikaans. Southern African
Linguistics and Applied Language Studies, 25(3):44–58.
—. 2007b. Gevorderde akoestiese korrelate van klemtoon in Afrikaans. Southern African
Linguistics and Applied Language Studies, 25(4):607–23.
—. 2007c. More on Acoustic Correlates of Stress. Verrigtinge van die 8ste jaarkongres van
die International Speech Communication Association (Interspeech 2007). http://www.iscaspeech.org
(12 Oktober 2010 geraadpleeg). Ook beskikbaar op CD-ROM.
—. 2006. Het jou mô en jou pô 'n strondhuis in Hortenbos? Feit of fiksie? Southern African
Linguistics and Applied Language Studies,24(1):87–100.
—. 2005. Die Afrikaanse diftong /E+/: ’n Eksperimentele ondersoek. Southern African
Linguistics and Applied Language Studies, 23(3):319–34.
Eindnotas
1 Dit is ’n vertaling van die stuk The North Wind and the Sun, wat wyd gebruik word vir die
ontleding van die Engelse foneemstelsel. Hierdie weergawe is slegs van belang ten opsigte
van die vokaalstelsel van Afrikaans.
2 Volgens die beskrywing van Afrikaans op die webtuiste van die International Phonetic
Association (IPA) (http://www.ua.ac.be/main.aspx?c=.EDINBURGHIPA&n=35465) is
hierdie ’n opname van ’n vertaalde weergawe van die bekende The North Wind and the Sun,
soos gelees deur ’n onbekende manlike persoon. Dit dateer uit ongeveer 1960. Besonderhede
358

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
oor hierdie leser word nie gegee nie, maar dit word op hierdie webblad aangebied as
“standaarduitspraak” van daardie tyd. Daar word gespekuleer dat dit ’n radio-omroeper se
lesing is, of iemand uit die uitvoerende kunste.
3 Die ouer spreker het lank uitgelaat.
4 Volgens die Wêreldgesondheidsorganisasie (World Health Organisation) leef vrouens in die
15 lande waar die grootste verskil in lewensverwagting tussen die twee geslagte aangeteken
is (http://apps.who.int/ghodata/?vid=710) gemiddeld 5,46 jaar langer as mans (84,13 vir
vrouens; 78,7 vir mans). Volgens ’n opname wat in 1997 gemaak is
(http://www.census.gov/population/international/files/ib-9702.pdf), was die
lewensverwagting van vrouens wat toe 60 jaar oud was, 81, teenoor die 77 jaar van mans.
5 Soos in eindnota 3 genoem, is IPA die afkorting vir International Phonetic Association. Die
IPA se transkripsiestelsel is tot onlangs as standaard geneem. Sedert die opkoms van die
rekenaar word dit al hoe meer deur die SAMPA-stelsel vervang, bloot omdat die simbole op
’n rekenaartoetsbord getik kan word, anders as wat die geval is met die IPA-simbole.
6 Die drie basiese diftonge (in pous, reis en ruis) en die allofoon [{] in eg, ek, melk en self is
ter wille van sekondêre redes ook ingesluit.
7 Die “woorde” wat hulle gebruik het, is heed, hid, head, had, hod, hawed, hood, who’s, hud.
8 Die vokaal van mis (/9/) is net 19 keer gelees; die res was voltallig.
9 Voorheen genoem abnormaal.
10 Tensy anders vermeld, is die hieropvolgende tabelle en figure gebaseer op hierdie groep
van 20 sprekers van Afrikaans (gem. 86 jaar oud).
11
NORM is ‘n normaliseringspakket, beskikbaar op die Internet ( ). Lees ook Wissing (2012a
hiervoor).
12 Wissing (2005:324) rapporteer vir /E+/ se F1 die gemiddelde beginwaarde van 1968 Hz en
2221 Hz as eindlesing; vir F2 is die ooreenstemmende waardes 790 Hz en 664 Hz. F1 se
verskil by die egte diftong /E+/ bedra 4,5%; die verskil van die gediftongeerde /e/ is byna
soveel: 4%. Wat F1 betref, buig dit 1,3% by /E+/; 0,6% by /e/. Hierdie gegewens is
voldoende om /e/ as spieëlbeeld van /E+/ te tipeer.
13 Gradiënte van formantverlope word uitgedruk in persentasie per sekonde wat ’n formant
weg van ’n nullyn af beweeg. As die beweging positief is (’n pluswaarde vertoon), beteken
dit dat dit na boontoe beweeg; ’n negatiewe waarde beteken dat dit na ondertoe, weg van die
nullyn af, beweeg.
14
In sommige leenwoorde, soos konteks, tjek, seks, insluitend eiename, soos Checkers, word
die hoë /E/-variant nog meestal gehoor.
15 Die woorde is ek, eg, bel en melk.
16 Presieser gestel: hoë en middelhoë vokale.
359

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
17 /y/ (wat goed geklassifiseer word deur F1) word deur die ander nege parameters afgetrek.
18 Die basiese vokale is dié wat die meeste voorkom in alle tale, en ook die eerste aangeleer
word deur klein kindertjies.
19 Hoe kleiner ’n p-waarde, hoe groter is die statistiese betekenisvolheid (beduidendheid)
daarvan.
20 Bereken met behulp van die Wilks’ Lambda-toets, wat een van die funksies is van die DA-
metode wat hoër op gebruik is.
21 Dit is nie nodig om die werklike p-waardes te gee nie.
22 Mens moet wel versigtig omgaan met Duur en BdW F1. Eersgenoemde is ook ’n
fonologiese faktor. Die BAAR-vokaal is per definisie langer as die BAR-vokaal; BdW F1 is
na verwant aan F1.
360

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Dissipline in die klaskamer – Deel 1: Die bepalings
van die Grondwet en Skolewet ten opsigte van
dissiplinêre maatreëls in die klaskamer
Opsomming
Katie Müller
Katie Müller: Onafhanklike navorser
’n Belangrike dimensie van die gebrek aan dissipline in Suid-Afrikaanse skole is die feit dat
die Suid-Afrikaanse Skolewet (RSA 1996b) – en die oorbeklemtoning van leerderregte – ná
1994 onsekerheid by opvoeders teweeggebring het wat die toepassing en formulering van
regmatige dissiplinêre maatreëls betref (Roos 2003:481). Dit is moontlik as gevolg hiervan
dat baie opvoeders skynbaar nie daarin slaag om leerder-wangedrag aan te spreek en
dissipline in die klaskamer te herstel nie. Dít lei daartoe dat dié leerders in die klas wat wel
op hulle studies wil fokus, dikwels as gevolg van die ontwrigtende gedrag van sekere leerders
nie toegang tot gehalte-onderwys het nie (Joubert, De Waal en Rossouw 2004:84). Die doel
van hierdie ondersoek is om te bepaal hoe opvoeders se bevoegdhede ten opsigte van die
toepassing van dissiplinêre maatreëls deur die Handves van Regte (spesifiek met betrekking
tot leerderregte) beïnvloed word. Dit is belangrik dat opvoeders moet weet presies wat hulle
dissiplinêre bevoegdhede is, veral ten opsigte van die toepassing van dissiplinêre maatreëls
wanneer dit nodig is, en hoe hierdie bevoegdhede deur die leerders se fundamentele regte
beïnvloed word. ’n Deeglike literatuurstudie is gedoen om die bepalings van die Grondwet
van die Republiek van Suid-Afrika (RSA 1996a) en die Skolewet (RSA 1996b) ten opsigte
van die toepassing van dissiplinêre maatreëls in die klaskamer te ondersoek. Op hierdie
manier is die doelstelling van die studie deur die bestudering en interpretasie van regsbronne
en ander literatuur aangespreek.
Trefwoorde: Grondwet; Suid-Afrikaanse Skolewet; opvoedersbevoegdhede; leerderregte;
dissipline; dissiplinêre maatreëls
Abstract
The change to a democratic order in South Africa since 1994 also brought about major
challenges for teachers. Possibly one of the greatest challenges is how to express their
disciplinary competencies with regard to classroom discipline within the framework of the
Bill of Rights as set out in Chapter 2 of the Constitution of the Republic of South Africa (Act
108 of 1996).
Teachers are often unsure regarding the extent to which the fundamental rights of learners
who misbehave may be limited during the application of disciplinary measures in the
classroom (Moswela 2008:93). Relating to this is the fact that there is apparently an inability
361

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
amongst teachers to apply sufficient lawful disciplinary measures in the classroom after
corporal punishment was declared illegal shortly after 1994. Many teachers feel powerless
with regard to their ability to maintain discipline in the absence of corporal punishment
(Mestry and Khumalo 2012:104; Marais and Meier 2010:41; Maphosa and Shumba
2010:387).
Beckmann and Joubert (in Oosthuizen, Rossouw and De Wet 2004:50) are of the opinion that
most teachers have only a vague, general understanding of human rights and responsibilities.
This ignorance results in their being afraid of unknowingly violating learners’ rights during
the application of disciplinary measures, and subsequently being accused of misbehaviour
(Moswela 2008:93; Rossouw 2003:425). This often leads to a lack of discipline in the
classroom, which in turn results in the fact that those learners in the class who do want to
focus on their studies do not have access to quality education because of the disruptive
behaviour of fellow learners (Joubert, De Waal and Rossouw 2004:84).
Furthermore, learners in South Africa often tend to overemphasise their rights, and insist on
exercising those rights. In the process they are often dismissive of the rights of others (for
example their teacher and fellow learners). Many learners seem to be unaware of the fact that
exercising their rights goes hand in hand with certain responsibilities – or they deliberately
choose to ignore this (Oosthuizen et al. 2004:66). Failing to acknowledge others’ rights can
lead to disciplinary problems in the classroom (Rossouw 2003:414), which, as mentioned
before, may impede effective teaching and learning.
An important cause of the phenomenon that few teachers in South Africa have sufficient legal
knowledge to exercise their disciplinary competencies and responsibilities with confidence is
possibly the fact that few undergraduate teaching courses offer a full-fledged subject with
regard to educational law. In fact, educational law often appears only at the level of honours
courses (Moswela 2008:98).
This subject (the legal position of teachers) appears to have been neglected, also in the
literature. As a result of this, many teachers do not know what their disciplinary competencies
are with regard to the application of disciplinary measures (Moswela 2008:93; Rossouw
2003:425).
The purpose of this study was to address this gap by conducting a comprehensive literature
study of the matters under discussion. The study was done to investigate the provisions of the
Constitution (RSA 1996a) and the South African Schools Act (RSA 1996b) with regard to the
application of disciplinary measures in the classroom. In this way, the purpose of the study,
namely to determine how teachers’ competencies with regard to the application of
disciplinary measures are influenced by the Bill of Rights (specifically learners’ rights), was
addressed by studying and interpreting legal sources and other literature.
Factors taken into account during this investigation were, among others, the Bill of Rights
(and specifically learners’ rights that could be violated in certain classroom situations) and
the limitation clause (RSA 1996a, section 36). The reason for this is that a person can
exercise his/her rights only when he/she is in contact with others, in other words when he/she
is in privity with other persons. Teachers are in a specific privity with the learners in their
classes, with the result that the latter’s rights will undoubtedly have an influence on the
exercise and limitation of the teachers’ competencies when they act within their position of
authority towards the learners, and also with regard to their in loco parentis relationship with
the learners.
362

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
In this regard this article investigates learners’ right to freedom and security of the person
(section 12), their right to privacy (section 14), the rights of the child (section 28), their right
to education (section 29) and their right to fair administrative action (section 33) (RSA
1996a).
By doing this I tried to determine which disciplinary measures may be applied lawfully by
teachers, ensuring that the rights of the learners are always respected. Teachers have to know
what their disciplinary competencies are, especially with regard to the application of
disciplinary measures when needed, and how these competencies are influenced by the
learners’ fundamental rights, as it is sometimes necessary to limit certain learner’s rights in
order to serve the broader interests of the school as a whole (Bray 2005:135). However, great
care should be taken when this is done and a reasonable amount of legal knowledge – which
most teachers do not have (Oosthuizen et al. 2004:62) is necessary for this.
If teachers have a comprehensive knowledge of learners’ rights in a school and classroom setup,
this will not only ensure to a large extent that learners will not exploit a situation where
teachers are uninformed in this regard, but also that the latter will act toward learners in a just
and fair manner.
Effective teaching and learning can take place only if the rights and competencies of each of
the parties involved (the teachers, learners and parents) are respected, and if all parties
perform their obligations and own up to their responsibilities. Learners should realise that
their rights go hand in hand with certain responsibilities, which also applies in the classroom.
Teachers, on the other hand, stand in a position of authority and have the responsibility and
competency to maintain discipline in the classroom so that effective teaching and learning
can take place.
Further research is necessary to determine whether South African teachers’ understanding of
the basic provisions of important relevant acts and government notices, such as the
Constitution (RSA 1996a), the South African School’s Act (RSA 1996b) and the Guidelines
for the consideration of governing bodies in adopting a code of conduct for learners (RSA
1998a) is indeed sufficient for managing problem situations with regard to discipline in the
classroom. Is their knowledge and understanding of the continued dynamic balance that
should exist between rights and responsibilities, as well as the limitation of learners’ rights
under certain circumstances, sufficient?
Keywords: Constitution; South African Schools Act; educators’ powers; learners’ rights;
discipline; disciplinary measures
1. Inleiding
Die oorskakeling na ’n demokratiese bestel in Suid-Afrika sedert 1994 het onvermydelik ook
uitdagings aan opvoeders tot gevolg gehad. Seker een van die belangrikste uitdagings is om
uitdrukking te gee aan hulle dissiplinêre bevoegdhede rakende klaskamerdissipline binne die
raamwerk van die Handves van Regte soos uiteengesit in Hoofstuk 2 van die Grondwet van
die Republiek van Suid-Afrika (Wet 108 van 1996). 2
363

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Opvoeders is dikwels onseker oor die mate waarin leerders wat hulle wangedra se
fundamentele regte beperk mag word tydens die toepassing van dissiplinêre maatreëls in die
klaskamer (Moswela 2008:93). Wat hiermee verband hou, is dat daar skynbaar ’n onvermoë
by opvoeders is om voldoende regmatige dissiplinêre maatreëls in die klaskamer toe te pas
nadat lyfstraf kort ná 1994 onwettig verklaar is. Baie opvoeders voel ontmagtig ten opsigte
van hulle vermoë om dissipline te handhaaf in die afwesigheid van lyfstraf (Mestry en
Khumalo 2012:104; Marais en Meier 2010:41; Maphosa en Shumba 2010:387).
Beckmann en Joubert (in Oosthuizen, Rossouw en De Wet 2004:50) is van mening dat die
meeste opvoeders “net ’n vae, algemene begrip van menseregte en verpligtinge” het. Hierdie
oningeligtheid bring mee dat hulle bang is dat hulle tydens die toepassing van dissiplinêre
maatreëls dalk onwetend op ’n onregmatige wyse inbreuk sal maak op leerders se regte en
dan van wangedrag aangekla sal word (Moswela 2008:93; Rossouw 2003:425). Dit lei
dikwels tot ’n gebrek aan dissipline in die klaskamer.
Opvoeders is byvoorbeeld onseker of hulle ’n leerder wat voortdurend die klas ontwrig, buite
die klas mag laat staan. Hierdie onsekerheid word goed verwoord deur Rossouw (2003:425):
“Hy het die grondwetlike reg tot onderwys. Maar wat van die ander [leerders] wat hulle goed
gedra?” Die opvoeder bevind hom dus in ’n dilemma: Moet hy ’n leerder wat die klas in so ’n
mate ontwrig dat hy nie met die klas kan voortgaan nie, uit die klas stuur en die betrokke
leerder dus tydelik van sy reg op onderrig ontneem sodat die res van die leerders ongesteurd
onderrig kan ontvang en kan leer, of behoort die oortreder se reg op onderrig swaarder te
weeg?
Leerders in Suid-Afrika is ook dikwels geneig om hulle regte te oorbeklemtoon en op die
uitoefening daarvan aan te dring (Oosthuizen e.a. 2004:66). In die proses misken hulle dan
dikwels die regte van ander persone (byvoorbeeld die opvoeder en medeleerders). Leerders is
skynbaar onbewus daarvan dat die uitoefening van hulle regte ook gepaard gaan met sekere
verantwoordelikhede, of wil hierdie feit nie erken nie (Oosthuizen e.a. 2004:66). Die
miskenning van ander se regte kan tot dissiplinêre probleme in die klaskamer lei (Rossouw
2003:414), wat effektiewe onderrig en leer kan belemmer.
’n Belangrike oorsaak van die verskynsel dat min opvoeders in Suid-Afrika voldoende
regskennis het om met selfvertroue hulle dissiplinêre bevoegdhede en verantwoordelikhede
uit te oefen, is moontlik dat min voorgraadse onderwyskursusse ’n volwaardige vak met
betrekking tot onderwysreg aanbied. Onderwysreg as ’n volwaardige vak maak trouens
dikwels eers op honneursvlak sy verskyning (Moswela 2008:98).
Dit wil voorkom asof hierdie onderwerp (die regsposisie van opvoeders) verwaarloos word,
ook in die literatuur. Gevolglik weet baie opvoeders nie wat hulle dissiplinêre bevoegdhede
ten opsigte van die toepassing van dissiplinêre maatreëls is nie (Moswela 2008:93; Rossouw
2003:425).
Die doel van hierdie ondersoek was om dié leemte aan te spreek deur ’n deeglike
literatuurstudie oor die tersaaklike onderwerpe uit te voer. Hierdie literatuurstudie is gedoen
364

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
om die bepalings van die Grondwet (RSA 1996a) en die Suid-Afrikaanse Skolewet 3 (RSA
1996b) ten opsigte van die toepassing van dissiplinêre maatreëls in die klaskamer te
ondersoek. Sodoende is die doelstelling van die studie, naamlik om te bepaal hoe opvoeders
se bevoegdhede ten opsigte van die toepassing van dissiplinêre maatreëls deur die Handves
van Regte (spesifiek leerderregte) beïnvloed word, deur die bestudering en interpretasie van
regsbronne en ander literatuur aangespreek.
Faktore wat in ag geneem is tydens hierdie ondersoek, was onder meer die Handves van
Regte (en spesifiek die leerderregte wat in bepaalde klaskamersituasies geskend kan word) en
die beperkingsklousule (RSA 1996a, artikel 36). Die rede hiervoor was dat individue uit die
aard van die saak hulle regte kan uitoefen slegs wanneer hulle kontak het met ander persone,
met ander woorde wanneer hulle in ’n verhouding met ander persone staan. Opvoeders staan
in ’n spesifieke regsverhouding met die leerders in hulle klasse, met die gevolg dat
laasgenoemde se regte ongetwyfeld ’n invloed sal hê op die uitoefening en beperking van
opvoeders se bevoegdhede wanneer hulle binne hulle gesagsverhouding met die leerders
optree, en ook ten opsigte van hulle in loco parentis-verhouding met leerders.
In hierdie verband is daar in hierdie artikel ondersoek ingestel na leerders se reg op vryheid
en sekerheid van die persoon (artikel 12), hulle reg op privaatheid (artikel 14), die regte van
die kind (artikel 28), hulle reg op onderwys (artikel 29) en hulle reg op regverdige
administratiewe optrede (artikel 33) (RSA 1996a).
Sodoende is gepoog om met hierdie ondersoek te bepaal watter dissiplinêre maatreëls
regmatig deur opvoeders toegepas kan word sodat daar verseker word dat die regte van die
leerders steeds gerespekteer word. Opvoeders moet weet presies wat hulle dissiplinêre
bevoegdhede is, veral ten opsigte van die toepassing van dissiplinêre maatreëls wanneer dit
nodig is, en hoe hierdie bevoegdhede deur die leerders se fundamentele regte beïnvloed word.
2. Die opvoeder se regsverhouding met die leerders in die klaskamer
Die reg is deur die mens geskep om sy/haar verhoudings met ander persone te reguleer,
byvoorbeeld ’n leerder se regsverhouding met sy/haar opvoeder of medeleerders. In hierdie
regsverhouding word die fundamentele regte van een party teenoor die ooreenstemmende
pligte en verantwoordelikhede van die ander party opgeweeg.
Minderjariges is geneig om as gevolg van onder andere hulle geestelike onvolwassenheid
regsreëls en regulasies te verontagsaam, wat dan die afdwing van diesulke regsreëls
noodsaak. Moswela (2008:94) maak die volgende opmerking in hierdie verband:
These rights and conventions, particularly the rights of the child, are continuously
being challenged and blamed for causing what some refer to as “unprecedented
lawlessness” among the youth who wittingly or unwittingly wrongly interpret their
rights in a similar way some people wrongly interpret the concept of “democracy” as
boundless or irresponsible freedom.
365

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Dat leerderdissipline in Suid-Afrikaanse skole ’n wesenlike probleem is, blyk uit verskeie
navorsingsbronne (Discipline in SA schools 2010; Smit 2010:1–2; Khuluse 2009:10; Schulze
en Steyn 2007:691–2), asook uit mediaberigte en -briewe (Dissipline in skole ruk hand uit
2010; Dissipline en akademie 2009; Els 2009; Streng kinders, gehoorsame ouers 2009).
Na die totstandkoming van demokrasie in 1994 is wetgewing in Suid-Afrika daargestel wat
’n paradigmaskuif van opvoeders vereis het ten opsigte van die wyse waarop dissipline in
skole toegepas is. Die Grondwet wat in 1996 in werking getree het (RSA 1996a), het die
grondslag gelê vir onderrig en leer met die klem op menseregte en menswaardigheid, wat
beteken dat niemand op ’n onmenslike manier gestraf of behandel mag word nie (Smit
2010:34). Die Skolewet (RSA 1996b) stel dit byvoorbeeld duidelik dat geen opvoeder lyfstraf
aan ’n leerder mag toedien nie. Verder vereis artikel 8(2) van die Skolewet (RSA 1996b) dat
’n gedragskode deur die skool se beheerliggaam opgestel moet word. Hierdie veranderinge
het onder meer meegebring dat dissiplinêre maatreëls in skole ook aangepas moes word (Smit
2010:35).
Opvoeders is in die posisie waar hulle leerders wat hulle wangedra, moet dissiplineer deur
dissiplinêre maatreëls toe te pas wat strook met die bepalings van die Grondwet (1996a) en
Skolewet (1996b). Dit is dus belangrik dat prinsipale en opvoeders die bepalings wat
betrekking het op skooldissipline en strafmaatreëls moet ken en bekend moet wees met die
betrokke regsbegrippe, -beginsels en -prosedures (Moswela 2008:103–4; Joubert, De Waal en
Rossouw 2004:79). Daar is egter tans ’n mate van onsekerheid aangaande die formulering en
toepassing van skoolreëls en regmatige dissiplinêre maatreëls in skole – sowel opvoeders as
ouers is skynbaar onseker oor wat presies deur die Handves van Regte toegelaat of verbied
word (Moswela 2008:93; Roos 2003:481–2). Roos (2003:497) maak die volgende stelling in
hierdie verband:
Research on learner discipline illustrates one aspect beyond doubt: the intended
flexibility of legal provisions on school rules and disciplinary measures unfortunately
also tend to create uncertainty among its users. It is expected of governing bodies,
often consisting of persons with no legal training, to draft rules that conform to
intricate legal requirements.
Hierdie artikel ondersoek die bepalings van die Grondwet (RSA 1996a) en die Skolewet
(RSA 1996b) ten opsigte van die hantering van dissiplinêre probleme in die klaskamer,
spesifiek met betrekking tot wat die opvoeder te doen staan in gevalle waar leerders die
onderrigleersituasie ontwrig. Daar word dus gepoog om te bepaal wat die opvoeder se
bevoegdhede in hierdie regsverhouding behels en watter dissiplinêre maatreëls die opvoeder
regtens mag toepas om so ’n situasie te hanteer, sodat hy/sy kan verhoed dat bepaalde
leerders op onregmatige wyse inbreuk maak op die res van die leerders in die klas se reg om
onderrig te ontvang en om te leer. Hierdie ondersoek is gedoen om die doel van die
navorsingstudie direk aan te spreek, naamlik om te bepaal hoe opvoeders se bevoegdhede ten
opsigte van die toepassing van dissiplinêre maatreëls deur die Handves van Regte (spesifiek
leerderregte) beïnvloed word.
366

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die funksie en eienskappe van ’n skool se gedragskode word ook kortliks aan die hand van
die toepaslike bepalings in die Skolewet bespreek, aangesien dit uiteindelik ’n belangrike rol
speel in die opvoeder se praktiese kennis van wat hom/haar in die klaskamer te doen staan in
situasies waar leerders die onderrig-/leergebeure ontwrig.
3. Die doel van dissipline
Kinders is afhanklik van opvoeding ten einde die status van volledige volwassenheid te
bereik (Wolhuter en Oosthuizen 2003:440). Sonder opvoeding – en die nodige
gepaardgaande dissipline – kan die kind nie gelei, gevorm en toegerus word om daardie
volwassenheid te bereik nie. ’n Voorvereiste hiervoor is egter volgens Knoetze (2004:1) die
aanvaarding van gesag deur die kind en die verantwoordelike uitoefening van dissipline
(gesag) deur die opvoeder en ouers. Knoetze (2004:1) is van mening dat opvoeding veral te
make het met “die opskerping van die gewete by die kind, dit wil sê die ontwikkeling van ’n
innerlike dissipline of gehoorsaming aan die gesag van die norme van behoorlikheid”. Elke
leerder is ’n mens met potensiaal, maar daardie potensiaal moet deur opvoedende onderwys
ontwikkel word (Wolhuter en Oosthuizen 2003:441).
’n Duidelike onderskeid moet tussen die begrippe dissipline en straf getref word (WKOD
2007; Joubert e.a. 2004:78). Dissipline gaan oor positiewe gedragsbeheer wat daarop gemik
is om toepaslike gedrag te bevorder en selfdissipline en selfbeheer in leerders te ontwikkel.
Straf is slegs ’n faset van dissipline – ’n korrektiewe maatreël wat ’n oortreder opgelê word
wanneer hy/sy die gevolge van wangedrag moet dra om sodoende die ordelike samelewing
van die skool te handhaaf. Straf word gewoonlik gekoppel aan ’n proses waardeur die norme
en waardes van die meerderheid leerders, ouers en opvoeders ondersteun word.
Volgens riglyne wat deur die Wes-Kaap Onderwysdepartement (WKOD 2007) uitgegee is en
die dokument Alternatives to corporal punishment (RSA 2000a:9), wat reeds in 2000
vrygestel is, moet dissipline proaktief en konstruktief gebruik word, eerder as straf, sodat
leerders ’n korrektiewe en konstruktiewe opvoedkundige benadering sal ervaar waarbinne
hulle kan leer om selfbeheer toe te pas, ander te respekteer en die gevolge van hulle dade te
aanvaar. Hierdie benadering tot positiewe gedragsondersteuning verteenwoordig ’n
fokusverskuiwing, van ’n fokus op tekortkominge en beheer na ’n ontwikkelings- en helende
benadering. Dit sal leerders in staat stel om te ontwikkel ten opsigte van ’n
verantwoordelikheidsin, die bou van verhoudings en ’n groter gevoel van welsyn (RSA
1998a, paragraaf 1.4 en 1.6). Hierdie benadering vind ook gestalte in die Grondwet (RSA
1996a), die Skolewet (RSA 1996b) en die spesifieke uitkomste van die Hersiene Nasionale
Kurrikulumverklaring, waar die verantwoordelikheidsbeginsel vooropgestel word (DvO
2002:7–8).
367

4. Grondwetlike bepalings wat klaskamerdissipline reguleer
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die grondbeginsels en interpretasie van die Handves van Regte word vervolgens kortliks
bespreek, asook bepaalde kwessies en regte wat in die Grondwet omskryf word.
4.1 Die Handves van Regte
Die fundamentele menseregte waarop die demokrasie in Suid-Afrika gegrondves is, word
vervat in hoofstuk 2 (Handves van Regte) van die Grondwet (RSA 1996a). Volgens artikel
7(1) van die Handves van Regte is hierdie regte daarop gemik om onder andere die
demokratiese waardes van menswaardigheid, gelykheid en vryheid te verseker. Verder bepaal
artikel 8(4) van die Grondwet (RSA 1996a) dat ’n regsubjek (met ander woorde, ook leerders
in skoolverband) geregtig is op die regte in die Handves van Regte in die mate waarin die
aard van die regte en die aard van daardie regsubjek dit vereis. Spesifieke bepalings is
byvoorbeeld van toepassing op leerders in skoolverband, onder meer die regte van die kind
(artikel 28), die reg op onderwys (artikel 29) en die beperking van regte volgens die
beperkingsklousule (artikel 36).
’n Handves van Regte was tradisioneel daartoe beperk om die vertikale verhouding tussen die
regsubjek (byvoorbeeld die opvoeder of leerder in hierdie verband) en die staat te reguleer,
maar dit gaan in hierdie opsig nou verder en erken dat die skending van regte in
privaatregtelike verhoudings net so destruktief kan wees as dié waaraan die staat hom skuldig
kan maak (Currie en De Waal 2006:43). Daarom is die Handves van Regte nie daartoe beperk
om individue teen die staat te beskerm nie, maar beskerm dit ook individue (in sommige
gevalle direk en in ander gevalle indirek) teen die skending van hulle regte deur ander
individue. Die Handves van Regte het dus vertikale én horisontale toepassing (Currie en De
Waal 2006:43).
Fundamentele regte en vryhede is egter nie absoluut nie; dit word begrens deur die regte van
andere, asook deur belangrike sosiale belange, byvoorbeeld openbare orde, veiligheid,
gesondheid en demokratiese waardes (Currie en De Waal 2006:163). Die Handves van Regte
bevat dus ’n algemene beperkingsklousule (artikel 36) wat spesifieke kriteria daarstel vir die
regverdiging van beperkings van die regte in die Handves.
Slegs die leerderregte wat relevant is vir hierdie ondersoek sal vervolgens bespreek word, met
ander woorde slegs dié wat moontlik betrekking kan hê op dissiplinêre probleme in die
klaskamer en die opvoeder se toepassing van dissiplinêre maatreëls. Uit die aard van die saak
val die grootste klem op die regmatige beperking van die regte van leerders wat oortree het.
Die opvoeder is in hierdie regsverhouding met gesagsbevoegdhede beklee om dissiplinêre
maatreëls af te dwing. Die beperkingsklousule (artikel 36) gee leiding aan die opvoeder oor
hoe om die beperking van regte op ’n regmatige wyse aan te pak, met ander woorde in watter
mate bepaalde regte van leerders wat dissiplinêre probleme veroorsaak, wel beperk mag
word. Leerders se reg op onderwys en hulle reg dat hulle beste belang van deurslaggewende
belang is, word ook in hierdie afdeling bespreek.
368

4.1.1 Die interpretasie van die Handves van Regte
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die betekenis van ’n grondwetlike bepaling hang af van die konteks waarbinne dit gebruik
word. ’n Groot deel van grondwetlike interpretasie gaan dus oor die vasstelling van die
konteks waarbinne daar betekenis gegee moet word aan ’n spesifieke grondwetlike bepaling.
Soms is die konteks voor die hand liggend (of ten minste onkontroversieel) en is dit
onwaarskynlik dat die betekenis van ’n bepaling tot ’n dispuut sal lei. Ander bepalings sal
weer heel waarskynlik aanleiding gee tot argumente oor die korrekte interpretasie daarvan
(Currie en De Waal 2006:146). Die regte in die Handves van Regte word in algemene,
niespesifieke terme geformuleer (Bekink en Brand 2000:176). Hierdie regte moet dus deur
howe geïnterpreteer word om dit in die spesifieke konteks van ’n saak of geval toe te pas, en
hierdie toepassing op spesifieke situasies en omstandighede het noodwendig argumentering
en kontroversie tot gevolg (Currie en De Waal 2006:146).
Die bepalings van die Grondwet moet in konteks gelees word om die doel daarvan vas te stel.
Volgens Currie en De Waal (2006:153) het konteks hier ’n enger en ’n breër betekenis. In die
breër sin behels konteks die historiese en politiese agtergrond van die Grondwet, terwyl dit in
die enger sin dui op die konteks wat deur die grondwetlike teks self verskaf word.
Regte moet daarom nie net binne hulle sosiale en historiese konteks verstaan word nie, maar
ook in hulle tekstuele konteks. Kontekstuele interpretasie in laasgenoemde sin word ook
“sistematiese” interpretasie genoem. Sistematiese interpretasie erken dat die Grondwet ’n
dokument in geheel is en dat dit nie gelees moet word asof dit uit ’n reeks individuele,
geïsoleerde bepalings bestaan nie (Currie en De Waal 2006:156).
Grondwetlike interpretasie moet egter met omsigtigheid gebruik word. Currie en De Waal
(2006:158) identifiseer twee potensiële gevare in hierdie verband. Die eerste gevaar is om
konteks te gebruik om regte te beperk in plaas daarvan om dit te interpreteer. Die Handves
van Regte verskil van die meeste ander grondwetlike tekste in die sin dat dit ’n tweestapbenadering
volg: eerstens interpretasie en daarna beperking. Die wyse waarop die regte van
verskillende partye teen mekaar opgeweeg word, of waarop ’n party se reg teenoor die
openbare belang opgeweeg word, moet plaasvind in terme van die kriteria wat in artikel 36
uiteengesit word. Konteks moet dus ten eerste gebruik word slegs om die doel of betekenis
van ’n bepaling vas te stel. Die tweede gevaar waarna hier bo verwys word, is dat
kontekstuele interpretasie gebruik kan word as ’n kortpad om “irrelevante” fundamentele
regte te elimineer. In ooreenstemming met die beginsel van die oppergesag van die Grondwet
moet ’n hof ’n wet of optrede wat bevraagteken word, teen alle moontlike bepalings van die
Handves van Regte toets, ongeag of die applikant daarop reken. Kontekstuele interpretasie
behoort nie gebruik te word om slegs die “mees relevante reg” te identifiseer en daarop te
fokus nie (Currie en De Waal 2006:158).
Die doel van die interpretasie van regte is om die betekenis van ’n bepaling in die Handves
van Regte te bepaal om sodoende vas te stel of die betrokke gedrag teenstrydig is met daardie
bepaling. Interpretasie behels dus twee ondersoeke: eerstens moet die betekenis (waaronder
die doel) en reikwydte van ’n reg bepaal word, en daarna moet bepaal word of die gedrag
369

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
waaroor die dispuut of onsekerheid gaan, teenstrydig is met daardie reg (Currie en De Waal
2006:145).
In hierdie afdeling word hoofsaaklik op die eerste van bogenoemde ondersoeke gefokus,
naamlik om die betekenis van bepaalde regte in die Handves van Regte te ondersoek.
Voorbeelde van gedrag wat teenstrydig is met sodanige regte al dan nie, sal ook in sommige
gevalle verskaf word. Daar moet onthou word dat grondwetlike interpretasie meer as bloot
die vasstelling van die letterlike betekenis van ’n spesifieke bepaling behels. Selfs wanneer
daar ’n oënskynlik voor die hand liggende letterlike betekenis is wat aan ’n grondwetlike
bepaling gegee kan word, kan die behoorlike interpretasie van die bepaling meebring dat daar
verder as daardie betekenis gekyk word.
’n Belangrike en deurslaggewende bepaling in die interpretasieklousule, artikel 39 van die
Grondwet (RSA 1996a), is dat wanneer die Handves van Regte geïnterpreteer word, die
betrokke hof, tribunaal of forum waardes moet bevorder wat ’n oop en demokratiese
samelewing, gebaseer op menswaardigheid, gelykheid en vryheid, onderlê.
Verder verwys artikel 39(1) na die gebruik van internasionale reg. In S v Makwanyane (in
Currie en De Waal 2006:159) maak die hof die stelling dat beide bindende en niebindende
internasionale reg gebruik kan word as instrumente vir interpretasie, en dat internasionale
ooreenkomste en gewoontereg ’n raamwerk kan verskaf waarbinne die Handves van Regte
geëvalueer en verstaan kan word. Vir hierdie doel kan die besluite van tribunale soos die
Verenigde Nasies Raad op Menseregte, die Inter-Amerikaanse Kommissie vir Menseregte en
die Europese Hof van Menseregte riglyne verskaf ten opsigte van die korrekte interpretasie
van spesifieke bepalings (Currie en De Waal 2006:159).
4.1.2 Die beperking van regte (artikel 36 van die Grondwet)
1. Die regte in die Handves van Regte kan slegs kragtens ’n algemeen geldende
regsvoorskrif beperk word in die mate waarin die beperking redelik en
regverdigbaar is in ’n oop en demokratiese samelewing gebaseer op
menswaardigheid, gelykheid en vryheid, met inagneming van alle tersaaklike
faktore, met inbegrip van –
a. die aard van die reg;
b. die belangrikheid van die doel van die beperking;
c. die aard en omvang van die beperking;
d. die verband tussen die beperking en die doel daarvan; en
e. ’n minder beperkende wyse om die doel te bereik.
2. Behalwe soos in subartikel (1) of in enige ander bepaling van die Grondwet
bepaal, mag geen regsvoorskrif enige reg wat in die Handves van Regte verskans
is, beperk nie. (RSA 1996a)
Ingevolge artikel 7(3) van die Grondwet (RSA 1996a) word die regte in die Handves van
Regte begrens deur die beperkings waarna daar in artikel 36 verwys word om die regte van
die betrokke persone (of partye) en kompeterende regte met mekaar te balanseer. Artikel 36,
wat as die algemene beperkingsklousule bekend staan, magtig die beperking van
fundamentele regte mits sekere vereistes nagekom word.
370

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Beperking is volgens Currie en De Waal (2006:164) ’n sinoniem vir inbreukmaking
(infringement), of dalk eerder regverdigbare inbreukmaking, aangesien ’n regsreël wat ’n reg
beperk, in wese inbreuk maak op daardie reg. Dit is dus nie altyd ongrondwetlik om inbreuk
te maak op fundamentele regte nie. Wanneer ’n inbreukmaking in ooreenstemming met die
kriteria in artikel 36 geregverdig kan word, is dit grondwetlik geldig (Currie en De Waal
2006:164).
In gevalle waar ’n fundamentele reg beperk word, moet die persoon of party wat die
beperking probeer regverdig, kan aantoon waarom hy/sy meen dat die beperking redelik en
regverdigbaar is in ’n oop en demokratiese samelewing gebaseer op menswaardigheid,
gelykheid en vryheid. Om dit te kan doen, moet hy/sy kan aantoon dat die doel van die
beperking belangrik is, dat daar geen ander manier is om daardie doel te bereik wat minder
ingrypend is ten aansien van die betrokke reg nie, en dat die doel van die beperking in die
betrokke omstandighede belangriker is as die negatiewe gevolge daarvan (Harms en Pillay
2006:55). Verder moet regte nie verder beperk word as wat nodig is om die betrokke doel te
bereik nie (Currie en De Waal 2006:176). Die Grondwet laat dus die regmatige beperking
van regte toe, maar vereis dat sodanige beperking regverdigbaar moet wees (Currie en De
Waal 2006:164).
Hoe belangriker die reg in ’n demokratiese bestel geag word, hoe strenger is die vereistes
waaraan voldoen moet word om daardie reg op ’n grondwetlike wyse te beperk (Harms en
Pillay 2006:55). Indien die betrokke reg egter nie van deurslaggewende belang is vir ’n oop
en demokratiese samelewing nie, en waar inbreukmaking op die reg nie so ernstig is nie, sou
die persoon of party wat die beperking probeer regverdig, ’n groter mate van beweegruimte
hê. Hoewel die doel van die beperking steeds belangrik is, is dit nie van soveel kritieke
belang nie (Harms en Pillay 2006:58).
Wanneer hierdie beginsel op die handhawing van dissipline in die onderwys van toepassing
gemaak word, impliseer dit dat die opvoeder, as draer van regsgesag in die klaskamer, wel
die bevoegdheid het om bepaalde fundamentele regte van leerders in sekere gevalle te beperk
ten einde die onderrig- en leerproses in die klaskamer te bevorder. Sodanige beperking moet
egter regverdigbaar wees binne ’n oop en demokratiese samelewing (gebaseer op
menswaardigheid, gelykheid en vryheid) en die doel van die beperking moet proporsioneel
wees tot die reg wat beperk word (RSA 1996a, artikel 36(1)).
Opvoeders is kragtens hulle diensverhouding en die ondersteunende wetgewing die
gesagsfigure in die klaskamer en skool. Dit beteken dat hulle in hulle regsverhouding met
leerders gesagsdraers is, terwyl leerders die ondergeskikte posisie beklee. Ingevolge die
opvoeders se diensverhouding is hulle verplig om te alle tye dissipline in die klaskamer en
skool te handhaaf sodat onderrig en leer suksesvol kan plaasvind (SAOU 2006a:15).
Opvoeders word dus op grond van hulle professie deur die reg met gesag beklee, wat insluit
dat hulle die bevoegdheid het om leerders te dissiplineer. Verder word die mate van gesag
wat hulle mag uitoefen, ook bepaal deur die feit dat hulle in ’n publiekregtelike verhouding
met leerders staan en dus met staatsgesag beklee is.
371

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
’n Opvoeder het dus die regsbevoegdheid om as ’n dissiplinêre maatreël bepaalde regte van
’n leerder in te kort om hierdie doel te bereik, byvoorbeeld deur sy/haar vryheid van
beweging in te perk deur hom/haar met detensie ná skool te straf, solank sy/haar ouers betyds
daaroor ingelig word en die veiligheid van die leerder verseker word (RSA 1998a, paragraaf
10.1). Wanneer ’n leerder byvoorbeeld aggressief raak en ’n bedreiging vir hom-/haarself of
andere inhou, het die opvoeder die bevoegdheid om sodanige leerder te bedwing (RSA
1998a, paragraaf 7.3). In die proses mag die leerder se reg op vryheid en sekerheid van die
persoon dus tydelik beperk word. Sodanige bedwang moet egter redelik wees en daarop gerig
wees om skade te verhoed. Daar word dus voorgestel dat die verwydering van die leerder uit
die situasie (byvoorbeeld uit die klaskamer) en/of beslaglegging op enige voorwerp onder
beheer van sodanige leerder (byvoorbeeld ’n skerp voorwerp of wapen) aanvaarbare vorme
van bedwang is (Roos 2003:495). Die beperking van die leerder se regte (die reg op vryheid
en sekerheid van die persoon en die reg op privaatheid) moet egter regverdigbaar wees
kragtens die beperkingsklousule (artikel 36).
Buiten dat opvoeders professionele persone is en dus beklee is met regsgesag as gevolg van
hulle professionele status, staan hulle in die skool in die plek van die ouer (in loco parentis).
Dit beteken dat daar van opvoeders verwag word om dieselfde mate van sorg ten opsigte van
die leerders te handhaaf as ’n sorgsame ouer (WKOD 2007). Solank die leerder dus onder die
opvoeder se beheer staan, is laasgenoemde ook met gesag soortgelyk aan dié van die ouer
beklee en het daardie opvoeder die reg om die leerder tydens die tyd wat hy/sy die skool,
enige skoolfunksie, skooluitstappie of skoolverwante aktiwiteite bywoon, in ooreenstemming
met die gedragskode te beheer, te dissiplineer en sy/haar gedrag te korrigeer (RSA 1998a,
paragraaf 3.7).
Opvoeders het ingevolge hulle diskresionêre bevoegdheid verskeie belangrike keuses om uit
te oefen wat betrekking het op die regte en verpligtinge van leerders, byvoorbeeld ten opsigte
van die erns van die oortreding, of die leerder daarvoor gestraf moet word en watter vorm van
straf toepaslik is. Een van die funksies van die skool se gedragskode is om die opvoeder te
help om sodanige besluite te neem. Op hulle beurt word daar van leerders verwag om hulle
aan die gesag en beheer van diegene wat in loco parentis optree, te onderwerp en alle
redelike en regmatige instruksies te gehoorsaam (Shaba 2003:75).
Die regte wat leerders in die klaskamer het, kan opgeëis word slegs wanneer die betrokke
individue die ooreenkomstige verpligtinge waarop daardie regte steun, nakom. Daarom is dit
belangrik dat leerders reeds op ’n vroeë ouderdom moet besef dat enige regte wat hulle het,
gepaard gaan met bepaalde verpligtinge, onder andere jeens hulle medeleerders en die
betrokke opvoeders. Hulle begrip van hierdie kwessie is belangrik vir hulle ontwikkeling as
verantwoordelike lede van ’n demokratiese samelewing.
Volgens die riglyne wat die Skolewet verskaf ten opsigte van die daarstelling van ’n
gedragskode vir leerders (RSA 1998a, paragraaf 5.5), het leerders die verantwoordelikheid
om te leer en op alle gebiede hulle volle potensiaal te bereik, en moet hulle aktief aan die
leerproses deelneem.
372

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Verder bepaal die Universele Verklaring van Menseregte (VN 1948)dat onderwys op die
volle ontwikkeling van die menslike persoonlikheid en op die versterking van respek vir
fundamentele regte en vryhede gerig moet wees. Hieruit volg dat elke leerder dus tydens
sy/haar skooljare ook moet leer om die regte van andere te respekteer, insluitend dié van die
opvoeder en medeleerders.
Wanneer ’n leerder inbreuk maak op die regte van andere deur nie sy/haar ooreenkomstige
verantwoordelikhede na te kom nie, het die opvoeder die bevoegdheid om bepaalde regte van
daardie leerder in die gegewe situasie in te perk, maar hierdie regte word nooit weggeneem
nie. Hierdie inperking van regte is tydelik en duur slegs so lank as wat nodig is om die
individu(e) wie se regte geskend is, te beskerm, en ook sodat die toepaslike dissiplinêre
optrede deur die opvoeder uitgevoer kan word (SAOU 2006(c):16).
’n Verdere kwessie wat ter sprake kom tydens ’n bespreking van die beperking van regte in
skoolverband, is die regte van die kind (artikel 28) en leerders se reg op onderwys (artikel
29). Hierdie twee regte word vervolgens kortliks aan die hand van die beperkingsklousule
bespreek.
a. Die regte van die kind (artikel 28 van die Grondwet)
2. ’n Kind se beste belang is van deurslaggewende belang in elke aangeleentheid wat
die kind raak. (RSA 1996a)
Die skool het ’n sorgplig teenoor al sy leerders, waarvolgens die kinders se beste belange
voorop gestel moet word. Met die oog hierop moet opvoeders in loco parentis optree,
aangesien hulle die rol van ’n verantwoordelike ouer vervul terwyl die leerders onder hulle
sorg is (Smit 2010:34).
Volgens Shaba (2003:15) is dit belangrik dat elkeen wat in die onderwys betrokke is, die
regte van kinders moet ken soos dit in artikel 28 van die Grondwet (RSA 1996a) vervat word.
Kragtens artikel 28(3) dui kind op ’n persoon jonger as 18 jaar, en sluit dit dus leerders in.
Leerders in skole is meestal minderjarig, met die gevolg dat hulle toerekeningsvatbaarheid
verskil van dié van volwassenes. Die optrede van leerders kan dus nie aan dieselfde
standaarde gemeet word as dié van volwassenes nie.
Bogenoemde kwessie, tesame met die beginsel van die beste belang van die kind, word van
toepassing wanneer byvoorbeeld besluite met betrekking tot die kind se regte geneem moet
word. Wanneer aansprake op leerderregte – of die beperking van hierdie regte – beoordeel
word, is die vraag na wat in die beste belang van die kind is, dus deurslaggewend.
Oosthuizen, Roux en Van der Walt (2003:376) maak die stelling dat wanneer die
ongedissiplineerdheid of wangedrag van een leerder ’n bedreiging word vir onderrig en leer,
of die harmonie daarvan steur, moet die vraag gevra word: Moet die kollektiewe reg van die
leerders op ’n veilige omgewing wat bevorderlik is vir leer, nie beskerm word teen die
ongedissiplineerdheid en wangedrag van ’n individu nie?
373

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Oosthuizen e.a. (2003:376) het gevind dat die Hooggeregshof van Suid-Afrika herhaaldelik
beslis het in die guns van die kollektiewe reg van leerders op ’n ordelike omgewing wat
bevorderlik is vir onderrig en leer. Dit impliseer dat hoewel die klem op leerderdissipline ’n
prospektiewe benadering is wat daarop fokus om voorkomend en korrektief te wees eerder as
om te straf, daar tye is wanneer die kollektiewe belange van die groep swaarder weeg as dié
van die individuele oortreder, en daar is in so ’n geval geen alternatief as om die oortreder te
straf (en/of selfs tydelik uit die klaskamersituasie te verwyder in sommige gevalle) nie (Smit
2010:37; Oosthuizen e.a.2003:377).
Die gemeneregbeginsel dat ’n kind se beste belange van deurslaggewende belang is in elke
saak wat die kind raak, is in artikel 28(2) ingesluit as ’n basiese fundamentele reg
(Oosthuizen e.a. 2003:376–7). Dít maak dit die Staat se plig om leerders teen geweld te
beskerm en hulle veiligheid te verseker sodat die skool se opvoedkundige pligte nagekom kan
word. Prinsloo (2005:459) maak die stelling dat skole en opvoeders, as verteenwoordigers
van die Staat, daarvoor verantwoordelik is om te rapporteer en selfs in te gryp wanneer hulle
ook al bewus word van ’n kind op wie se regte volgens artikel 28 van die Handves van Regte
(RSA 1996a) inbreuk gemaak word. Pligsversuim is om nie op te tree wanneer daar ’n plig is
om wel op te tree nie (Smit 2010:34; Beckmann en Russo 1998:3). Daarom kan opvoeders
nie hulle plig om oor leerders toesig te hou, afskuif op ander leerders om medeleerders te
moniteer en eersgenoemde dan aanspreeklik hou wanneer ’n ongeluk plaasvind nie (Smit
2010:34).
Dit bring dus ook mee dat opvoeders nie die reg het om uit die klaskamer te stap en die klas
in chaos agter te laat wanneer hulle byvoorbeeld moedeloos is met ’n bepaalde leerder wat
hom/haar wangedra nie, aangesien dit nie in die beste belang van die res van die leerders sou
wees om só op te tree nie. Opvoeders moet óf self daardie leerder met toepaslike dissiplinêre
maatreëls straf óf die skoolhoof se hulp inroep om die leerder te hanteer.
Dit is in die beste belang van die betrokke leerder om te leer om die regte van andere tydens
die daaglikse gang van die lewe te respekteer, aangesien kinders wat hulle gedurig skuldig
maak aan die skending van andere se regte, bes moontlik later in hulle lewe met die gereg sal
bots. Dit is dus belangrik vir daardie leerders dat hulle reeds op ’n jong ouderdom leer – ook
deur middel van dissiplinêre maatreëls – dat hulle regte in die eerste plek nie absoluut is nie,
maar geld slegs solank dit nie inbreuk maak op die regte van ander persone nie, en dat dit in
die tweede plek altyd gepaard gaan met bepaalde verpligtinge.
Hierdie kwessie dui weer eens op die belangrikheid daarvan dat elke opvoeder ten volle
bewus moet wees van die dissiplinêre maatreëls wat regtens beskikbaar is en watter maatreëls
in spesifieke gevalle toepaslik is, en wanneer dit aanvaarbaar is om bepaalde regte van
leerders wat dissiplinêre probleme veroorsaak, tydelik te beperk. Dit is ook belangrik dat
wanneer opvoeder ’n dissiplinêre maatreël toepas en/of sekere leerderregte beperk, hulle
bewus moet wees van wat hulle daarmee wil bereik, en dat hulle oortuig is dat dit wel in die
beste belang is van beide die leerder wat hom/haar wangedra het en die res van die klas.
374

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Teen die agtergrond van die Grondwet (RSA 1996a) word dissiplinêre maatreëls byvoorbeeld
as onredelik beskou (WKOD 2007, paragraaf 3) wanneer:
1. dit oormatig is en op nalatige wyse geadministreer word,
2. dit fisieke of sielkundige pyn en skade berokken,
3. daar geen duidelike rede vir die strafmaatreël is nie, en
4. dit nie ouderdomtoepaslik is nie.
Wanneer ’n opvoeder ’n bepaalde leerder wat die onderrig-/leergebeure herhaaldelik ontwrig
en nie na teregwysings wil luister nie, uit die klaskamer stuur, kom ’n verdere kwessie ter
sprake, naamlik sy/haar reg op onderwys.
(b) Die reg op onderwys (uittreksel uit artikel 29 van die Grondwet)
1. Elkeen het die reg –
a. op basiese onderwys, met inbegrip van basiese onderwys vir volwassenes;
en
b. op verdere onderwys, wat die staat, deur middel van redelike maatreëls, in
toenemende mate beskikbaar en toeganklik moet maak. (RSA 1996a)
Leerders se reg op onderrig sluit die reg in om alle klasse by te woon, om onderrig te ontvang
en te leer in al die goedgekeurde vakke, om gebruik te maak van alle skoolfasiliteite, en dat
hulle potensiaal ten volle ontwikkel word (RSA 1998a, paragraaf 4.7.5).
Leer is egter ’n aktiewe proses aan die kant van die leerder, nie die opvoeder nie. Die
opvoeder gee wel onderrig en poog om ’n klaskamermilieu daar te stel wat geskik is vir
optimale onderrig en leer, maar leer kan nie by die leerder plaasvind as hy/sy nie gewillig is
om aktief aan die onderrig-/leergebeure deel te neem nie. Indien ’n bepaalde leerder nie
gewillig is om te leer en deel te neem aan klaskamergebeure nie, kan leer eenvoudig nie by
daardie leerder plaasvind nie. Dit is dus duidelik dat dit nie net die opvoeder se
verantwoordelikheid is om leerders se potensiaal te ontwikkel nie, maar ook dié van die
leerders self. Leerders het die plig om hulle tydens klasse aan hulle skoolwerk toe te wy,
werkopdragte en huiswerk wat aan hulle opgelê word, te voltooi en werk in te haal wat as
gevolg van afwesigheid gemis is (RSA 1998a, paragraaf 5.2).
Wanneer ’n bepaalde leerder die onderrig-/leergebeure herhaaldelik ontwrig sonder om
hom/haar aan die opvoeder se teregwysings te steur, het daardie opvoeder volgens die SAOU
(2006b) die bevoegdheid om so ’n leerder tydelik toegang tot die klaskamer te weier. 4 Sulke
leerders maak inbreuk op hulle medeleerders se reg om onderrig te ontvang en te leer en
verbeur daarom tydelik hulle eie reg op onderwys.
Die argument dat ’n opvoeder sulke leerders uit die klas mag stuur, is egter nie ’n eenvoudige
kwessie nie. Die betrokke leerders het immers in enige dissiplinêre handeling die reg op
administratiewe geregtigheid (soos vervat in artikel 33 van die Grondwet en vereis in artikel
8 van die Skolewet). Verder is dit ook nie maklik om te bewys dat die ontneming van
onderrig in die beste belang van daardie leerders (artikel 28) is nie. Die skrywer erken
375

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
gevolglik dat hoewel tydelike uitsetting uit die klaskamer wel deur die SAOU as ’n regmatige
dissiplinêre maatreël beskou word, ander maatreëls wat minder beperkend op die leerder se
reg op onderwys sal inwerk (byvoorbeeld detensie) by voorkeur gebruik moet word. Die
omstandighede van elke geval sal egter die regverdigbaarheid al dan nie van die beperking
van ’n leerder se reg tot onderwys beïnvloed – om ’n leerder uit die klaskamer te stuur, kan
wel in uiterste gevalle die enigste uitweg wees.
Dieselfde geld wanneer leerders sodanige wangedrag toon dat dit daartoe lei dat hulle uit ’n
skool geskors of gesit word omdat hulle hulle eie reg op onderwys in daardie skool tydelik
(skorsing) of permanent (uitsetting) verbeur het. In hierdie geval weeg die groter groep (die
res van die klas, of die leerders in die skool) se reg op onderwys swaarder as dié van die
klasontwrigters. Sodanige leerders kan egter steeds op al hulle ander regte aanspraak maak.
Hulle sal byvoorbeeld steeds geregtig wees op administratiewe geregtigheid en hulle reg op
menswaardigheid.
Wanneer ’n opvoeder egter kies om die klaskamer te verlaat wanneer een of meer leerders die
klaskamergebeure ontwrig, in plaas daarvan om die situasie behoorlik te hanteer
(byvoorbeeld deur die belhamel(s) te straf), het dit tot gevolg dat die beste belang van die
leerders in daardie klaskamer wat hulle wel goed gedra het, nie gedien word nie, aangesien
daar inbreuk gemaak word op hulle reg om onderrig te ontvang en te leer (sien ook “Die regte
van die kind” onder afdeling 4.1.2(a)).
Soos vroeër genoem, sou die opvoeder ook sy/haar plig versuim om toesig te hou oor die
leerders in sy/haar klas en sodoende hulle veiligheid te verseker indien hy/sy die klaskamer
verlaat as gevolg van leerder-wangedrag (Smit 2010:34). Die opvoeder mag dus nie sy/haar
plig om oor leerders toesig te hou, op laasgenoemde afskuif nie, aangesien die opvoeder self
aanspreeklik is daarvoor om in ’n toesighoudende hoedanigheid op te tree (Smit 2010:34).
4.1.3 Die reg op menswaardigheid (artikel 10 van die Grondwet)
Elkeen het ingebore waardigheid en die reg dat daardie waardigheid gerespekteer en
beskerm word. (RSA 1996a)
Volgens artikel 1 van die Grondwet is menswaardigheid ’n sentrale waarde van die
waardestelsel wat deur die Grondwet daargestel word. Die waarde van menswaardigheid
word beskerm en bevorder deur onder andere die erkenning van ’n reg op menswaardigheid
in die Handves van Regte (Currie en De Waal 2006:273). Dit word in howe as ’n morele
basis vir die toepassing van ander fundamentele regte gebruik, asook om ’n klimaat te skep
waarin ’n kultuur van waardes en menseregte gekweek kan word, gebaseer op respek en
verdraagsaamheid teenoor alle mense (Bray 2004:37–8).
Menswaardigheid speel gevolglik ook ’n belangrike rol in die balanseringsproses wat nodig is
om verskillende regte en waardes in harmonie met mekaar te bring en is dus van sentrale
belang in die beperkingsondersoek (Currie en De Waal 2006:273). Wanneer vasgestel moet
word of die beperking van ’n bepaalde fundamentele reg geldig is, dien die reg op
376

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
menswaardigheid as maatstaf in die proporsionaliteitstoets, aangesien daar volgens die hof
baie sterk regverdiging moet wees vir ’n beperking wat iemand se menswaardigheid aantas
(Harms en Pillay 2006:97).
Currie en De Waal (2006:273) maak egter die stelling dat hoewel die deurslaggewende
belangrikheid van menswaardigheid in die Grondwet baie duidelik is, die betekenis van die
konsep minder duidelik is. Volgens Bray (2004:37) is menswaardigheid ’n intrinsieke aspek
van elke mens en hou dit verband met ’n persoon se innerlike menslike kwaliteit, selfwaarde
en selfagting. Currie en De Waal (2006:273) beskryf menswaardigheid as die bron van ’n
persoon se inherente reg op vryheid en fisieke integriteit, waaruit ’n aantal ander regte ook
spruit, byvoorbeeld die waarborg teen wrede, onmenslike of vernederende straf en die reg op
privaatheid (Harms en Pillay 2006:97).
Menswaardigheid verskaf ook die basis vir die reg op gelykheid: aangesien alle mense
menswaardigheid in gelyke mate besit, moet almal ook behandel word volgens die beginsel
dat almal in dieselfde mate respek waardig is (Currie en De Waal 2006:273).
Menswaardigheid gaan hand aan hand met die begrip ubuntu, wat sinoniem is met
humaniteit, sosiale geregtigheid en regverdigheid. Ubuntu erken die feit dat elke persoon, as
’n menslike wese, geregtig is op onvoorwaardelike respek, waardigheid, waarde en
aanvaarding deur die gemeenskap, en ook die gepaardgaande plig het om dieselfde respek,
waardigheid, waarde en aanvaarding aan elke ander lid van die gemeenskap te gee (Bray
2004:39). Menswaardigheid is dus nie net ’n universele reg nie, maar ook ’n
verantwoordelikheid (Bray 2004:42). Dit beteken dat ook die reg op menswaardigheid ’n
“verpligting” as teenkant het.
Opvoeders én leerders het dus die plig om mekaar met menswaardigheid te behandel. Dit
geld enersyds die opvoeder se behandeling van leerders, ook tydens die uitoefening van gesag
en die toepassing van dissiplinêre maatreëls, waar enige vorm van fisieke of sielkundige
mishandeling of vernedering onaanvaarbaar is (Shaba 2003:125). Leerders moet tydens die
toepassing van dissiplinêre maatreëls steeds met respek en menswaardigheid behandel word.
Andersyds het leerders ook die verantwoordelikheid om die opvoeder te alle tye met respek
en menswaardigheid te behandel – wat sowel hulle liggaamstaal as mondelinge uitlatings
teenoor die opvoeder betref. Hierdie stelling word ondersteun deur artikel 31(a) van die
African charter on the rights and welfare of the child (OAU 2000), waar dit duidelik gemaak
word dat ’n kind die plig het om sy/haar ouers, meerderes en ouer persone te alle tye te
respekteer. Leerders het dus byvoorbeeld nie die reg om skeltaal teenoor opvoeders te
gebruik of hulle te vloek wanneer hulle ontevrede is met ’n situasie nie, aangesien dit ’n
aanduiding is van ’n gebrek aan respek teenoor daardie opvoeder as mens.
4.1.4 Die reg op vryheid en sekerheid van die persoon (artikel 12 van die Grondwet)
1. Elkeen het die reg op vryheid en sekerheid van die persoon, waarby inbegrepe is
die reg om –
377

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
a. nie arbitrêr of sonder gegronde rede vryheid ontneem te word nie;
b. nie sonder verhoor aangehou te word nie;
c. vry te wees van alle vorme van geweld van hetsy openbare
hetsy private oorsprong;
d. op geen wyse gemartel te word nie; en
e. nie op ’n wrede, onmenslike of vernederende wyse behandel of gestraf te
word nie.
2. Elkeen het die reg op liggaamlike en psigiese integriteit, waarby inbegrepe is die
reg –
a. om besluite oor voortplanting te neem;
b. op sekerheid van en beheer oor die eie liggaam; en
c. om nie sonder hul ingeligte toestemming aan mediese of wetenskaplike
eksperimente onderwerp te word nie. (RSA 1996a)
Die reg op vryheid en sekerheid van die persoon sluit ook die reg op liggaamlike en
sielkundige integriteit in. Hierdie artikel beskerm die individu onder meer teen die aantasting
van sy/haar fisieke integriteit deur middel van geweld en wrede behandeling of straf deur die
staat of private individue (Currie en De Waal 2006:292–3). Geweld teen ’n individu is ’n
ernstige skending van sy/haar reg op persoonlike sekerheid.
Artikel 12(1)(c) vereis van die staat om individue teen die skending van hulle reg op vryheid
en sekerheid van die persoon te beskerm, enersyds negatief deur sigself van sodanige
skendings te weerhou, en andersyds positief deur te verhoed dat private individue hulle
daaraan skuldig maak om ander persone se reg op vryheid en sekerheid van die persoon te
skend, of om hulle daarvan te weerhou (Currie en De Waal 2006:304).
In hierdie ondersoek val die fokus veral op die beskerming van die leerder teen geweld deur
die opvoeder tydens die toepassing van dissiplinêre maatreëls. Die bepalings in artikel
12(1)(e) het immers ook betrekking op artikel 10 van die Skolewet (RSA 1996b), wat lyfstraf
in skole verbied. Die kwessie van lyfstraf is relevant vir hierdie ondersoek, aangesien dit
steeds in sommige Suid-Afrikaanse skole as dissiplinêre maatreël toegepas word, ten spyte
daarvan dat dit reeds sedert 1996 verbied word. Matseke (2008:1) ondersteun hierdie stelling:
“[T]his legislative intervention did not end the use of corporal punishment in schools.
Corporal punishment has effectively disappeared from middle class formerly white schools,
but it is still relatively common in township schools.”
Die opvoeder het die verantwoordelikheid om dissipline só uit te oefen dat die betrokke
leerder(s) se reg op vryheid en sekerheid van die persoon nie onregmatig geskend word nie,
maar dit gebeur in die praktyk dat opvoeders skynbaar uit moedeloosheid terugval op die
gebruik van lyfstraf om dissipline in die klaskamer te probeer handhaaf.
Dit is vanselfsprekend dat geweld liggaamlike sekerheid bedreig. Daar is dus volgens Currie
en De Waal (2006:309) geen nodigheid om te oorweeg of een of ander vorm van
gewelddadige aanranding ’n skending van die reg op liggaamlik sekerheid inhou nie,
aangesien die saak duidelik genoeg is. Waar die inbreukmaking egter meer subtiel is, is dit
nodig of te bepaal of dit ’n ernstig genoeg inbreukmaking van die reg op liggaamlike
378

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
sekerheid is om beskerming te vereis ingevolge artikel 12(2)(b). Nie elke aksie of optrede
deur die staat of ander individue wat die aanraak van ’n ander persoon op een of ander manier
insluit, veroorsaak sodanige inbreukmaking op hierdie reg dat dit grondwetlike aandag
regverdig nie. Wanneer vasgestel word dat daar op die reg op liggaamlike integriteit inbreuk
gemaak word, sal die hof kriteria moet vind om tussen regverdigbare en onregverdigbare
inbreukmaking te onderskei (Currie en De Waal 2006:309).
Soos vroeër genoem, kom verskeie ander regte ook tydens die beperking van ’n reg ter
sprake, byvoorbeeld tydens die deursoeking van leerders en die toepassing van dissiplinêre
maatreëls. Hierdie regte, byvoorbeeld hulle reg op menswaardigheid en die regte van die
kind, moet tydens enige sodanige prosedure in gedagte gehou word volgens die beginsels wat
vroeër bespreek is.
4.1.5 Die reg op privaatheid (artikel 14 van die Grondwet)
Elkeen het die reg op privaatheid, waarby inbegrepe is die reg dat –
a. hul persoon of woning nie deursoek word nie;
b. hul eiendom nie deursoek word nie;
c. daar nie op hul besittings beslag gelê word nie; of
d. daar nie op die privaatheid van hul kommunikasies inbreuk gemaak word nie.
(RSA 1996a)
Artikel 14 bestaan uit twee dele: die eerste deel waarborg ’n algemene reg op privaatheid, en
die tweede beskerm teen spesifieke skendings van privaatheid deur deursoekings,
beslagleggings en die skending van die privaatheid van kommunikasie. Die tweede deel, wat
oor spesifieke areas van beskerming handel, vorm deel van die algemene reg op privaatheid
(Currie en De Waal 2006:315).
In die klaskamersituasie kan gevalle opduik waar leerders byvoorbeeld wapens, gevaarlike
voorwerpe of dwelms in hulle besit het waardeur hulle die veiligheid van medeleerders en die
opvoeder in gevaar kan stel en/of die onderrig-/leergebeure in die klaskamer kan ontwrig. In
sodanige gevalle moet die opvoeder weet hoe om toepaslik en regmatig op te tree om die
situasie te hanteer.
Indien daar ’n regverdige en redelike vermoede bestaan dat ’n leerder op die skoolperseel in
besit is van ’n gevaarlike voorwerp of onwettige dwelmmiddel, het die skoolhoof of sy/haar
gedelegeerde (wat ’n opvoeder kan wees) die reg om sodanige leerder of eiendom in besit
van die leerder willekeurig te deursoek daarvoor (RSA 2007, paragraaf 7). ’n Leerder se reg
op privaatheid is – soos ander regte – dus nie absoluut nie (RSA 1998a, paragraaf 4.3), en
mag ingeperk word wanneer dit die veiligheid en gesondheid van ander persone (byvoorbeeld
die opvoeder en/of medeleerders) bedreig en/of inbreuk maak op hulle regte. Daar moet egter
in gedagte gehou word dat leerders ’n reg op privaatheid en sekerheid van die persoon het,
soos deur die Handves van Regte (RSA 1996a, artikel 14) bepaal, en hierdie reg beskerm
hulle teen onredelike deursoekings of beslaglegging (Smit 2010:36).
379

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die beste belang van die betrokke leerder(s) en dié van die ander leerders by die skool moet
egter in ag geneem word voordat ’n leerder se persoon deursoek word. Dit is belangrik om
die basiese beginsels van die Handves van Regte (RSA 1996a), naamlik menswaardigheid,
gelykheid en die vryheid en sekerheid van die persoon, te alle tye te handhaaf, veral wanneer
dit by willekeurige deursoeking van leerders se persoon of privaat eiendom kom (Smit
2010:35). Volgens die Grondwet (RSA 1996a) het elke persoon inherente menswaardigheid
en die reg dat dit gerespekteer en beskerm word (Smit 2010:36). Leerders moet byvoorbeeld
in privaatheid deur persone van hulle eie geslag deursoek word, verkieslik in die
teenwoordigheid van minstens een ander persoon (RSA 1998a, paragraaf 4.3). Die
verskaffing van besonderhede ten opsigte van die deursoekprosedure val egter buite die
bestek van hierdie ondersoek.
4.1.6 Die reg op vryheid van uitdrukking (artikel 16 van die Grondwet)
1. Elkeen het die reg op vryheid van uitdrukking, waarby inbegrepe is –
a. die vryheid van die pers en ander media;
b. die vryheid om inligting of idees te ontvang of oor te dra;
c. die vryheid van artistieke kreatiwiteit; en
d. akademiese vryheid en vryheid van wetenskaplike navorsing.
2. Die reg in subartikel (1) omvat nie –
a. propaganda vir oorlog nie;
b. die aanstigting van dreigende geweld nie; of
c. die verkondiging van haat wat op ras, etnisiteit, geslagtelikheid of
godsdiens gebaseer is en wat aanhitsing om leed te veroorsaak,uitmaak
nie. (RSA 1996a)
Die vryheid van uitdrukking word deur artikel 16 beskerm: eerstens in die algemeen, maar
ook spesifiek met betrekking tot byvoorbeeld die vryheid om inligting en idees te ontvang en
oor te dra. Artikel 16(2) plaas egter sekere vorme van uitdrukking buite die bestek van hierdie
reg, byvoorbeeld die aanstigting van geweld en sekere vorme van haatspraak (Currie en De
Waal 2006:359).
Uitdrukking sluit volgens Currie en De Waal (2006:362–3) nie net aktiwiteite soos
mondelinge uitdrukking en die dra van sekere kledingstukke in nie, maar ook fisieke gebare.
Volgens hulle behoort elke aksie waardeur ’n persoon probeer om ’n emosie, oortuiging of
grief uit te druk, as “uitdrukking” te kwalifiseer, en sal ekspressiewe gedrag waarskynlik
makliker aan beperking onderwerp word as spraak. Hoe nader uitdrukking oor die algemeen
aan optrede kom, en hoe verder dit verwyder raak van die oordrag van idees en menings, hoe
minder beskerming sal dit ingevolge artikel 16 kry. Dit is egter soms bykans onmoontlik om
tussen spraak en optrede te onderskei, byvoorbeeld wanneer daar geskree en/of gevloek word.
Aangesien daar volgens Currie en De Waal (2006:363) min waarde in sodanige ekspressiewe
gedrag is, kan beperkings daarop maklik geregverdig word.
Hierdie ondersoek fokus veral op die regmatige beperking van leerders se reg op vryheid van
uitdrukking deur die opvoeder tydens die handhawing van dissipline in die klaskamer.
380

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Hoewel leerders die reg het op vryheid van uitdrukking, is hierdie reg nie absoluut nie.
Vulgêre woorde, verset en beledigings word ook nie deur die reg beskerm nie. Wanneer
leerders se uitdrukking tot ’n materiële en wesenlike ontwrigting van skoolgebeure, -
aktiwiteite en/of die regte van ander lei, mag hierdie reg beperk word, want die ontwrigting
van skole en klaskamers en die belediging of vernedering van ander is onaanvaarbaar (RSA
1998a, paragraaf 4.5.1; WKOD 2007). Leerders kan dus nie in die klaskamer toegelaat word
om onbeperk uiting te gee aan hulle emosies, idees en griewe nie.
Hoewel elke leerder die reg het om sy/haar griewe te lug, moet dit volgens bepaalde
prosedures geskied, en moet klaskamerverwante griewe óf aan die einde van ’n periode óf,
indien die tyd dit nie toelaat nie, tydens ’n ander afspraak met die opvoeder gehanteer word.
Dit moet ten alle koste vermy word dat ’n leerder tydens die lestyd eise stel, met die opvoeder
argumenteer of uiting gee aan ’n slegte humeur – sulke gedrag ontwrig die skoolgebeure en is
dus onaanvaarbaar (SAOU 2006(c):25; RSA 1998a, paragraaf 4.5.2).
Verder het almal in die klaskamer dieselfde reg op vryheid van uitdrukking, wat insluit die
reg om gehoor te word. Daarom het geen leerder die reg om die opvoeder of ’n medeleerder
dood te skree, om hulle te onderbreek terwyl hulle besig is om te praat of om iemand anders
se opinie belaglik te maak nie (SAOU 2006(c):23).
Dit is dus duidelik dat hoewel almal die reg op vryheid van uitdrukking het, daardie reg
gepaard gaan met bepaalde verpligtinge. Leerders het byvoorbeeld die verantwoordelikheid
om nie hulle reg op vryheid van uitdrukking tydens lestyd op andere af te dwing en daardie
persone in die proses bepaalde regte te ontneem nie. Die opvoeder as gesagsdraer in die
klaskamer moet toesien dat leerders hierdie verantwoordelikheid teenoor mekaar en hom/haar
nakom, en mag dus leerders se reg op vryheid van uitdrukking in bepaalde gevalle beperk.
4.1.7 Die reg op administratiewe geregtigheid (artikel 33 van die Grondwet)
1. Elkeen het die reg op administratiewe optrede wat regmatig, redelik en
prosedureel billik is.
2. Elkeen wie se regte nadelig geraak is deur administratiewe optrede het die reg op
die verskaffing van skriftelike redes.
3. Nasionale wetgewing moet verorden word om aan hierdie regte gevolg te gee, en
moet –
a. voorsiening maak vir die hersiening van administratiewe optrede deur ’n
hof of, waar dit gepas is, ’n onafhanklike en onpartydige tribunaal;
b. die staat verplig om aan die regte in subartikels (1) en (2) gevolg te gee; en
c. ’n doeltreffende administrasie bevorder. (RSA 1996a)
Volgens artikel 33(1) van die Grondwet, wat oor administratiewe geregtigheid handel, het
elkeen die reg op administratiewe handeling wat regmatig, billik en prosedureel regverdig is.
Aangesien die toepassing van dissiplinêre maatreëls ’n administratiewe handeling uitmaak, is
dit toepaslik dat leerders se reg op administratiewe geregtigheid ook bespreek word wanneer
die opvoeder se bevoegdhede ten opsigte van dissiplinêre maatreëls ter sprake kom.
381

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Meganismes van administratiewe beheer moet verseker dat diegene wat publieke mag tot
uitvoering bring, toerekenbaar gehou kan word vir hulle optrede kragtens die Handves van
Regte (RSA 1996a). Beginsels van redelikheid, onpartydigheid en billikheid is belangrik vir
die ontwikkeling van die beginsel van openbare toerekenbaarheid en moet inderdaad getoets
kan word teen die goedgekeurde waardes van die gemeenskap (Maré 2008:6).
Die Skolewet (RSA 1996b) maak voorsiening vir behoorlike regsproses, wat onder meer
verseker dat ’n leerder ’n regverdige verhoor sal kry voordat die beheerliggaam hom/haar uit
die skool kan skors (RSA 1998a, paragraaf 13.1). Wanneer daar byvoorbeeld beweer word
dat ’n leerder enige reël verbreek het wat moontlik skorsing of uitsetting kan vereis, behels
administratiewe geregtigheid onder meer dat die leerder na die skoolhoof geneem moet word,
wat na die getuienis moet luister en dan moet besluit watter optrede gepas is. Sodanige
optrede moet insluit dat die skoolhoof die ouers skriftelik oor die beoogde optrede inlig en
reël dat ’n regverdige verhoor deur ’n klein dissiplinêre komitee (tribunaal), bestaande uit
lede wat deur die beheerliggaam aangewys word, plaasvind. Hoewel skorsing en uitsetting
hier bo as voorbeeld gebruik is, strek administratiewe geregtigheid natuurlik veel wyer en is
dit van toepassing op enige administratiewe handeling.
In gevalle waar leerders nie by die skool aanpas nie of voortdurend inbreuk maak op
medeleerders se regte, moet hulle ook verwys word na die skoolhoof, wat die situasie in
konsultasie met die opvoeder(s) en ouers moet hanteer. Pogings moet aangewend word om
die leerder te help om aan te pas. Hy/sy kan byvoorbeeld verwys word na opvoedkundige
ondersteuningsdienste. Indien hierdie pogings faal, moet die beheerliggaam uiteindelik ’n
besluit neem in die beste belang van daardie leerder en die ander leerders in die skool (RSA
1998a, paragraaf 7.7). Die onaanneemlike gedrag waarna hier verwys word, behels slegs
geringe inbreuk op andere se regte, aangesien gedrag wat andere in gevaar stel en die regte
van andere skend, as ernstige wangedrag beskou word wat skorsing en selfs uitsetting mag
regverdig (RSA 1998a, paragraaf 11(a); Roos 2003:495–6).
Wat die billikheid van administratiewe handeling betref, kan onderskei word tussen
prosedurele en substantiewe billikheid. Dit word vervolgens kortliks bespreek.
Prosedurele billikheid verwys na die prosedure wat die opvoeder moet volg om dissiplinêr
teen ’n leerder op te tree, en beteken dus dat die prosedures wat tydens dissiplinêre optrede
gevolg word, regverdig moet wees (Smit 2008:56). Voorbeelde van prosedurele onbillikheid
sou wees wanneer ’n leerder nie toegelaat word om sy/haar optrede te verduidelik nie,
wanneer sy/haar verteenwoordiger uitgesluit word tydens ’n verhoor, wanneer die redes vir ’n
voorsittende beampte se beslissing nie verduidelik word nie, of wanneer die redes in die
skriftelike verslag verskil van dié wat tydens die verhoor mondeling verskaf is (Maré
2008:356–7).
Die reëls van natuurlike geregtigheid behoort altyd deel van ’n dissiplinêre en
grieweprosedure te wees (Deacon 2004:117). Die eerste beginsel van natuurlike geregtigheid
berus daarop dat die individu die geleentheid gegun moet word om sy/haar saak te stel
voordat enige stappe teen hom/haar gedoen word (die audi alteram partem-reël). Die klag of
382

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
klagtes, asook enige inligting of feite wat die individu moontlik kan benadeel, moet aan die
individu gekommunikeer word sodat dié daarop kan reageer. Die tweede beginsel berus op
onpartydigheid (die nemo iudex in sua causa-beginsel). Onpartydigheid beteken dat die
persoon wat die geskil moet besleg, sonder enige vooropgestelde idees, persoonlike belange
of voorkeure ’n objektiewe besluit in belang van geregtigheid moet neem (Deacon 2004:117).
Substantiewe billikheid beteken onder meer dat die substansie wat gebruik word om die
beslissing te maak, byvoorbeeld die bewyse wat voorgelê word, duidelik en billik moet wees.
Dit gaan dus oor die faktore (dít wat die betrokke leerder wat hom/haar wangedra het, gedoen
of gesê het) wat veroorsaak dat daar dissiplinêr teen hom/haar opgetree moet word, en of die
opvoeder (of ’n ander persoon) kan bewys dat die leerder wel skuldig is aan die beweerde
oortreding (Smit 2008:56). Voorbeelde van substantiewe onbillikheid sou wees wanneer daar
geen duidelike rede vir die voorsittende beampte se beslissing of sanksie verskaf word nie,
wanneer daar geen regsbasis vir die beslissing is nie, wanneer die beslissing of sanksie nie
konsekwent toegepas word nie in vergelyking met wat in soortgelyke dissiplinêre prosedures
gedoen is, en wanneer die spesifieke omstandighede in die saak nie in ag geneem word nie
(Maré 2008:115–6).
Wanneer ’n opvoeder dus dissiplinêre maatreëls toepas om effektiewe onderrig en leer in die
klaskamer te bevorder, moet bogenoemde beginsels van prosedurele en substantiewe
billikheid in ag geneem word om te verseker dat daar nie inbreuk gemaak word op die
betrokke leerders se reg op administratiewe geregtigheid nie.
Opvoeders moet dus seker maak dat ’n leerder wat van wangedrag verdink word, werklik
skuldig is aan die beweerde oortreding en moet die spesifieke omstandighede van die situasie
in ag neem wanneer dissiplinêre stappe gedoen word. Verder moet die leerder die geleentheid
gegun word om sy/haar standpunt te stel tydens die dissiplinêre proses en moet die prosedure
wat gevolg word wanneer die kwessie ondersoek word en/of dissiplinêre maatreëls toegepas
word, te alle tye regverdig wees.
4.2 Opvoeders se bevoegdhede ten opsigte van die handhawing van dissipline in die
klaskamer
In hierdie afdeling word die regsbevoegdhede van die opvoeder in die klaskamer bespreek,
onder meer met betrekking tot regmatige dissiplinêre maatreëls wat toegepas mag word om
effektiewe onderrig en leer te bevorder.
4.2.1 Basiese beginsels
Soos reeds genoem, is daar in baie skole die behoefte aan ’n dissiplinêre stelsel wat verseker
dat die bevoegdhede van die opvoeder om dissipline te handhaaf, op ’n praktiese wyse
gerespekteer word (Mokhele 2006:149; SAOU 2006(d):31). In aansluiting by die bepalings
van die Skolewet (RSA 1996b) maak die Suid-Afrikaanse Onderwysersunie (SAOU) die
volgende stellings oor die opvoeder se bevoegdhede (a) as privaat persoon en (b) as opvoeder
wat uit hoofde van sy/haar gesagsposisie optree en dissipline uitoefen:
383

4.2.1.1 Die opvoeder as privaat persoon
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die opvoeder het, soos enige ander persoon, die reg om te alle tye met waardigheid en respek
behandel te word. Leerders wat minagtende gedrag toon en onaanvaarbare taal teenoor die
opvoeder gebruik, skend hierdie reg van die opvoeder (SAOU 2006(c):17).
Die opvoeder het ook die reg om te alle tye teen skeltaal, fisieke en emosionele belediging en
aanranding beskerm te word. Leerders wat ongeoorloofde fisieke kontak met die opvoeder
maak, verbale aggressie of aggressiewe liggaamstaal toon en/of die opvoeder bespot, teister
of doelbewus uittart, maak hulle dus skuldig aan onaanvaarbare gedrag (SAOU 2006(c):17).
4.2.1.2 Die opvoeder as persoon wat uit hoofde van sy/haar gesagsposisie optree en
dissipline uitoefen
Die opvoeder is bevoeg en het die professionele verpligting om die volle klastyd vir onderrig
en leer te gebruik. Leerders wat sonder ’n geldige rede nie aan die begin van die periode
betyds in die klaskamer is nie, verontagsaam skoolreëls en die bevele van die opvoeder. Die
opvoeder is volgens die SAOU (2006c:17) gemagtig om leerders wat sonder ’n geldige rede
laat kom, toegang tot die klaskamer te weier, aangesien laatkommers die skoolreëls oortree
en die ander leerders se aandag aftrek en gevolglik die onderrig-/leerproses steur.
Soos vroeër genoem, is die uitstuur uit die klaskamer of die weiering van toegang tot die
klaskamer nie ’n eenvoudige kwessie nie. Eerstens is min oortredings ernstig genoeg om die
weerhouding van onderrig te regverdig. Tweedens kan die opvoeder nie die veiligheid van ’n
leerder wat toegang tot die klaskamer geweier word, waarborg nie. Dit is teenstrydig met die
opvoeder se verantwoordelikheid om vir die duur van die lesperiode toesig te hou oor die
leerders in sy/haar klas. (Sien in hierdie verband afdeling 4.1.2(b): “Die reg op onderwys”.)
Die opvoeder het die bevoegdheid om die les sonder ongeoorloofde onderbreking of
ontwrigting aan te bied. Leerders moet respek hê vir hulle opvoeders en medeleerders, moet
hulle samewerking gee en moet die skool se reëls en gedragskode in die klaskamer nakom
(LeadSA s.j.:2). Leerders wat in die klaskamer rondloop, hulle met aktiwiteite besig hou wat
nie met klasaktiwiteite verband hou nie, met mekaar praat oor ander sake as klaswerk,
ongeoorloofde geraas of op- of aanmerkings maak, weier om gehoor te gee aan redelike
instruksies, ander leerders opstook of die klas op enige ander manier ontwrig, verontagsaam
die regsgesag van die opvoeder (SAOU 2006(c):17).
Die opvoeder het ook die bevoegdheid om van leerders te verwag om redelike instruksies uit
te voer. Traagheid, argumentering of weiering deur leerders om gehoor te gee aan redelike
instruksies is dus onaanvaarbaar (SAOU 2006(c):17).
Verder het die opvoeder die bevoegdheid om te alle tye te verstaan wat in die klaskamer gesê
word. Leerders wat aanmerkings maak in ’n taal wat hy/sy nie magtig is nie, toon ’n gebrek
aan respek teenoor die opvoeder (SAOU 2006(c):17).
4.2.2 Lyfstraf
384

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Volgens artikel 10(1) van die Skolewet (RSA 1996b) mag geen opvoeder by enige skool
lyfstraf aan ’n leerder toedien nie, en artikel 10(2) bepaal dat enige persoon wat subartikel (1)
oortree, skuldig is aan ’n misdryf en by skuldigbevinding strafbaar is met ’n vonnis wat vir
aanranding opgelê kan word.
Die toepassing van lyfstraf is ook ongrondwetlik omdat dit neerkom op ’n skending van die
leerder se reg op gelykheid (artikel 9 van die Grondwet), menswaardigheid (artikel 10), en
vryheid en sekerheid van die persoon (artikel 12). Ingevolge artikel 12 van die Grondwet is
lyfstraf inherent gewelddadig en behels dit ’n vernederende aanval op die fisieke, emosionele
en psigologiese integriteit van die leerder op wie dit uitgevoer word (Bray 2004:47). Dit is
dus teenstrydig met artikel 12(1) van die Grondwet (RSA 1996a), wat bepaal dat elke
persoon die reg het om nie op ’n wrede, onmenslike of vernederende manier behandel of
gestraf te word of om op enige wyse gemartel te word nie.
Om hierdie rede kan daar aangeneem word dat dit onwaarskynlik is dat lyfstraf in skole
heringestel sal word, ten spyte daarvan dat ’n mens dikwels in die media lees dat baie
opvoeders en prinsipale glo dat dit die oplossing vir die huidige dissiplinêre probleme in
skole is (Anon 2006:7; Blaauw 2006:7; Carstens 2007:20; Rademeyer 2006:5).
Tog is dit duidelik dat nie alle skole die regsreëls wat lyfstraf verbied, gehoorsaam nie.
Lyfstraf word steeds dwarsoor Suid-Afrika deur opvoeders toegepas, ten spyte van die feit
dat dit reeds in 1996 afgeskaf is (Matseke 2008:1; Maree en Cherian 2004:72).
Dit het tydens die navorser se jare as opvoeder in ’n verskeidenheid skole duidelik geword
dat baie opvoeders die toediening van oorveë (klappe deur die gesig met die plat hand) as
heeltemal losstaande van lyfstraf beskou, hoewel eersgenoemde beslis ’n vorm van lyfstraf is
(RSA 2000a:6). Sulke opvoeders sal byvoorbeeld ten sterkste ontken dat hulle lyfstraf toepas,
maar sonder aarseling toegee dat hulle leerders wel soms deur die gesig klap. Om hierdie rede
het die navorser besluit om vir die doel van hierdie studie tussen lyfstraf (bedoelende houe op
die boude met ’n rottang of plak) en oorveë (bedoelende klappe deur die gesig met die
opvoeder se plat hand) te onderskei.
Die rede vir die volgehoue toepassing van lyfstraf in sommige skole is waarskynlik dat baie
opvoeders van mening is dat gedragsprobleme by sommige leerders in die afwesigheid van
lyfstraf toeneem (Maree en Cherian 2004:76). Groot klasse en leerder-wangedrag regverdig
egter steeds nie lyfstraf nie – dit is en bly ongrondwetlik.
Opvoeders en leerders moet eerder die belangrikheid van mediasie en samewerking leer – om
niegewelddadige oplossings vir konflik en verskille te soek en toe te pas en om van ’n
behoorlike regsproses gebruik te maak (RSA 1998a, paragraaf 4.4.1). Die filosofie van die
dissiplinêre stelsel in Suid-Afrika is immers gebaseer op menswaardigheid, respek en
bedagsaamheid teenoor ander, en nie op angs of aanranding nie (RSA 1998a, paragraaf
4.4.3). Aangesien opvoeders (insluitende ouers) nie lyfstraf op skool mag toepas nie, moet
daar vanselfsprekend ander dissiplinêre maatreëls tot hulle beskikking wees sodat hulle
dissipline in hulle klaskamers kan handhaaf wanneer leerders die onderrig-/leergebeure
385

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
ontwrig. Voorbeelde van maatreëls wat opvoeders in sodanige situasies sou kon toepas, word
vervolgens kortliks genoem soos dit in bestaande literatuur voorkom.
4.2.3 Regmatige dissiplinêre maatreëls
Teen die agtergrond van die Handves van Regte (RSA 1996a) word dissiplinêre maatreëls as
onredelik beskou wanneer (a) dit oormatig is en op nalatige wyse toegepas word, (b) dit
fisieke of sielkundige pyn en skade berokken, (c) daar geen duidelike rede vir die
strafmaatreël is nie, en (d) dit nie ouderdomtoepaslik is nie (WKOD 2007:35).
Dissiplinêre maatreëls moet in verhouding tot die leerder se wangedrag wees en daar moet
konsekwent teenoor oortreders opgetree word. Dit kan egter strenger word met herhaalde
oortredings. Dit moet dus gegradeer word om daarvoor voorsiening te maak (RSA 1998a,
paragraaf 5.1(e)), met skorsing, en uiteindelik uitsetting, as laaste uitweg.
Hierdie maatreëls kan een of meer van die volgende insluit (RSA 1998a, paragraaf 10.1; RSA
2000a, paragraaf 25–8; Van der Bank 2000:313; Roos 2003:496):
• ’n Teregwysende blik, ’n mondelinge waarskuwing of ’n skriftelike teregwysing
deur ’n opvoeder of skoolhoof in die geval van geringe oortredings.
• Ekstra werk in een of meer vakke.
• Ekstra skoolwerk tydens pouses of ná skool wat tot die leerder se vordering in die
skool en die verbetering van die skoolomgewing sal bydra en onder toesig gedoen
word (detensie), met dien verstande dat wanneer die detensie na skoolure
plaasvind, die veiligheid van die leerder verseker word en die ouers betyds
daaroor ingelig word sodat die nodige vervoerreëlings getref kan word. Leerders
mag egter nie in afsondering of detensie opgesluit word nie (RSA 1998a,
paragraaf 4.4.2).
• Die uitvoer van take wat die persoon wat te na gekom is, sal help.
• Take wat die skoolomgewing sal verbeter, byvoorbeeld tuinwerk of
administratiewe take.
• Bekostigbare vergoeding waarop ooreengekom word.
• Die vervanging van beskadigde eiendom.
• Die wegneem van voorregte en/of skorsing uit sekere skoolaktiwiteite,
byvoorbeeld ’n skooluitstappie of sporttoer, en/of ander sport- en kulturele
aktiwiteite, solank die leerder se skoolwerk nie daardeur benadeel word nie
(byvoorbeeld deur ’n leerder te belet om ’n toneelstuk by te woon wat deel
uitmaak van die taalsillabus).
• Die beperking van klaskamervoorregte.
• Daaglikse verslae oor ’n leerder wat hom/haar in die klas wangedra aan die
skoolhoof of senior opvoeder. Die leerder kan ook ’n verslagvorm dra wat deur
elkeen van sy/haar opvoeders voltooi en onderteken moet word sodat die leerder
kan besef dat hy/sy dopgehou en gemonitor word.
• Beslaglegging op ’n verbode item, indien van toepassing.
• ’n Stelsel van verdienstelikheid waarvolgens leerders punte (nie akademiese punte
nie) verdien of verloor.
• ’n Gesprek met die leerder se ouers/voog om ’n oplossing vir die probleem te
probeer vind.
386

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
• Gemeenskapsdiens (indien die provinsiale onderwysdepartement toestemming
daarvoor gegee het).
Die basiese beginsel is dat alle vorme van dissiplinêre maatreëls met leerders se regte moet
strook. Volgens die Guidelines for the consideration of governing bodies in adopting a code
of conduct for learners (RSA 1998a) moet positiewe dissipline bevorder word, selfdissipline
ontwikkel word en voorbeeldige optrede gevestig word deur gedrag te reguleer (WKOD
2007). Die maatreëls wat deur die Departement van Onderwys verskaf word (RSA 1998a) en
in provinsiale wetgewing genoem word, vorm nie ’n geslote lys nie – dit word in ’n mate
steeds aan opvoeders en beheerliggame se oordeel oorgelaat om geskikte dissiplinêre
maatreëls te kies en toe te pas, solank die praktiese toepassing daarvan met die algemene
regsvereistes ooreenkom. Dissiplinêre maatreëls wat nie ooreenkom met die vereistes,
beginsels en doelwitte van die Grondwet (RSA 1996a) en die Skolewet (RSA 1996b) nie, is
verbode (Roos 2003:496).
Omdat skorsing en uitsetting ’n geweldig negatiewe impak op leerders kan hê, behoort dit
oorweeg te word slegs nadat alle moontlike pogings aangewend is om die leerder se gedrag te
korrigeer (RSA 1998a, 10.2). Dit is egter ’n aanvaarde dissiplinêre maatreël in gevalle waar
’n leerder hom/haar steeds aan ernstige wangedrag skuldig maak nadat alle ander intervensies
toegepas is (WKOD 2007, paragraaf 2–3). Die Skolewet (1996b) bevat baie spesifieke
bepalings met betrekking tot skorsing en uitsetting. Omdat skorsing en uitsetting uiteraard nie
maatreëls is wat opvoeders in die klaskamer kan toepas nie, val dit buite die bestek van
hierdie artikel en is dit dus nie ondersoek nie.
5. Samevatting
Die kultuur van menseregte wat tans in Suid-Afrika bestaan, is nog jonk en daarom word
menseregte dikwels oordryf ten koste van gepaardgaande verpligtinge en
verantwoordelikhede (Oosthuizen e.a. 2004:50). Dit is soms in die klaskamer nodig dat
sekere leerderregte beperk moet word om die breër belange van die skool as ’n geheel te dien
(Bray 2005:135). Dit moet egter met groot omsigtigheid gedoen word en ’n redelike mate van
regskennis is hiervoor nodig – waaroor die meeste opvoeders nie beskik nie (Oosthuizen e.a.
2004:62).
Indien opvoeders ’n deeglike kennis van leerders se regte in skool- en klaskamerverband het,
sal dit nie net in ’n groot mate verseker dat leerders nie die situasie sal uitbuit waar opvoeders
in hierdie verband onkundig is nie, maar ook dat opvoeders billik en regverdig teenoor
leerders optree.
Effektiewe onderrig en leer kan plaasvind slegs indien elkeen van die betrokke partye (die
opvoeders, leerders en ouers) se regte en bevoegdhede eerbiedig word en elke party hulle
pligte en verantwoordelikhede nakom. Leerders moet besef dat hulle regte gepaard gaan met
bepaalde verantwoordelikhede, ook in die klaskamer, en opvoeders het vanuit hulle
387

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
gesagsposisie die verantwoordelikheid en bevoegdheid om dissipline in die klaskamer te
handhaaf sodat effektiewe onderrig en leer kan plaasvind. Dit is dus belangrik dat opvoeders
moet weet wat hulle eie bevoegdhede en pligte en dié van die leerders is, eerstens sodat hulle
nie as gevolg van hulle onkunde in hierdie verband inbreuk maak op leerders se regte nie, en
tweedens sodat hulle sal weet watter dissiplinêre maatreëls toegepas mag word en dit dan met
selfvertroue kan toepas waar nodig.
Verdere navorsing is nodig om te bepaal of Suid-Afrikaanse opvoeders se begrip van die
basiese bepalings van belangrike relevante wette en regeringskennisgewings, byvoorbeeld die
Grondwet (RSA 1996a), Skolewet (RSA 1996b) en die Guidelines for the consideration of
governing bodies in adopting a code of conduct for learners (RSA 1998a), inderdaad
voldoende is om probleemsituasies ten opsigte van dissipline in die klaskamer te hanteer. Is
hulle kennis en begrip van die voortdurende dinamiese balans wat tussen regte en
verantwoordelikhede behoort te bestaan, asook die beperking van leerders se regte onder
seker omstandighede, voldoende?
Ek het in hierdie artikel op reaktiewe dissiplinêre maatreëls gefokus, maar ek is bewus van
die feit dat proaktiewe metodes van dissiplinehandhawing in ’n opvoedkundige opset uiters
belangrik is en eintlik verkies word (Oosthuizen, Wolhuter en Du Toit 2003). Hierdie artikel
is egter nie soseer daarop gerig om te bepaal watter dissiplinêre maatreëls opvoedkundig
“beter” is nie, maar watter maatreëls regtens toegelaat word en watter nie.
Die feit dat die grondwetlike en regsperspektief op proaktiewe metodes van
dissiplinehandhawing onder meer vanweë die lengte van hierdie artikel nie hier bespreek is
nie, bring wel ’n leemte mee. Opvolgnavorsing oor hierdie onderwerp sal ’n waardevolle
aanvulling tot hierdie studie wees.
Bibliografie
Anon. 2006. Al meer leerkragte wil lyfstraf toepas. 2006. Die Burger, 15 November, bl. 7.
—. 2007. Bring jeug-dissipline terug. Die Burger, 25 Januarie, bl. 15.
Beckman, J. en C.J. Russo. 1998. Negligence in schools in South Africa and the United
States: An exploratory analysis. Universiteit van Pretoria en Universiteit van Dayton, Ohio.
Bekink, B. en D. Brand. 2000. Constitutional protection of children. In Davel (red.) 2000.
Birnbaum, L. 2005. Connecting to inner guidance: Mindfulness, meditation and
transformation of professional self-concept in social work students. Critical Social Work,
6(2).http://www.uwindsor.ca/criticalsocialwork/connecting-to-inner-guidance-mindfulnessmeditation-and-transformation-of-professional-self-concept-
(1 Mei 2012 geraadpleeg).
Blaauw, D. 2006. Byna ’n derde van leerkragte lê lat in. Die Burger, 24 Januarie, bl. 7.
388

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Bray, E. 2004. Constitutional values and human dignity: Its value in education. Perspectives
in Education, 22(3):37–47.
—. 2005. Codes of conduct in public schools: A legal perspective. South African Journal of
Education, 25(3):133–8.
Brendtro, L., M. Brokenleg en S. van Bockern. 2002. Reclaiming youth at risk: Our hope for
the future. Bloomington, Indiana: Solution Tree.
Brendtro, L. en L. du Toit. 2005. Response ability pathways: Restoring bonds of respect.
Kaapstad: PreText.
Carstens, S. 2007. Ons kinders geskool in geweld. Taalgenoot, Februarie, ble. 18–20.
Coetzee, S.A., E.J. van Niekerk en J.L. Wydeman. 2011. An educator’s guide to effective
classroom management. Pretoria: Van Schaik.
Currie, I. en J. de Waal. 2006. The Bill of Rights handbook. 5de uitgawe. Wetton: Juta.
Davel, C.J. (red.). 2000. Introduction to child law in South Africa. Lansdowne: Juta.
Deacon, J. 2004. Regsverteenwoordiging tydens dissiplinêre optredes en arbitrasies – ’n kort
oorsig oor die huidige regsposisie. Tydskrif vir Regswetenskap, 29(2):109–22.
De Klerk, J. en J. Rens. 2003. The role of values in school discipline. Koers, 68(4):353–71.
DvO (Departement van Onderwys). 2002. Hersiene Nasionale Kurrikulumverklaring Graad
R-9 (Skole): Oorsig.
http://www.education.gov.za/LinkClick.aspx?fileticket=nJOSYhP5h4U=entabid=266enmid=
721 (20 Junie 2011 geraadpleeg).
De Vos, A.S., H. Strydom, C.B. Fouché en C.S.L. Delport (reds.). 2007. Research at grass
roots for the social sciences and human service professions. 3de uitgawe. Pretoria: Van
Schaik.
De Wet, C. 2003(a). Eastern Cape educators’ perceptions of the causes and the scope of
school violence. Acta Criminologica, 16(3):89–106.
—. 2003(b). Skoolveiligheid en misdaadbekamping: Die siening van ’n groep Vrystaatse
leerders en opvoeders. South African Journal of Education, 23(2):85–93.
—. 2004. The extent and causes of learner vandalism at schools. South African Journal of
Education, 24(3):206–11.
—. 2005. Strategies for preventing learner vandalism. Acta Academica, 37(1):146–73.
Discipline in SA schools. 2010. Aloe Learning Centre.
http://www.bizcommunity.com/Event/196/98/21539.html (1 Mei 2012 geraadpleeg).
389

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Dissipline en akademie. 2009. http://dissipline-skole.blogspot.com/ (1 Mei 2012
geraadpleeg).
Dissipline in skole ruk hand uit. 2010.
http://dissiplineinskolerukhanduit.blogspot.com/2010/08/dissipline-in-skole-ruk-handuit.html
(1 Mei 2012 geraadpleeg).
Du Preez, P. en C. Roux. 2010. Human rights values or cultural values? Pursuing values to
maintain positive discipline in multicultural schools. South African Journal of Education,
30(1):13–26.
ELRC (Education Labour Relations Council, Republic of South Africa). 2003. Policy
handbook for educators. Pretoria: Universal Print Group.
Els, R. 2009. Wangedrag is onderwysers se skuld, sê skoolhoof. Die Burger, 24 November.
http://www.dieburger.com/Suid-Afrika/Nuus/Wangedrag-is-onderwysers-se-skuld-seskoolhoof-20091124
(1 Mei 2012 geraadpleeg).
Harms, I. en C. Pillay. 2006. Fundamentele regte: Enigste studiegids vir FUR201-F.
Departement Staats-, Internasionale en Inheemse Reg. Pretoria: Unisa.
Henning, E. 2005. Finding your way in qualitative research. Pretoria: Van Schaik.
Jackson, L. en S. Rothmann. 2006. Occupational stress, organisational commitment, and illhealth
of educators in the North West Province. South African Journal of Education,
26(1):75–95.
Joubert, R., E. de Waal en J.P. Rossouw. 2004. Discipline: Impact on access to equal
educational opportunities. Perspectives in Education, 22(3):77–87.
Key, J.P. 1997. Research design in occupational education.
http://www.okstate.edu/ag/agedcm4h/academic/aged5980a/5980/newpage21.htm (1 Mei
2012 geraadpleeg).
Khuluse, N.L. 2009. The effect of discipline on academic achievement in secondary school.
Ongepubliseerde MEd-verhandeling, Universiteit van Zoeloeland.
Knoetze, D. 2004. Opvoeding, gewete en dissipline – ’n Bybelse perspektief. Die Unie:
Kwartaalblad van die Suid-Afrikaanse Onderwysunie (Kaapland),101(1):1–4.
Kruger, D.J., A.S. de Vos, C.B. Fouché en L. Venter. 2005. Quantitative data analysis and
interpretation. In De Vos, Strydom, Fouché en Delport (reds.) 2007.
Landsberg, E.D. en N. Nel (reds.). 2005. Addressing barriers to learning: A South African
perspective. Pretoria: Van Schaik.
390

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
LeadSA. s.j. Handves van verantwoordelikhede – ’n oproep tot aksie.
http://www.pod945.co.za/podcast/other/BOR/files/Handves van Verantwoordelikhede.pdf (1
Mei 2012 geraadpleeg).
Maphosa, C. en A. Shumba. 2010. Educators’ disciplinary capabilities after the banning of
corporal punishment in South African schools. South African Journal of Education,
30(3):387–99.
Marais, P. en C. Meier. 2010. Disruptive behaviour in the foundation phase of schooling.
South African Journal of Education, 30:41–57.
Maré, T.J. 2008. ’n Kritiese analise van die begrip “Administratiewe Geregtigheid” in die
Grondwet, met besondere verwysing na die konkretisering daarvan in die Wet op die
Bevordering van Administratiewe Geregtigheid, 3 van 2000. Ongepubliseerde PhDproefskrif,
Universiteit van die Vrystaat.
Maree, J.G. en L. Cherian. 2004. Hitting the headlines – the veil on corporal punishment in
South Africa lifted. Acta Criminologica, 17(3):72–85.
Maree, K. 2007. First steps in research. Pretoria: Van Schaik.
Matseke, J.B. 2008. Discipline in a secondary school at Winterveldt, North-West.
Ongepubliseerde MEd-verhandeling, Tshwane Universiteit van Tegnologie.
McMillan, J.H. en S. Schumacher. 2006. Research in education: Evidence-based inquiry. 6de
uitgawe. Boston: Pearson Education Inc.
Mentz, P.J., C.C. Wolhuter en S.C. Steyn. 2003. ’n Perspektief op die voorkoms van
dissiplineprobleme in Afrikaanse skole. Koers, 68(4):391–412.
Merton, M. 2006(a). Leerders “moet geweld self voorkom”. Die Burger, 13 Mei, bl. 4.
—. 2006(b). Pandor skop vas oor skoleplan. Die Burger, 24 Oktober, bl. 2.
Mestry, R. en J. Khumalo. 2012. Governing bodies and learner discipline: Managing rural
schools in South Africa through a code of conduct. South African Journal of Education,
32(1):97–110.
Mokhele, P.R. 2006. The teacher-learner relationship in the management of discipline in
public high schools. Africa Education Review, 3(1/2):148–59.
Moswela, B. 2008. Knowledge of educational law: An imperative to the teacher’s practice.
International Journal of Lifelong Education, 27(1):93–105.
Mouton, J. 1996. Understanding social research. Pretoria: Van Schaik.
Naldi, G.J. (red.). 2000. Documents of the Organization of African Unity. Londen: Mansell.
391

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Neethling, J., J.M. Potgieter en P.J. Visser. 2006. Deliktereg. 5de uitgawe. Durban:
LexisNexis Butterworths.
Nicholas, C. 2005. Skool mág leerder afskeid belet – hof. Die Burger, 27 September, bl. 10.
OAU (Organization of African Unity). 2000. African Charter on the Rights and Welfare of
the Child (African Children’s Charter) 1990. In Naldi (red.) 2000.
Olivier, M.A.J. en D.J.L. Venter. 2003. The extent and causes of stress in teachers in the
George region. South African Journal of Education, 23(3):186–92.
Oosthuizen, I.J., J.P. Rossouw en A. de Wet. 2004. Inleiding tot die onderwysreg. Pretoria:
Van Schaik.
Oosthuizen, I.J., J.M. Roux en J.L. van der Walt. 2003. A classical approach to the
restoration of discipline in South African schools. Koers, 68(4):373–90.
Oosthuizen, I.J., C.C. Wolhuter en P. du Toit. 2003. Voorkomende of bestraffende maatreëls
in Suid-Afrikaanse skole: watter benadering moet voorkeur geniet? Koers, 68(4):457–79.
Park, T. 2006. Teaching as a career choice: attractors and deterrents identified by grade 11
learners. South African Journal of Education, 26(1):143–56.
Pienaar, G. 2003. A different approach to classroom discipline problems. Educare,
32(1/2):261–74.
Potgieter, J. 2004. Delictual negligence of educators in schools: The confusing influence of
the in loco parentis doctrine. Perspectives in Education, 22(3):153–6.
Prinsloo, E. 2005. Addressing challenging behaviour in the classroom. In Landsberg en Nel
(reds.) 2005.
Rademeyer, A. 2006. Lyfstraf se dae vir goed getel, glo kenners. Die Burger, 30 Oktober, bl.
5.
—. 1996(b). Suid-Afrikaanse Skolewet 84 van 1996. Pretoria: Staatsdrukker.
—. 1998(a). Guidelines for the consideration of governing bodies in adopting a code of
conduct for learners. Kennisgewing 776 van 1998 op 15 Mei. Pretoria: Staatsdrukker.
—. 1998(b). Wet op die Indiensneming van Opvoeders 76 van 1998. Pretoria: Staatsdrukker.
—. 2000a. Alternatives to corporal punishment.
http://www.westerncape.gov.za/Text/2003/alternatives_corporal_punishment.pdf (1 Mei
2012 geraadpleeg).
392

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
—. 2000b. South African Council for Educators Act 31 of 2000.
http://www.info.gov.za/view/DownloadFileAction?id=68198 (1 Mei 2012 geraadpleeg).
—. 2002. Regulasies om inisiëringspraktyke in skole te verbied. Staatskoerant: 24165(450),
13 Desember.
—. 2005. Handleiding vir implementering van die Wysigingswet op Onderwyswette 24 van
2005. Pretoria: Staatsdrukker.
—. 2007. Wysigingswet op Onderwyswette 31 van 2007. Pretoria: Staatsdrukker.
Roos, R. 2003. Legal requirements for school rules and disciplinary sanctions. Koers,
68(4):481–98.
Rossouw, J.P. 2003. Learner discipline in South African public schools – a qualitative study.
Koers, 68(4):413–35.
Rule, P. en V. John. 2011. Your guide to case study research. Pretoria: Van Schaik.
SAOU (Suid-Afrikaanse Onderwysunie). 2006(a). Posvlak 1-seminaar: Die Regte van die
Opvoeder. Aangebied deur J.G. Prinsloo. 26–7 Mei, George. Wes-Kaap: SAOU.
—. 2006(b). Seminaar: Hantering van leerders met gedragsprobleme. Aangebied deur J. du
Toit Stegmann. 23 Maart, Goudini Spa. Wes-Kaap: SAOU.
—. 2006(c). Seminaar. Aangebied deur Worcester Gimnasium. Wes-Kaap: SAOU.
—. 2006(d). Seminaar. Aangebied deur Worcester Primêr. Wes-Kaap: SAOU.
SARO (Suid-Afrikaanse Raad vir Opvoeders). 2006. The Code of Professional Ethics.
http://www.sace.org.za/article.php?parent=7enarticle_id=4 (1 Mei 2012 geraadpleeg).
Schulze, S. en T. Steyn. 2007. Stressors in the professional lives of South African secondary
school educators. South African Journal of Education, 27(4):691–707.
Shaba, S.M. 2003. Effective education management series, module 4: South African law in
education. Sandown: Heinemann.
Singh, P., S.M. Mbokodi en V.T. Msila. 2004. Black parental involvement in education.
South African Journal of Education, 24(4):301–7.
Smit, A.G. en L. Liebenberg. 2003. Understanding the dynamics of parent involvement in
schooling within the poverty context. South African Journal of Education, 23(1):1–5.
Smit, M.E. 2010. The role of school discipline in combating violence in schools in the East
London region. Ongepubliseerde MEd-verhandeling, Universiteit van Fort Hare.
393

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Smit, P. 2008. Disciplinary enquiries in terms of schedule 8 of the Labour Relations Act 66
of 1995. Ongepubliseerde doktorale proefskrif, Universiteit van Pretoria.
South African Human Rights Commission. 1998. My rights, your rights. Pretoria:
Staatsdrukker.
South Africa: Learners commit to promote Bill of Responsibilities. 2011. BuaNews
(Tshwane), 25 Maart. (1 Mei 2012 geraadpleeg).
Steyn, S.C., C.C. Wolhuter, I.J. Oosthuizen en J.L. van der Walt. 2003. ’n Internasionale
perspektief op leerderdissipline in skole. South African Journal of Education, 23(3):225–32.
Streng kinders, gehoorsame ouers. 2009. Die Burger, 15 April.
http://afrikaansetaalraad.co.za/?p=782 (1 Mei 2012 geraadpleeg).
Van der Bank, A. 2000. Codes of conduct for learners. In Davel (red.) 2000.
Van der Walt, J.L. 2003. ’n Beginselgrondslag vir gesag, vryheid, orde en dissipline in die
onderwysopset van die vroeg-21ste eeu. Koers, 68(4):331–52.
Van Wyk, N. 2001. Perceptions and practices of discipline in urban black schools in South
Africa. South African Journal of Education, 21(3):195–201.
VN (Verenigde Nasies). 1948. The Universal Declaration of Human Rights.
http://www.un.org/en/documents/udhr/index.shtml (1 Mei 2012 geraadpleeg).
Vogel, D., J. Seaberry en K.M. Kelley. 2003. Handling school conflict: Training learners for
effective peer intervention. Acta Criminologica, 16(1):27–39.
WKOD (Wes-Kaap Onderwysdepartement). 2007. Leerderdissipline en skoolbestuur: ’n
Praktiese handleiding om leerdergedrag te verstaan en te bestuur binne die skoolkonteks.
http://wced.school.za/documents/LearnerDiscipline/Leerder_Dissipline_en_Skoolbestuur.pdf
(1 Mei 2012 geraadpleeg).
Wohl, A. 2005. The extent and limitations of teachers’ rights. Human Rights: Journal of the
Section of Individual Rights and Responsibilities, 32(4):22–4.
https://login.ez.sun.ac.za/login?url=http://web.ebscohost.com/ehost/detail?vid=3enhid=7ensi
d=fbf0ce92-7339-41a7-ac8d-83e4f1911e4e@sessionmgr9 (1 Mei 2012 geraadpleeg).
Wolhuter, C.C. en I.J. Oosthuizen. 2003. ’n Leerderperspektief op dissipline: ’n Kwalitatiewe
ontleding. Koers, 68(4):437–56.
Zulu, B.M., G. Urbani, A. van der Merwe en J.L. van der Walt. 2004. Violence as an
impediment to a culture of teaching and learning in some South African schools. South
African Journal of Education, 24(2):170–5.
394

Eindnotas
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
1 Artikel na aanleiding van ’n navorsingstudie ter voltooiing van die graad MEd in
Onderwysbestuur aan die Universiteit van Suid-Afrika (2011).
2 Hierna slegs “die Grondwet” genoem.
3 Hierna slegs “die Skolewet” genoem.
4 Hiermee word nie skorsing bedoel nie, maar slegs tydelike weiering om ’n leerder in die
klaskamer toe te laat. Dit kan byvoorbeeld slegs vir die duur van ’n lesperiode wees.
395

Opsomming
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Dissipline in die klaskamer – Deel 2: Dissiplinêre
maatreëls en opvoeders se bevoegdhede en
verantwoordelikhede ten opsigte daarvan
Katie Müller
Katie Müller: Onafhanklike navorser
Die onderrig- en leerproses in Suid-Afrikaanse klaskamers word dikwels negatief beïnvloed
deur leerder-wangedrag. Dit blyk dat opvoeders dikwels onseker is oor watter dissiplinêre
maatreëls in sulke gevalle regtens toelaatbaar is en as gevolg hiervan nie daarin slaag om
dissipline in die klaskamer te handhaaf wanneer leerders hulle wangedra en die onderrig- en
leergebeure ontwrig nie. Hulle het die vrees dat hulle tydens die toepassing van dissiplinêre
maatreëls in hulle klaskamers onwetend op ’n onregmatige wyse inbreuk sal maak op
leerders se fundamentele regte en dan vir wangedrag aangekla sal word. Die rede hiervoor is
waarskynlik dat hulle nie ’n voldoende en funksionele begrip van hulle bevoegdhede (en
verantwoordelikhede) ten opsigte van dissiplinêre maatreëls in die klaskamer het nie. In
hierdie artikel word ondersoek wat die omvang van opvoeders se kennis van hulle
bevoegdhede en verantwoordelikhede en dié van leerders is ten opsigte van die toepassing
van dissiplinêre maatreëls, asook watter dissiplinêre maatreëls hierdie opvoeders as
doeltreffend beskou en of hierdie maatreëls regmatig is. ’n Literatuurstudie is oor opvoeders
se bevoegdhede en verantwoordelikhede en die regmatigheid van relevante dissiplinêre
maatreëls gedoen en vraelyste en semigestruktureerde onderhoude is gebruik om data by vyf
plattelandse hoërskole in die Suid-Kaap in te samel. Die navorsingsresultatee toon dat die
deelnemers se begrip van die bepalings van belangrike relevante wette en
regeringskennisgewings onvoldoende is om probleemsituasies rakende dissipline met
selfvertroue te hanteer. Daar is ongetwyfeld ’n behoefte aan inligtingsessies en/of slypskole
wat nie net op ’n teoretiese vlak inligting oordra nie, maar die bepalings van relevante
regsbronne en die beginsels van effektiewe klaskamerbestuur op ’n praktiese en funksionele
wyse op opvoeders se daaglikse klaskamersituasies van toepassing maak. Dissiplinêre
maatreëls wat strook met die bepalings van die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika
(RSA 1996a) en die Suid-Afrikaanse Skolewet (RSA 1996b) word ook in hierdie artikel
voorgestel.
Trefwoorde: dissiplinêre maatreëls; opvoedersbevoegdhede; opvoedersverantwoordelikhede;
leerderregte; leerderverantwoordelikhede; lyfstraf
Abstract
According to research by Mestry and Khumalo (2012:98) and Moloi (in Rossouw 2003:414),
the teaching and learning process and the safety of learners in South African classrooms are
396

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
often influenced negatively by disruptive behaviour and other forms of misbehaviour by
fellow learners. In some cases the disruptive behaviour of learners even causes totally
dysfunctional schools (Smit 2010:1–2; Khuluse 2009:10; Rossouw 2003:423). Furthermore,
some teachers in South Africa are being threatened, sworn at, ignored and insulted on a daily
basis (Maphosa and Shumba 2010:387; Moloi in Joubert, De Waal and Rossouw 2004:79).
It appears that teachers are often unsure about what disciplinary measures are lawfully
allowed in such cases and consequently fail to maintain discipline in their classrooms when
learners misbehave and disrupt the process of teaching and learning. They are afraid of
unknowingly violating learners’ fundamental rights and subsequently being accused of
misbehaviour. The reason for this is probably that they do not have an adequate and
functional understanding of their competencies (and responsibilities) with regard to
disciplinary measures in the classroom.
Furthermore, some teachers seem to experience problems with regard to the application of
effective, lawful disciplinary measures in the classroom after corporal punishment was
declared illegal shortly after 1994. Some teachers struggle with maintaining discipline in the
absence of corporal punishment and feel powerless because of this (Mestry and Khumalo
2012:104; Marais and Meier 2010:41; Maphosa and Shumba 2010:387).
The fact that few undergraduate teaching courses offer a full-fledged subject with regard to
educational law (Moswela 2008:98) and that the legal position of teachers is neglected in
literature probably contributes to teachers’ ignorance with regard to their competencies in
terms of maintaining discipline in the classroom (Moswela 2008:93; Rossouw 2003:425).
De Klerk and Rens (2003:355) clearly state that personal learning by means of discovery and
group work cannot take place if there is a lack of discipline in the classroom. Discipline is
essential for effective teaching and learning (Mestry en Khumalo 2012:97; Du Preez and
Roux 2010:13; Khuluse 2009:19; Joubert et al. 2004:84). The question arises in what way
teachers may handle learners’ misbehaviour in order to maintain discipline in the classroom
within the framework of the Bill of Rights (RSA 1996a).
The purpose of this study was to determine the extent of the participating teachers’
knowledge of their competencies and responsibilities and those of learners with regard to the
application of disciplinary measures, as well as which disciplinary measures these teachers
view as effective and whether these measures are indeed lawful.
A thorough literature study was done on teachers’ competencies and responsibilities and the
lawfulness of relevant disciplinary measures. Following on this, questionnaires and semistructured
interviews were used to collect data at five rural high schools in the Southern
Cape. These five schools were selected by means of purposive sampling in order to ensure
that schools of different sizes and backgrounds (historically black, coloured and white) were
involved in the study.
With the objectives of the study in mind, a qualitative research design within the framework
of a case study was appropriate, although the data collected were also analysed quantitatively.
The latter included the use of certain statistical procedures in order to determine the level of
statistical significance of the findings.
Although many participants demonstrated a basic “general knowledge” of their competencies
and responsibilities in the classroom, as well as that of learners, the research results show that
397

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
the participants’ understanding of the provisions of important acts and government notices is
insufficient for handling problem situations with regard to discipline with confidence.
With this study I found that it is undoubtedly not sufficient merely to supply teachers with a
copy of important documents such as the Guidelines for the consideration of governing
bodies in adopting a code of conduct for learners (RSA 1998a) without explaining the
contents, implications and practical application of such information to them. Except for the
fact that a large number of participants had not taken the time to study such documents, a
significant percentage of those who did study these documents did not find them of much
value. These teachers failed to discover the usefulness and practical value of these documents
on their own and therefore could not apply this to their classroom situations.
Provincial departments of education should not merely assume that teachers have the
necessary functional knowledge of the relevant acts and related government notices with
regard to the application of disciplinary measures.
The majority of training sessions provided to the participants in the past proved to be
inadequate, as not all of these teachers were able to attend such sessions and also because
those who did attend did not find them of sufficient practical value.
After such training workshops, teachers should feel empowered and equipped for effectively
maintaining discipline in their classrooms and managing disruptive learners with more selfconfidence.
For this reason the presenters of such information sessions or workshops should
not only be experts of the legal aspects with regard to maintaining discipline, they should also
be familiar with the problems that teachers experience on a daily basis. The presenters
should, therefore, preferably be teachers who have taught at similar schools within the past
few years.
In short, there is undoubtedly a need for information sessions and/or workshops that do not
only convey information on a theoretical level but apply the provisions of relevant legal
sources and the principles of effective classroom management in a practical and functional
way to teachers’ daily classroom situations. The practical application of such provisions and
principles appear to have been the main cause of the participants’ problems.
Therefore I suggested disciplinary measures that are in accordance with the provisions of the
Constitution of the Republic of South Africa (RSA 1996a) and the South African School’s
Act (RSA 1996b) in this article.
In all cases it is important to remember that disciplinary measures should be in relation to a
learner’s misbehaviour, and that teachers should act in a consistent manner when it comes to
disciplinary measures. However, these measures may become more severe with repeated
transgressions. They should, therefore, be graded in order to provide for this, with
suspension, and ultimately expulsion, as a last resort.
Examples of acceptable disciplinary measures include: an admonitory look; an oral warning
or a written reprimand by a teacher or principal in the case of less severe transgressions; extra
work in one or more subjects; extra school work during breaks or after school which will
contribute to the learner’s progress at school and the improvement of the school environment,
and which will be done under supervision (detention); assigning tasks that will help the
victim, tasks that will improve the school environment, such as garden work or administrative
tasks; affordable compensation which was agreed upon; the replacement of damaged
398

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
property; taking away privileges and/or suspension from certain school activities; the
limitation of classroom privileges; a conversation with the learner’s parents/guardian in order
to try and find a solution to the problem; and others.
The basic principle is that all forms of disciplinary measures should be in line with learners’
rights. Disciplinary measures that are not in accordance with the requirements, principles and
objectives of the Constitution (RSA 1996a) and the South African Schools Act (RSA 1996b)
are prohibited (Roos 2003:496).
Keywords: disciplinary measures; educators’ powers; educators’ responsibilities; learners’
rights; learners’ responsibilities; corporal punishment
1. Inleiding
Die regte van leerders word sedert die totstandkoming van die demokrasie in Suid-Afrika
dikwels oorbeklemtoon. Dit lei daartoe dat baie leerders oorbewus is van hulle regte, maar
min verantwoordelikheid openbaar om hulle verpligtinge na te kom. Probleme wat met
hierdie oorbeklemtoning van leerderregte gepaard gaan, is ’n “gee-nie-om-nie”-houding, ’n
gebrek aan insig in hulle eie rol in die leerproses en toenemende dissiplinêre probleme in die
klaskamer (Rossouw 2003:413). Die betrokkenheid van jeugdiges in die apartheidstryd wat in
1994 geëindig het, het verder veroorsaak dat hulle ’n arrogansie ontwikkel het teenoor
volwassenes – ouers én opvoeders. Hierdie arrogansie onder leerders is nog in ’n groot mate
sigbaar in ons samelewing, al is apartheid iets van die verlede (Maphosa en Shumba
2010:387, 391; Rossouw 2003:413).
Volgens navorsing deur Mestry en Khumalo (2012:98) en Moloi (in Rossouw 2003:414)
word die onderrig- en leerproses en die veiligheid van leerders dikwels negatief beïnvloed
deur steurende gedrag of ander vorme van wangedrag deur medeleerders. In sommige skole
veroorsaak ontwrigtende leerdergedrag selfs totaal disfunksionele skole (Smit 2010:1–2;
Khuluse 2009:10; Rossouw 2003:423).
Sommige opvoeders in Suid-Afrika word daagliks deur leerders gedreig, gevloek, geïgnoreer
en beledig (Maphosa en Shumba 2010:387; Moloi in Joubert, De Waal en Rossouw 2004:79).
Hierdie opvoeders is dikwels onseker oor watter dissiplinêre maatreëls in sulke gevalle
regtens toelaatbaar is. Volgens Beckmann en Joubert (in Oosthuizen, Rossouw en De Wet
2004:50) het die meeste opvoeders “net ’n vae, algemene begrip van menseregte en
verpligtinge”. Dit het tot gevolg dat hulle die vrees het dat hulle tydens die toepassing van
dissiplinêre maatreëls onwetend op ’n onregmatige wyse inbreuk sal maak op leerders se
fundamentele regte en dan vir wangedrag aangekla sal word (Moswela 2008:93; Rossouw
2003:425). Dit is moontlik as gevolg hiervan dat baie opvoeders nie daarin slaag om leerderwangedrag
aan te spreek en dissipline in die klaskamer te handhaaf nie.
Verder ervaar sommige opvoeders skynbaar probleme met die toepassing van doeltreffende,
regmatige dissiplinêre maatreëls in die klaskamer nadat lyfstraf kort ná 1994 onwettig
399

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
verklaar is. Sommige opvoeders sukkel om dissipline te handhaaf in die afwesigheid van
lyfstraf en voel ontmagtig daarsonder (Mestry en Khumalo 2012:104; Marais en Meier
2010:41; Maphosa en Shumba 2010:387).
Die feit dat min voorgraadse onderwyskursusse ’n volwaardige vak met betrekking tot
onderwysreg aanbied (Moswela 2008:98) en dat die regsposisie van opvoeders in die
literatuur verwaarloos word, dra waarskynlik by tot opvoeders se oningeligtheid oor hulle
bevoegdhede ten opsigte van die handhawing van dissipline in die klaskamer (Moswela
2008:93; Rossouw 2003:425).
De Klerk en Rens (2003:355) stel dit duidelik dat persoonlike leer deur ontdekking en
groepwerk nie kan plaasvind indien daar ’n gebrek aan dissipline in die klaskamer is nie.
Dissipline is noodsaaklik vir effektiewe onderrig en leer (Mestry en Khumalo 2012:97; Du
Preez en Roux 2010:13; Khuluse 2009:19; Joubert e.a. 2004:84). Die vraag ontstaan op
watter wyse opvoeders binne die raamwerk van die Handves van Regte (RSA 1996a) leerderwangedrag
kan (of liewer mag) hanteer om dissipline in die klaskamer te handhaaf.
Rossouw (2003:425) noem in hierdie verband die dilemma waarin opvoeders hulle bevind
wanneer hulle leerders wat voortdurend die klas ontwrig, vir die duur van die les buite die
klas wil laat staan. Hierdie leerders het – net soos die res van die klas – die grondwetlike reg
op onderwys. As hulle uitgestuur word, ontneem die opvoeder hulle tydelik van hulle reg op
onderwys sodat die res van die klas sonder steurnis of onderbrekings onderrig kan ontvang.
Maar mág sulke leerders enigsins van hulle reg op onderwys ontneem word?
Hierdie studie het ten doel om te bepaal:
1. wat die omvang van ’n bepaalde groep opvoeders se kennis van hulle
bevoegdhede en verantwoordelikhede en dié van leerders is ten opsigte van die
toepassing van dissiplinêre maatreëls (sien 3.1 en 3.2)
en
2. watter dissiplinêre maatreëls hierdie opvoeders as doeltreffend beskou, en of
hierdie maatreëls regmatig is (sien 3.4 en 3.5).
Subdoelstellings is vir doelstelling (1) hier bo gestel om seker te maak dat hierdie doelstelling
voldoende aangespreek word deur te bepaal:
• 1a) hoeveel deelnemende opvoeders toepaslike regsbronne geraadpleeg het om
meer oor hulle bevoegdhede ten opsigte van die toepassing van dissiplinêre
maatreëls uit te vind, en of hulle praktiese waarde daaruit geput het (sien 3.3)
en
• 1b) aan hoeveel deelnemende opvoeders die inhoud van toepaslike regsbronne
met betrekking tot hulle bevoegdhede tydens die toepassing van dissiplinêre
maatreëls verduidelik is, en of hulle praktiese waarde daaruit geput het (sien 3.3).
400

2. Metodologiese beskrywing
2.1 Navorsingsontwerp
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Ek het gepoog om die doelstellings van die ondersoek deur die versameling van inligting by
vyf hoërskole te bereik. Met die oog op hierdie doelstellings is ’n kwalitatiewe
navorsingsontwerp binne die raamwerk van ’n gevallestudie toepaslik, hoewel die data wat
versamel is, ook kwantitatief ontleed is. Laasgenoemde het behels dat sekere statistiese
prosedures gebruik is om die vlak van statistiese betekenisvolheid van die bevindinge te
bepaal (sien 2.2.3 hier onder). Hierdie tipe triangulasie (om te kontroleer in watter mate
afleidings wat op kwalitatiewe bronne gebaseer is, deur ’n kwantitatiewe perspektief
ondersteun word) verminder die kans op toevallige verbande tussen veranderlikes en
sistematiese vooroordeel (Maree 2007:39).
Subjektiewe data is versamel deurdat die deelnemende opvoeders gevra is om vraelyste te
voltooi waarin hulle hulle eie menings oor hulle dissiplinêre bevoegdhede in die klaskamer
en die praktiese toepassing van dissiplinêre maatreëls moes verskaf. (Hierdie vraelys word as
Bylae A aan die einde van die artikel aangeheg.)
Die inligting wat met hierdie vraelyste versamel is, was egter nie voldoende om die nodige
gevolgtrekkings daaruit te maak nie; daarom is besluit om ’n verdere
dataversamelingsmetode, naamlik semigestruktureerde onderhoude, te gebruik om die
inligting wat met die vraelyste versamel is, te verifieer en sodoende te verseker dat voldoende
data vir die ondersoek versamel word. Die semigestruktureerde aard van die onderhoude wat
gevoer is, het verseker dat ek ’n maksimale hoeveelheid data met hierdie metode kon
versamel, aangesien deelnemers die geleentheid gehad het om hulle mening vrylik te gee
terwyl ek die onderhoud steeds deur bepaalde vrae kon rig.
2.2 Navorsingsmetode
2.2.1 Steekproefneming
Daar is in hierdie ondersoek van doelbewuste steekproefneming gebruik gemaak, deurdat die
opvoeders van vyf voorafbepaalde plattelandse hoërskole in die Suid-Kaap vir die steekproef
gebruik is.
Doelbewuste steekproefneming sou verseker dat skole van verskillende groottes en
agtergronde (histories swart, bruin en wit) by die studie betrek word. Daar is dus vooraf
bepaal watter vyf hoërskole vir die gevallestudie gebruik sou word. Ek het vraelyste aan al
die opvoeders in die betrokke skole verskaf, omdat dit moeilik sou gewees het om ’n
verteenwoordigende steekproef bestaande uit slegs ’n gedeelte van die opvoeders in elke
skool te verkry, veral in die kleiner skole.
Aangesien ek onnodige eksterne veranderlikes wou uitskakel, het ek besluit om nie die
prinsipale van die vyf skole by die steekproef in te sluit nie. Die skoolhoof is in ’n hoër
401

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
gesagsposisie as die gewone opvoeders en ervaar waarskynlik as gevolg daarvan heelwat
minder dissiplinêre probleme in die klaskamer as hulle. Verder kan ’n skoolhoof en ’n
gewone opvoeder se daaglikse werksdag nie met mekaar vergelyk word nie, aangesien slegs
’n klein gedeelte van eersgenoemde se dag deur onderrig in beslag geneem word, terwyl
gewone opvoeders vir die duur van hulle werksdag verantwoordelik is vir die bestuur van
hulle klaskamers, die reël van onderrigleergebeure en die handhawing van
klaskamerdissipline.
Die skole wat vir die steekproef gekies is, het, soos reeds vermeld, verskillende historiese
agtergronde: hoërskole A, B en C is histories wit skole wat tans in ’n meerdere of mindere
mate ’n multikulturele samestelling het (sien tabel 3). Hoërskool D is in ’n swart woongebied
geleë en bestaan slegs uit Xhosa-leerders, terwyl Hoërskool E ’n histories bruin skool is wat
steeds hoofsaaklik uit bruin leerders bestaan.
Hoërskole A, D en E het elk meer as 1 000 leerders en is in relatief groot plattelandse dorpe
geleë. Hoërskole B en C is kleiner skole wat uit ’n hoër- en ’n laerskoolafdeling bestaan en in
klein dorpies geleë is. Die data wat in die meegaande tabelle aangebied word, het slegs
betrekking op die hoërskoolafdelings van hierdie skole.
Tabel 1. Besonderhede oor opvoeders en leerders in die geselekteerde skole
Naam van skool Getal opvoeders % manlike % vroulike Getal leerders
opvoeders opvoeders
Hoërskool A 56 51,8% 48,2% 1 702
Hoërskool B 10 40% 60% 250
Hoërskool C 7 42,9% 57,1% 184
Hoërskool D 35 54,3% 45,7% 1 125
Hoërskool E 33 51,5% 48,5 1 008
Elkeen van die 141 opvoeders in hierdie skole het ’n vraelys ontvang en 111 voltooide
vraelyste is terugontvang, wat ’n goeie respons is.
Tabel 2. Besonderhede oor deelnemers
Naam van
skool
Getal
deelnemers
% manlike
deelnemers
% vroulike
deelnemers
Gem.
ouderdom
Hoërskool A 48 50% 50% 36-40 14,7
Hoërskool B 10 50% 50% 46-50 23,4
Hoërskool C 6 33,3% 66,7% 46-50 18,5
Hoërskool D 28 57,1% 42,9% 36-40 11,1
Hoërskool E 19 31,6% 68,4% 41-45 19,6
Tabel 3. Rassamestelling van leerders
Gem. getal jare
ondervinding in
onderwys
402

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Naam van skool % swart leerders % bruin leerders % wit leerders
Hoërskool A 2% 17% 81%
Hoërskool B – 75% 25%
Hoërskool C 8,1% 90,8% 1,1%
Hoërskool D 100% – –
Hoërskool E 1,5% 98,4% 0,1%
2.2.2 Dataversameling
Daar is besluit om gestruktureerde vraelyste te gebruik om data te versamel, omdat meer
opvoeders se insette op hierdie manier verkry kon word as wat byvoorbeeld met persoonlike
onderhoude moontlik sou gewees het. Op hierdie manier kon die insette van al die opvoeders
in ’n spesifieke skool binne ’n paar dae verkry word. Hierdie vraelyste het oop en geslote
vrae bevat (sien Bylae A).
Die feit dat die vraelyste anoniem was, het verseker dat deelnemers eerlik kon antwoord,
aangesien geen antwoord na ’n spesifieke deelnemer teruggevoer kan word nie. Aangesien
anonimiteit egter nie verseker dat deelnemers noodwendig eerlik of akkuraat is in die
beantwoording van vraelyste nie, was dit uiters belangrik dat deelnemers vooraf deeglik moes
verstaan hoe belangrik dit was dat hulle eerlik moes wees.
Die betroubaarheid van die inhoud van die vraelys is bepaal deur ’n loodsondersoek te doen
en die relevante literatuur vooraf te raadpleeg. Sewe opvoeders het die vraelys tydens die
loodsfase voltooi, waarna bepaalde veranderinge daaraan aangebring is.
’n Nadeel van die gebruik van vraelyste is natuurlik dat deelnemers vrae na willekeur kan
beantwoord en dalk belangrike vrae onbeantwoord kan laat. Die betreklik groot getal
deelnemers (111 opvoeders) behoort egter hiervoor te vergoed.
’n Ander tekortkoming van vraelyste is dat dit nie ruimte laat vir verdere spontane
kommentaar deur deelnemers nie, soos wat die geval sou wees tydens byvoorbeeld
semigestruktureerde onderhoude of fokusgroepsessies. Die feit dat die vraelyste met enkele
individuele onderhoude opgevolg is, vergoed egter wel in ’n mate vir hierdie tekortkoming.
Verder het die voordele wat die gebruik van vraelyste ingehou het, oor die algemeen
swaarder geweeg as die tekortkominge daarvan.
Die vraelyste was in Afrikaans en Engels beskikbaar. Die vertaling van die vrae is uiters
noukeurig gedoen om te verseker dat sommige vrae nie in die een taal ’n spesifieke insinuasie
of nuanse impliseer wat nie in die ander taal teenwoordig is nie. ’n Professionele vertaler het
hierdie taak verrig.
Wat die individuele onderhoude betref, is twee opvoeders van elke skool deur middel van
doelbewuste steekproefneming gekies en semigestruktureerde onderhoude is ná skoolure met
hulle gevoer.
403

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Omdat ek as gevolg van vorige onderwyservarings by die genoemde vyf skole die opvoeders
in ’n redelike mate geken het, het ek geweet watter opvoeders die beste kandidate vir die
onderhoude sou wees. Die volgende kriteria is gebruik om te bepaal wie vir die onderhoude
gekies sou word:
• Een van die twee deelnemers by elke skool moes langer as tien jaar in die
onderwys wees, en die ander een minder as tien jaar.
• Albei opvoeders moes die tipe persoonlikheid hê dat hulle vrylik oor hulle
ervaring in die klaskamer sou praat, sodat hulle die nodige inligting kon verskaf.
• Albei opvoeders moes bekend wees as redelike persone wat betreklik objektief
oor situasies in die klaskamer sou kon praat.
Tydens hierdie onderhoude is deelnemers se menings oor die volgende kwessies verkry:
• Wat presies is opvoeders se bevoegdhede in die klaskamer, veral ten opsigte van
die handhawing van dissipline? Watter dissiplinêre maatreëls mag opvoeders
(volgens die deelnemers) in die klaskamer toepas?
• Strook die dissiplinêre maatreëls wat tydens die onderhoud genoem is, volgens die
deelnemer met wat in die Handves van Regte bepaal word ten opsigte van
leerderregte? Watter invloed het leerderregte op die praktiese toepassing van
dissiplinêre maatreëls in die klaskamer?
(Sien Bylae B vir die lys vrae wat tydens elke onderhoud aan die betrokke deelnemer gestel
is.)
Onderhoude is (met die toestemming van die deelnemers) op band opgeneem en
getranskribeer, sodat daar verseker kon word dat geen inligting verlore sou gaan nie.
2.2.3 Data-ontleding
Die inhoud van die vraelyste en die data wat met onderhoude verkry is, is noukeurig en
doelgerig ontleed, aangesien daar gepoog is om inligting te verkry om die twee doelstellings
van die navorsingstudie aan te spreek: (i) die deelnemende opvoeders se kennis van hulle
bevoegdhede en verantwoordelikhede ten opsigte van die toepassing van dissiplinêre
maatreëls in die klaskamer (doelstelling 1); (ii) hulle kennis van leerders se regte en
verantwoordelikhede in die klaskamer (doelstelling 1); en (iii) hulle beskouing van
dissiplinêre maatreëls in die klaskamer (doelstelling 2). Sodoende kon daar bepaal word
watter dissiplinêre maatreëls die deelnemende opvoeders in die klaskamer toepas.
Die navorsingsmetode wat tydens die verwerking van die versamelde data gebruik is, is dus
inhoudsontleding. Deelnemers se kommentaar in elk van bogenoemde areas is deeglik en
sistematies ondersoek en ontleed om bepaalde tendense of patrone te identifiseer. Die data is
dan verder ontleed met inagneming van bestaande literatuur en eie ervaring om sodoende
afleidings daaruit te kon maak.
Die doel van die studie was nie om die resultate na ’n groter bevolking (byvoorbeeld
opvoeders in Suid-Afrika) te veralgemeen nie, maar eerder om te begryp hoeveel kennis en
404

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
insig hoërskoolopvoeders by die geselekteerde skole in die Suid-Kaap het met betrekking tot
die uitoefening van hulle dissiplinêre bevoegdhede om dissiplinêre maatreëls toe te pas, en
om dan praktiese aanbevelings te maak oor byvoorbeeld watter dissiplinêre maatreëls
regmatig is en terselfdertyd steeds verseker dat leerderregte gerespekteer word.
Nadat bogemiddeld goeie terugvoer op die vraelys ontvang is (78%), het ek besluit om die
vraelys ook kwantitatief te interpreteer en te ontleed deur die opstel van ’n indeks en deur
gebruik te maak van kruistabulering met die Kruskal-Wallis-, ANOVA-, Mann-Whitney- en
Chi-kwadraattoetse. Dit het my nie net in staat gestel om meer data uit die vraelyste te onttrek
nie, maar ook om ’n verhouding tussen bepaalde veranderlikes wat nie deur kwalitatiewe
inhoudsontleding duidelik geblyk het nie, bloot te lê. Omdat kruistabulering egter net ’n
beskrywingstegniek is, moes die Chi-kwadraattoets gedoen word ten einde te bewys dat daar
statisties ’n merkwaardige verhouding tussen twee spesifieke veranderlikes is (Kruger et al.
2005:239). ’n Statistiese-beduidendheidspeil van 5% (p

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Hoewel die twee kwessies wat vervolgens bespreek gaan word, afsonderlik beskou is in die
vraelys en tydens die data-ontleding, sal dit in hierdie afdeling as ’n eenheid bespreek word,
aangesien dit op soortgelyke beginsels steun.
Die resultate toon dat 65,8% van die deelnemers van mening is dat hulle die bevoegdheid het
om ’n leerder wat 10 minute laat is vir ’n lesperiode, toegang tot die klaskamer te belet. Die
oorgrote meerderheid (83,8%) van die deelnemers is ook van mening dat hulle die
bevoegdheid het om leerders wat die klas ontwrig en dus inbreuk maak op die res van die
leerders se reg om te leer, uit die klaskamer te stuur wanneer dit regtig nodig is. (Die
ouderdom van die deelnemers het nie ’n betekenisvolle rol in hulle kennis oor hierdie
bevoegdheid gespeel nie.)
Die semigestruktureerde onderhoude het bevestig dat die meerderheid deelnemers (sewe uit
die tien) voel dat hulle die bevoegdheid het om leerders wat die klas ontwrig en dus inbreuk
maak op die res van die leerders se reg om te leer, uit die klaskamer te stuur wanneer dit
regtig nodig is.
Volgens sommige bronne (Roos 2003:496; Van der Bank 2000:313; SAOU 2006b) het
opvoeders wel die bevoegdheid om leerders in gevalle soos hier bo beskryf uit die klaskamer
te stuur sodat hulle die les vanuit die gang net buite die klaskamer kan volg. Leerders kan ook
na ’n sogenaamde afkoelkamer gestuur word om te verseker dat die opvoeder en die res van
die leerders sonder verdere ontwrigtings met die les kan voortgaan (SAOU 2006b).
Hierdie kwessie is egter nie so eenvoudig nie, aangesien aspekte soos die veiligheid van
leerders wat buite die klaskamer gelaat word en hulle reg om onderrig te ontvang en te leer
ten spyte van hulle gedrag, in ag geneem moet word. Dit is nie maklik om te bewys dat die
ontneming van onderrig in die beste belang van enige leerder (artikel 28) is nie. Ek is
gevolglik van mening dat hoewel tydelike uitsetting uit die klaskamer wel deur die SAOU as
’n regmatige dissiplinêre maatreël beskou word, ander maatreëls wat minder beperkend op
die leerder se reg tot onderwys sal inwerk, by voorkeur gebruik moet word. Voorbeelde
hiervan is detensie met ekstra skoolwerk en/of ’n vergadering met die leerder se ouers. In
uiterste gevalle, waar ’n leerder die klas voortdurend versteur en geen ander dissiplinêre
maatreël werk nie, is uitsetting wel ’n opsie. Die omstandighede van elke geval sal egter die
regverdigbaarheid al dan nie van die beperking van die leerder se reg op onderwys beïnvloed.
Die navorsingsresultate toon dat ’n aantal deelnemers (weliswaar die minderheid) voel dat
hulle leerders nie toegang tot die klaskamer mag weier of uit die klaskamer mag stuur nie, ten
spyte daarvan dat hierdie leerders die onderrigleersituasie deur hulle laatkommery en/of
wangedrag ontwrig. Daar kan moontlik aangeneem word dat hierdie opvoeders eerder
dissiplinêre maatreëls toepas wat minder beperkend op die leerder se reg op onderwys sal
inwerk.
(b) Opvoeders se bevoegdheid om te eis dat hulle nie verhinder mag word in die uitvoering
van hulle kontraktuele verpligtinge nie, ook wat die handhawing van dissipline betref
406

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die ondersoekresultate toon dat 91% van die deelnemers kennis het van hulle bevoegdheid
om te eis dat hulle nie verhinder mag word in die uitvoering van hulle kontraktuele
verpligtinge nie, ook wat die handhawing van dissipline betref. Dit blyk dat dit veral effens
ouer deelnemers is wat kennis dra van hierdie bevoegdheid, hoewel die verskil in ouderdom
tussen dié wat kennis het en diegene wat onvoldoende kennis het, nie werklik beduidend is
nie. Nege persent van die deelnemers dra nie voldoende kennis hiervan nie. Hoewel dit ’n
klein persentasie is wat nie voldoende kennis van hierdie bevoegdheid het nie, is dit
onrusbarend dat daar enigsins opvoeders is wat nie kennis hiervan dra nie.
Tog het slegs 54,1% van die deelnemers met sekerheid te kenne gegee dat opvoeders die
bevoegdheid het om daarop aan te dring dat leerders wat hulle in die klaskamer wangedra, nie
in die pad mag staan van hulle verantwoordelikheid om onderrig te gee nie. Hierdie data toon
dus dat byna die helfte van die deelnemers nie ’n goeie kennis en begrip van die strekking
van die Suid-Afrikaanse Skolewet 2 in hierdie verband het nie.
Hoewel die meeste van hierdie deelnemers instinktief weet dat hulle byvoorbeeld die
bevoegdheid het om van leerders te verwag om redelike werkopdragte uit te voer en stil te bly
terwyl hulle werk verduidelik, het hulle nie voldoende kennis om hierdie sienings aan die
hand van relevante wette te regverdig of te staaf nie. Opvoeders wat nie besef dat hulle die
bevoegdheid het om daarop aan te dring dat leerders hulle nie mag verhinder in die uitvoering
van hulle daaglikse pligte nie, byvoorbeeld om onderrig te gee en dissipline te handhaaf, sal
waarskynlik huiwerig wees om dissiplinêre maatreëls toe te pas vir sogenaamde “geringe”
oortredings of steurnisse. Wanneer leerders egter besef dat hulle nie vir geringe oortredings
gestraf word nie, sal hulle voortgaan om op ’n meer gereelde basis, en ook in ’n ernstiger
mate, reëls te oortree. Dit sal ’n negatiewe kringloop tot gevolg hê en die dissipline in die
klaskamer sal daaronder ly.
3.1.2 Deelnemers se kennis van hulle verantwoordelikheid ten opsigte van die toepassing van
dissiplinêre maatreëls
(a) Opvoeders se verantwoordelikheid om dissipline in hulle klaskamer te handhaaf
Die ondersoekresultate toon dat 91,9% van die deelnemers kennis het van hulle
verantwoordelikheid om dissipline in die klaskamer te handhaaf, teenoor 8,1% wat nie
voldoende kennis daarvan het nie. Dit blyk dat dit veral die jonger deelnemers is wat kennis
dra van hierdie verantwoordelikheid.
Dit is ietwat onrusbarend dat hoewel die meeste deelnemers as gevolg van hulle
opvoedkundige agtergrond weet dat hulle sekere verantwoordelikhede het ten opsigte van die
handhawing van dissipline, daar ook deelnemers is wat nie die nodige kennis in hierdie
verband het om probleemsituasies in die klaskamer met selfvertroue te kan hanteer nie. Dit
kan veral probleme skep wanneer leerders skynbaar meer selfversekerd is as opvoeders in
hulle aandrang op hulle regte, maar dit is juis in sulke situasies dat opvoeders moet besef dat
hulle nie net sekere bevoegdhede het wat betref die handhawing van dissipline nie, maar ook
’n verantwoordelikheid teenoor beide die leerders in die klaskamer en die Departement van
407

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Onderwys as hulle werkgewer het om dissipline te handhaaf sodat hulle effektief onderrig
kan gee.
3.2 Deelnemers se kennis van spesifieke verantwoordelikhede en regte van leerders in die
klaskamer (doelstelling 1)
3.2.1 Deelnemers se kennis van spesifieke verantwoordelikhede van leerders in die klaskamer
(a) Leerders se verantwoordelikheid om redelike werkopdragte in die klaskamer uit te voer
Die navorsingsresultate toon dat die oorgrote meerderheid (97,2%) van die deelnemers wel
bewus is van die feit dat leerders die verantwoordelikheid het om redelike werkopdragte in
die klaskamer uit te voer. Tog dui die oorgrote meerderheid ook aan dat leerders se
doelbewuste ongehoorsaamheid, hulle ongemotiveerdheid om te leer en hulle gebrek aan
selfdissipline – wat verband hou met die uitvoering van werkopdragte – belangrike faktore is
wat tot dissiplinêre probleme in die klaskamer bydra. Dit kom dus voor asof deelnemers nie
werklik weet hoe om hierdie verantwoordelikheid van leerders prakties af te dwing nie, al is
die meeste van hulle bewus daarvan dat leerders wel hierdie verantwoordelikheid het.
(b) Leerders se verantwoordelikheid om die opvoeder toe te laat om vir die volle duur van
elke periode klas te gee, sonder steurnis, onderbrekings of ontwrigtings
Die navorsingsresultate toon dat die oorgrote meerderheid van die deelnemers (96,4%) wel
bewus is van die feit dat leerders die verantwoordelikheid het om die opvoeder toe te laat om
vir die volle duur van elke periode klas te gee, sonder steurnis, onderbrekings of
ontwrigtings. Hierdie verantwoordelikheid van leerders gaan hand aan hand met opvoeders se
bevoegdheid om te eis dat hulle nie verhinder mag word in die uitvoering van hulle
kontraktuele verpligtinge nie, ook wat die handhawing van dissipline betref (sien 3.1.1(b)).
Dit is interessant dat waar slegs 54,1% van die deelnemers seker was van hierdie
bevoegdheid van opvoeders, 88,3% van hulle seker was van leerders se verantwoordelikheid
in hierdie verband.
(c) Leerders se verantwoordelikheid om stil te bly terwyl die opvoeder werk verduidelik
Die resultate toon dat die oorgrote meerderheid van die deelnemers (99%) wel bewus is van
die feit dat leerders die verantwoordelikheid het om stil te bly terwyl die opvoeder werk
verduidelik, en 89,2% is volkome seker daarvan. Slegs een deelnemer is onbewus van hierdie
verantwoordelikheid van leerders.
(d) Leerders se verantwoordelikheid om hulle aan die gesag en gedragskode van die skool te
onderwerp
Die ondersoekresultate toon dat die oorgrote meerderheid van die deelnemers (92,8%) wel
bewus is van die feit dat leerders die verantwoordelikheid het om hulle aan die gesag en
gedragskode van die skool te onderwerp. Hoewel hierdie data op die oog af die aanduiding
gee dat die meeste deelnemers voldoende kennis het in hierdie verband, moet in ag geneem
408

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
word dat slegs 78,4% hierdie verantwoordelikheid met sekerheid aangedui het. Dit is
onrusbarend dat daar soveel deelnemers is wat nie regtig seker is van hierdie
verantwoordelikheid van leerders nie.
Dit is veral jonger deelnemers (gemiddelde ouderdom van 36,2 jaar) wat nie kennis dra van
leerders se verantwoordelikheid in hierdie verband nie. Dit blyk dat dit veral ouer deelnemers
(gemiddelde ouderdom van 47,7 jaar) is wat ’n beter begrip het hiervan. Hierdie bevinding is
ietwat onverklaarbaar, omdat ’n mens sou verwag dat jonger opvoeders, wat hulle studie en
opleiding meer onlangs voltooi het – en waarskynlik eers nadat die huidige Grondwet van die
Republiek van Suid-Afrika (wet 108 van 1996) 3 (RSA 1996a) en die Skolewet (RSA 1996b)
in werking getree het – baie bewus sou wees van hierdie kwessie. Aan die ander kant is
slypskole deur die Departement van Onderwys en die SAOU aan alle opvoeders by skole
aangebied om hulle oor die veranderinge in die skole se bestuurstelsel in te lig nadat hierdie
wette in werking getree het. Jonger én ouer opvoeders het dus skynbaar die geleentheid gehad
om meer kennis in hierdie verband op te doen.
Die moontlikheid bestaan ook dat baie deelnemers wel ’n basiese kennis van leerders se
verantwoordelikhede in hierdie verband het, maar nie altyd in staat is om hierdie kennis met
selfvertroue vanuit toepaslike regsbronne (byvoorbeeld relevante wette) te regverdig of in die
praktyk toe te pas nie. As opvoeders nie die nodige kennis het oor leerders se
verantwoordelikhede nie, sal hulle waarskynlik ook nie weet in watter gevalle dissiplinêre
stappe teen leerders wat hulle wangedra, geregverdig is nie.
3.2.2. Deelnemers se kennis van spesifieke regte van leerders in die klaskamer
(a) Die beperking van leerders se regte
Die studieresultate toon dat die meerderheid van die deelnemers (80,2%) wel bewus is van
die feit dat leerders nie die reg het om aan opvoeders te sê wat hulle wil nie, met ander
woorde dat leerders se vryheid van spraak in hierdie opsig beperk word. Slegs 66,7% van
deelnemers het dit egter met sekerheid aangedui. Hierdie bevinding is verontrustend, want dit
toon dat 19,8% – ’n betreklik groot persentasie – van die deelnemers onvoldoende kennis in
hierdie verband het, en dat ’n verdere 13,5% nie volkome seker is van die feit dat leerders se
vryheid van spraak in hierdie opsig beperk mag word nie.
Wat egter selfs meer verontrustend is, is die feit dat slegs 36,9% van die deelnemers kennis
dra van die feit dat nie alle regte van leerders volgens die Grondwet absoluut is nie, maar om
bepaalde redes en op spesifieke maniere beperk mag word, teenoor 63% wat nie voldoende
kennis hiervan het nie. Verder is slegs 29,7% – minder as ’n derde – van die deelnemers
volkome seker van hierdie bepaling. Hierdie bevinding is ietwat vreemd, aangesien ’n mens
sou verwag dat opvoeders sedert die inwerkingtreding van die huidige Grondwet (RSA
1996a) en Skolewet (RSA 1996b) voldoende ingelig sou wees ten opsigte van die bepalings
van hierdie wette en dus bewus sou wees van hierdie kwessie. Dis is egter duidelik nie die
geval nie.
409

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Deelnemers wat nie weet dat leerders se regte, onder meer hulle reg op vryheid van spraak,
wel in sekere gevalle en op sekere maniere beperk mag word nie, het nie ’n funksionele
kennis van die bepalings van die Grondwet (RSA 1996a) en die Skolewet (RSA 1996b) ten
opsigte van die beperking van leerderregte nie. Hierdie deelnemers besef waarskynlik ook nie
dat hulle gebrek aan kennis in hierdie verband die dissipline in hulle klaskamers negatief kan
beïnvloed nie. Hulle sal byvoorbeeld moontlik huiwerig wees om bepaalde leerders se regte
te beperk wanneer hulle hulle wangedra, selfs wanneer laasgenoemde inbreuk maak op ander
leerders se reg om onderrig te ontvang en te leer. Dit sou tot gevolg hê dat die leerders wat
hulle wangedra, eintlik die septer swaai in die klaskamer, eerder as dat die opvoeder deur die
uitoefening van sy/haar bevoegdhede sodanige leerders dissiplineer sodat orde herstel kan
word en die les kan voortgaan.
(b) Opvoeders se onkunde oor leerderregte as verweer
Die resultate toon dat 82,9% van die deelnemers wel kennis dra van die feit dat opvoeders nie
onkunde oor leerderregte as verweer kan aanvoer as hulle leerders se regte skend wanneer
hulle ’n bepaalde dissiplinêre maatreël toepas nie, teenoor 16,1% wat nie voldoende kennis
het hiervan nie. Slegs 46,8% van die deelnemers – dus minder as die helfte – het dit egter met
sekerheid aangedui.
(c) Algemene bespreking
Tydens die semigestruktureerde onderhoude het drie uit die tien deelnemers aangedui dat
leerders wel soms in so ’n mate op hulle regte aandring dat dit vir hulle moeilik is om
dissipline in die klaskamer te handhaaf.
Al tien deelnemers het tydens die onderhoude aangedui dat hulle wel die feit dat leerders ook
regte het, in gedagte hou wanneer hulle dissiplinêre maatreëls toepas. Ses van hierdie
deelnemers het ook aangedui dat dit hulle versigtig maak om dissiplinêre maatreëls toe te pas,
omdat hulle bang is dat hulle inbreuk sal maak op die betrokke leerders se regte en daaroor
vervolg sal word.
3.3 Deelnemers se verkryging van kennis met betrekking tot hulle bevoegdhede en
verantwoordelikhede in die klaskamer vanuit regsbronne (Subdoelstelling 1a en 1b)
Die navorsingsresultate toon dat 41,4% van die deelnemers al die Skolewet (RSA 1996b)
en/of ander bronne, byvoorbeeld die Guidelines for the consideration of governing bodies in
adopting a code of conduct for learners (RSA 1998a) geraadpleeg het om meer oor
opvoeders se bevoegdhede en verantwoordelikhede in die klaskamer uit te vind. Van die
opvoeders wat dit wel gedoen het, het 64,7% gevind dat dit hulle gehelp het met die
handhawing van dissipline in die klaskamer.
Inligting omtrent die raadpleging van regsbronne en die praktiese waarde daarvan is
gekruistabuleer met betrekking tot die ouderdom van die deelnemer, sy/haar jare
ondervinding as opvoeder en die tipe skool (bruin, wit en bruin, of swart) waar die deelnemer
410

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
aangestel is. Daar is egter nie ’n beduidende verskil tussen die getal mans en vroue of die
ouderdom van die deelnemers wat dit gedoen het nie. Dit was egter veral die deelnemers met
minder jare ervaring in die onderwys wat praktiese waarde uit die raadpleging van
regsbronne geput het.
Daar is wel ’n statisties beduidende verband tussen die tipe skool (swart, bruin of gemeng) en
die raadpleging van regsbronne, asook die praktiese waarde wat daaruit geput is, soos
duidelik is in die onderstaande histogramme. Van die deelnemers uit die swart skool het
85,7% regsbronne geraadpleeg om meer oor hulle bevoegdhede en verantwoordelikhede uit
te vind, en 91,7% van hulle het gevind dat dit hulle gehelp het met die handhawing van
dissipline in die klaskamer. Van die deelnemers uit die bruin skool het 68% regsbronne
geraadpleeg, en 63,0% van hulle gevind dat dit van waarde was in die klaskamer. Van die
deelnemers uit die gemengde skole (hoofsaaklik bruin en wit leerders) het 41,4% regsbronne
geraadpleeg oor hulle bevoegdhede en verantwoordelikhede in die klaskamer, en slegs 29,4%
het dit van waarde gevind met betrekking tot die handhawing van dissipline in die klaskamer.
411

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Bostaande data dui daarop dat dit nie voldoende is om opvoeders slegs met ’n kopie van die
Skolewet (RSA 1996b) en die Guidelines for the consideration of governing bodies in
adopting a code of conduct for learners (RSA 1998a) toe te rus sonder om die inhoud
daarvan op ’n praktiese en funksionele wyse aan hulle te verduidelik nie. Die Wes-Kaap
Onderwysdepartement het byvoorbeeld bogenoemde dokumente aan opvoeders verskaf, en
hoewel 41,4% van die deelnemers (dus heelwat minder as die helfte) dit skynbaar gelees het,
is meer as ’n derde van hierdie groep van mening dat dit hulle nie gehelp het ten opsigte van
die handhawing van dissipline in hulle klaskamers nie. Daar is dus nie genoeg moeite gedoen
om seker te maak dat die deelnemende opvoeders wel deeglik vertroud is met die inhoud en
praktiese toepassing van die bepalings van hierdie dokumente nie.
Slegs 26,1% van die totale getal deelnemers het aangedui dat die implikasies wat die
Skolewet en ander regsbronne vir die opvoeder inhou, al aan hulle verduidelik is, spesifiek
met betrekking tot regmatige dissiplinêre maatreëls in die klaskamer en die bevoegdhede wat
opvoeders in hierdie verband het.
412

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Daar was nie ’n beduidende verskil tussen die getal mans en vroue, die ouderdom of die jare
onderwyservaring van die deelnemers aan wie die implikasies van die relevante bepalings
van regsbronne verduidelik is nie.
Vyftig persent van die deelnemers wat daaraan blootgestel is, met ander woorde 13,1% van
die totale getal deelnemers, het gevind dat dit hulle gehelp het met die handhawing van
dissipline in die klaskamer. Dit is ’n besonder klein persentasie, en dit is onrusbarend dat die
implikasies van die relevante bepalings van regsbronne ten opsigte van die handhawing van
dissipline aan so min deelnemers verduidelik is. Dit is selfs nog meer onrusbarend dat slegs
die helfte van hierdie opvoeders daarby baat gevind het. Die rede hiervoor is waarskynlik dat
die betrokke inligtingsessies steeds nie voldoende praktiese oplossings gebied het vir die
probleemsituasies wat opvoeders daagliks in hulle klaskamers moet hanteer nie.
Daar was nie ’n beduidende verskil ten opsigte van die ouderdom en die jare ondervinding
van die deelnemers wat praktiese waarde daaruit geput het teenoor dié wat voel dat dit nie
van waarde was nie.
Die statistiese ontleding toon dat daar wel ’n beduidende verband is tussen die tipe skool
(swart, bruin of gemeng) en die verduideliking van regsbronne aan deelnemers, asook die
praktiese waarde wat hieruit geput is, soos duidelik uit die onderstaande histogramme blyk.
Soos met deelnemers se raadpleging van sodanige bronne, is daar meer deelnemers uit die
swart skool wat hierdie kennis bekom het as diegene uit die bruin skool, wat weer meer is as
dié uit die gemengde (bruin en wit) skole.
Die implikasies van die relevante bepalings van regsbronne is aan 53,6% van die deelnemers
uit die swart skool verduidelik en 81,3% het gevoel dat dit van praktiese waarde was. Dit is
aan 24% van deelnemers uit die bruin skool verduidelik, en 33,3% van hulle het gevind dat
dit van waarde was in die klaskamer. Dit is aan 13,8% van die deelnemers uit die gemengde
skole (hoofsaaklik bruin en wit leerders) verduidelik, en geeneen van hulle het dit van waarde
gevind ten opsigte van die handhawing van dissipline in die klaskamer nie.
413

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
414

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
3.4 Deelnemers se sienings oor lyfstraf en ander dissiplinêre maatreëls (doelstelling 2)
3.4.1 Deelnemers se sienings oor lyfstraf as oplossing vir dissiplinêre probleme en die
toepassing daarvan
Die navorsingsresultate toon dat 75,7% van die deelnemers lyfstraf (bedoelende houe op die
boude met ’n rottang of plak) steeds as ’n oplossing beskou. Verder vind 11,7% van die
deelnemers dit soms nodig om lyfstraf toe te pas, en 13,5% vind dit soms nodig om ’n leerder
’n oorveeg te gee (bedoelende ’n klap deur die gesig met die opvoeder se plat hand), om
sodoende leerder-wangedrag te beperk of stop te sit.
Daar is gevind dat 85,7% van die deelnemers by die swart skool en 84% van dié by die bruin
skool lyfstraf as ’n oplossing vir leerder-wangedrag in die klaskamer beskou, teenoor 67,2%
van deelnemers in gemengde (hoofsaaklik bruin en wit) skole. Daar is egter nie ’n statisties
beduidende verband tussen die tipe skool (swart, bruin of gemeng) en deelnemers wat lyfstraf
as ’n oplossing vir leerder-wangedrag beskou nie.
415

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Daar is egter wel ’n statisties beduidende verband tussen die tipe skool (swart, bruin of
gemeng) en deelnemers wat lyfstraf toepas: 28,6% van deelnemers by die swart skool en 20%
van dié by die bruin skool gee toe dat hulle wel lyfstraf toepas om dissipline in die klaskamer
te handhaaf, terwyl geen deelnemers by gemengde skole aangedui het dat hulle dit doen nie.
(Sien die onderstaande histogram in hierdie verband.) Hoewel die prinsipale van die betrokke
skole nie in die studie betrek is nie, het ek ’n rottang in een van hierdie prinsipale se kantoor
opgemerk. Die betrokke skoolhoof het erken dat hy dit gereeld gebruik en dat hy nie
daarsonder dissipline in sy skool kan handhaaf nie. Dit sluit aan by die navorsingsbevindinge
van Mestry en Khumalo (2012:104), waar die prinsipale in sommige skole erken het dat
lyfstraf volgens hulle die enigste manier is waarop dissipline gehandhaaf kan word.
Tydens die semigestruktureerde onderhoude is bevestig dat sommige opvoeders lyfstraf
steeds as ’n doeltreffende dissiplinêre maatreël beskou – twee uit die tien deelnemers het
aangedui dat hulle wel lyfstraf (hetsy met ’n rottang of as ’n klap teen die kop) in hulle
klaskamer toepas. Hierdie opvoeders was van mening dat lyfstraf ’n doeltreffende manier is
om dissipline in die klaskamer te herstel, al het beide erken dat dit teenstrydig is met die
bepalings van die Grondwet en Skolewet. (Albei opvoeders is afkomstig van die swart en
bruin skool.)
416

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Wat die toediening van oorveë betref, is daar ook ’n statisties beduidende verband tussen die
tipe skool (swart, bruin of gemeng) en deelnemers wat oorveë aan leerders toedien: 35,7%
van deelnemers by die swart skool en 20% van dié by die bruin skool gee toe dat hulle
leerders wat hulle wangedra, wel oorveë gee om dissipline in die klaskamer te handhaaf,
terwyl geen deelnemers by gemengde skole dit doen nie (sien die onderstaande histogram in
hierdie verband.)
417

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Dit is dus duidelik dat dit veral deelnemers in die swart en bruin skool is wat lyfstraf as ’n
oplossing vir leerder-wangedrag beskou en dit toedien (in die vorm van slae op die boude of
oorveë deur die gesig), al word dit deur die Skolewet (RSA 1996b) verbied. Dit sluit aan by
Morrell (in Wolhuter en Oosthuizen 2003:444) se bevinding dat hoewel lyfstraf nie meer in
histories blanke skole toegedien word nie, dit steeds algemeen in stedelike histories swart
skole voorkom.
Daar is nie ’n beduidende verskil in die ouderdom of jare ervaring van die deelnemers wat
lyfstraf (in die vorm van slae op die boude of oorveë deur die gesig) as oplossing vir leerderwangedrag
beskou en/of dit toedien teenoor diegene wat dit nie as ’n oplossing beskou en/of
dit toedien nie.
Dit is ’n relatief klein persentasie van die deelnemers wat steeds een of ander vorm van
lyfstraf in hulle klaskamers toepas. Hierdie persentasie is egter veels te groot wanneer in ag
geneem word dat die redes waarom lyfstraf verbied is, aan deelnemers bekend behoort te
wees. Alle opvoeders behoort te besef dat lyfstraf ’n vernederende vorm van straf is wat die
418

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
betrokke leerder se menswaardigheid aantas en daarom direk in stryd is met die
grondbeginsels van die Grondwet (RSA 1996a).
Volgens die deelnemers wat aangedui het dat lyfstraf in sommige gevalle wenslik is om
dissipline te handhaaf, is dit vir sekere leerders die enigste afskrikmiddel – hierdie leerders
luister net wanneer lyfstraf betrokke is: “Ja, dis seker nie heeltemal reg nie en alles, maar die
feit is: Mens se hande is afgekap. Ek gee hulle pak as hulle moeilikheid maak.”; “By party
kinders is dit al wat help. Dan werk ’n klap of ’n paar houe beter as iets anders. Maar mens
mag nie eintlik nie. Maar ek voel nou so: as dit help – hoekom nie?”.
Hierdie opvoeders voel ook dat die opvoeder deur middel van lyfstraf in staat is om
onmiddellik gesag af te dwing. Deelnemers noem dat toe lyfstraf in die verlede in skole
toegedien is, leerders se gedrag beter was en opvoeders baie minder dissiplinêre probleme in
die klaskamer gehad het. Verder weet deelnemers uit persoonlike ondervinding (hulle eie
jeug en/of hulle opvoeding van hulle kinders tuis) dat lyfstraf in sommige gevalle wel die
gewenste resultate lewer.
Hierdie sienings sluit aan by Mestry en Khumalo (2012:104) en Rossouw (2003:429) se
bevinding dat lyfstraf steeds vir baie opvoeders – veral in skole in gebiede waar geweld en
bende-aktiwiteite algemeen is – die enigste manier is om sommige seuns, en selfs sekere
meisies, te dissiplineer en dat hulle van mening is dat daar geen ander manier is waarop hulle
by hierdie leerders respek kan afdwing nie. Morrell (in Wolhuter en Oosthuizen 2003:444)
koppel opvoeders se oortuiging dat lyfstraf noodsaaklik is vir ordelike opvoeding aan die feit
dat dit nog algemeen in ouerhuise toegepas word.
Die ironie is dat selfs die deelnemers wat lyfstraf as ’n doeltreffende maatreël beskou, toegee
dat dit nie op lang termyn doeltreffend is nie: “Ja, dit help dalk vir daardie periode. Maar die
volgende dag is so ’n kind maar weer net so moeilik.”; “Lyfstraf help nie – dit maak so ’n
kind net meer gefrustreerd en kwaad. En dit maak dat so iemand die volgende dag in elk
geval weer probleme gaan veroorsaak.” Dit blyk dus dat lyfstraf op die meeste net ’n
korttermynoplossing vir leerder-wangedrag is.
Bykans ’n kwart van die deelnemers (24,3%) dui aan dat lyfstraf glad nie ’n oplossing is om
leerder-wangedrag in die klaskamer te hanteer nie. Hulle verskaf verskeie redes vir hulle
antwoorde. In die eerste plek word lyfstraf deur die Skolewet verbied. Volgens hierdie
deelnemers is lyfstraf niks anders nie as aanranding, en is dit in die verlede deur sommige
opvoeders misbruik. Die geweld en vernedering wat met lyfstraf gepaard gaan, kan geweld
by die leerder kweek, wat selfs meer wangedrag tot gevolg kan hê. Die vrees wat met lyfstraf
gepaard gaan, is ook onwenslik. Vrees lei in elk geval nie noodwendig tot respek nie. Verder
word sekere leerders slegs verhard deur lyfstraf – dit het geen positiewe effek op hulle gedrag
nie. Deelnemers noem ook in hierdie verband dat fisieke pyn nie gedragsverandering
waarborg nie.
Die bogenoemde redes waarom lyfstraf nie wenslik is nie, word ondersteun deur Zulu,
Urbani, Van der Merwe en Van der Walt (2004:173), wat van mening is dat die voortgaande
419

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
teenwoordigheid van lyfstraf in skole tot verdere geweld kan lei. Lyfstraf is ’n handeling van
interpersoonlike geweld en wanneer dit deur persone in gesagsposisies, byvoorbeeld
opvoeders, toegepas word, kan dit vir leerders as ’n voorbeeld dien van die wyse waarop
verskille tussen mense gehanteer behoort te word (Ngcongo in Zulu e.a. 2004:173).
Een van die redes waarom die meerderheid deelnemers egter steeds lyfstraf en fisieke
aggressie as ’n oplossing vir dissiplinêre probleme beskou, is waarskynlik dat hulle nie altyd
bewus is van die wyse waarop spesifieke tipes wangedrag reeds op ’n vroeë stadium
gehanteer behoort te word nie. Dit het moontlik tot gevolg dat hulle sodanige (geringe)
wangedrag dikwels ignoreer totdat dit buite beheer raak en algemene dissiplinêre maatreëls
nie meer werklik van hulp is nie.
Die rol wat skole se gedragskodes in hierdie verband moet speel, is uiters belangrik.
Indien gedragskodes op sodanige wyse opgestel is dat opvoeders duidelik weet hoe spesifieke
tipes wangedrag gehanteer moet word, sodat ook leerders wat selfs geringe wangedrag toon,
onmiddellik aangespreek en gestraf kan word, sal opvoeders meer in beheer wees van die
dissipline in hulle klaskamers. Dit sal ook tot gevolg hê dat leerders waarskynlik nie die
voortdurende wangedrag sal toon wat tans in baie skole die geval is nie, aangesien die
probleem reeds op ’n vroeë stadium aangespreek sal word. ’n Kwessie wat hieruit volg, is dat
opvoeders vanselfsprekend deeglik vertroud moet wees met die praktiese toepassing van
hulle onderskeie skole se gedragskodes.
3.4.2 Redes vir deelnemers se sienings oor lyfstraf
Redes wat aangevoer is waarom lyfstraf in sommige gevalle wenslik is, sluit die volgende in:
• Vir sekere leerders is dit die enigste afskrikmiddel – hulle luister net wanneer
lyfstraf betrokke is.
• Toe lyfstraf in die verlede in skole toegedien is, was leerders se gedrag beter en
het opvoeders baie minder dissiplinêre probleme in die klaskamer gehad.
• Lyfstraf dwing onmiddellik gesag af.
• Deelnemers weet uit persoonlike ondervinding (hulle eie jeug en/of hulle
opvoeding van hulle kinders tuis) dat lyfstraf in sommige gevalle die gewenste
resultate lewer.
Deelnemers wat aangedui het dat lyfstraf nie ’n oplossing is om leerder-wangedrag in die
klaskamer te hanteer nie, het die volgende redes vir hulle mening gegee:
• Lyfstraf is teen die Skolewet.
• Geweld kweek geweld. Daar is reeds te veel geweld in die samelewing.
• Lyfstraf is aanranding.
• Die vrees wat met lyfstraf gepaard gaan, is onwenslik. Vrees lei in elk geval nie
noodwendig tot respek nie.
• Die vernedering wat met lyfstraf gepaard gaan, het dikwels selfs meer wangedrag
tot gevolg.
420

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
• Sekere leerders word slegs verhard deur lyfstraf – dit het geen positiewe effek op
hulle gedrag nie.
• Fisieke pyn waarborg nie gedragsverandering nie.
• Lyfstraf is in die verlede deur sommige opvoeders misbruik.
3.4.3 Die doeltreffendheid van verskillende dissiplinêre maatreëls (doelstelling 2)
Deelnemers het uiteenlopende sienings oor die doeltreffendheid al dan nie van sekere
algemene dissiplinêre maatreëls. In die vraelys is hulle in ’n oop vraag gevra om aan te dui
watter maatreëls volgens hulle die doeltreffendste is. Die ontleding van hulle antwoorde in
hierdie verband word vervolgens in tabelvorm aangebied en in volgorde van doeltreffendheid
(volgens die deelnemers) bespreek. (Omdat lyfstraf reeds onder 3.4.1 en 3.4.2 bespreek is,
vorm dit nie deel van die onderstaande bespreking nie.)
Tabel 4. Die doeltreffendheid van verskillende dissiplinêre maatreëls
Dissiplinêre maatreëls Persentasie deelnemers
wat maatreël as doeltreffend beskou
Detensie 52,3%
Stuur leerder uit die klas 35,1%
Puntestelsel 20,7%
Laat ouers skool toe kom 18%
Lyfstraf 14,4%
Laat leerder tydens pouse voor
personeelkamer staan
13,5%
Skoonmaak- of ander werk 7,2%
Hierdie inligting is ook gekruistabuleer met betrekking tot die jare onderwyservaring van die
betrokke deelnemers. Hierdie kruistabulering het slegs in die geval van (d) hier onder (om die
ouers van leerders wat hulle wangedra, skool toe te laat kom) sinvolle data opgelewer.
Kruistabulering ten opsigte van deelnemers se ervaring en hulle beskouing van die
doeltreffendheid al dan nie van die ander dissiplinêre maatreëls hier onder het geen nuwe of
sinvolle data opgelewer nie; die navorser het laasgenoemde ANOVAs gevolglik nie in die
bespreking van die data ingesluit nie.
(a) Detensie (52,3%)
Die navorsingsresultate toon dat 52,3% van die deelnemers detensie as ’n doeltreffende
dissiplinêre maatreël beskou, teenoor 47,7% wat voel dat dit nie doeltreffend is nie. Hoewel
effens meer deelnemers hierdie maatreël as effektief beskou, is die verskil tussen hierdie twee
groepe nie beduidend nie.
Sommige deelnemers noem dat leerders eenvoudig nie vir detensie opdaag nie, of
weghardloop voordat hulle toegelaat word om te verdaag. Dit hou verband met leerders se
weiering om gesag te aanvaar, asook hulle gebrek aan respek vir opvoeders – probleme wat
die meerderheid deelnemers ervaar. Ook deelnemers in Wolhuter en Oosthuizen (2003:452)
421

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
se studie is van mening dat detensieklasse nie ’n effektiewe strafmaatreël is nie, aangesien dit
dikwels vir die opvoeder ’n groter straf is as vir die leerder.
(b) Stuur leerder uit die klas (35,1%)
Die navorsingsresultate toon dat die meeste deelnemers (64,9%) hierdie maatreël nie as
effektief beskou nie. Slegs 35,1% van die deelnemers voel dat dit wel doeltreffend is.
Dit blyk dat sommige deelnemers leerders uit die klaskamer stuur wanneer hulle die klas
ontwrig en in die proses verhoed dat die les kan voortgaan sodat die res van die leerders
onderrig kan ontvang en kan leer. Dit blyk egter ook dat nie alle leerders die klaskamer
verlaat wanneer die opvoeder hulle aansê om dit te doen nie, en dat sodanige optrede van ’n
leerder wat die klas ontwrig, deelnemers verhoed om effektief onderrig te gee.
Die aanvaarbaarheid al dan nie van die uitstuur van leerders wat die klas ontwrig, uit die
klaskamer, is elders in hierdie artikel bespreek (sien 3.1.1(a)).
(c) Puntestelsel (20,7%)
Die navorsingsresultate toon dat die oorgrote meerderheid (79,3%) van die deelnemers ’n
puntestelsel nie as ’n doeltreffende dissiplinêre maatreël beskou nie – slegs 20,7% voel dat
dit wel doeltreffend is.
Die gebruik van ’n puntestelsel waar leerders straf- of bonuspunte verdien (merietedemeriete-puntestelsel),
word algemeen in skole gebruik (Rossouw 2003:429). Elke leerder
kry byvoorbeeld aan die begin van die kwartaal ’n sekere aantal punte, en ernstiger
dissiplinêre stappe word gedoen wanneer die punte tot op ’n sekere vlak daal. Daar word
verslag gehou van oortredings; hierdie verslag word gebruik om op ’n toepaslike sanksie of
strafmaatreël te besluit wanneer daar óf ’n ernstige oortreding óf te veel geringe oortredings
is.
Hoewel hierdie stelsel beskou kan word as ’n positiewe, regverdige wyse om leerders te
dissiplineer, kla baie opvoeders oor die hoeveelheid administratiewe werk wat daarmee
gepaard gaan – ook deelnemers aan Wolhuter en Oosthuizen (2003:444) se studie is van
mening dat so ’n meriete-demeriete-puntestelsel nie ’n goeie rekord by hulle skole het nie.
Verder is Rossouw (2003:430) van mening dat die opvoedkundige rasionaal agter ’n metode
wat van eksterne motivering gebruik maak, debatteerbaar is. Vir my is bogenoemde stelling
egter nie regtig relevant nie, aangesien al die dissiplinêre maatreëls wat in ’n skool gebruik
word, uiteindelik direk of indirek van eksterne motivering gebruik maak. Detensie en ekstra
skoolwerk is byvoorbeeld aanvaarbare dissiplinêre maatreëls, maar dit gebruik eksterne
motivering om die betrokke leerder aan te moedig om sy/haar gedrag te verbeter. Dieselfde
geld die maatreël om die ouers skool toe te laat kom – leerders sal byvoorbeeld moontlik
pogings aanwend om hulle gedrag te verbeter om sodoende te verhoed dat die opvoeder hulle
ouers spreek, maar dit is eweneens as gevolg van eksterne motivering dat hulle hulle gedrag
aanpas. Die ideaal is egter dat hierdie maatreëls uiteindelik tot gevolg het dat leerders ’n
422

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
verantwoordelikheidsin vir hulle gedrag ontwikkel en hulle gedrag wil verbeter op grond van
hulle interne motivering.
(d) Laat ouers skool toe kom (18%)
Die navorsingsresultate toon dat die oorgrote meerderheid (82%) van die deelnemers dit nie
as ’n doeltreffende dissiplinêre maatreël beskou om leerders wat hulle wangedra, se ouers in
te roep nie – slegs 18% voel dat dit wel doeltreffend is.
Die gemiddelde jare ondervinding van deelnemers wat dit as ’n doeltreffende dissiplinêre
maatreël beskou om die ouers in te roep, is 19,9 jaar, teenoor 14,4 jaar by diegene wat dit as
ondoeltreffend beskou. Volgens die statistiese ontleding is daar wel ’n beduidende verskil in
die jare ervaring van hierdie twee groepe deelnemers (dié wat dit as ’n doeltreffende maatreël
beskou en dié wat dit nie so beskou nie). Dit blyk dus dat diegene met meer ondervinding
meer geneig is om hierdie maatreël as doeltreffend te beskou.
Hoewel ’n relatief klein persentasie aandui dat dit ’n doeltreffende maatreël is, voel diegene
wat dit wel genoem het, sterk daaroor dat dit baie effektief is.
(e) Laat leerder tydens pouse voor die personeelkamer staan (13,5%)
Die navorsingsresultate toon dat die oorgrote meerderheid (86,5%) van die deelnemers dit nie
as ’n doeltreffende dissiplinêre maatreël beskou om leerders wat hulle wangedra, tydens
pouse voor die personeelkamer te laat staan nie – slegs 13,5% voel dat dit wel doeltreffend is.
Hulle reaksies sluit die volgende in: “Hulle kom baie keer net nie uit nie. Dan moet jy hulle
gaan soek, en teen die tyd dat jy hulle kry, is die pouse om.”; “Die ding is, jy moet hulle
heeltyd dophou, anders loop hulle. Jy straf op die ou end eintlik net jouself.”
(f) Skoonmaak- of ander werk (7,2%)
Die navorsingsresultate toon dat die oorgrote meerderheid (92,8%) van die deelnemers
skoonmaak- of ander werk nie as ’n doeltreffende dissiplinêre maatreël beskou nie – slegs
7,2% voel dat dit wel doeltreffend is: “Hulle hou nie van klas skoonmaak nie; dan gedra hulle
hulle weer ’n rukkie.”; “Met party kinders werk dit nogal.”; “Ek laat kinders wat hulle nie
gedra nie, die klas skoonmaak – vee en afstof en so aan.”
(g) Algemene bespreking van verskillende dissiplinêre maatreëls
Deelnemers het tydens die semigestruktureerde onderhoude bevestig dat hulle die volgende
dissiplinêre maatreëls in hulle klaskamers toepas:
• Laat die betrokke leerder se ouers skool toe kom om die kwessie met hulle te
bespreek (nege deelnemers)
• Stuur die betrokke leerder uit die klaskamer (ses deelnemers)
• Detensie (vyf deelnemers)
423

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
• Lyfstraf (met ’n rottang of in die vorm van ’n klap) (twee deelnemers)
• Laat leerder tydens pouse die klaskamer skoonmaak (een deelnemer).
Nie alle dissiplinêre maatreëls wat deur die deelnemers toegepas word, is egter wettig nie.
Die regmatigheid van die genoemde maatreëls word later in hierdie artikel bespreek.
Dit blyk dat deelnemers met meer jare ervaring in die onderwys (meer as 17 jaar) die
puntestelsel en om die ouers skool toe te laat kom, as doeltreffende dissiplinêre maatreëls
beskou. Diegene wat detensie, die uitstuur van die leerder uit die klaskamer, lyfstraf, en om
die leerder tydens pouse voor die personeelkamer te laat staan, verkies, het meestal 14–15
jaar ondervinding. Daar was nie ’n beduidende verskil tussen die getal mans en vroue wat
hierdie maatreëls as doeltreffend beskou nie.
Deelnemers het herhaaldelik laat blyk dat al die genoemde dissiplinêre maatreëls slegs in ’n
beperkte mate en in sekere gevalle doeltreffend is en skynbaar geen invloed op sommige
leerders se gedrag en houding het nie.
Die rede waarom die doeltreffendheid van verskillende dissiplinêre maatreëls ondersoek is, is
dat opvoeders nie alle regmatige dissiplinêre maatreëls as ewe doeltreffend beskou nie, soos
blyk uit die navorser se jare lange kontak met opvoeders in verskillende skole. Dit veroorsaak
dat wanneer praatjies of slypskole vir opvoeders aangebied word rakende die toepassing van
dissiplinêre maatreëls in die klaskamer, opvoeders die betrokke spreker se idees en wenke nie
altyd as geloofwaardig beskou nie, aangesien die toepassing van dissiplinêre maatreëls in die
praktyk dikwels veel anders daar uitsien as ’n teoretiese bespreking daarvan.
Deelnemers het herhaaldelik laat blyk dat al die genoemde dissiplinêre maatreëls slegs in ’n
beperkte mate en in sekere gevalle doeltreffend is – hierdie maatreëls het skynbaar geen
invloed op sommige leerders se gedrag en houding nie. Deelnemers meld ook dat maatreëls
soos detensie dikwels ondoeltreffend is omdat leerders eenvoudig nie daarvoor opdaag nie of
weghardloop voordat hulle mag verdaag. Tydens die semigestruktureerde onderhoude het vyf
uit die tien deelnemers hierdie bevinding bevestig. Ses deelnemers het aangedui dat die
dreigement van detensie dikwels nie genoeg is om dissipline in die klaskamer te herstel nie.
Vyf deelnemers het ook tydens die onderhoude aangedui dat leerders soms weier om die
klaskamer te verlaat wanneer hulle uitgestuur word nadat hulle die klas in so ’n mate ontwrig
het dat die res van die leerders nie kan leer nie. Sulke optrede laat hierdie opvoeders
magteloos voel.
Verder het sewe deelnemers tydens die onderhoude aangedui dat sommige maatreëls,
byvoorbeeld lyfstraf, slegs vir die oomblik effektief is – dit beperk nie probleemgedrag op
lang termyn nie.
3.5 Regmatigheid van dissiplinêre maatreëls (doelstelling 2)
424

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Nie alle dissiplinêre maatreëls wat deur die deelnemers toegepas word, of as doeltreffend
beskou word, is wettig nie. Die regmatigheid van die genoemde maatreëls word vervolgens
bespreek.
Lyfstraf (met ’n rottang of in die vorm van ’n klap) word uitdruklik deur die Skolewet (RSA
1996b) verbied: Volgens artikel 10(1) van die Skolewet (RSA 1996b) mag geen opvoeder by
enige skool lyfstraf aan ’n leerder toedien nie, en artikel 10(2) bepaal dat enige persoon wat
subartikel (1) oortree, skuldig is aan ’n misdryf en by skuldigbevinding strafbaar is met ’n
vonnis wat vir aanranding opgelê kan word.
Wat die uitstuur van leerders uit die klaskamer as dissiplinêre maatreël betref, is die
bepalings van artikel 29 van die Grondwet (RSA 1996a) ten opsigte van leerders se reg op
onderwys ter sprake. (Sien die relevante bespreking onder 4.1.2(b) in die artikel “Dissipline
in die klaskamer – Deel 1: Die bepalings van die Grondwet en Skolewet ten opsigte van
dissiplinêre maatreëls in die klaskamer” (Müller 2012).) Leerders wat die klas ontwrig, het
steeds ’n reg op onderwys, en dit is nie maklik om te bewys dat die ontneming van onderrig
in die beste belang van enige leerder is nie. Verder kan die veiligheid van leerders wat
uitgestuur word, ook nie gewaarborg word nie. Ek meen gevolglik dat ander maatreëls wat
minder beperkend op die leerder se reg op onderwys sal inwerk (byvoorbeeld detensie) by
voorkeur gebruik moet word. Indien ’n leerder wel die klas voortdurend versteur en geen
ander dissiplinêre maatreël doeltreffend is nie, is uitsetting wel ’n opsie.
Die skoonmaak van die klaskamer tydens pouse is wel toelaatbaar (RSA 2000a:25), mits dit
slegs ligte werk soos afstof, uitvee en die regpak van boeke en/of opvoedkundige apparaat
behels. Die opvoeder moet te alle tye in gedagte hou dat hy/sy geen leerder mag dwing om
enige vernederende werk te verrig nie – artikel 12(1) van die Grondwet (RSA 1996a) bepaal
dat elke persoon die reg het om nie op ’n wrede, onmenslike of vernederende manier
behandel of gestraf te word nie. Enige vorm van fisieke of sielkundige mishandeling of
vernedering is dus onaanvaarbaar (Shaba 2003:125). Die opvoeder moet bewus wees van die
feit dat geen leerder enige werk mag doen wat as “uitbuitende arbeidspraktyke” (artikel
28(1(e)) van die Grondwet (RSA 1996a) beskryf kan word nie, en ook dat geen leerder
verplig of toegelaat mag word om werk te verrig wat onvanpas is vir sy/haar ouderdom of ’n
risiko vir sy/haar welsyn, opvoeding, liggaamlike of geestelike gesondheid of geestelike,
morele of sosiale ontwikkeling inhou nie (artikel 28(1(f)) van die Grondwet (RSA 1996a).
Indien ’n leerder byvoorbeeld ’n fisieke gebrek of gesondheidstoestand het wat dit vir
hom/haar moeilik maak om sekere fisieke take te verrig, mag ’n opvoeder hom/haar nie
dwing om dit te doen nie.
Om leerders wat die klas ontwrig, se ouers skool toe te laat kom en die betrokke leerders
detensie te laat doen, is wel volgens die dokument Alternatives to corporal punishment (RSA
2000a:25) toelaatbaar. Leerders mag egter nie tydens detensie in afsondering wees nie (RSA
1998a, paragraaf 4.4.2) en die tyd moet konstruktief gebruik word terwyl hulle tot die
klaskamer of ander geskikte lokaal in die skool beperk word.
425

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Ter opsomming: dissiplinêre maatreëls word teen die agtergrond van die Handves van Regte
(RSA 1996a) as onredelik beskou wanneer
a. dit oormatig is en op nalatige wyse geadministreer word
b. dit fisieke of sielkundige pyn en skade berokken
c. daar geen duidelike rede vir die strafmaatreël is nie
d. dit nie ouderdomtoepaslik is nie (WKOD 2007).
Hierbenewens moet leerders se regte ook te alle tye in ag geneem word wanneer ’n
dissiplinêre maatreël oorweeg word, byvoorbeeld leerders se reg op onderwys, hulle reg op
menswaardigheid, hulle reg op administratiewe geregtigheid, hulle reg op vryheid en
sekerheid van die persoon, en die beste belang van die kind. (Sien die relevante bespreking
onder 4.1 in die artikel “Dissipline in die klaskamer – Deel 1: Die bepalings van die
Grondwet en Skolewet ten opsigte van dissiplinêre maatreëls in die klaskamer” (Müller
2012).)
4. Gevolgtrekkings en aanbevelings
Die belangrikste gevolgtrekkings en aanbevelings ten opsigte van die bevindinge van die
studie word vervolgens bespreek.
Aangesien ’n betreklik klein steekproef (vyf skole) vir die gevallestudie gebruik is, moet daar
tydens die bespreking van die navorsingsbevindinge teen veralgemening gewaak word.
Hoewel die betrokke skole in baie opsigte verskil en dus verskillende perspektiewe bied, sou
’n veralgemening van die ondersoekresultate na byvoorbeeld die opvoeders of skole in Suid-
Afrika nie akkuraat wees nie.
4.1 Onvoldoende kennis van deelnemende opvoeders
Baie deelnemers het, waarskynlik vanweë hulle opvoedkundige agtergrond, ’n basiese
“algemene kennis” van hulle bevoegdhede en verantwoordelikhede in die klaskamer, asook
van dié van leerders. Tog is hulle begrip van die basiese bepalings van belangrike relevante
wette en regeringskennisgewings, byvoorbeeld die Grondwet (RSA 1996a), Skolewet (RSA
1996b) en die Guidelines for the consideration of governing bodies in adopting a code of
conduct for learners (RSA 1998a), onvoldoende om probleemsituasies in die klaskamer te
hanteer. Aspekte wat hier ter sprake kom, is enersyds leerders se verantwoordelikhede in die
klaskamer en die beperking van leerders se regte, en andersyds opvoeders se bevoegdhede
met betrekking tot die handhawing van klaskamerdissipline.
Dit blyk dat die probleme veral ontstaan met die praktiese uitoefening van bostaande deur die
deelnemende opvoeders – daar kan beslis onsekerheid by deelnemers bespeur word wat die
praktiese uitoefening van hulle bevoegdhede betref.
426

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Hoewel die deelnemers aan hierdie studie in die meeste gevalle bewus is van ’n bepaalde
bevoegdheid of verantwoordelikheid, het hulle nie die praktiese kennis en diepgaande begrip
om hulle bevoegdhede met selfvertroue uit te oefen en toe te sien dat leerders hulle
verantwoordelikhede nakom nie. Die ironie is egter dat hierdie opvoeders in hulle poging om
onder geen omstandighede inbreuk te maak op die oortreder se reg op onderwys nie, in die
proses juis daartoe kan bydra dat daar inbreuk gemaak word op die res van die leerders se reg
om sonder steurnis onderrig te ontvang en te leer.
Verder het sommige deelnemers ook onvoldoende kennis – selfs teoreties – met betrekking
tot leerders se verantwoordelikhede in die klaskamer wat onderrig en leer betref. Sommige
deelnemers is byvoorbeeld van mening dat hulle nie die bevoegdheid het om te eis dat hulle
nie verhinder mag word in die uitvoering van hulle kontraktuele verpligtinge nie,
byvoorbeeld wat die handhawing van dissipline betref.
Oor die kwessie van die uitstuur van leerders wat die klas ontwrig en die weiering van
toegang tot die klaskamer wanneer leerders laat opdaag, is daar gemengde gevoelens. Die
meeste deelnemers is van mening dat hulle wel die bevoegdheid het om ’n leerder wat die
klas as gevolg van wangedrag en/of ongeoorloofde laatkommery ontwrig, uit die klaskamer
te stuur, terwyl die minderheid voel dat dit nie binne hulle bevoegdheid is om so ’n leerder
toegang tot die klaskamer te weier nie. Tydens die studie is gevind dat daar ook in die
literatuur teenstrydige menings is omtrent die regverdigbaarheid van hierdie maatreëls.
Omdat die beste belang van die kind en die leerders se reg op onderwys te alle tye in ag
geneem moet word, kan hierdie maatreëls volgens die navorser selde geregverdig word, en
moet dit slegs in uiterste gevalle aangewend word wanneer dit werklik die laaste uitweg is.
Daar is ook ’n beduidende getal deelnemers wat van mening is dat leerderregte voorkeur kry
bo opvoederbevoegdhede. Soos reeds genoem, dui hierdie siening op ’n ernstige leemte in
sodanige deelnemers se kennis en begrip van die voortdurende dinamiese balans wat tussen
regte en verantwoordelikhede behoort te bestaan. Hulle besef oënskynlik nie dat alle regte –
ook dié van leerders – gepaard gaan met bepaalde verantwoordelikhede nie en dat die meeste
regte nie absoluut is nie, maar onder sekere omstandighede onderhewig is aan beperkings,
wat hulle as opvoeders op bepaalde wyses mag afdwing om dissipline in die klaskamer te
handhaaf.
Dit is duidelik dat deelnemers se gebrek aan funksionele kennis en selfvertroue met
betrekking tot die regsaspekte van hulle bevoegdhede en verantwoordelikhede (en dié van
leerders) ’n wesenlike invloed op die dissipline in die klaskamer kan hê. Dit is belangrik dat
wanneer leerders opvoeders konfronteer en op hulle regte aandring, die opvoeders die situasie
met selfvertroue moet kan hanteer sonder om toe te laat dat leerders hulle
verantwoordelikhede verontagsaam.
Om hierdie rede is dit noodsaaklik dat alle opvoeders deeglik vertroud moet wees met die
bepalings van die relevante wette en ander regeringskennisgewings, asook die praktiese
implikasies wat dit vir die klaskamersituasie inhou.
427

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Daar is met hierdie ondersoek bevind dat dit beslis nie voldoende is om opvoeders slegs met
’n eksemplaar van hierdie dokumente te voorsien sonder om die inhoud, implikasies en
praktiese toepassing daarvan aan hulle duidelik te maak nie. Buiten dat ’n groot aantal
deelnemers nie die moeite doen om hierdie dokumente te bestudeer nie, het dit vir ’n
beduidende persentasie van diegene wat dit wel doen, skynbaar nie veel waarde nie – hierdie
opvoeders slaag nie daarin om die nut en praktiese waarde daarvan op hulle eie te ontdek en
op hulle klaskamersituasies toe te pas nie.
Provinsiale onderwysdepartemente behoort nie bloot aan te neem dat opvoeders wel die
nodige funksionele kennis het van die relevante wette en verwante kennisgewings ten opsigte
van die toepassing van dissiplinêre maatreëls nie.
Volgens die bevindinge van hierdie studie is daar ongetwyfeld ’n behoefte aan
inligtingsessies en/of slypskole by die geselekteerde skole wat nie net op ’n teoretiese vlak
inligting oordra nie, maar die bepalings van bogenoemde dokumente op ’n praktiese en
funksionele wyse op die opvoeders se daaglikse klaskamersituasies van toepassing maak. Die
provinsiale onderwysdepartemente behoort dus sodanige geleenthede te reël waar hierdie
opvoeders nie net ingelig word oor die praktiese toepassing van sodanige wette en
kennisgewings nie, maar ook die geleentheid gebied word om vrae te stel aangaande
moontlike probleemsituasies wat in die klaskamer kan opduik, asook werklike
probleemgevalle wat hulle al teëgekom het.
Die opleiding wat in die verlede verskaf is, blyk onvoldoende te wees, aangesien skynbaar
nie al die opvoeders daaraan blootgestel is nie, en ook aangesien dit nie voldoende praktiese
waarde ingehou het vir diegene wat dit bygewoon het nie.
Opvoeders behoort na afloop van sodanige slypskole te voel dat hulle werklik bemagtig en
toegerus is om beter dissipline in hulle klaskamers te handhaaf en om leerders wat
dissiplinêre probleme veroorsaak, met groter selfvertroue te hanteer. Om hierdie rede moet
die persone wat sodanige inligtingsessies of slypskole aanbied, nie net kenners wees van die
regsaspekte met betrekking tot die handhawing van dissipline nie, maar ook vertroud wees
met die probleme wat opvoeders daagliks ondervind. Dit moet dus verkieslik persone wees
wat binne die afgelope paar jaar ook in soortgelyke probleemsituasies onderwys gegee het.
Opvoeders, en veral prinsipale, behoort sodanige geleenthede waar hulle teoretiese en
praktiese kennis omtrent hulle bevoegdhede in die klaskamer kan bekom, egter nie net aan
die Departement van Onderwys oor te laat nie, maar moet ook eie inisiatief neem om
inligtingsessies en/of slypskole in hierdie verband te reël. Te midde van die gebrek aan
funksionele kennis wat deur hierdie studie uitgewys is, kan die opvoeders en prinsipale van
die geselekteerde skole nie bekostig om volgens die status quo voort te gaan nie – die
uitbreiding van hulle kennis ten opsigte van die handhawing van dissipline vorm ’n uiters
belangrike deel van hulle professionele ontwikkeling.
4.2 Regmatige dissiplinêre maatreëls
428

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Regmatige dissiplinêre maatreëls wat in die literatuur aan die hand gedoen word, word in die
artikel “Dissipline in die klaskamer – Deel 1: Die bepalings van die Grondwet en Skolewet
ten opsigte van dissiplinêre maatreëls in die klaskamer” (Müller 2012) bespreek. Hierdie
maatreëls sal vervolgens kortliks genoem word. Dit is belangrik om te onthou dat dissiplinêre
maatreëls in verhouding tot die leerder se wangedrag moet wees en dat daar konsekwent ten
opsigte van oortredings opgetree moet word. Dissiplinêre maatreëls kan egter strenger word
met herhaalde oortredings. Dit moet dus gegradeer word om voorsiening te maak daarvoor,
met skorsing en uiteindelik uitsetting as laaste uitweg.
Voorbeelde van aanvaarbare dissiplinêre maatreëls sluit die volgende in:
• ’n Teregwysende blik, ’n mondelinge waarskuwing of ’n skriftelike teregwysing
deur ’n opvoeder of skoolhoof in die geval van geringe oortredings.
• Ekstra werk in een of meer vakke.
• Ekstra skoolwerk tydens pouses of ná skool wat tot die leerder se vordering in die
skool en die verbetering van die skoolomgewing sal bydra en onder toesig gedoen
word (detensie).
• Die uitvoer van take wat die persoon wat te na gekom is, sal help.
• Take wat die skoolomgewing sal verbeter, byvoorbeeld tuinwerk of
administratiewe take.
• Bekostigbare kompensasie waarop ooreengekom word.
• Die vervanging van beskadigde eiendom.
• Die wegneem van voorregte en/of skorsing uit sekere skoolaktiwiteite.
• Die beperking van klaskamervoorregte.
• Daaglikse verslae oor ’n leerder wat hom/haar in die klas wangedra aan die
skoolhoof of senior opvoeder.
• Beslaglegging op ’n verbode item, indien van toepassing.
• ’n Stelsel van verdienstelikheid waarvolgens leerders punte (nie akademiese punte
nie) verdien of verloor.
• ’n Gesprek met die leerder se ouers/voog om ’n oplossing vir die probleem te
probeer vind.
• Gemeenskapsdiens (indien die provinsiale onderwysdepartement toestemming
gegee het daarvoor).
Heelwat van hierdie dissiplinêre maatreëls, byvoorbeeld detensie, take wat die
skoolomgewing sal verbeter, gemeenskapsdiens, ’n puntestelsel en om die ouers of voogde
van die betrokke leerder skool toe te laat kom, stem ooreen met dié wat volgens die
deelnemers aan hierdie studie met ’n meerdere of mindere mate van sukses in die klaskamer
gebruik kan word.
Die basiese beginsel is dat alle vorme van dissiplinêre maatreëls moet strook met leerders se
regte. Dissiplinêre maatreëls wat nie ooreenkom met die vereistes, beginsels en doelwitte van
die Grondwet (RSA 1996a) en die Skolewet (RSA 1996b) nie, is verbode (Roos 2003:496).
429

5. Verdere navorsing
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Ek het in hierdie artikel op reaktiewe dissiplinêre maatreëls gefokus, maar ek is bewus van
die feit dat proaktiewe metodes van dissiplinehandhawing in ’n opvoedkundige opset uiters
belangrik is en eintlik verkies word (Oosthuizen, Wolhuter en Du Toit 2003). Hierdie artikel
is egter nie soseer daarop gerig om te bepaal watter dissiplinêre maatreëls opvoedkundig
“beter” is nie, maar eerder op watter maatreëls regtens toegelaat word. Die feit dat die
grondwetlike en regsperspektief op proaktiewe metodes van dissiplinehandhawing onder
meer vanweë die lengte van hierdie artikel nie hier bespreek is nie, bring wel ’n leemte mee.
Opvolgnavorsing oor hierdie onderwerp sal ’n waardevolle aanvulling tot hierdie studie wees.
Soos vroeër genoem is, poog hierdie studie nie om ’n veralgemeende beeld van skole in Suid-
Afrika te skep nie, maar slegs om die deelnemende opvoeders se situasies in die spesifieke
skole in die steekproef te beskryf. Ten einde ’n akkurate beeld van dissipline in Suid-
Afrikaanse skole te rekonstrueer, moet die bestaande navorsing aangevul word met studies
vanuit meer homogene navorsingsterreine. Hierdie stelling word deur Wolhuter en
Oosthuizen (2003:445) ondersteun.
Bibliografie
Anon. 2006. Al meer leerkragte wil lyfstraf toepas. 2006. Die Burger, 15 November, bl. 7.
—. 2007. Bring jeug-dissipline terug. Die Burger, 25 Januarie, bl. 15.
Beckman, J. en C.J. Russo. 1998. Negligence in schools in South Africa and the United
States: An exploratory analysis. Universiteit van Pretoria en Universiteit van Dayton, Ohio.
Bekink, B. en D. Brand. 2000. Constitutional protection of children. In Davel (red.) 2000.
Birnbaum, L. 2005. Connecting to inner guidance: Mindfulness, meditation and
transformation of professional self-concept in social work students. Critical Social Work,
6(2).http://www.uwindsor.ca/criticalsocialwork/connecting-to-inner-guidance-mindfulnessmeditation-and-transformation-of-professional-self-concept-
(1 Mei 2012 geraadpleeg).
Blaauw, D. 2006. Byna ’n derde van leerkragte lê lat in. Die Burger, 24 Januarie, bl. 7.
Bray, E. 2004. Constitutional values and human dignity: Its value in education. Perspectives
in Education, 22(3):37–47.
—. 2005. Codes of conduct in public schools: A legal perspective. South African Journal of
Education, 25(3):133–8.
Brendtro, L., M. Brokenleg en S. van Bockern. 2002. Reclaiming youth at risk: Our hope for
the future. Bloomington, Indiana: Solution Tree.
430

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Brendtro, L. en L. du Toit. 2005. Response ability pathways: Restoring bonds of respect.
Kaapstad: PreText.
Carstens, S. 2007. Ons kinders geskool in geweld. Taalgenoot, Februarie, ble. 18–20.
Coetzee, S.A., E.J. van Niekerk en J.L. Wydeman. 2011. An educator’s guide to effective
classroom management. Pretoria: Van Schaik.
Currie, I. en J. de Waal. 2006. The Bill of Rights handbook. 5de uitgawe. Wetton: Juta.
Davel, C.J. (red.). 2000. Introduction to child law in South Africa. Lansdowne: Juta.
Deacon, J. 2004. Regsverteenwoordiging tydens dissiplinêre optredes en arbitrasies – ’n kort
oorsig oor die huidige regsposisie. Tydskrif vir Regswetenskap, 29(2):109–22.
De Klerk, J. en J. Rens. 2003. The role of values in school discipline. Koers, 68(4):353–71.
DvO (Departement van Onderwys). 2002. Hersiene Nasionale Kurrikulumverklaring Graad
R-9 (Skole): Oorsig.
http://www.education.gov.za/LinkClick.aspx?fileticket=nJOSYhP5h4U=entabid=266enmid=
721 (20 Junie 2011 geraadpleeg).
De Vos, A.S., H. Strydom, C.B. Fouche en C.S.L. Delport (reds.). 2007. Research at grass
roots for the social sciences and human service professions. 3de uitgawe. Pretoria: Van
Schaik.
De Wet, C. 2003(a). Eastern Cape educators’ perceptions of the causes and the scope of
school violence. Acta Criminologica, 16(3):89–106.
—. 2003(b). Skoolveiligheid en misdaadbekamping: Die siening van ’n groep Vrystaatse
leerders en opvoeders. South African Journal of Education, 23(2):85–93.
—. 2004. The extent and causes of learner vandalism at schools. South African Journal of
Education, 24(3):206–11.
—. 2005. Strategies for preventing learner vandalism. Acta Academica, 37(1):146–73.
Discipline in SA schools. 2010. Aloe Learning Centre.
http://www.bizcommunity.com/Event/196/98/21539.html (1 Mei 2012 geraadpleeg).
Dissipline en akademie. 2009. http://dissipline-skole.blogspot.com (1 Mei 2012 geraadpleeg).
Dissipline in skole ruk hand uit. 2010.
http://dissiplineinskolerukhanduit.blogspot.com/2010/08/dissipline-in-skole-ruk-handuit.html
(1 Mei 2012 geraadpleeg).
431

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Du Preez, P. en C. Roux. 2010. Human rights values or cultural values? Pursuing values to
maintain positive discipline in multicultural schools. South African Journal of Education,
30(1):13–26.
ELRC (Education Labour Relations Council, Republic of South Africa). 2003. Policy
handbook for educators. Pretoria: Universal Print Group.
Els, R. 2009. Wangedrag is onderwysers se skuld, sê skoolhoof. Die Burger, 24 November.
http://www.dieburger.com/Suid-Afrika/Nuus/Wangedrag-is-onderwysers-se-skuld-seskoolhoof-20091124
(1 Mei 2012 geraadpleeg).
Harms, I. en C. Pillay. 2006. Fundamentele regte: Enigste studiegids vir FUR201-F.
Departement Staats-, Internasionale en Inheemse Reg. Pretoria: Unisa.
Henning, E. 2005. Finding your way in qualitative research. Pretoria: Van Schaik.
Jackson, L. en S. Rothmann. 2006. Occupational stress, organisational commitment, and illhealth
of educators in the North West Province. South African Journal of Education,
26(1):75–95.
Joubert, R., E. de Waal en J.P. Rossouw. 2004. Discipline: Impact on access to equal
educational opportunities. Perspectives in Education, 22(3):77–87.
Key, J.P. 1997. Research design in occupational education.
http://www.okstate.edu/ag/agedcm4h/academic/aged5980a/5980/newpage21.htm (1 Mei
2012 geraadpleeg).
Khuluse, N.L. 2009. The effect of discipline on academic achievement in secondary school.
Ongepubliseerde MEd-verhandeling. Universiteit van Zoeloeland.
Knoetze, D. 2004. Opvoeding, gewete en dissipline – ’n Bybelse perspektief. Die Unie:
Kwartaalblad van die Suid-Afrikaanse Onderwysunie (Kaapland),101(1):1–4.
Kruger, D.J., A.S. de Vos, C.B. Fouché en L. Venter. 2005. Quantitative data analysis and
interpretation. In De Vos, Strydom, Fouché en Delport (reds.) 2007.
Landsberg, E.D. en N. Nel (reds.). 2005. Addressing barriers to learning: A South African
perspective. Pretoria: Van Schaik.
LeadSA. s.j. Handves van verantwoordelikhede – ’n oproep tot aksie.
http://www.pod945.co.za/podcast/other/BOR/files/Handves van Verantwoordelikhede.pdf (1
Mei 2012 geraadpleeg).
Maphosa, C. en A. Shumba. 2010. Educators’ disciplinary capabilities after the banning of
corporal punishment in South African schools. South African Journal of Education,
30(3):387–99.
432

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Marais, P. en C. Meier. 2010. Disruptive behaviour in the foundation phase of schooling.
South African Journal of Education, 30:41–57.
Maré, T.J. 2008. ’n Kritiese analise van die begrip “Administratiewe Geregtigheid” in die
Grondwet, met besondere verwysing na die konkretisering daarvan in die Wet op die
Bevordering van Administratiewe Geregtigheid, 3 van 2000. Ongepubliseerde PhDproefskrif,
Universiteit van die Vrystaat.
Maree, J.G. en L. Cherian. 2004. Hitting the headlines – the veil on corporal punishment in
South Africa lifted. Acta Criminologica, 17(3):72–85.
Maree, K. 2007. First steps in research. Pretoria: Van Schaik.
Matseke, J.B. 2008. Discipline in a secondary school at Winterveldt, North West Province.
Ongepubliseerde MEd-verhandeling, Tshwane Universiteit van Tegnologie.
McMillan, J.H. en S. Schumacher. 2006. Research in education: Evidence-based inquiry. 6de
uitgawe. Boston: Pearson Education Inc.
Mentz, P.J., C.C. Wolhuter en S.C. Steyn. 2003. ’n Perspektief op die voorkoms van
dissiplineprobleme in Afrikaanse skole. Koers, 68(4):391–412.
Merton, M. 2006(a). Leerders “moet geweld self voorkom”. Die Burger, 13 Mei, bl. 4.
—. 2006(b). Pandor skop vas oor skoleplan. Die Burger, 24 Oktober, bl. 2.
Mestry, R. en J. Khumalo. 2012. Governing bodies and learner discipline: Managing rural
schools in South Africa through a code of conduct. South African Journal of Education,
32(1):97–110.
Mokhele, P.R. 2006. The teacher-learner relationship in the management of discipline in
public high schools. Africa Education Review, 3(1/2):148–59.
Moswela, B. 2008. Knowledge of educational law: An imperative to the teacher’s practice.
International Journal of Lifelong Education, 27(1):93–105.
Mouton, J. 1996. Understanding social research. Pretoria: Van Schaik.
Naldi, G.J. (red.). 2000. Documents of the Organization of African Unity. Londen: Mansell.
Neethling, J., J.M. Potgieter en P.J. Visser. 2006. Deliktereg. 5de uitgawe. Durban:
LexisNexis Butterworths.
Nicholas, C. 2005. Skool mág leerder afskeid belet – hof. Die Burger, 27 September, bl. 10.
OAU (Organization of African Unity). 2000. African Charter on the Rights and Welfare of
the Child (African Children’s Charter) 1990. In Naldi (red.) 2000.
433

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Olivier, M.A.J. en D.J.L. Venter. 2003. The extent and causes of stress in teachers in the
George region. South African Journal of Education, 23(3):186–92.
Oosthuizen, I.J., J.P. Rossouw en A. de Wet. 2004. Inleiding tot die onderwysreg. Pretoria:
Van Schaik.
Oosthuizen, I.J., J.M. Roux en J.L. van der Walt. 2003. A classical approach to the
restoration of discipline in South African schools. Koers, 68(4):373–90.
Oosthuizen, I.J., C.C. Wolhuter en P. du Toit. 2003. Voorkomende of bestraffende maatreëls
in Suid-Afrikaanse skole: watter benadering moet voorkeur geniet? Koers, 68(4):457–79.
Park, T. 2006. Teaching as a career choice: attractors and deterrents identified by grade 11
learners. South African Journal of Education, 26(1):143–56.
Pienaar, G. 2003. A different approach to classroom discipline problems. Educare,
32(1/2):261–74.
Potgieter, J. 2004. Delictual negligence of educators in schools: The confusing influence of
the in loco parentis doctrine. Perspectives in Education, 22(3):153–6.
Prinsloo, E. 2005. Addressing challenging behaviour in the classroom. In Landsberg en Nel
(reds.) 2005.
Rademeyer, A. 2006. Lyfstraf se dae vir goed getel, glo kenners. Die Burger, 30 Oktober, bl.
5.
—. 1996b. Suid-Afrikaanse Skolewet 84 van 1996. Pretoria: Staatsdrukker.
—. 1998a. Guidelines for the consideration of governing bodies in adopting a code of
conduct for learners. Kennisgewing 776 van 1998 op 15 Mei. Pretoria: Staatsdrukker.
—. 1998b. Wet op die Indiensneming van Opvoeders 76 van 1998. Pretoria: Staatsdrukker.
—. 2000a. Alternatives to corporal punishment.
http://www.westerncape.gov.za/Text/2003/alternatives_corporal_punishment.pdf (1 Mei
2012 geraadpleeg).
—. 2000b. South African Council for Educators Act 31 of 2000.
http://www.info.gov.za/view/DownloadFileAction?id=68198 (1 Mei 2012 geraadpleeg).
—. 2002. Regulasies om inisiëringspraktyke in skole te verbied. Staatskoerant: 24165(450),
13 Desember.
—. 2005. Handleiding vir implementering van die Wysigingswet op Onderwyswette 24 van
2005. Pretoria: Staatsdrukker.
434

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
—. 2007. Wysigingswet op Onderwyswette 31 van 2007. Pretoria: Staatsdrukker.
Roos, R. 2003. Legal requirements for school rules and disciplinary sanctions. Koers,
68(4):481–98.
Rossouw, J.P. 2003. Learner discipline in South African public schools – a qualitative study.
Koers, 68(4):413–35.
Rule, P. en V. John. 2011. Your guide to case study research. Pretoria: Van Schaik.
SAOU (Suid-Afrikaanse Onderwysunie). 2006a. Posvlak 1-seminaar: Die Regte van die
Opvoeder. Aangebied deur J.G. Prinsloo. 26–7 Mei, George. Wes-Kaap: SAOU.
—. 2006b. Seminaar: Hantering van leerders met gedragsprobleme. Aangebied deur J. du
Toit Stegmann. 23 Maart, Goudini Spa. Wes-Kaap: SAOU.
—. 2006c. Seminaar. Aangebied deur Worcester Gimnasium. Wes-Kaap: SAOU.
—. 2006d. Seminaar. Aangebied deur Worcester Primêr. Wes-Kaap: SAOU.
SARO (Suid-Afrikaanse Raad vir Opvoeders). 2006. The Code of Professional Ethics.
http://www.sace.org.za/article.php?parent=7enarticle_id=4 (1 Mei 2012 geraadpleeg).
Schulze, S. en T. Steyn. 2007. Stressors in the professional lives of South African secondary
school educators. South African Journal of Education, 27(4):691–707.
Shaba, S.M. 2003. Effective education management series, module 4: South African law in
education. Sandown: Heinemann.
Singh, P., S.M. Mbokodi en V.T. Msila. 2004. Black parental involvement in education.
South African Journal of Education, 24(4):301–7.
Smit, A.G. en L. Liebenberg. 2003. Understanding the dynamics of parent involvement in
schooling within the poverty context. South African Journal of Education, 23(1):1–5.
Smit, M.E. 2010. The role of school discipline in combating violence in schools in the East
London region. Ongepubliseerde MEd-verhandeling, Universiteit van Fort Hare.
Smit, P. 2008. Disciplinary enquiries in terms of schedule 8 of the Labour Relations Act 66
of 1995. Ongepubliseerde doktorale proefskrif, Universiteit van Pretoria.
South African Human Rights Commission. 1998. My rights, your rights. Pretoria:
Staatsdrukker.
South Africa: Learners commit to promote Bill of Responsibilities. 2011. BuaNews
(Tshwane), 25 Maart. file:///C:/Users/User/Desktop/Finaal van Coetzee/allAfrica_com South
Africa Learners Commit to Promote Bill of Responsibilities.htm (1 Mei 2012 geraadpleeg).
435

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Steyn, S.C., C.C. Wolhuter, I.J. Oosthuizen en J.L. van der Walt. 2003. ’n Internasionale
perspektief op leerderdissipline in skole. South African Journal of Education, 23(3):225–32.
Streng kinders, gehoorsame ouers. 2009. Die Burger, 15 April.
http://afrikaansetaalraad.co.za/?p=782 (1 Mei 2012 geraadpleeg).
Van der Bank, A. 2000. Codes of conduct for learners. In Davel (red.) 2000.
Van der Walt, J.L. 2003. ’n Beginselgrondslag vir gesag, vryheid, orde en dissipline in die
onderwysopset van die vroeg-21ste eeu. Koers, 68(4):331–52.
Van Wyk, N. 2001. Perceptions and practices of discipline in urban black schools in South
Africa. South African Journal of Education, 21(3):195–201.
VN (Verenigde Nasies). 1948. The Universal Declaration of Human Rights.
http://www.un.org/en/documents/udhr/index.shtml (1 Mei 2012 geraadpleeg).
Vogel, D., J. Seaberry en K.M. Kelley. 2003. Handling school conflict: Training learners for
effective peer intervention. Acta Criminologica, 16(1):27–39.
WKOD (Wes-Kaap Onderwysdepartement). 2007. Leerderdissipline en skoolbestuur: ’n
Praktiese handleiding om leerdergedrag te verstaan en te bestuur binne die skoolkonteks.
http://wced.school.za/documents/LearnerDiscipline/Leerder_Dissipline_en_Skoolbestuur.pdf
(1 Mei 2012 geraadpleeg).
Wohl, A. 2005. The extent and limitations of teachers’ rights. Human Rights: Journal of the
Section of Individual Rights and Responsibilities, 32(4):22–4.
https://login.ez.sun.ac.za/login?url=http://web.ebscohost.com/ehost/detail?vid=3enhid=7ensi
d=fbf0ce92-7339-41a7-ac8d-83e4f1911e4e@sessionmgr9 (1 Mei 2012 geraadpleeg).
Wolhuter, C.C. en I.J. Oosthuizen. 2003. ’n Leerderperspektief op dissipline: ’n Kwalitatiewe
ontleding. Koers, 68(4):437–56.
Zulu, B.M., G. Urbani, A. van der Merwe en J.L. van der Walt. 2004. Violence as an
impediment to a culture of teaching and learning in some South African schools. South
African Journal of Education, 24(2):170–5.
436

Bylae A
VRAELYS
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Moet asseblief nie u naam op die vorm verstrek nie, aangesien die inligting wat u
verskaf, slegs vir navorsingsdoeleindes benodig word.
Dit is uiters belangrik dat u elke vraag baie eerlik moet beantwoord. Daar is geen regte
of verkeerde antwoorde nie – moet dus asseblief nie antwoorde gee wat u dink “goeie”
antwoorde is nie, of wat u dink die navorser graag wil hoor nie. Die navorser wil juis
weet hoe u die situasie ervaar. Alle inligting sal vertroulik hanteer word.
A. PERSOONLIKE INLIGTING
Voltooi asseblief die volgende deur slegs ’n kruisie (X) in die toepaslike blokkie te maak.
1. Geslag van deelnemer:
Manlik
Vroulik
2. Ouderdom van deelnemer:
3. Jare ondervinding in die onderwys, met ander woorde in staatskole:
B. DIE BEVOEGDHEDE EN VERANTWOORDELIKHEDE VAN DIE
OPVOEDER
Gebruik die onderstaande sleutel om die volgende vrae te beantwoord. Maak slegs ’n
kruisie (X) in die toepaslike blokkie.
1: Stem glad nie saam nie / 2: Stem in ’n geringe mate saam / 3: Stem in ’n groot
mate saam / 4: Stem volkome saam
1. Ek as opvoeder het die bevoegdheid om ’n leerder wat 10 minute laat is vir ’n
lesperiode, toegang tot die klaskamer te belet.
437

1 2 3 4
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
2. Indien ’n leerder nie wil leer nie, en in die proses inbreuk maak op ander leerders se reg
om te leer, mag so ’n leerder uit die klaskamer gestuur word.
1 2 3 4
3. Ek het die bevoegdheid om te eis dat ek nie verhinder mag word in die uitvoering van
my kontraktuele verpligtinge nie, ook wat die handhawing van dissipline betref.
1 2 3 4
4. Ek as opvoeder het die verantwoordelikheid om dissipline in my klaskamer te
handhaaf.
1 2 3 4
5. (a) Het u al die Suid-Afrikaanse Skolewet (1996) en/of die Guidelines for the
consideration of governing bodies in adopting a code of conduct for learners geraadpleeg om
meer oor opvoeders se bevoegdhede in die klaskamer uit te vind?
Ja Nee
(b) Indien ja, het hierdie kennis u op enige manier gehelp om dissiplinêre maatreëls
meer effektief toe te pas?
Ja Nee
6. (a) Het enigiemand al die implikasies wat die Suid-Afrikaanse Skolewet en die
Handves van Menseregte vir die opvoeder inhou, aan die personeel in u skool verduidelik,
spesifiek met betrekking tot regmatige dissiplinêre maatreëls in die klaskamer en die
bevoegdhede wat elke opvoeder in hierdie verband het?
Ja Nee
(b) Indien ja, het dit u gehelp om dissiplinêre maatreëls meer effektief toe te pas?
Ja Nee
438

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
C. DIE REGTE EN VERANTWOORDELIKHEDE VAN DIE LEERDERS
1: Stem glad nie saam nie / 2: Stem in ’n geringe mate saam / 3: Stem in ’n groot
mate saam / 4: Stem volkome saam
7. Leerders het die verantwoordelikheid om redelike werkopdragte in die klaskamer uit te
voer.
1 2 3 4
8. Leerders het die verantwoordelikheid om die opvoeder toe te laat om vir die volle duur
van elke periode klas te gee, sonder steurnis, onderbrekings of ontwrigtings.
1 2 3 4
9. Leerders het die verantwoordelikheid om stil te bly terwyl die opvoeder werk
verduidelik.
1 2 3 4
10. Leerders het die verantwoordelikheid om hulle aan die gesag en gedragskode van die
skool te onderwerp.
1 2 3 4
11. Leerders het nie die reg om aan opvoeders te sê wat hulle wil nie – leerders se vryheid
van spraak word beperk.
1 2 3 4
12. Volgens die Grondwet is alle regte van leerders nie absoluut nie, met ander woorde
sekere regte mag om bepaalde redes en op spesifieke maniere beperk word.
1 2 3 4
13. Indien ek ’n leerder op ’n bepaalde manier sou straf en daardie leerder my dan sou gaan
aankla op grond daarvan dat ek sy/haar regte op een of ander manier geskend het, sou ek my
onkunde oor die saak (byvoorbeeld oor die leerder se regte in die geval van wangedrag en
straf) as verweer in die hof kon aanvoer om my saak sodoende te bevorder.
439

1 2 3 4
D. DISSIPLINE IN DIE KLASKAMER
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
14. (a) Is lyfstraf na u mening ’n oplossing vir leerderwangedrag in u klaskamer?
Ja Nee
(b) Waarom sê u so?
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
(c) Is dit soms vir u nodig om lyfstraf toe te dien om sodoende leerderwangedrag te beperk
of stop te sit?
Ja Nee
15. Is dit soms vir u nodig om ’n leerder te klap om sodoende leerderwangedrag te beperk
of stop te sit? Indien ja, waarom vind u dit nodig?
Ja Nee
.................................................................................................................
.................................................................................................................
16. Watter dissiplinêre maatreëls (straf) ondervind u is die doeltreffendste, of watter straf
werk vir u die beste om dissipline in die klaskamer te verbeter? Onderstreep wat van
toepassing is:
detensie (na skool sit) met ekstra skoolwerk / stuur leerder uit die klaskamer / puntestelsel
waar leerders strafpunte kry / laat staan leerder vir die duur van die pouse voor
personeelkamer / ander:
.................................................................................................................
.................................................................................................................
.................................................................................................................
17. Watter dissiplinêre maatreëls (straf) is volgens u glad nie doeltreffend nie? Onderstreep
wat van toepassing is:
detensie (na skool sit) met ekstra skoolwerk / stuur leerder uit die klaskamer / puntestelsel
waar leerders strafpunte kry / laat staan leerder die hele pouse voor personeelkamer / ander:
.................................................................................................................
.................................................................................................................
.................................................................................................................
440

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
18. Wat is die grootste probleme wat u daagliks ervaar ten opsigte van die handhawing van
dissipline in u klaskamer?
.................................................................................................................
.................................................................................................................
.................................................................................................................
.................................................................................................................
Bylae B
Onderhoudskedule
Die volgende basiese vrae is tydens elke onderhoud aan die betrokke deelnemer gestel:
1. Watter dissiplinêre maatreëls mag u volgens wet toepas om dissipline in u klaskamer
te handhaaf?
2. Wat doen u as ’n leerder u klas in so ’n mate ontwrig dat u nie met die les kan
voortgaan nie? Watter dissiplinêre maatreëls pas u dus in u klaskamer toe, en pas u
ook soms enige maatreëls toe wat nie volgens wet toelaatbaar is nie?
3. Watter dissiplinêre maatreëls is volgens u suksesvol? Waarom is sommige maatreëls
volgens u nie so suksesvol nie?
4. ind u soms dat leerders in so ’n mate op hulle regte aandring dat dit vir u moeilik is
om dissipline in u klaskamer te handhaaf?
5. Het die blote feit dat leerders ook regte het, ’n invloed op u toepassing van
dissiplinêre maatreëls – hou u dit dus in gedagte? Indien wel, veroorsaak dit soms dat
u versigtig is om dissiplinêre maatreëls toe te pas omdat u bang is dat u inbreuk sal
maak op hulle regte en daaroor vervolg sal word?
6. Wat is volgens u die belangrikste redes waarom dissipline in u klaskamer (en/of in u
kollegas s’n) ’n probleem is?
Eindnotas
1 Artikel geskryf na aanleiding van ’n navorsingstudie gedoen ter voltooiing van die graad
MEd in Onderwysbestuur aan die Universiteit van Suid-Afrika (2011).
2 Hierna slegs “die Skolewet” genoem.
3 Hierna slegs “die Grondwet” genoem.
441

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die skrywer en nuwe publikasiekontekste:
Interaktiwiteit en wisselwerking in
aanlyngemeenskappe – Fanie Viljoen se Pynstiller as
gevallestudie
Opsomming
Franci Greyling
Franci Greyling: Skool vir Tale, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)
Die deelnemende kultuur in die Web 2.0-konteks wat interaktiwiteit en wisselwerking tussen
veelvuldige lesers moontlik maak, skep ’n eiesoortige dinamiek en nuwe storievertel- en
publikasiemoontlikhede. Narratiewe genres wat in hierdie konteks ontstaan, word
betekenisvol deur die deelnemende eienskappe van die omringende diskoerskonteks gevorm.
Fanie Viljoen se grafiese verhaal Pynstiller/Painkiller, met die tema van selfskending onder
tieners, is in twee weergawes op twee verskillende platforms en netwerkkontekste
gepubliseer, naamlik as deel van ’n Facebook-groep en as selfoonverhaal op Yoza Cellphone
Stories. Hierdie artikel beskryf die publikasiekontekste, interaktiwiteit en wisselwerking ten
opsigte van die Pynstiller-weergawes aan die hand van Ruth Page (2010) se teorie van
narratiewe wisselwerking waarin gebruiker-teks-wisselwerking (leser-teks) sowel as die
diskoerskonteks van die gebruiker-gebruiker-wisselwerking (leser-leser) in ag geneem word.
Dit blyk dat die interaktiwiteit en wisselwerking in die onderskeie diskoersnetwerke unieke
kenmerke toon, ongeag dat dieselfde primêre narratief ter sprake is. Die gevolgtrekking is dat
die skrywer van die kernnarratief ’n belangrike en selfs bepalende rol in die ontwikkelende
narratief kan speel.
Trefwoorde: Web 2.0; interaktiwiteit; wisselwerking; aanlyngemeenskappe; Yoza Cellphone
Stories; m-romans; Facebook; Pynstiller; Painkiller; Fanie Viljoen; selfbesering;
selfskending
Abstract
The author and new publication contexts: Interactivity and interaction among online
communities – Fanie Viljoen’s Pynstiller/Painkiller as a case study
The Web 2.0 context, where interactivity and cooperation between multiple readers are
possible, creates unique dynamics and narrative forms. For the author the participatory
environment offers new narrative and publication possibilities. The need arises for a better
understanding of this changing environment, the online interaction and the developing
creative forms. Globally there are big differences in terms of available technology, internet
442

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
access and user patterns, and therefore it is also necessary to investigate and describe the
narrative practices in local contexts.
This article discusses two versions of South African author Fanie Viljoen’s graphic novel
Pynstiller/Painkiller, which were published on two different platforms and network contexts.
Pynstiller (Painkiller) had its origins in a creative and research project with artists’ books and
practice-based research as its focus. In the project Transgressions and boundaries of the page
Viljoen adapted his own short story with the theme of self-mutilation among teenagers to a
graphic novel. Simultaneously with the remediation of the story Viljoen also established a
Facebook group, placed the completed pages on it and started a conversation about the
topical theme of self-mutilation. The novel later became available as a cell phone novel (in
English and Afrikaans) on Yoza Cellphone Stories, with the graphics adapted to the
dimensions of a standard cell phone screen. Yoza cellphone stories can be read on the Yoza
mobisite, among others, which also makes provision for readers’ comments. The reader
responses and interactions that were observed in the different network contexts offer an
opportunity to use this work as a case study to examine the dynamics between the author,
text, context and reader in online communities in Web 2.0 contexts. Ruth Page’s (2010)
theory of narrative interaction as explained in her article "Interactivity and interaction: Text
and talk in online communities" serves as the theoretical framework for the investigation.
The article is organised in the following sections: (1) contextualisation in terms of the
participatory culture in Web 2.0 contexts and Page’s theory of narrative interaction; (2) the
text and publication contexts of Fanie Viljoen’s Pynstiller/Painkiller; (3) discussion of Page’s
theory with application to the interaction and interactivity in the Web 2.0 publication contexts
of Pynstiller/Painkiller; (4) discussion of observed patterns and conversations in the
Facebook Pynstiller group and Yoza Cellphone Stories; (5) conclusion and theory refinement.
Page (2010) argues that the narrative genres that originate in the Web 2.0 context are
significantly shaped by the participatory features of the surrounding discourse context. The
discursive capacity of Web 2.0 software creates a two-way online environment where
storytelling participants are connected with one another and the strings of narrative and
comments become interwoven. This environment creates a context similar to that of everyday
conversation. The hybrid spoken-written quality of the discourse may be associated with
Walter Ong’s (1982) concept of secondary orality. Page argues that the analysis of narratives
that originate in this context should take into consideration the hybrid nature and the dynamic
interaction of the specific narratives. Existing narrative concepts of interactivity with regard
to digital narratives focus primarily on the reader-text interaction. The need therefore arises to
extend these concepts so that the additional interactions that take place between multiple
users when stories are told in online communities are also taken into consideration. Page
therefore proposes a methodological integration between literary-theoretical and discourseanalytic
traditions that can increase our understanding of narrative interactivity and
interaction in the richly varied world of digital narratives. In her framework for narrative
interaction Page makes provision for user-text interaction (reader-text) as well as the
discourse contexts of user-user interaction (reader-reader).
The publication contexts, observed discourse, activity and interactivity of
Pynstiller/Painkiller are discussed in terms of this framework. Particular attention is given to
the role of the author in the development of the conversational narrative – among other things
personal interviews with the author, Fanie Viljoen, were used in this regard. In terms of the
user-text interaction, Page (following Ryan) distinguishes between exploratory and
ontological interaction. In the case of Pynstiller/Painkiller the text itself is the work of Fanie
443

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Viljoen and the narrative was published as a finished story. The reader cannot influence or
change the content of the events, and this implies an investigative interaction in terms of the
text itself. With regard to user-user interaction, Page (2010:115) identifies three contextual
factors that affect reader-reader interaction, namely the mechanisms of interaction (feedback
mechanisms), the type of audience involved in the conversation (network characteristics) and
the qualities of the narrative being commented upon (narrative characteristics). The
combination of user-text interaction and the contextual factors affecting user-user interaction
can be combined in open-ended configuration. Page’s framework was both usable and
applicable for describing and interpreting the Pynstiller/Painkiller contexts. It appears that
the respective discourses in the two online contexts differ considerably. These differences
relate to the feedback mechanisms, network and narrative characteristics and the interaction
between them. In addition to this, research by Deumert (2010), Walton (2009) and Vosloo
(2010) provided indispensable background on Yoza Cellphone Stories. This emphasised the
importance of taking the local context and user patterns in consideration.
The interaction and interactivity that took place on Yoza and on Facebook over a certain
period of time were then investigated. For this purpose the comments made in the relevant
network contexts were analysed and characteristic patterns and discourses were identified.
The use of SMS language, for example, is very apparent on the Yoza mobisite, and is a clear
example of spoken-written communication and informal conversation conventions in online
communities. Research by Page (2010), Deumert (2010), Walton (2009) and Vosloo (2010)
contributed towards understanding the specific discourse contexts. Furthermore, the special
attention to the role of the author revealed certain effects of author involvement in the
developing narrative. The interactivity and interaction in the respective discourse networks
show unique features – despite the fact that the same primary narrative is in question and
similar feedback mechanisms are available. The discourse on Yoza was mostly about the
format and theme of the experimental m-novel, namely the cell phone version of the graphic
novel Pynstiller/Painkiller. Reader comments on the mobisite indicate that users see
themselves as a network in which various persons and functionaries have a part and where
everyone may express an opinion. In this case the author, Fanie Viljoen, was not part of the
interaction in the network himself. The readers’ comments could, however, have a direct and
indirect effect on the author’s future work and on the format and genre of m-novels on the
particular platform. In the case of the Pynstiller/Painkiller group on Facebook, the author
initiated the group and played an important role as facilitator. On this platform a conversation
was started about the theme itself, and participants in the conversation made a variety of
contributions, including creative work. The group became a space for therapeutic selfexpression
and online support.
The text and contexts that were discussed offered a view of the publication, reception and
online interaction in the South African context. The two publication contexts of
Pynstiller/Painkiller showed that the author can play an important and even a decisive role in
terms of interactivity and interaction concerning the core narrative in online communities.
Through creative decisions and performance, the author largely determines the possibilities,
nature and extent of reader-text interaction. Moreover, in certain social network contexts –
for example, where m-novels are intended for a young audience – certain moderating
functions are performed that affect the developing conversation narrative to a lesser or greater
extent. Page’s framework of narrative interaction can consequently be refined through clear
consideration of the role of the author and the moderator.
444

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Keywords: Web 2.0; interactivity; interaction; online communities; Yoza Cellphone Stories;
m-novels; Facebook; Pynstiller; Painkiller; Fanie Viljoen; self-harm; self-mutilation
1. Inleiding
I
Op 24 Junie 2009 skep Fanie Viljoen 1 ’n Facebook-groep, Pynstiller, en publiseer die eerste
bladsye van die grafiese weergawe van sy kortverhaal “Pynstiller” – ’n tienerverhaal met die
tema van selfskending. 2 Hy nooi bestaande vriende en aanhangers op ander Facebookprofiele
uit om by die groep aan te sluit. 3 Sy verwelkomingsinskrywing word op die muur geplaas: 4
Fanie Viljoen: Welkom by pynstiller – as jy jouself sny, of dit in die verlede gedoen
het, kan jy hier daarvan vertel. Hoekom doen tieners (en ouer mense) dit? Hoekom
hou jy op? Hoe hou jy op? (24 Junie 2009 om 08:50 nm.)
Die eerste reaksie verskyn binne ’n oogwink:
Charnè Botha: Cool ... Ek wil die boek he ... (24 Junie 2009 om 08:50 nm.)
Drie minute later verskyn Charnè Botha se tweede inskrywing:
Charnè Botha: Ek sny myself ... Doen dit om te probeer vergeet van dinge wat gebeur
het of van iemand wat hulle seer gemaak het en dalk nogsteeds wil ... Ek het probeer
ophou maar kry dit nie reg nie ... Gaan goed vir ’n ruk maar as jy jouself weer kry sny
jy dieper en al hoe meer om meer bloed tesien en goed te voel dan daarna!!! I guess
it's our escape from everything ...
(24 Junie 2009 om 08:53 nm.)
Enkele minute later verskyn twee opeenvolgende boodskappe wat via ’n selfoon gestuur is:
Riëtte Benson: Ek sny myself ... Dis asof die seer saam met die bloed uit my sisteem
vloei. Vir die oomblik wat dit bloei voel ek vry van die seer in my lewe. Die letsels
herinner my aan die seer wat ek al gevoel het, maar ek herinner myself dat dit nou
beter is! (24 Junie 2009 om 09:14 nm. deur sellulêr)
Riëtte Benson: ... en o ja – dis nie so maklik om op te hou nie. Dis soos ’n "pil" teen
die pyn ... Partykeer het jy ’n groter dosis nodig want die seer is baie seer ... (24 Junie
2009 om 09:22 nm. deur sellulêr)
36 minute later reageer Charnè Botha:
II
Charnè Botha: Stem saam met Riette ... Dammit voel presies so ... (24 Junie 2009 om
09:58 nm.)
445

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
In November 2010 word Pynstiller en ’n Engelse weergawe Painkiller as selfoonstories (die
sogenaamde m-novels) op Yoza Cellphone Stories (http://www.yoza.mobi) geplaas.
Die eerste vier reaksies op die eerste bladsy van die Engelse teks lees:
III
24 Nov. 2010 1. Cherrý(x)Lipz says: I am 0n suspence. . .h3ctic stf 5
30 Nov. 2010 2. Yonie.com says: Hw d u get 2 read ths..cz it sounds quite interesting
1 Dec. 2010 3. (c)Mis+sexy+by+nature(c) says: Ths was quite an amazin story, very
touchn i lvd it although it endz confuzn>in tearz< its touchn.:'(
1 Dec. 2010 4. Lady(H)t33 says: Da Stori S.U.C.K.S!
Die Web 2.0-kontekste waar interaktiwiteit en samewerking tussen veelvuldige lesers
moontlik is, skep nuwe kontekste, eiesoortige dinamiek en nuwe storievertelmoontlikhede
(Harper 2011:204). Gepaardgaande hiermee ontstaan die behoefte om hierdie veranderende
omgewing, die prosesgesentreerde aard van storievertelling en aanlynwisselwerking, asook
die ontwikkelende kreatiewe vorme te verstaan (Thomas 2011:217; Page en Thomas
2011:13).
Narratiewe genres wat in die Web 2.0-konteks ontstaan, is baie gevarieerd, maar word
volgens Page (2010:208) almal betekenisvol deur die deelnemende eienskappe van die
omringende diskoerskonteks gevorm. Hierdie deelnemende konteks impliseer dat
wisselwerking en interaktiwiteit inherent aanwesig is. Bestaande narratiewe konsepte van
interaktiwiteit met betrekking tot digitale narratiewe fokus primêr op die leser-tekswisselwerking,
byvoorbeeld met verwysing na ontwerpbeginsels van hiperteks of die wyses
waarop gebruikers digitale materiaal navigeer. Gevolglik ontstaan die behoefte om hierdie
konsepte uit te brei, sodat die addisionele wisselwerkings wat tussen veelvuldige gebruikers
plaasvind wanneer stories in aanlyngemeenskappe vertel word, ook in ag geneem word (Page
2010:208). 6 Gesien in die lig van die eksponensiële groei van die internet, die dinamiese
omgewing, die snelle evolusie van sosiale media, die magdom moontlikhede en permutasies
van media en toepassings, die kortstondige bestaan van webinhoud en -skakels, en die
vervlietende aard van elektroniese kommunikasie, is hierdie ’n besonder uitdagende en
komplekse aangeleentheid (Alexander 2011:48; Greyling 2011; Page en Thomas 2011:3;
Miller 2008:4). Die ontwikkeling van nuwe narratiewe vorme vind so snel soos tegnologiese
vernuwing plaas (Miller 2008:4), en vinniger as wat dit deur navorsers gedokumenteer kan
word (Page en Thomas 2011:3). Hierbenewens is daar wêreldwyd groot verskille ten opsigte
van beskikbare tegnologie, internettoegang en gebruikerspatrone, en bestaan komplekse
verhoudings tussen plaaslike en globale toepassings en gebruike (Walton 2009:2). Navorsers
op die terrein beklemtoon dan ook dikwels dat die besprekings van tekste beskou moet word
as ’n historiese blik of kiekie (snapshot) van narratiewe praktyke op ’n bepaalde tydstip en
binne ’n bepaalde konteks (vgl. Alexander 2011:48 en Page en Thomas 2011:3).
446

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die publikasie van Fanie Viljoen se Pynstiller en Painkiller op Facebook en Yoza Cellphone
Stories en die gepaardgaande leserreaksie en wisselwerking bied die geleentheid om
Pynstiller as gevallestudie te gebruik om die dinamika tussen skrywer, teks, konteks en leser
in aanlyngemeenskappe in Web 2.0-kontekste te ondersoek. Sodoende kan bygedra word tot
’n beter verstaan van die ontwikkelende storievertel- en publikasiemoontlikhede in die
dinamiese en uitdyende kuberruim. Die teks en kontekste wat bespreek word, kan voorts ’n
blik bied op die publikasie, ontvangs en aanlynwisselwerking binne ’n Suid-Afrikaanse
konteks op ’n bepaalde tydstip. Vir die doel van die ondersoek word gebruik gemaak van
Page (2010) se teorie oor narratiewe wisselwerking soos uiteengesit in haar artikel
“Interactivity and interaction: Text and talk in online communities”. In die bespreking word
in die besonder gelet op die skrywer se rol in die gebruiker-gebruiker-wisselwerking. 7
Die artikel val in die volgende afdelings uiteen: (i) kontekstualisering ten opsigte van die
deelnemende kultuur in Web 2.0-kontekste en Page se teorie van narratiewe wisselwerking;
(ii) die teks en publikasiekontekste van Fanie Viljoen se Pynstiller; (iii) bespreking van Page
se teorie met toepassing op die wisselwerking en interaktiwiteit in die Web 2.0publikasiekontekste
van Pynstiller; (iv) bespreking van waargenome patrone en gesprekke in
die Facebook Pynstiller-groep en Yoza Cellphone Stories; (v) slotsom en teorieverfyning.
2. Deelnemende kultuur, Web 2.0, interaktiwiteit en wisselwerking
Die publikasielandskap het met die ontwikkeling van digitale formate, en in besonder die
internet, onomkeerbaar verander (Thomas 2008:ix). Waar die veranderings ingrypende
implikasies vir die uitgewerswese inhou, skep dit terselfdertyd nuwe skeppende
moontlikhede vir die skrywer. Elke nuwe ontwikkeling in digitale media, byvoorbeeld
breëband-internettoegang, draadlose seine, DVD’s en virtuele realiteit, lei tot ’n
ooreenstemmende ontwikkeling in digitale storievertelling (Miller 2008:4, 162). Die opgang
van mobiele-selfoon-gebruik het byvoorbeeld in Suid-Afrika aanleiding gegee tot die
ontstaan van die m4Lit-projek (mobile phones for literacy), ’n projek van die Shuttleworthstigting
onder leiding van die tegnologienavorser Steve Vosloo. Die oogmerke van die
m4Lit-projek (Kontax en later Yoza Cellphone Stories) wat in 2009 van stapel gestuur is, was
spesifiek om die lewensvatbaarheid van mobiele fone ter bevordering van lees en skryf by die
Suid-Afrikaanse jeug te ondersoek, sodat opvoedkundiges, uitgewers en navorsers – en by
implikasie skrywers – ’n beter begrip kan kry van geletterdheidverwante geleenthede en
uitdagings van mobiele fone (Vosloo 2010c:2, 14). Die projek het geëksperimenteer met ’n
meer interaktiewe styl van storieskryf en publikasie wat by die deelnemende kultuur eie aan
die digitale generasie aanklank kan vind (Vosloo 2010c:2; Jenkins, Clinton, Purushotma,
Robison en Weigel 2005). In die eerste fase van die projek, Kontax, is die sogenaamde mromans
of e-romans (mobile novels; electronic novels) in ’n sosiale netwerk geplaas wat
gebruikers die geleentheid gee om op verskeie wyses met die verhaal in wisselwerking te tree
(Vosloo 2010c:6).
447

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Bogenoemde deelnemende kultuur hou verband met die netwerkmoontlikhede van die Web
2.0-era. Die term Web 2.0 (wat veral met Tim O’Reilly vereenselwig word), verwys nie na ’n
bywerking van tegniese spesifikasies as sodanig nie, maar na die resultaat van kumulatiewe
veranderings in die wyse waarop sagteware-ontwikkelaars en eindgebruikers die internet
gebruik (Jenkins e.a. 2005:50; Web 2.0 2012). Gebruikersbydraes is sleutelfaktore van
markdominansie in die Web 2.0-era (O’Reilly 2005). Web 2.0 kan beskou word as die
knooppunt van webtoepassings van gebruikersgesentreerde ontwerp, deelnemende
inligtingdeling, die vermoë van diverse sisteme en organisasies om te versoen en saam te
funksioneer, en samewerking in die wêreldwye web (Web 2.0 2012). In teenstelling met
webtuistes waar gebruikers beperk is tot die passiewe besigtiging van inhoud, bied ’n
kenmerkende Web 2.0-webtuiste gebruikers die geleentheid om as skeppers van gebruikergegenereerde
inhoud, in ’n sosiale-media-dialoog met mekaar in wisselwerking te tree en
saam te werk. Voorbeelde van Web 2.0-konteks is sosiale-netwerk-webtuistes, webjoernale
(blogs), wiki's, webtoepassings, sosiale indeksering (“folksonomy”) en video-deling (Web
2.0 2012). Binne hierdie konteks is nuwe netwerke nie meer van die hardeware of inhoud
afhanklik nie, maar wel van die deelname van grootskaalse sosiale gemeenskappe (Jenkins
e.a. 2005:50).
Volgens Jenkins e.a. (2005:3) word ’n deelnemende kultuur gekenmerk deur relatief lae
grense van artistieke uitdrukking en burgerlike betrokkenheid, sterk ondersteuning vir die
skep en deel van eie kreatiewe werk, en ’n tipe informele mentorskap waar kennis met
nuwelinge gedeel word. Deelnemers glo dat hulle bydraes ’n verskil maak en ervaar ’n mate
van sosiale verbintenis met mekaar (of is ten minste besorg oor wat ander van hulle kreatiewe
werk dink). Vorme van deelnemende kultuur sluit die volgende in: (i) affiliasies – formele en
informele lidmaatskap van aanlyngemeenskappe gesentreer om verskeie mediavorme soos
Facebook, Twitter, MySpace, boodskapborde of buitespeling (metagaming); (ii) uitdrukkings
– die skep van nuwe kreatiewe vorme soos digitale animasie, aanhangerfiksie, aanhangervideo-vervaardiging
en “zines”; (iii) samewerkende probleemoplossing – formele en
informele samewerking om take uit te voer of om nuwe kennis te ontwikkel, soos deur
Wikipedia en alternatiewe-werklikheid-rekenaarspeletjies; (iv) verspreiding – vorming van
die vloei van media soos deur podgooi en webjoernaalinskrywings (Jenkins e.a. 2005:3).
Bostaande interaksionele kontekste stel skrywers en lesers in staat om op verskeie wyses
aanlyn met mekaar te kommunikeer (Page 2010:209). Die kommunikasie, wat hoofsaaklik
skriftelik is, word gekenmerk deur ’n informele en gesprekstoon – die meer informele register
word selfs in openbare tekste op die internet waargeneem (Mackey 2001:181; Mallan
2008:70; Wallace 1999:62). Hierdie hibriede gesproke-geskrewe kwaliteit kan met Walter
Ong (1982) se konsep van sekondêre oraliteit verbind word (Page 2010:209; Lotherington
2011:259). In Ong se onderskeid tussen primêre oraliteit, geletterdheid en sekondêre oraliteit
verbind hy sekondêre oraliteit veral met die visuele media soos radio en televisie (Ong
1982:14). Alhoewel Ong nie al die kommunikasiemoontlikhede van die internet kon voorsien
nie, is dit opvallend hoe sy konsep van sekondêre oraliteit op verskeie vlakke en wyses in
aanlynomgewings waargeneem kan word – vanaf die informele vorm en inhoud van die
taalgebruik, en die verskynsel van teksgebaseerde gespreksgenres (Walton 2009:vii) tot die
448

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
ontstaan en dinamika van gespreks- en storievertellende gemeenskappe. (Vgl. Mallan 2008;
Thomas e.a. 2007. Vir ’n volledige bespreking van die SMS-taalgebruik van tieners in die
m4Lit-projek sien Walton 2009 en Deumert 2010.)
Die kombinasie van geskrewe en orale modus impliseer vir Page (2010:209) dat die ontleding
van narratiewe wat in dié deelnemende kultuur ontstaan, die hibriede aard en die dinamiese
wisselwerking van die spesifieke narratiewe in ag moet neem: “(T)he analysis of stories told
in web 2.0 environments must be integrative, able to account for the interactions between
texts and users and the dialogic interactions between the many users who participate in online
storytelling communities.” Page (2010:211) stel ’n metodologiese integrasie tussen literêrteoretiese
en diskoersontledingstradisies voor wat ons begrip van narratiewe interaktiwiteit en
wisselwerking in die ryklik gevarieerde wêreld van digitale narratiewe kan verruim.
Navorsing oor interaktiwiteit in digitale narratologie het, in navolging van bestaande
narratologiese modelle, tot dusver hoofsaaklik op die verhouding tussen die teks en die leser
gefokus (Page 2010:213). Daar is op genres soos elektroniese fiksie en videospeletjies
gekonsentreer en spesifiek aandag gegee aan die verhouding tussen die gebruiker en die teks
(narratiewe wêreld) en meganismes om die narratiewe tussenvlak te navigeer en die storieinhoud
te interpreteer (byvoorbeeld Ryan 2004 se onderskeid tussen die ontdekkende en
ontologiese wisselwerking). Sodoende het ’n teks-immanente model ontstaan wat gegrond is
op die aksies van ’n abstrakte, individuele figuur van die leser ((w)reader) (Page 2010:113).
Hierteenoor beklemtoon die interpersoonlike dinamiek van gesprekstorievertelling – wat na
rekenaargemedieerde storievertelling uitgebrei kan word – die breër, situasionele konteks van
vertelling (Page 2010:213). Die sosiolinguistiese analise van gesprekstories is veral
geïnteresseerd in die verbinding tussen storievertellende deelnemers. Alhoewel van aangesig
tot aangesig en rekenaargemedieerde kontekste vir kommunikasie betekenisvol verskil
(byvoorbeeld ten opsigte van gedeelde tyd en fisiese ruimte), en mediale beperkinge ten
opsigte van kommunikasie bestaan, impliseer die diskursiewe konteks wat vanuit
deelnemende kultuur ontstaan dat die leser se wisselwerking met die teks nou slegs een van
die elemente in die proses van storievertelling is (Page 2010:214). Daar is gevolglik ’n
benadering nodig om die leser se verhouding en wisselwerking met die storiekonteks asook
met ander storievertellende deelnemers te ondersoek.
In Page (2010) se raamwerk neem sy die gebruiker-teks-wisselwerking (leser-teks) asook die
diskoerskonteks van die gebruiker-gebruiker-wisselwerking (leser-leser) in ag, en verwys in
die besonder na produksiegeoriënteerde faktore wat uit Web 2.0-diskoerskontekste afgelei
kan word. Met betrekking tot die gebruiker-teks-wisselwerking sluit sy aan by Ryan (2004)
se onderskeid tussen ontdekkende en ontologiese wisselwerking. Ten opsigte van gebruikergebruiker-wisselwerking
identifiseer Page (2010:115) drie kontekstuele faktore wat die leserleser-wisselwerking
beïnvloed, naamlik die meganismes vir wisselwerking
(terugvoermeganismes), die soort gehoor wat in die gesprek betrokke is (netwerkeienskappe)
en die kenmerke van die narratief waarop kommentaar gelewer word (narratiewe
eienskappe). Die kombinasie van die gebruiker-teks-wisselwerking en die kontekstuele
faktore wat die gebruiker-gebruiker-wisselwerking beïnvloed, kan in oop konfigurasies
449

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
gekombineer word. Inagneming van die diskoerskonteks is veral om twee redes noodsaaklik:
die faktore kan naamlik ’n bykomende stel dimensies verskaf waarvolgens ooreenkomste en
verskille betreffende die toenemende verskeidenheid van narratiewe wat in die digitale
literatuur ontstaan, geïdentifiseer kan word; hierbenewens hou elkeen van die faktore verband
met die evolusie van sogenaamde narratiewe kommentaar (Page 2010:214-5).
Narratiewe kommentaar kan baie verskillende vorme aanneem en op verskeie wyses tot die
bronnarratief bydra – die potensiële impak van die gebruiker-gebruiker-narratiewe
kommentaar verdien daarom besondere aandag (Page 2010:215). Alhoewel
leserskommentaar en -gesprekke ’n gevestigde literêre praktyk is, kan die leser in die
tradisionele praktyke van geskrewe wisselwerking nie die inhoud van die narratief verander
nie. Die leser se bydrae tot die diskoers bly daarom ekstern tot en apart van die storieteks
(Page 2010:115). Hierdie skeiding tussen die narratief en diskursiewe konteks is ’n model
wat afgelei is van die praktyke van geskrewe wisselwerking waar die wisselwerking tussen ’n
skrywer en leser nie in ’n gedeelde, onmiddellike en sinkroniese diskoerskonteks gesitueer is
nie. Die diskursiewe vermoë van Web 2.0-sagteware kontrasteer met die “geskrewe narratief”
deurdat ’n tweerigting-aanlynomgewing geskep word waar storievertellende deelnemers met
mekaar verbind is en die stringe van narratief en kommentaar saamweef. Dié omgewing skep
’n konteks soortgelyk aan alledaagse gespreksvoering. In aangesig-tot-aangesigwisselwerking
word die rol van deelnemers voortdurend onderhandel, beïnvloed
gespreksgenote die gang van die narratief, en is elke luisteraar in beginsel ’n potensiële
storieverteller (Ryan in Page 2010:213). Hierdie dinamiek is ook waarneembaar binne
aanlynomgewings waar lesers in staat gestel word om ’n bydrae van een of ander aard te
lewer. Die formaat wat die kommentaar kan aanneem en die mate waarin dit die narratiewe
ontwikkeling kan beïnvloed, verskil na gelang van die spesifieke aard van die
diskoerssituasie (Page 2010:115).
Page (2010) gebruik hierdie raamwerk om die onderlinge verhouding tussen die
diskoerssituasie, kommentaar en ontwikkelende narratiewe vorm aan die hand van twee
uiteenlopende voorbeelde te bespreek, naamlik die verwerking van siekte deur middel van
persoonlike narratiewe in die blogsfeer (webjoernale), en die belang van aanlyngesprekke in
die evolusie van samewerkingsfiksie (in A million penguins) wat op ’n wiki-platform geskryf
is. Page se benadering bied ’n raamwerk waarvolgens die twee Web 2.0-publikasiekontekste
van Fanie Viljoen se Pynstiller beskryf en verstaan kan word. Uit die ontleding van die
diskoerskontekste het die behoefte ontstaan om die raamwerk uit te brei deur spesifiek
aandag te gee aan die rol van die skrywer. Die term skrywer word hier in die tradisionele
betekenis van die woord gebruik, naamlik as skrywer van die kreatiewe teks, in hierdie geval
die kernnarratief, Pynstiller.
3. Fanie Viljoen se Pynstiller: die teks en publikasiekontekste
Die verskillende weergawes van Fanie Viljoen se teks Pynstiller is hoofsaaklik die gevolg
van sy betrokkenheid in ’n kreatiewe en navorsingsprojek waarin kunstenaars en skrywers die
450

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
grense van die kodeksvorm van die boek uitgedaag en oorskry het. (Vir meer oor die projek,
Oor die einders van die bladsy: ’n transdissiplinêre ondersoek na praktykgebaseerde
navorsing deur middel van die kunstenaarsboek, sien Marley 2012 en Greyling, Marley en
Combrink 2011.) Fanie Viljoen, wat benewens skrywer ook illustreerder is, het vir die projek
’n eie kortverhaal, “Pynstiller”, in ’n grafiese verhaal omskep. In die proses het verskeie
weergawes van die verhaal in verskillende mediums en formate ontstaan, naamlik ’n
kortverhaal (Viljoen 2010c), ’n grafiese verhaal in boekformaat (Viljoen 2010a), ’n grafiese
verhaal op Facebook (Viljoen 2009b), ’n selfoonstorie op Yoza Cellphone Stories (Viljoen
2010d; 2010e), en ’n digitale boek (Viljoen 2011a). 8 (Vir ’n bespreking van die kreatiewe
remediasie van die kortverhaal na grafiese verhaal, sien Greyling 2012.)
Die tema van Pynstiller, naamlik selfskending onder tieners, is ’n aktuele en konfronterende
onderwerp. Selfskending (ook bekend as selfbesering of selfverwonding) is ’n komplekse
psigologiese verskynsel wat verskeie selfbeseringshandelinge insluit (Whitlock 2010). Die
oorsake van en redes vir selfskending is velerlei, maar ongeag die spesifieke rede kan die
daad verstaan word as ’n wanaangepaste hanteringsmeganisme. Aangesien selfbesering
gewoonlik in privaatheid plaasvind, is die omvang daarvan onduidelik. Navorsers is dit egter
eens dat die verskynsel veral onder adolessente toeneem (Whitlock e.a 2006:408).
Selfskending gaan dikwels gepaard met die ervaring van skuld en skaamte by die dader, en
lok reaksies soos skok, afsku of bejammering van ander uit. Die onderwerp is daarom sowel
’n aktuele as ’n konfronterende tema vir ’n jeugverhaal. (Vir die hantering van hierdie tema
in jeugliteratuur sien Reynolds 2007 en Miskec en McGee 2007. Vir ’n psigologiese
ondersoek na adolessente se gebruik van aanlyn-boodskapborde met betrekking tot
selfbeseringsgedrag sien Whitlock e.a. 2006.) 9
Viljoen se verhaal van ongeveer 1 240 woorde word vertel vanuit die perspektief van ’n
naamlose en vereensaamde eerstepersoonsverteller wat poog om deur selfskending verligting
vir emosionele pyn te bewerkstellig. ’n Klasmaat, Nell, word bewus van sy probleem en soek
toenadering. Die verteller wys egter die toenadering af, sonder homself met musiek in sy
kamer af en gee, ná ’n tweestryd, toe aan die drang om homself te sny. Die volgende dag
word hy deur Nell gekonfronteer wat haar eie arm, met ’n vars snymerk as liefdesverklaring,
ontbloot. In die kortverhaal word die tema deur die narratiewe strategie, narratiewe elemente,
taalgebruik, metafore, motiewe, en inter- en intratekstuele verwysings uitgebeeld en verdig.
Macbeth – in besonder die simboliek van bloed en skuld – vorm ’n belangrike interteks
(Greyling 2012).
Die remediasie van die kortverhaal na grafiese verhaal het onder andere behels dat die
skrywer die narratief visueel moes uitbeeld. Hiervoor is visuele elemente soos kleur, lyn,
skaal, perspektief, raming en komposisie gebruik (Greyling 2012). Viljoen het die gebeure in
toneeltjies – een illustrasie per bladsy – verdeel en voorgestel. Die woordteks kom grootliks
ooreen met die kortverhaal, maar met ’n duidelike onderskeid tussen vertellerteks en dialoog.
Elke narratiefbladsy bestaan uit twee horisontale swart bane waarop die vertellerteks verskyn,
en ’n middelste wit gedeelte vir die illustrasie en die dialoog in spraakballonne. Die
woordteks op elke bladsy is beperk tot enkele sinne of sinsnedes.
451

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Figuur 1. Pynstiller, bladsy 6, grafiese verhaal
Figuur 2. Pynstiller, bladsy 9, grafiese verhaal
Deur die illustrasies word veral toegang tot die beleweniswêreld van die
eerstepersoonsverteller bewerkstellig. Die kleurgebruik (rooi, swart en grys), die
illustrasiestyl (waaronder groteske en surrealistiese beelde), gebruik van visuele metafore
(dorings, skedels, bloed, lemmetjies en dolke), die vormgebruik (soos skerp vorme) en die
lynwerk (dik en herhalend) sluit aan by die tema. Dit is opvallend hoe die visuele elemente
die woordteks se betekenis uitbrei deur dinge te wys wat slegs gesuggereer is; wat die invloed
van die woord-beeldwisselwerking op die narratief is; en hoe die werk as geheel bydra tot die
uitbeelding van die tema en die gevolglike uitwerking op die leser-kyker. Die klimaks van die
verhaal, waar die verteller homself met ’n skeermeslemmetjie sny, is ’n surrealistiese collage
waarin verskeie motiewe, simbole en figure gekombineer word (Greyling 2012).
452

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Figuur 3. Pynstiller, bladsye 32 en 33, grafiese verhaal
Terwyl hy besig was met die verwerking van die grafiese verhaal (wat as boekformaat
gekonseptualiseer is), het Viljoen op die gedagte gekom om die bladsye wat reeds voltooi is,
op die sosiale internetplatform, Facebook, te plaas (Viljoen 2009a). Hy het vervolgens ’n
Facebook-groep, Pynstiller, gestig en ’n gesprek oor die tema van die teks begin. Inligting
oor die oorkoepelende projek is ook geplaas en die boek, waarvan 25 eksemplare beskikbaar
sou wees, bemark. Viljoen het die voltooide bladsye met verdrag as foto’s geplaas totdat die
hele boek voltooi is. Op ’n later stadium het hy die grafiese verhaal in Engels gedoen en ’n
Painkiller-Facebookgroep geskep. Die oogmerke van hierdie groep was onder andere om dit
as bemarkingsgeleentheid vir die vertaling van MindF**k, die Engelse vertaling van
BreinBliksem, te benut (Viljoen 2010b).
Gelyklopend met die projek was Viljoen ook met ander kreatiewe werk en met die
eksperimentering met digitale formate betrokke. Viljoen se verhaal Uit, en die Engelse
verwerking, Confessions of a troubled young man (verwerk deur Sipho Hlongwane), is in
November 2010 as selfoonromans op die Yoza mobi-platform (m4Lit-projek) gepubliseer
(Viljoen 2010e). Dit het aanleiding gegee daartoe dat Pynstiller en Painkiller later ook op
hierdie platform, wat op 14–17-jariges gemik is, gepubliseer is (Viljoen 2010g).
Yoza Cellphone Stories maak van twee mobiele platforms gebruik, naamlik ’n sogenaamde
mobisite, ’n webwerf wat beskikbaar is via mobiele foonweblesers asook rekenaarweblesers,
en Mxit, ’n selfoontoepassing – die populêre Suid-Afrikaanse mobiele kitsboodskapplatform
(IM – instant messaging) (Vosloo 2010c:2). Die eerste fase van die projek, Kontax en
Kontax2, was toegespits op isiXhosa-sprekende tieners in die lae-inkomste stedelike gebiede
Langa en Guguletu. Uitgebreide interdissiplinêre navorsing oor hierdie fase is deur Steve
Vosloo, Marion Walton en Ana Deumert onderneem. Die navorsing het aspekte behels soos
die spesifieke tegnologie en platforms, gebruikers en gebruikersbehoeftes, inheemse tale en
geletterdheid in die digitale ruimte, mobiele geletterdheid, en wisselwerking en
interaktiwiteit. (Projekverslae van Vosloo 2010c, Walton 2009 en Deumert 2010 is
beskikbaar by Yoza Project.)
In die loodsprojek kon lesers van Kontax op kontax.mobi registreer en ’n profielblad op die
sosiale netwerk skep. Die sosialenetwerk-eienskappe het gebruikers toegelaat om hulle
besonderhede op profielbladsye te verskaf, statusbywerkings te doen, profielfoto’s te laai en
453

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
muurplasings op ander gebruikers se profiele te maak. Die karakters het ook elkeen ’n profiel
gehad (Walton 2009:67). Hierdie sosialenetwerk-funksies is nie na die Yoza mobi-platform
oorgedra nie.
Gebaseer op die sukses van die loodsfase is Yoza (www.yoza.mobi en op Mxit) in Augustus
2010 geloods waarop ’n groter e-roman-keuse beskikbaar is (Vosloo 2010a). Alle verhale is
vanaf die kontax.mobi-platform na die yoza.mobi-platform verskuif, die verhaalbank is
uitgebrei en basiese beginsels vir die formaat daargestel. Skrywers word op die webtuiste in
die skrywersmanifes uitgenooi om verhale voor te lê wat onder die Creative Commonslisensie
op Yoza gepubliseer word (Yoza Manifesto s.j.). Die manifes verskaf inligting oor
die doel van die projek en riglyne aan skrywers met betrekking tot die teikenleser, temas en
onderwerpe, en die ontwikkelende konvensies van die medium. Skrywers se aandag word
spesifiek daarop gevestig dat hulle bewus moet wees van die aard van die mobiele foon as
medium. Aanbevelings oor die formaat sluit in: aantal hoofstukke (20) en lengte van hoofstukke
(400 woorde), die belangrikheid van interaktiwiteit en wyses waarop dit bewerkstellig
kan word, inagneming van aandagspan en sosialiseringneigings in die selfoongebruik van
tieners, en aaneenskakeling van hoofstukke (miniserie-formaat). Paslik met die dinamiese
omgewing en die eksperimentele en die soepel benadering van die ontwikkelaars word
afwykings van die formaat verwelkom (“[T]here’s no manual for writing m-novels in Africa”
– Yoza Manifesto s.j.). Aanbevelings en idees wat na aanleiding van die navorsing en
ervaring met m4Lit geformuleer is, sluit in die eksperimentering met interaktiewe
storievertelling waar lesers die storie-uitkomste kan beïnvloed; ontginning van alternatiewe
koppelvlakke (interfaces) om veeltalige uitdrukking, kommunikasie en gemeenskap te
ontwikkel; die publisering van meer genres en formate in meer tale, en die geleentheid vir
tieners om hulle eie fiksie te skryf (Vosloo 2010c:14; Walton 2009:iii-iv; Deumert 2010:86).
Die publikasie van Viljoen se Pynstiller op Yoza in November 2010 was op hierdie stadium
vernuwend ten opsigte van genre en formaat (Viljoen 2010f; Viljoen 2010h). Die verhaal kan
besigtig word op Yoza mobisite asook via Mxit. Yoza se mobisite is ’n internetplatform waar
kommentaar moontlik is – hetsy direk op die internet of via selfone met weblesers. Lesers op
Mxit kan geen kommentaar lewer nie. Mxit se argitektuur laat nie gebruiker-gegenereerde
inhoud of vorme van aanlynpublikasie toe nie – dit moedig dus nie Web 2.0-stylgebruikergegenereerde
inhoud aan nie (Walton 2009:73–4).
4. Bespreking: Pynstiller-wisselwerking en -interaktiwiteit
Die ontleding en bespreking van die diskoerskontekste van Pynstiller word gebaseer op die
wisselwerking en interaktiwiteit wat oor ’n bepaalde tydperk op Yoza en op Facebook
plaasgevind het. Facebook het intussen grootskaalse veranderings aan die sosiale platform
aangebring wat onder andere meegebring het dat die groepslede van die Pynstiller-groep
verwyder is en dat belangstellendes spesifiek moet versoek om in die groep te bly (Viljoen
2012a; http://www.facebook.com/groups/94259061126/ – 2012-04-24). Die dinamiese en
vervlietende aard van publikasies en gespreksvoering in Web 2.0-kontekste word deur die
454

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
migrasie en evolusie van platforms en formate bevestig, en die uitdagings wat die
voortdurend veranderende konteks aan skrywers, ontwikkelaars, uitgewers en navorsers stel,
beklemtoon (vgl. Alexander 2011:48).
Gebruikers kan deur middel van ’n rekenaar of deur mobiele tegnologie soos selfone en
rekenaartablette op Facebook as Yoza inteken. 10 Uit die ontleding van die leserskommentaar
kan die afleiding gemaak word dat die meerderheid van die bydraes op Facebook via ’n
rekenaar gedoen is, en die meerderheid op Yoza via selfoon. Die ontleding en bespreking van
die diskoerskontekste van Pynstiller op Yoza (internetplatform) omvat die tydperk tussen 24
November 2010 en 28 Februarie 2011: die Engelse weergawe, Painkiller (kernnarratief: 45
segmente, 266 kommentare); die Afrikaanse weergawe Pynstiller (kernnarratief: 45
segmente, 55 kommentare). Die diskoerskonteks van Pynstiller op die aanlyn sosiale netwerk
Facebook behels die tydperk tussen 24 Junie 2009 en 17 Oktober 2010: Afrikaanse weergawe
Pynstiller-groep (kernnarratief: 44 fotobladsye; bydraes en kommentare: 130); die Engelse
Painkiller-groep (kernnarratief: 44 fotobladsye; bydraes en kommentare: 31.)
Die waargenome diskoerskontekste, aktiwiteit en interaktiwiteit word aan die hand van Page
(2010) se narratiewe raamwerk bespreek.
4.1 Gebruiker-teks-wisselwerking
In gebruiker-teks-wisselwerking gaan dit veral oor die navigerende wisselwerking tussen die
gebruiker (leser) en die teks. Hier onderskei Page (2010:214) in navolging van Ryan (2004)
tussen ondersoekende en ontologiese wisselwerking. Tekste met ondersoekende
wisselwerking laat lesers nie toe om die pad wat die narratiewe gebeure kan volg, te verander
nie. Beperkte beheer, soos om self te besluit in watter volgorde die teks gelees word, is wel
moontlik (Page 2010:112). Hierteenoor stel tekste met ontologiese wisselwerking lesers in
staat om die gang van die narratief te verander, byvoorbeeld deur een vurk in die pad bo ’n
ander te verkies (soos in “kies jou eie avontuur”-narratiewe; sien Viljoen (2003) se Die wraak
van Erik, die vampire op Storiewerf); of om storie-uitkomste te beïnvloed, soos met ’n
gesamentlike skryf van ’n verhaal (’n baie vroeë weergawe hiervan is Bloemhof (2000) se
Bangmaakstorie op Storiewerf). Page bespreek die geval van A million penguins, waar binne
’n wiki-omgewing geëksperimenteer is of ’n groot groep mense saam aan ’n roman kan skryf
(Page 2010:224–8; sien Mason en Thomas 2008). A million penguins kan as ’n ekstreme
voorbeeld van ontologiese wisselwerking beskou word, aangesien deelnemers vorige bydraes
tot die narratief kon herskryf. Die teks was daarom in ’n voortdurende staat van konstruksie
en dekonstruksie / rekonstruksie.
In Pynstiller se geval (beide op Facebook en op Yoza) is die teks as sodanig die werk van
Fanie Viljoen. Die narratief is ’n afgeronde verhaal en verloop opeenvolgend. Aangesien
lesers nie die inhoud of gebeure kan beïnvloed of verander nie, impliseer dit ’n
ondersoekende wisselwerking ten opsigte van die teks as sodanig. Die lesers het wel ’n keuse
oor die volgorde waarin hulle die teks (en verbandhoudende kommentaar) wil lees. 11
455

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die formaat waarin Pynstiller op die twee platforms verskyn, is belangrik vir die konteks van
die artikel. Vir die Facebook-blad is die bladsye van die grafiese roman as “foto’s” in ’n
“album” geplaas. Dit impliseer dat die leser dieselfde bladsybeeld gesien het as wat dit vir die
leser van die fisiese boek die geval sou wees. Hierdie bladsye kan op twee wyses besigtig
word, naamlik as “album”, waar al die foto’s (bladsye) saam op een skerm vertoon; en as
enkelbladsye. Die argitektuur van Facebook bring mee dat die bydraes in omgekeerde
chronologiese volgorde verskyn – dit impliseer dat die leser die narratief “van onder af” moet
lees. Funksies van ’n fisiese boek wat in die geval van prenteboeke en grafiese verhale bydra
tot die betekenis (soos omblaai en bladsye wat langs mekaar verskyn), was nie beskikbaar
nie.
Vir Yoza moes die grafiese verhaal aangepas word om dit spesifiek vir gebruik op selfone
geskik te maak. ’n Klein deeltjie van die illustrasie wat op ’n standaard selfoonskerm (128
pieksels) inpas, is gekies en die teks het as gewone woordteks hieronder verskyn. Die keuse
van die gedeelte van die illustrasie is deur Yoza-administrateurs gedoen (Viljoen 2010h). Die
snit het meegebring dat die geheel (die konteks van die spesifieke illustrasie, sowel as die
woord-beeld-wisselwerking) in ’n mate verlore gegaan en die betekenis verskraal het.
Alhoewel die weergawes op Facebook en op Yoza albei ’n kombinasie van woord en beeld
is, is die visuele effek, en gevolglik ook die betekenis, verskillend. Hierdie aanbieding van
die teks in kombinasie met die navigering op die selfoonskerm het bepaalde konsekwensies
vir die leeservaring ingehou (sien 5.1).
Figuur 4. Pynstiller, selfoonstoriesegmente
Die gesprek/gemeenskap op die twee platforms het gevolglik rondom ’n voltooide teks (die
kernnarratief) ontstaan. Die publikasiekonteks en gesprekke wat in die aanlyngemeenskap
ontstaan (die ontwikkelende narratief), kan as ’n vorm van parateks (Genette 1997:5) beskou
word – spesifiek as openbare epiteks – parateks wat los staan van die materiële boek (vgl.
ook Mackey 2001:169). Dit blyk egter dat die diskoers in die twee aanlynkontekste
aanmerklik verskil. Hierdie verskille hou verband met die terugvoermeganismes, netwerk- en
narratiewe eienskappe en die wisselwerking hiertussen.
456

4.2 Terugvoermeganismes
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
In Web 2.0-kontekste is menige terugvoermeganismes beskikbaar, danksy tegnologieë wat
template aan die gebruikers bied om boodskappe aan die teksskrywer of ander gebruikers te
stuur. Hierdie terugvoer is in die vorm van verskeie kwasigespreksformate van
rekenaargegenereerde kommunikasie. Page (2010:220) identifiseer die volgende aspekte
betreffende terugvoermeganismes: geen terugvoer moontlik nie; die graad van publieke
toegang om terugvoer te sien; aantal deelnemers betrokke by terugvoer;
sinkroniese/asinkroniese tyd van terugvoer; en nabyheid van terugvoer aan die oorspronklike
narratiewe eenheid.
Facebook se onderliggende beginsel is sosialenetwerkvorming en die platform bied
gesofistikeerde argitektuur waarmee gebruikers onderling kontak kan maak, mekaar aanlyn
kan bevriend en netwerke kan uitbrei. Verskeie terugvoermeganismes is beskikbaar,
insluitende private e-pos, publieke muurplasings en deelname aan gespreksforums. Die
toegang tot die meganismes, en funksies van die terugvoer, kan egter verskil na gelang van
die verskillende bladtipes (private profiele, groepe, openbare bladsye, ensovoorts). Alhoewel
sommige Facebook-bladsye toeganklik is vir enige persoon met internettoegang (soos dit die
geval met die Pynstiller-groep is), kan slegs persone wat op die sosiale netwerk geregistreer
is en ’n eie Facebook-profiel het, kommentaar lewer. Die aanname van Facebook private
profiele is dat die persoon se werklike besonderhede verskaf word en sodoende as individu
geïdentifiseer kan word; privaatheidstellings is beskikbaar waarmee sekere inligting verberg
kan word (Statement of rights and responsibilities 2012). ’n Foto’tjie van die
individu/profieleienaar (of enige afbeelding wat die individu verteenwoordig) verskyn by
elke brokkie kommentaar wat hy/sy lewer.
In die geval van Yoza kan die teks op die mobisite (internet) besigtig word sonder dat die
gebruiker hoef te registreer. Ten einde op die mobisite te kan kommentaar lewer, moet
gebruikers egter aanlyn registreer. Gebruikersname word gebruik om individue se anonimiteit
te verseker en registrasie-inligting is slegs vir die webadministrateur toeganklik. Die
terugvoermeganismes bied slegs vir publieke kommentaar geleentheid. Gebruikers kan nie
direk met mekaar kontak maak nie – gesprekke word sodoende tot die openbare domein
beperk.
Page (2010:216) wys daarop dat die verskillende terugvoermeganismes diverse grade van
strukturele afhanklikheid van die oorspronklike narratiewe inhoud het. So bly sommige
response verbind met die oorspronklike (storie)segment, terwyl ander losstaande hiervan is en
verskeie funksies kan vervul. Die responsmeganismes kan ’n tweerigting-wisselwerking
bewerkstellig (byvoorbeeld tussen ’n enkelleser en skrywer, of tussen twee lesers), of kan
tussen verskeie partye wees. Bydraes kan ook in verskillende formate en media verskaf word.
Kommentaar kan op die algemene muur geskryf word, of in die kommentaarspasie wat by
elke foto of muurplasing gebied word.
Soos reeds aangedui, is die bladsye van Pynstiller as foto’s in die album geplaas. Op
Facebook vind die sentrale aktiwiteite op die “muur” plaas, wat impliseer dat hierdie
457

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
kommentaar nie direk aan die storiesegment (die betrokke bladsy) van Pynstiller gekoppel is
nie. Die muurplasings het veral oor die tema, selfskending, gehandel. Gebruikers kan hulle
kommentaar as selfstandige bydraes plaas, of aan bestaande bydraes heg. Kommentaar wat
direk aan ander gebruikers se muurplasings verbind word, impliseer dikwels ’n persoonliker
gesprek (byvoorbeeld bemoediging of ondersteuning). Bydraes in die forum, soos deelname
aan gespreksonderwerpe of die plasing van kreatiewe werk, vorm ’n afsonderlike deel van die
Facebook-blad. Nuwe plasings in die album of op die forum word wel op die “muur”
gereflekteer, sodat gebruikers bewus kan word van nuwe bydraes en spesifiek hierna kan
gaan kyk. Die kommentaar wat by die foto’s (bladsye) van Pynstiller gelewer is, bly aan die
oorspronklike storiesegment gekoppel. Hierdie kommentaar hou oorwegend met die
illustrasiestyl en die spesifieke bladsye verband, en kan aanduidend wees van hoe die leser ’n
spesifieke bladsy vertolk het. Die opmerkings wissel van algemene kommentaar tot
kommentaar wat nouer betrokkenheid by die teks impliseer, soos Maartin Kotze se
opmerking by bladsy 6:
Maartin Kotze:more evil deeds ... oe! Ruik ek ’n twist? Dalk die introduction van ’n
motoriese element? Of sommer net ’n voorspelling in die teks? Of dalk niks ... ’n
doelbewuste "kyk hier en nie daar nie" in die storielyn? My gedagtes gaan in 734
rigtings wat mens van hier af kan verwag. (29 Junie 2009 om 11:08 nm.)
Op Yoza kan kommentaar gelewer word by ’n spesifieke storiesegment en aan die begin en
eindes van verhale. Storiesegmente word as hoofstukke aangedui (Pynstiller se
storiesegmente bestaan uit die illustrasiedeeltjie en die meegaande teks). Die
kommentaarspasie kan vir algemene kommentaar gebruik word of vir reaksie op vrae wat
onderaan die betrokke storiesegment gestel word – die kommentaar bly aan die spesifieke
storiesegment gekoppel. Vrae wat met die narratief verband kan hou, word spesifiek gestel
om lesersdeelname uit te nooi en te rig (Yoza Manifesto s.j.). In die geval van Pynstiller is
geen spesifieke vrae gestel nie. Alle kommentaar op Yoza het dieselfde graad van publieke
toegang en vertoon eenders. Daar is nie (soos in die geval van Facebook) ’n visuele
aanduiding dat ’n kommentaar aan ’n ander persoon se bydrae gekoppel word nie; sodanige
reaksie kan wel uit die inhoud van die kommentaar afgelei word, byvoorbeeld deur direkte
verwysing na ander gebruikers of bepaalde menings. ’n Leser kan Pynstiller se
storiesegmente binne ’n oogwink lees en na ’n volgende segment (skerm) beweeg. Om dié
rede is daar nie noodwendig ’n direkte verband tussen die betrokke storiesegment en
kommentaar nie. Algemene opmerkings oor die leeservaring van die teks is byvoorbeeld:
“Boring”; “Dit is nie regtig my scene nie”; “This is a good story in its own way, but I don’t
think I can go on with another chapter”; “Good story, hey.” Bepaalde storiesegmente, soos
die hoogtepunt van die verhaal waar die snydaad uitgebeeld word, het meer en spesifieke
kommentaar ontlok. Samevattende opmerkings is veral by die eerste en die laaste
storiesegment gelewer. Aan die einde van die verhaal verskyn ’n vyfpuntskaal waarin lesers
oor die verhaal kan stem (sien 5.1.1).
’n Belangrike aspek van beide die platforms is die wyse waarop die plasings georganiseer
word en plasingsinligting verskaf word. Die kommentaar verskyn, met die betrokke datum
(en tyd op Facebook), in omgekeerde chronologiese volgorde, sodat die jongste plasing bo
458

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
verskyn. In Yoza word kommentare van elke storiesegment genommer. Hierdie funksies
maak dit moontlik om die aktiwiteit en interaktiwiteit wat plaasgevind het, na te speur en ’n
duideliker beeld van die chronologiese verloop en leser-teks- en leser-leser-wisselwerking te
kan vorm.
Die betrokke tegnologie, apparate, medium en beskikbare spasie vir kommentaar beïnvloed
vanselfsprekend die lengte van die bydrae. So is die reaksies op Yoza oor die algemeen korter
as wat in die Facebook-groep die geval is, en oorwegend in SMS-taal (Mxit-taal) (sien 5.1).
Dit kan aangeneem word dat die meeste gebruikers die webtuiste via selfoon besigtig. Die
enkele bydraes op Yoza wat nie in SMS-taal geskryf is nie, is vermoedelik deur
rekenaargebruikers of deur ouer lesers geplaas.
Die tydstip van terugvoer (sinkronies of asinkronies) hou verband met die argitektuur van die
betrokke platform sowel as die keuses wat die administrateur van ’n blad kan maak.
Kommentaar wat op Facebook gemaak is, verskyn onmiddellik in die openbare domein. Die
administrateur (of profieleienaar) kan wel ongewenste bydraes verwyder en sodoende ’n
modereringsfunksie vervul. 12 Volgens Vosloo (2010a) word alle kommentaar via die Mxitplatform
gemodereer voordat dit gepubliseer word. Die nadeel van die moderering van
gebruikerskommentaar is die tyd wat verloop tussen die lewering van die kommentaar en die
plasing daarvan. Hierdie meganisme het frustrasie veroorsaak by gebruikers wat gewoond is
aan die onmiddellike bevrediging om eie kommentaar “lewend” te sien (Vosloo 2010b).
4.2.1 Die rol van die skrywer
’n Belangrike faktor wat as terugvoermeganisme die dinamika van die gespreksnarratief
beïnvloed en beslis in ag geneem behoort te word, is die prominensie, bydrae en rol van die
skrywer (hier die skrywer van die kernnarratief), asook dié van die administrateur en/of
modereerder. Onderhoud en moderering is veral belangrik vir webtuistes wat op tieners gerig
is (Deumert 2010:4).
Fanie Viljoen het as skrywer ’n leidende rol gespeel op die Pynstiller-groep. Hy het die
inisiatief geneem om die groep te stig, het die aanvanklike uitnodiging vir aansluiting by die
groep gerig, asook die eerste vraag gestel wat die gesprek gestimuleer en die toon vir die
bespreking aangegee het. Viljoen het deurentyd sy teenwoordigheid getoon deur die
uitnodiging vir die gespreksforum, sy deelname aan die gesprek en die inisiëring van nuwe
onderwerpe – byvoorbeeld in die afdeling vir besprekings. Groepslede is ook ingelig oor die
plasing van nuwe bladsye, en voortdurende belangstelling in en besoeke aan die Facebookgroep
is sodoende bewerkstellig. Die invloed van die skrywer se betrokkenheid kan
byvoorbeeld ook gesien word in die drastiese afname van gespreksvoering nadat die laaste
bladsy geplaas is en Viljoen nie meer die groep doelgerig bemark het en aktief betrokke was
nie.
Ten opsigte van Pynstiller/Painkiller op die Yoza mobi-platform het Viljoen nie ’n aktiewe
rol vervul nie. Die verhale (Afrikaans en Engels) is in die verhaalbank geplaas met Viljoen se
naam daarby; geen aanduiding is verskaf dat hy ook die illustreerder was nie. ’n Kort brokkie
459

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
oor die skrywer verskyn wel by die verhaal. Anders as wat by die Facebook-groep die geval
was, is geen konteks oor die ontstaan van die teks (binne die oorkoepelende kreatiewe projek)
verskaf of die spesifieke onderwerp deur gespreksvoering gekontekstualiseer nie. Die
uitsondering hier is kommentaar wat Viljoen as “Anonymous” op 5 Desember 2010 op beide
die Engelse en Afrikaanse weergawes gelewer het (Viljoen 2012b). Hierdie bydrae, wat
Viljoen na aanleiding van leserskommentaar gemaak het, verskaf inligting oor die formaat en
wenke hoe om dit te lees. Lesers word ook na die Pynstiller/Painkiller-Facebook-groepe
verwys. 13 Hierdie verwysing illustreer die netwerke wat in en oor verskeie internetplatforms
ontstaan.
4.3 Netwerkeienskappe
Die netwerkeienskappe of wisselwerkingskonteks hou verband met die aanvoeling van die
gehoor deur die skrywer (“a sense of audience”) (Page 2010:215, 117). Page wys daarop dat,
net soos die gehoor ’n potensiële invloed kan hê op die diskoersinhoud van ’n aangesig-totaangesig-vertelling,
skrywers op soortgelyke wyse die gehoor antisipeer wanneer die stories
in aanlynkontekste geplaas word. In aanlynkontekste is die gehoor egter onvoorspelbaar en
onsigbaar, en die meerderheid van die aanlyngehoor is waarskynlik loerders wat teenwoordig
is, maar onbekend bly vir die skrywer van ’n aanlynstorie. Selfs indien die leser deur die
wisselwerking met ’n teks ’n verbale spoor laat, is die aard van aanlynvoorstelling sodanig
dat die leser se “werklike wêreld”-identiteit nie noodwendig eksplisiet aangedui word nie
(Page 2010:117). Die verskil tussen die bedoelde en werklike gehoor, gekombineer met
wisselende grade van narratiewe interaksie, skep nuwe kontekstuele uitdagings vir
storievertelling in netwerkkontekste (Page 2010:217). Page (2010:220) identifiseer die
volgende netwerkeienskappe: die graad van oop toegang wat moontlik is, die uitbreiding en
oorvleueling van die virtuele en werklike wêrelde, en die waargenome demografiese profiel
van die gebruikers.
Die grense wat die aard van die gehoor definieer, kan strek vanaf algehele oop toegang
(byvoorbeeld toegang op ’n gewone www-adres) tot beheerde privaatheidstelllings (Page
2010:217). In ooptoegang-domeine is dit onmoontlik vir die verteller om akkuraat te skat wie
die lesers is wat met die storie betrokke kan raak; wanneer privaatheidstellings gestel is, kan
die modereerders van die webtuiste ’n duideliker beeld van die potensiële gehoor kry (Page
2010:217). Sowel die Pynstiller-groep op Facebook as Yoza se internetblad kan deur enige
persoon met internettoegang besigtig word. Om kommentaar te kan lewer moet die gebruiker
egter geregistreer wees – hiervoor geld minimum-ouderdomme, naamlik 13 jaar op Facebook
en 14 jaar op Yoza (Statement of rights and responsibilities 2012; Yoza terms of use s.j.). Die
verpligte demografiese inligting wat vir registrasie op Yoza vereis word, is geslag,
geboortejaar en provinsie. Daar is egter oor die algemeen geen manier om vas te stel of die
gebruiker juiste inligting verskaf nie (Vosloo 2010c:8). Die konvensies van
selfbekendstelling wissel. Soos reeds aangetoon, bestaan hoë vlakke van persoonlike
outentisiteit op sosiale platforms soos Facebook – ’n gebruiker skep en projekteer egter deur
die persoonlike profiel, aktiwiteit en wisselwerking ’n bepaalde identiteit wat nie noodwendig
die identiteit in die werklike wêreld weerspieël nie (sien ook Page en Thomas 2011:10).
460

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Alhoewel Yoza gemik is op lesers in die ouderdomsgroep 14-18 jaar, wissel die ouderdomme
van gebruikers van 11 tot volwassenes (Vosloo 2010b). Die gewildheid van die verhale onder
jong volwassenes (20-30) kan aanduidend wees van die leesvlak van lesers (Vosloo 2010b;
Walton 2009:iii). Ten opsigte van Kontax-verhale was die meerderheid gebruikers (70%) van
Gauteng, gevolg deur Wes-Kaap (16%). Die verhouding tussen geslagte (vroulik – 55%;
manlik – 45%) het met internasionale tendense ooreengestem (Vosloo 2010b).
Die verteller se sin van die gehoor wissel afhangende van die mate waarin die virtuele gehoor
oorvleuel met mense wat die storieverteller in aflynkontekste ken (Page 2011:117). Vir die
Pynstiller-groep het Viljoen mense genooi wat reeds op Facebook met hom bevriend is, of
wat met sy werk vertroud was. Belangstellendes is ook deur middel van koerantberigte in
jeugkoerante (Jip, ’n bylaag van Beeld, Burger en Volksblad, en Wapad, ’n studentekoerant
van die NWU) na die Facebook-groep uitgenooi. Groepslede kan ook ander Faceboekvriende
uitnooi om aan te sluit. Die groepslede was daarom in ’n groot mate ’n geselekteerde
en ingeligte gehoor, waarvan ’n gedeelte oorvleuel het met kennisse van Viljoen. Op
Facebook is dit moontlik om aan die hand van persoonlike Facebook-profiele ’n redelike
aanduiding van die spesifieke leser en die groep as sodanig te kry. Hiervolgens is
ouderdomsverskille van Pynstiller se groepslede opmerklik. Alhoewel die grafiese verhaal
met die jong karakter as jeugliteratuur beskou kan word, was heelparty van die groepslede
jong volwassenes (byvoorbeeld studente en jong werkendes) en ouer mense. Die Painkillergroep
het heelwat minder groepslede as die Pynstiller-groep gehad en het min gesprek
uitgelok. Vermoedelik kan die minder aktiwiteit onder andere aan die demografie van die
groep, kennis van die skrywer se werk, en die bekendheid van en die verhouding met die
skrywer toegeskryf word. Die beskikbaarheid van aanlyngespreksforums oor die
aangeleentheid (in Engels) sal onteenseglik ook ’n rol hier speel. 14
In teenstelling met die aktiwiteit op Facebook het die Engelse weergawe op Yoza heelwat
meer kommentaar uitgelok as die Afrikaanse weergawe – dit kan aanduidend wees van die
verhouding van Yoza-gebruikers wat voorkeur aan Engels gee. Die lesers is nie, soos in die
geval van Facebook, spesifiek genooi nie, en het op die bestaande platform met die
Pynstiller-verhale kennis gemaak. Op hierdie stadium was die gebruikers volgens Viljoen
(2012b) vertroud met die platform en honger vir nuwe stories. Alhoewel die administrateurs
van Yoza veeltaligheid wil bevorder, en vir Kontax sowel ’n Engelse as ’n isiXhosakoppelvlak
gehad het (Deumert 2010:3), is die voertaal van die Yoza mobi-platform Engels.
Met die publikasie van Pynstiller en Painkiller op Yoza was slegs een verhaal (Kontax1) in
isiXhosa beskikbaar, en drie verhale in Afrikaans (Uit – Fanie Viljoen; Vakansieromanse –
Jaco Jacobs; Pynstiller – Fanie Viljoen). Die volgende wisselwerking tussen lesers gee ’n
aanduiding van hierdie lesers se taalgebruik, -sentiment en -voorkeure: 15
(Reported) :DTr@iler+Tr@sh:P says I dnt gt ths we read da stupid st0ry in englsh nw
shuld da b anada 1 in afrikaans. Pls rem0ve ths st0ry its jst b0ring hai m sure da m0re
intrestng stories 0ut da who dserv 2 gt publishd nt ths junk. (2 Des. 2010 – Pynstiller)
[We read the stupid story in English now should there be another one in Afrikaans.
Please remove this story it is just boring. Hey, I am sure there are more interesting
stories out there who deserve to get published. Not this junk.]
461

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
$`*..MELISSA..*`$ says: Cindy wot d0 u mayb thnk dat der arnt any afr ppl dat
actualy wana read afr storiez or wot (2 Des. 2010 – Pynstiller)
[Cindy, what do you maybe think that there aren’t any Afrikaans people that actually
want to read Afrikaans stories or what?]
:DTr@iler+Tr@sh:P says: Da point is we cnt hav 2 b0rng st0riez dat r da sam bt
dfrent in language anada 1 culd hav replacd ths borng thng it jst sucks! (3 Des. 2010 –
Pynstiller)
[The point is we can’t have two boring stories that are the same, but different in
language another one could have replaced this boring thing. It just sucks!]
mr+100% says: If its going 2 be lyk ths tht means we cn wrt our zulu or afrikaans thts
nt communication its stupid ths thng of yrs dam!!!) (5 Des. 2010 – Pynstiller)
[If it’s going to be like this, that means we can write our Zulu or Afrikaans that’s not
communication, it’s stupid this thing of yours, damn!]
... mhm ... says: Ngoba besingeke nje singabhalwa nge afrikaans. Ay suka man!!!! (5
Des. 2010 – Pynstiller)
[Because it would not be written in Afrikaans – Vertaal uit Zulu.]
Die taalgebruik in leserskommentaar op die twee platforms (Facebook en Yoza mobi) is
aanduidend van die ouderdom, kultuur en identiteit van lesers, asook van tegnologie en die
gesprekskonvensies waarmee hulle vertroud is. Die gebruik van drasties verkorte vorme
kenmerkend van SMS-taal is deel van die gesprekskonvensies van Mxit, wat ook na ander
selfoonkommunikasie oorgedra word. Die gebruik van SMS dra by tot vloei van gesprekke
en die sosiale funksionering op die Mxit-platform (Walton 2009:64) (sien 5.1).
Hierdie aangeleentheid sluit aan by ’n belangrike faktor wat in ag geneem moet word
wanneer die netwerkeienskappe ter sprake kom, naamlik die vlak van gebruikers se
vertroudheid met die betrokke tegnologie en die ontwikkelende konvensies van bepaalde
platforms en narratiewe vorme. Uit Walton (2009:v-viii) se navorsing is dit duidelik dat,
alhoewel Suid-Afrikaanse tieners oor die algemeen bedrewe is met die Mxit-platform en die
kommunikasiekonvensies wat hiermee gepaard gaan, toegang tot die gebruik van rekenaars
en die internet beperk is. Aangesien Mxit nie gebruiker-gegenereerde inhoud bevorder nie
(geen webjoernale, podgooi of foto-deling is moontlik nie), dra dit daartoe by dat tieners se
verstaan van webkonvensies en van hulleself as skrywers agterbly in vergelyking met dié van
ander tieners – globaal asook teenoor hulle vermoënder portuurgroep in Suid-Afrika (Walton
2009:viii).
Die demografiese aard van die bedoelde en werklike gehoor kan volgens Page (2010:218) die
sosiopragmatiese aard van die storie se kommentaar aansienlik beïnvloed. Skrywers maak
gebruik van ’n verskeidenheid diskursiewe strategieë, wat ontwerp is om verskillende
funksies te vervul, in die produksie en ontvangs van stories (Page 2010:118). Ter illustrasie:
In die Pynstiller-narratief (die kernnarratief) word die leser, deur die gebruik van die
vertelstrategie en kriptiese aanbieding, as’t ware in die skoene van die buitestandereerstepersoonsverteller
geplaas. Die aanvaarding deur die emo girl en haar selfskending in
simpatie met die verteller impliseer ’n bepaalde benadering ten opsigte van die
462

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
aangeleentheid. In die verhaal word geen morele oordeel oor die selfskending as sodanig
uitgespreek of kitsoplossings verskaf nie. Hierdie vertelstrategie, waar die leser in ’n
subjekposisie geplaas word, en die interpretasie van die gebeure en morele besluitneming aan
die leser oorgelaat word, stel bepaalde eise aan die leser. Die leeservaring word ook
beïnvloed deur die individu se lewenservaring, vertroudheid met genre- en narratiewe
konvensies, gekose leesstrategie, persoonlike siening, ensovoorts. Die gebruik van
diskursiewe strategieë met inagneming van die gehoor en die beoogde effek geld vir alle
vlakke van die produksie en ontvangs van stories, by implikasie ook vir die ontwikkelende
aanlyndiskoersnarratief (sien 5.2). Dit is opmerklik dat Viljoen in sy hantering van die
Pynstiller-groep ’n soortgelyke oop benadering as in die teks as sodanig gehandhaaf het. 16
In ’n Web 2.0-diskoerskonteks soos Facebook of Yoza mobi kan die leser se reaksie op die
leeservaring verwoord word deur aanlyn kommentaar te lewer. Yoza maak spesifiek
voorsiening daarvoor dat lesersdeelname aangespoor word, byvoorbeeld deur spesifieke vrae
te stel wat met die verhaal verband hou. In Uit (en Confessions of a troubled young man) stel
die skrywer aan die einde van elke hoofstuk gerigte vrae soos: “Het jy al iemand vasgehou
met jou hande, maar nie met jou hart nie?” (hoofstuk 8); “Wat sal jy doen in ’n ongemaklike
situasie in ’n nagklub?” (hoofstuk 9); “Hoekom dink jy pleeg baie gay mense selfmoord? Is
selfmoord ’n uitweg?” (hoofstuk 18). Met dié dat elke leser/luisteraar ’n potensiële
storieverteller is (sien par. 2), gebruik die leser-vertellers in die aanlyndiskoers ook
bogenoemde diskursiewe strategieë in hulle eie vertellings (sien 5.2). Die kommentaar en
gesprekke wat sodoende ontstaan, word ’n ruimte waarin die interpersoonlike werk van
storievertelling uitgebrei en verfyn word (Page 2010:218).
4.4 Narratiewe eienskappe
Page (2010:220) onderskei drie narratiewe eienskappe, naamlik reeksnarratief, temporale
oriëntasie van die narratief (byvoorbeeld retrospektief of prospektief) en die fiksionele status
van die narratief.
Die wisselwerking wat deur middel van die terugvoermeganismes deur die lesers verskaf
word, kan op ’n verskeidenheid maniere funksioneer (Page 2010:218). Kommentaar op die
skryfwerk kan goedkeuring, uitdruklike afkeuring van die skrywer en die skryfwerk wees, of
voorstelle vir verdere hersiening of vir nuwe narratiewe materiaal maak (sien verdere
bespreking in 5.1). Die mate waarin die kommentaar die kernnarratief beïnvloed, hang krities
af van die kenmerke van die storie wat vertel word (Page 2010:218) – en vanselfsprekend
ook van die skrywer se reaksie op die kommentaar. Die ontologiese status van die storie
(hetsy dit werklike gebeure rapporteer en of dit fiktief van aard is) bepaal die aard van die
kommentaar en wisselwerking wat in die kommentaar gelewer word, asook in welke mate die
kommentaar die verdere narratief kan beïnvloed (Page 2010:219). Die tydsverloop tussen
plasings is ’n belangrike faktor in die ontwikkeling van die narratief. Vertellings wat in
reeksvorm oor tyd plaasvind, het ’n groter kans om deur die wisselwerking beïnvloed te
word; volledige narratiewe wat in een aflewering geplaas word, word selde hersien en
herpubliseer (Page 2010:218).
463

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Soos reeds aangedui, is Pynstiller as afgeronde verhaal op die twee platforms geplaas; lesers
se kommentaar kon daarom nie die narratief as sodanig beïnvloed nie (ondersoekende leserteks-wisselwerking).
In die geval van Yoza is Pynstiller/Painkiller eenmalig en volledig
gepubliseer. Heelwat kommentaar is gelewer – die meeste hiervan kort nadat dit in die
verhaalbank beskikbaar gestel is. Pynstiller op Facebook is met verdrag oor ’n verloop van
drie maande (Junie tot September 2009) geplaas (reeksvertelling). Hierdie werkswyse het ’n
bepaalde boeikrag teweeggebring, en geleentheid gebied vir die ontstaan en ontwikkeling van
die sekondêre gespreksnarratief. Individue het op verskeie wyses bydraes gelewer, onder
andere deur van eie ervarings te vertel, kreatiewe werk te deel, inligting te verskaf, of ander
te bemoedig – dit het ’n langer gesprek en hegter gemeenskap tot gevolg gehad. In hierdie
geval het lesers vertellers (skrywers) geword – wat sekondêre reeksvertellings in die kleine
tot gevolg het (sien 5.2). Hier kan verskille in die ontologiese status aangedui word. Die
kernnarratief is fiktief. Sommige leser-skrywers het egter in reaksie op die teks en veral op
Viljoen se vrae oor werklike ervarings geskryf; ander het die ervarings in kreatiewe formate
(soos gedigte) verwoord.
Alhoewel die leserskommentaar in ondersoekende leserwisselwerking, soos dit met Pynstiller
die geval is, nie die inhoud van die primêre verhaal beïnvloed nie, kan lesers se terugvoer
direk of indirek ’n invloed hê op die ontwikkeling van die genre en bepaalde formaat. Dit kan
ook die wyse beïnvloed waarop ’n skrywer, uitgewer of bepaalde platform toekomstige
narratiewe skryf of aanpak. 17 Pynstiller/Painkiller op Yoza het heelwat kommentaar uitgelok
ten opsigte van die formaat (spesifiek die frustrasie wat die lesers met die kort segmente
ervaar het). Kommentaar soos hierdie kan meebring dat die skrywer en/of webadministrateur
die formaat kan heroorweeg. Die uitwerking van die kommentaar op die skrywer behoort ook
in ag geneem te word. Lesers se reguit, en dikwels krasse, oningeligte en ongenuanseerde
kommentaar kan ’n demoraliserende effek op die skrywer hê.
Page (2010:219) wys daarop dat dit nie slegs fiksionele stories is wat in Web 2.0-omgewings
geskep word nie, maar dat individue toenemend Web 2.0-tegnologie gebruik om hulle lewens
op persoonlike webjoernale, besprekingsforums of sosialenetwerk-webtuistes en in
gefragmenteerde vorme deur mikrojoernaalinskrywings (microblogging) te dokumenteer en
anekdotes te vertel. Die gebruik van episodiese vertellings toon ooreenkoms met aflynvorme
soos dagboekinskrywings en gespreksvoering. Gewoonlik is sodanige mededelings
tydsgewys baie naby aan die werklike gebeure, met die gevolg dat aanlyn persoonlike
narratiewe dikwels deur ’n relatiewe gebrek aan retrospeksie gekenmerk word (Page
2010:219). Webjoernale rapporteer gewoonlik oor onlangse gebeure, terwyl statusbywerkings
op platforms soos Twitter en Facebook nog nader aan die hede is.
Die aanname dat ander se mededelings outobiografies van aard is en oor onlangse gebeure of
die huidige situasie handel, kan tot wanvertolking lei, soos die volgende wisselwerking tussen
twee groepslede in die Pynstiller-groep illustreer:
Quinton Bruno: Your voice so sweet ur words so sleek cuting me ever so deep....bt
n0w the blade thats been cuting away is blunt u hear blunt...my mind is broken and
my soul in peaces...i need to cut,bt n0 0ne can see ths...gaching at my m0rtal flesh
464

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
makes me seem like the rest it starts with metal, flesh then...blood...drip drop i sink to
the ground n0t m0ving n0 sound...my stay is up my time is over as i start to feel
lower...ths voice i hear its n0t clear bt it sends me into total fear...YOU ARE MYNE!
god CANT SAVE U THS TIME... (7 Augustus 2009 om 05:29 nm. deur sellulêr)
Colette Pretorius: Quinton, swty, don't listen to the dark. Don't let it win! Dark has
NO power when we let the sunshine in! I know that it's a constant tug of war. But u
can get free from the hate. Ur spirit can soar! Shut out the voices, throw away the
blade. You can start life on a brand new slate. U can make it with help from Above.
Remember, stand firm in faith, hope and love! It's all we can do! Sending love from
one who has made it through. (9 Augustus 2009 om 09:09 vm. deur sellulêr)
Quinton Bruno: I am free and theres n+ mre cuting for me my wounds r healed bt the
marks r stil there and yes its hard if bn "clean" for 10 m0nths n0w bt s0metimes i just
imagin myself ingraving deep slashes into my arm bt i dnt i cnt and i w0nt its bn tuf
yes bt its healing...i stil write in a way that u might say portrai me in a way bt i just
speak for those to knw their n0t al0ne...so dnt wory bout me im gr8 acctualy never bn
ths hapy mwha. (17 Augustus 2009 om 10:40 vm. deur sellulêr)
In hierdie geval is die leser-skrywer se kreatiewe uitbeelding van eie ervaring in die verlede
deur ’n groepslid as huidige omstandighede en gemoedstoestand geïnterpreteer, waarop sy
hom dienooreenkomstig bemoedig het. In sy reaksie het hy verduidelik dat hierdie ervarings
tot die verlede behoort, en dat hy die bepaalde vertelstrategie kies juis om ander te laat voel
dat hulle nie alleen is nie: “I still write in a way that you might say portray me in a way, but I
just speak for those to know they are not alone. So don’t worry about me, I’m great, actually
never been this happy.”
5. Afgeluister: Patrone en gesprekke op Pynstiller Facebook en Yoza Cellphone Stories
In haar ontleding van die deelname en gemeenskap in die Kontax-loodsprojek neem Walton
(2009:77) twee sosialenetwerk-strukture waar. In die kommentaar wat na kontax.mobi
gestuur is, het die Kontax-storie ’n sentrale spil gevorm en die deelname om die
storiehoofstukke (en ’n meegaande kompetisie) gesentreer. Daar het nie baie aktiwiteit uit die
kommentaar as sodanig ontstaan nie, en in die meeste gevalle het leserskommentaar nie
direkte terugvoer van ander lesers ontvang nie (Walton 2009:77). Visueel kan dit as die naaf
en speke van ’n fietswiel voorgestel word. ’n Andersoortige patroon het op die webtuiste se
sosiale netwerk vorm aangeneem. Alhoewel die Kontax-storie steeds ’n sentrale rol gespeel
het, was ’n minder gesentraliseerde verspreiding van deelname waarneembaar, met ’n klein
groepie aktiewe gebruikers wat verbindings met mekaar sowel as met die Kontax-storie en
die webtuiste se fasiliteerders gevorm het (Walton 2009:78). Visueel kan dit as ’n eenvoudige
padkaart voorgestel word.
Soortgelyke patrone kan in die Pynstiller-weergawes op die twee platforms waargeneem
word. Op Yoza mobi het die storie (Pynstiller en Painkiller) die spil gevorm en die meeste
kommentaar het met die narratief verband gehou – spesifiek betreffende die formaat en
465

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
inhoud van die verhaal. In die Facebook Pynstiller-groep was die situasie anders. In hierdie
geval kan die verhaal as ’n anker beskou word; hierbenewens het ’n gesprek met ’n duidelike
fokus as gevolg van Viljoen se uitnodiging ontstaan. Die kern van hierdie netwerkstruktuur is
die spesifieke onderwerp (selfskending), en die gesprek daarrondom. Verskillende bydraes
van groepslede (insluitende Viljoen) en die onderlinge wisselwerking het knooppunte
meegebring. Visueel kan dit as ’n driedimensionele risoom voorgestel word.
5.1 Wts ds bwt? Nah ds painkiller is painkillin me.
5$$$$5says: Wts ds bwt? Nah ds painkiller is painkillin me. (22 Des. 2010)
[What’s this about? Nah, this painkiller is pain killing me.]
heart+braker says: irealy dnt undstnd dis wat knd of a story iz dis? (27 Feb. 2011)
[I really don’t understand this. What kind of a story is this?]
In die Kontax-loodsprojek is op sowel die mobisite as Mxit duidelike tendense met
betrekking tot die lees van die hoofstukke waargeneem. Die eerste twee hoofstukke het hoë
besoekvolumes getoon, waarna ’n skerp afname en stabilisasie plaasgevind het van die
belangstellende lesers wat al 21 hoofstukke gelees het (Vosloo 2010c:8). ’n Lewende
affiniteitsruimte met ’n lojale gemeenskap het op die Kontax sosiale platform ontstaan
(Walton 2009:iv). Die verhaal, Kontax, het voorsiening gemaak vir kommentaar aan die
einde van elke hoofstuk of in ’n “Express Yourself”-gedeelte. Die kommentaar wat ontvang
is, het hoofsaaklik in die volgende kategorieë geval: komplimenterend vir die m-romans;
komplimenterend vir die Kontax-storie en formaat; kommentaar met betrekking tot die storie;
voorstelle; kommentaar op kommentaar; en algemene kommentaar. 18 Die
hoofstukkommentaar was in reaksie op die spesifieke hoofstuk of as kommentaar op van
ander gebruikers of die Kontax-span (Vosloo 2010c:8).
Sommige van die genoemde kategorieë van kommentaar kan in die Pynstiller-weergawes op
Yoza waargeneem word. Weinig kommentaar is egter gevind ten opsigte van die kategorie
“komplimenterend vir die m-roman”, wat verstaanbaar is, aangesien die Kontax-verhaal die
eerste verhaal op hierdie platform was. Dit blyk dat gebruikers gou vertroud raak met nuwe
tegnologie en toepassings en dat spesifieke verwagtinge van ’n nuwe genre ontstaan – soos
ook deurskemer in die kommentaar oor Painkiller: “Okay so it wasn’t bad although it was
quite short, we kind of got used to longer stories.”
Alhoewel die kommentaar op Painkiller/Pynstiller op Yoza oënskynlik oorwegend met die
verhaal self te make het (soos aangedui met die fietswielmetafoor), toon ’n noukeurige
ontleding van die kommentaar ’n bewustheid van die sosiale netwerk en die omringende
konteks. Dit blyk dat kommentaar gerig is op diverse partye in die netwerk, insluitende die
platform en platform-administrateurs (Yoza), die skrywer, medelesers, gebruikers wat
kommentaar gelewer het, en in enkele gevalle ook die karakters. Hierdie waarneming kan
aanduidend wees daarvan dat die gebruikers hulleself verbeel of voorstel as deel van ’n
gemeenskap (netwerk) wat uit verskillende individue (of mense met verskillende funksies)
bestaan en aanneem dat hulle kommentaar deur ander gelees word en ’n verskil kan maak
466

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
(sien in hierdie verband ook Thomas 2011:208). Tekens van portuurmoderering kom ook
voor, byvoorbeeld waar ongewenste kommentaar aangemeld is, of waar lesers mekaar
aanspreek oor die wyse waarop kritiek uitgespreek word.
Die gebruik van SMS-taal, wat algemeen op die Yoza mobi-platform is, toon sterk
konvensies van mondelinge gespreksvoering. SMS-taal (Mxit-taal; textspeak; txtspk) word
gekenmerk deur ’n neiging tot lettervermindering en ’n algemene telegrafiese styl. Dit sluit in
sametrekkings en konsonantskryf (text > txt; thanks > thnx); fonologiese nabyheid (you > u);
syfer/letter-homofone (too > 2; for > 4); letter/syfer-kombinasies (4sho); verkortings (picture
> pic); g-weglating (reading > readin); letterweglating; niestandaard-spelling (love > luv);
akronieme (ANC); letterwoorde (bv. laughing out loud > LOL); gebruik van simbole soos @
en aksentstilering (bv. “wateva” vir “waterfall”) (Walton 2009:80; Deumart 2010:21).
Nieverbale handeling soos stemtoon en gesigsuitdrukkings wat deel is van aangesig-totaangesig-gespreksvoering,
word oorgedra deur die kreatiewe gebruik van leestekens,
hoofletters, herhaling van letters, simbole en emotikons, en is aanduidend van hoe die
kommentaar vertolk moet word (byvoorbeeld as verbasing of sarkasme). Uitdrukkings en
tussenwerpsels wat met oraliteit en informele gesprekke vereenselwig word en ook
aanduidend van betrokke kulture kan wees, word in van die kommentare op Yoza gevind,
byvoorbeeld ai, eish, shoes, ayoba, hawu, ja, nee man, nè. Die neiging om bepaalde
stylkenmerke vir aanlynkommunikasie te gebruik, hou verband met die sosiale neiging van
konformering (Wallace 1999:62; sien ook Walton 2009:64 oor die verband tussen sosiale
aanvaarding en gebruik van Mxit-taal). Drie kort voorbeelde ter illustrasie van die
mondelinge merkers in SMS-taal:
FIFI says: lmao ya its bloody short ay....nd dis kid is hectic ne,wassup wit
hm???????? (1 Des. 2010)
[Laugh my ass off. Ja, it’s bloody short, ai… and this kid is hectic, nè. What’s up with
him?]
Lulu says: Y r ppl so mean?:'( (1 Des. 2010)
[Why are people so mean? (crying)]
Khanyi says: Wat a waist of tym ur stori z sooooooo borrrrng (2 Des. 2010)
[What a waste of time. Your story is so boring.]
Waar die meeste gebruikers slegs ’n enkele inskrywing oor Painkiller/Pynstiller gemaak het,
het ander gebruikers verskeie keer kommentaar gelewer. Deur die kommentaar verder te
ontleed, kan meer oor die leeservaring en aktiwiteit van spesifieke lesers te wete gekom
word. Lesers het byvoorbeeld deurgaans dieselfde mening bly handhaaf en dit herhaaldelik
uitgespreek (byvoorbeeld dat die teks vervelig is); dieselfde leser het oor verskeie aspekte
kommentaar gelewer (byvoorbeeld deur verwysing na eie leeservaring, formaat, inhoud en
tema, en ander se kommentaar); lesers toon bewussyn van verskeie instansies in die netwerk
en spreek afsonderlike instansies in die netwerk aan; lesers se aanvanklike indrukke van die
verhaal verander; lesers lees die verhaal by meer as een geleentheid en lewer kommentaar oor
verskillende leeservarings en leesverwagtings. So was die leser Mimzo met die aanvanklike
lees op 3 en 5 Desember nie beïndruk nie: “The person who wrote this story should stop
467

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
writing because there’s no use.” Uit ’n inskrywing op 15 Desember blyk dit egter dat die
leser teruggekeer het na die verhaal en die gespreksforum, en intussen oor die eie
leeservaring en -reaksie besin het. In die kommentaar word ander lesers aangespreek en
waardering teenoor die skrywer getoon:
Mimzo says: Waz at da beginng awaz lyk neh maan wat da hel iz diz bt i kept on
readin borin as itiz bt dn as i kept goin on i startd findin da story mre intrsting...pipz
read wit mre andastandin en big upz 2 da author 4 such wandaz (15 Des. 2010)
[Was at the beginning, I was like, nee man, what the hell is this? But, I kept on
reading, boring as it is, but then as I kept going on, I started finding the story more
interesting… Peeps, read with more understanding and big ups to the author for such
wonders.]
Verwysings na die Yoza mobi-platform, die verwagtinge ten opsigte van verhale op die
platform en die verwysing na en aanspreek van Yoza-administrateurs is aanduidend daarvan
dat lesers kennis dra van die oogmerke van die platform. Die kommentaar dui ook op eie
lesersverwagtinge na aanleiding van vorige Yoza-leeservarings. Hierdie leser-skrywer
(Chocolate) bring sy mening onder Yoza se aandag met vraagstelling, oordrywing en
sarkasme. Mondelinge gesprekskonvensies is opvallend:
Chocolate says: Mayb dis just aint my ting bt i tink dis is sooooo sily. Its supose 2
make us wana cum bak nd read nt dlete yosa nd throw our fones in da bin, nd den
burn da bin. Like realy guys? Realy? Wat is dis supose 2 b, i dnt get da point. Bt like i
sed mayb its jst nt my ting. (9 Des. 2010)
[Maybe this just ain’t my thing, but I think this is so silly. It’s supposed to make us
want to come back and read, not delete Yosa and throw our phones in the bin and then
burn the bin. Like really guys? Really? What is this supposed to be? I don’t get the
point. But, like I said, maybe it’s just not my thing.]
Die leeservaring van Painkiller/Pynstiller blyk veral uit kommentaar wat oor die formaat en
inhoud van die verhaal gelewer is. Heelwat kommentaar is oor die formaat van die werk
gelewer – die meeste hiervan kritiek. Baie lesers het aangedui dat hulle die verhaal vervelig
gevind het. Hierdie leeservaring kan waarskynlik toegeskryf word aan die kort
storiesegmente (die meeste lesers het dit as hoofstukke geïnterpreteer) in kombinasie met die
vertelstrategie (interne fokalisator). Betreklik min kommentaar is oor die illustrasies gelewer
– en ook hier is teenstrydige kommentaar aangetref. Die meeste kommentaar is algemene
opmerkings sonder ’n aanduiding van vir wie dit bedoel is; ander opmerkings is spesifiek vir
Yoza of vir die skrywer bedoel. Kommentaar vir die skrywer wissel van sarkastiese en
afbrekende opmerkings tot aanmoediging en waardering:
...mhm... says: 3 dots and thats a chapter?????:e:e oohh! C'mon!!! (5 Des. 2010)
[Three dots and that’s a chapter? Oh, come on!]
...CuT!e+B@b@... says: Ok i mst say ths shrt chapters r annoyin me reali nw nd ths is
d mst dumbst thng iv eva read nd beliv me iv read alt (3 Des. 2010)
[Ok, I must say these short chapters are annoying me really now and this is the most
dumbest thing I have ever read and believe me I’ve read a lot.]
468

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
;)NickiD+;) says: Oh Gosh ths is sooooo boring, i dnt see the purpose 4 ths story, its
so damn stupid!! Fanie Viljoen, ths story of urs is crap, pardon my french, no
offense!! (2 Des. 2010)
[Oh gosh, this is so boring. I don’t see the purpose for this story. It’s so damn stupid!
Fanie Viljoen, this story of yours is crap, pardon my French, no offence!]
Keo+ says: Id like 2 thank th author,i cldnt slip th other nyt n ths stori reali helpd me
fall asleep...its boring (8 Des. 2010)
[I’d like to thank the author. I couldn’t sleep the other night, and this story really
helped me fall asleep…it’s boring.]
Ice+master says: Its wonderful nice nd short its attractive nbdy on earth wldnt wnt
2read a short a story (2 Des. 2010)
[It’s wonderful. Nice and short. It’s attractive; nobody on earth wouldn’t want to read
a short story.]
Voorbeelde van uiteenlopende kommentaar oor die illustrasies:
Royal+chick says: Well, just reading one sentence makes one wana move to the next.
Awesome story line & the images are extremely cool... Keep up e good work!!! (2
Des. 2010)
Silly+Chilly says: Scary prenqz! Lmga.. Ni i bje nyc stori ni, dis al tot wa ek gelees
het, sorry, ekt lankal m belangstelling verloor! Ha-ha. (30 Des. 2010 – Pynstiller.)
[Scary prentjies! Lag my gat af. Nie ’n baie nice storie nie. Dis al tot waar ek gelees
het. Sorry, ek’t lankal my belangstelling verloor! Haha.]
«¤®:)»snezzy«:)»® says: r da drawng suppse 2 spk loudr dn da wrdz n
dis drawnz r nt evn gng wit da wrdz,so cha dis znt kul :( (9 Des. 2010)
[Are the drawings supposed to speak louder than words and this drawings are not
even going with the words, so ja, this isn’t cool.]
Pandora says: Crazy dope story... The pictures did most of the story line. Wonder who
wrote it?... N will we be hearin from him again?:? (3 Des. 2010)
Dit blyk dat die kritiek oor die formaat veral verband hou met die lees op die selfoonskerm.
Selfs lesers wat van die inhoud gehou het, het kritiek teen die formaat uitgespreek:
Black+rose says: This is a completly toture to my cell phone screen, 10 chapterz of
diz story cn make 1chapter (5 Des. 2010)
$(*)#ff0000@ñgê£#00ff00P!ë says: Lyk seriously! This is damn annoying!
Cant they jst make it 1 chapter?!?!!! Eish i cant read 2 lines n click 2 next chapter!
Agh! Sowi 2 say it bt itz true! No offence! (2 Des. 2010)
[Like seriously! This is damn annoying! Can’t they just make it 1 chapter? Eish, I
can’t read two lines and click next chapter! Argh! Sorry to say it, but its true! No
offence!]
«*M$.DIMPL€Z*» says: It wants to be a good story but the one sentence per
chapter really sucks....good story bad representation
469

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Kommentaar oor die inhoud is uiteenlopend. Sommige lesers het sterk afkeuring van die tema
uitgespreek, ander toon begrip vir die probleem, het waardering vir die tema van die verhaal,
of identifiseer daarmee – onder andere ook deur persoonlike ervaring te deel.
Da+dragon+lady spreek byvoorbeeld haar mening sterk uit:
Da+dragon+lady says: Itz b0rin,disgustn,bad,h0rrbl,terryfn,disastrous,it makez me
sick yuck,da auth0r hs n0 taste,lyk hez in grade 3 y0h:-x m u embrassn me hle (1 Des.
2010)
[It’s boring, disgusting, bad, horrible, terrifying, disastrous, it makes me sick, yuck.
The author has no taste, like he's in grade 3 yoh :-x m you embarrassing me here.]
$Jae+millz$ says: This sounds evil don't promote evil deeds here (2 Des. 2010)
[This sounds evil. Don’t promote evil deeds here.]
Dreamgal is oortuig daarvan dat die skrywer hulp nodig het:
Dreamgal says: Shame this is the sad novel i cnt believe sameone cn write samethng
so sad special abt life she or he need help. (2 Des. 2010)
[Shame this is the sad novel I can’t believe someone can write something so sad
especially about life. She or he needs help.]
Wiseman wonder oor die karakter:
Wiseman says: dis dude is in serious problem I wnder whts wrng wth dis dude hatng
skul lyk dis........ (7 Des. 2010)
[This dude is in a serious problem. I wonder what’s wrong with this dude hating
school like this.]
ecliptic+rebel het begrip vir die situasie, hou van die storie en wil graag soortgelyke
verhale lees. Die leser het, geoordeel aan die inskrywings, die verhaal oorspronklik in
Desember gelees. Uit ’n opmerking van dieselfde leser in Februarie, waar gevra word
vir ’n volgende aflewering, blyk dit dat die leser weer na die verhaal teruggekeer het.
ecliptic+rebel says: The story ws awesum cz i cn relate 2 it..its a reminda dat we teenz
r veri sensitiv nd sumtymz we so lost,we turn 2 da wrng thngs...wel lovd it nd i want
m0re..peace. nd TO GOD B THE GLORY.. (9 Des. 2010)
[This story was awesome, because I can relate to it. It’s a reminder that we teens are
very sensitive and sometimes we are so lost, we turn to the wrong things. Well, loved
it and I want more. Peace and to God be the glory.]
Mimmy en Cicatrix identifiseer met die ervaring:
Mimmy says: The craving wil neva go away unles u fulfil it... I shud knw ,i wear long
sleeves;) (2 Des. 2010)
[The craving will never go away unless you fulfill it … I should know, I wear long
sleeves.]
Cicatrix says: I remember what it felt like when I used to cut... Amazing how it makes
you feel..! (7 Des. 2010)
470

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Hierdie leser lewer kommentaar oor die hantering van depressie in verskillende
kulture en stel ’n oop vraag. Die kommentaar is by die storiesegment waar die
verteller homself sny.
B'GL££=BRÓÑÇ£® says: *mostly diz thngs r dne by whte ppl we blcks if
we r miserable our option z da rope or am i lying?* (31 Des. 2010)
[Mostly these things are done by white people. We blacks if we are miserable our
options the rope or am I lying?]
Soos uit die voorgaande blyk, en ook deur Page (2010:219) en Vosloo (2010c:11) aangedui
is, kan kommentaar op skryfwerk goedkeuring of uitdruklike afkeer van die skrywer en die
skryfwerk aandui, of voorstelle maak vir verdere hersiening of vir nuwe narratiewe materiaal.
In die geval van Painkiller is voorstelle aan die skrywer en Yoza gemaak – soms is die
voorstelle binne ’n opmerking verskuil, soos Zach se mening dat inligting oor ’n hulplyn met
onderwerpe soos hierdie verskaf moet word:
Zach says: This is great that they are writing about it but they should give a help line
or something. Whats the point of reading something that you relate to and not being
able to find help. (17 Jan. 2011)
Waar heelparty voorstelle oppervlakkig en/of sarkasties is (“It’s not stimulating like other
stories. Totally lacks substance. Get rid of it.”), getuig ander voorstelle van die lesers se
begrip van die formaat en inhoud van die verhaal, die kreatiewe proses en respek vir die
skrywer. Onderstaande kommentaar wys dat die leser gedink het wat die rede vir die
leeservaring is en hoe dit verbeter kan word:
(H)FLIRTY+SAINT(H) says: Maybe the author should consider turning this story
into a poem. i mean the short chapters were beginning to become boring and one
couldnt figure out what the story was about. Wounderful title but the story lacked that
energy to support the title. But anyway lots of people are creative in many ways. I still
think the author could hav done a little bit more to keep the readers wanting more. But
anyway big up to the author. (2 Des. 2010)
Die kommentaar van lesers op grond van ander se kommentaar toon interessante tendense.
Lesers, soos in enige sosiale groep die geval is, ondersteun mekaar deur ander se menings te
bevestig (konformiteit). Die instemming kan aansluit by spesifieke individue of by
kommentaar oor die algemeen – byvoorbeeld deur saam te stem dat die werk vervelig is. Wat
egter ook in hierdie netwerk opmerklik is, is dat individue teen die algemene opinie ’n
standpunt inneem. 19 Dit is veral opvallend hoe die leser-skrywers die skrywer, die teks en
Yoza verdedig. In sommige gevalle is die kommentaar op kommentaar uitgebreid en
illustreer dit insig met betrekking tot die formaat, inhoud, beelding en styl van die teks.
Hierdie leser-skrywers doen dan ook moeite om die teks en waarskynlike bedoeling van die
skrywer vir ander lesers duideliker te maak. Waardering word ook uitgespreek teenoor Yoza
vir die eksperimentering met nuwe formate en inhoud.
BULLS says: If one of you can write, then you can complain. Till then – sjoesh! (18
Jan. 2011 – Pynstiller)
471

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Lucilla says: Cum on guyz wat dnt u get?? ths dude is obviously depresd bwt sumthn
n prbbly gothic 2 geez yal mst use ur brainz n gv da author a chance man ai. (3 Des.
2010)
[Come on guys, what didn’t you get? This dude is obviously depressed about
something and probably gothic too. Geez, you all must use your brains and give the
author a chance man, ai.]
*JãŊÃ* says: Woorde is min – mense wat tekere gaan en negatief is rondom
hierdie storie verstaan nie die dieper seer agter elke woord nie.. “die ink bloei uit die
pen”.... dit is donker.. maar dit verstaan die seer wat so baie onbewustelik elke liewe
dag moet face. briljant. (22 Feb. 2011 – Pynstiller)
Щild+Çhild says: I cant say if its a poem or a story. But i think if you realy read it
with a open mind u can analize it like a poem, u fit all the puzle pieces together and
see the true meaning of something like this story like you can find love in the weirdest
places and u never realy alone if you search long enough there will always be some1
for u. Well the story was different but still good. Thanks yoza for trying something
diferent and ignoring the critics. (6 Des. 2010)
Flower-child says: I agree with mims! Thanx yoza 4 catering 2 the "different" its great
2 cum online and find you not alone,if u havent been thru it u'll never undastand the
beauty of the story.every chapter...u guys call it dull and boring, we call it life. (7 Des.
2010)
[I agree with Mims. Thanks Yoza for catering to the different. It’s great to come
online and find you’re not alone. If you haven’t been through it you’ll never
understand the beauty of the story. Every chapter … You guys call it dull and boring,
we call it life.]
©Mis+sexy+by+nature© says: Its me again, been readin ur comments n wat i realized
ir dat mst of the ppl who say the story suck didn't evn read half of the story n r
complain bwt the short chapterz. If u read correctly thz nuthn sayn read chapter 1, its
jst writen read 1, to show that those r scenes so they wnt b as lng az chaptz8o. I lv u
yoza! Keep on bringin da gwd stuff n stil big ups 2 the story.:) (6 Des. 2010)
[It’s me again, been reading your comments and what I realised is that most of the
people who say the story sucks didn't even read half of the story and are complaining
about the short chapters. If you read correctly there’s nothing saying read chapter 1,
its just written read 1, to show that those are scenes so they won’t be as long as
chapters. I love you yoza! Keep on bringing the good stuff and still big ups to the
story. (smile)]
Royal+highness se bydrae in twee opeenvolgende boodskappe verwys spesifiek na die eie
leeservaring, voorspelbare genres en leserverwagtinge. Sy noem dat sy die verhaal baie keer
gelees het (’n ervaring wat sy met verslawing vergelyk), spreek ander lesers aan oor hulle
leesgewoontes en -verwagtinge, verbind die verhaaltema met die werklikheid, en kontrasteer
geromantiseerde voorspelbare verhale met realistiese verhale.
Royal+highness says: Word power,nw this is it,tired of all the soapy riting...read this
a lot of tyms n i am hooked like a junkie (8 Des. 2010)
[Word power. Now this is it. Tired of all the soapy writing…read this a lot of times
and I am hooked like a junkie.]
472

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Royal+highness says: Yall r watchng 2 much soapies n u fantasize a lot,u wnt happy
endings always...get a lyf n start reading real stuff (8 Des. 2010)
[You all are watching too much soapies and you fantasise a lot. You want happy
endings always…get a life and start reading real stuff.]
5.1.1 Confessions of a virgin loser – Now that’s real stuff.
In die kommentaar is daar verwysings na ander literatuur en genres – byvoorbeeld verwysing
na Die drie beertjies, Hamlet, Shakespeare, sepies en poësie. Lesers vergelyk die verhaal ook
met ander tekste in die verhaalbank en medegebruikers word aangeraai om spesifieke verhale
te lees. Dit is ook die geval met 5$$$$5, wat min beïndruk is met Painkiller (“this is so
lame”) – die leser verkies oënskynlik Confessions of a virgin loser (“now that’s real stuff”).
Viljoen se Confessions of a troubled young man het ook in die Confessions-reeks verskyn.
Hierdie verhaal is ’n verwerking deur Sipho Hlongwane van Viljoen se Afrikaanse m-roman
Uit. In die verwerking is sommige aspekte verander – die rugbytema het byvoorbeeld ’n
sokkertema geword (Viljoen 2012b). Sodanige veranderinge is moontlik op grond van die
openbare-domein-kopiereg (Creative Commons 2012; Viljoen 2012b).
’n Vergelyking tussen die stemresultate (soos beskikbaar op 29 Maart 2012) van die
gewildheid van die twee verhale en die weergawes in verskillende tale dui opvallende
verskille aan. Dit is duidelik dat lesers se menings oor Painkiller en Pynstiller baie meer
uiteenlopend is as in die geval van Uit en Confessions, wat as oorwegend positief ervaar is.
Tabel 1. Stemresultate van leseropinies van Fanie Viljoen se m-romans op Yoza
Wat het jy gedink van … Pynstiller Painkiller Uit Confessions of a
troubled young man
Dit het gerock! / It rocked! 19% 16% 42% 31%
Dit was goed / It was great 20% 15% 29% 36%
Dit was oukei / It was ok 21% 20% 13% 19%
Dit was nie regtig my smaak nie /
It wasn't really my thing
13% 15% 5% 6%
Dit was goor! / It sucked! 25% 31% 8% 7%
Die algemene afleiding wat gemaak kan word, is dat die meerderheid lesers op hierdie
platform m-romans in “konvensioneler” formate en met minder konfronterende inhoud
verkies. Daar is egter ook lesers wat die behoefte uitspreek aan meer uitdagende tekste en
leeservarings.
5.2 Sny. Ek het. Jare gelede.
Sny. Ek het. Jare gelede. Di letsels sit as bewys van di lewe wat ek alreeds oorleef het.
Tekens van oorwinning. Tekens dat, ten spyte van alles, ek steeds hier staan. Om te
sny verdoof vi n oomblik jo hart en jo brein, laat jo toe om vi n sekonde weer asem te
473

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
haal. Al di gif in jo binneste loop saam met daardie bloed uit. (Ina Jooste, 6 Julie 2009
om 06:38 nm. deur sellulêr)
Die tema van Pynstiller en die gesprekke op die Facebook Pynstiller-groep toon besondere
ooreenkoms met die bespreking van wat Page (2010:222) “the narrative of illness” noem. In
haar ondersoek van outobiografiese webjoernale het sy (2010:220; 2011:225) gevind dat die
vermoë van die webjoernaal om ’n voorheen onbekende gehoor te bereik en hier met ander in
wisselwerking te kan tree, ’n sentrale vormende faktor is ten opsigte van narratiewe van
siekte wat aanlyn vertel word. Vir persone wat met die trauma van kritieke siektes (in hierdie
geval kanker) gekonfronteer word, word die webjoernaal ’n ruimte vir terapeutiese
selfuitdrukking en ’n bron vir leke mediese inligting en aanlyn-ondersteuning (Page
2010:220; vgl. ook Whitlock e.a. 2006). Hierdie kenmerke is ook waarneembaar in die
Pynstiller-groep.
Die volgende kommentaarkategorieë kan in die Pynstiller-groep onderskei word: (i)
kommentaar oor die idee van die boek, die inhoud en die illustrasie – hierdie kommentaar is
veral by die betrokke (foto)bladsy geplaas; (ii) opmerkings na aanleiding van spesifieke vrae
wat Viljoen op die gespreksforum gevra het, byvoorbeeld oor die voorkoms van selfskending
in Bybelse tye; (iii) vertellings oor eie geneigdheid tot selfskending – sommige persone noem
dit slegs, terwyl dit vir ander ’n probleem blyk te wees; (iv) bemoedigende en
ondersteunende kommentaar na aanleiding van die voorafgaande; (v) inligting, soos
statistiek, hulporganisasie of webwerwe wat met die aangeleentheid verband hou; (vi)
kreatiewe reaksie van een of ander soort, hetsy die aanhalings of verwysings na bestaande
werk, of deur self kreatief te wees (soos ’n gedig oor selfskending). 20
In haar bespreking van bogenoemde webjoernale let Page (2011:220–38) onder meer op die
wisselwerking wat deur middel van die kommentaar tussen die blogger en die gehoor
plaasvind; evaluasie in vertellings; storiegenres; en die gebruik van hiperskakels. Page
(2011:228) beredeneer dat die interaktiewe aard van webjoernale nie tot digitale hulpbronne
beperk is nie, maar ook deur vertellers se linguistiese keuses beïnvloed word. Sy ontleed
vervolgens die webjoernaalinskrywings aan die hand van Labov (1972, 1997) se narratiewe
raamwerk (met besondere aandag aan die evalueringsmiddele) en Martin en Plum (1997) se
tipologie van storiegenres. In natuurlike vertellings beklemtoon die verteller bepaalde aspekte
van die vertelling deur middel van evaluering (Labov 1972). Hierdie evaluering behels die
identifisering van ’n evaluerende hoogtepunt – gewoonlik die “mees vertelbare gebeurtenis”
– en word gekommunikeer deur meganismes soos beklemtoning (herhaling, rituele uitinge,
oordrewe kwantifisering) en vergelyking (oortreffende woorde, negatiewe, vrae en hulpwerkwoorde)
(Page 2011:228–34). Na aanleiding van Martin en Plum (1997) se tipologie van
storiegenres (vertelling, exumplum, anekdote en narratief) identifiseer Page ’n bykomende
onderskeibare subgenre, naamlik die refleksiewe anekdote. Waar ’n anekdote gebruik word
om ’n gevoelsmatige of humoristiese aspek van ’n verteller se ervaring oor te dra, is die
oogmerk met die refleksiewe anekdote om emosionele opvoeding vir die gehoor te verskaf
(Page 2010:229, 234).
474

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die gebruik van kort anekdotes is opvallend in die Pynstiller-groep. Die taalgebruik en
verskeie wyses van beklemtoning in die anekdotes kan aanduidend wees van evaluering deur
die verteller sowel as van die emosionele afstand ten opsigte van die gebeure. Taalgebruik en
beklemtoning kan egter ook, soos in 4.3 geïllustreer, as stylmiddel ingespan word om ’n
bepaalde effek te bewerkstellig. Groepslede het op mekaar se inskrywings gereageer deur van
hul eie ervaring te vertel en/of die ondersteuning en aanmoediging te verskaf – onder meer
deur te vertel hoe hulle self die probleem gehad het en dit intussen leer hanteer het. Colette
Pretorius reageer as volg op ’n groepslid se opmerking dat sy selfmoord oorweeg – die
gestroopte styl van die inskrywing is opmerklik:
Wel Marelize, ek hoop van harte dit het nie gewerk nie! Nee man jong! Ek ken daai
gevoel. Was al self meermale daar. Het al selfs tot die daad oorgegaan. En in ’n
hospitaal wakker geword. In die tyd wat vir ewig vir my verlore is het ek glo
telkemale van die hospitaal se dak wou spring. En ek weet dat ek myself met my
selfoon se koord wou hang ook. Dit onthou ek. Die ding is, daai donker is ’n fase. Ja,
dit kom weer. Maar dit verdwyn ook. En dan kan mens leef. En daar is rede om te
leef. Kyk op. Kyk om jou. (18 November 2009 om 02:03 nm. deur sellulêr)
Individue soos Colette Pretorius het ’n aktiewe rol gespeel deur reaksie op en wisselwerking
met ander gespreksgenote, onder andere deur direkte aanspreek by name.
Waar party groepslede met baie vrymoedigheid oor hulle eie ervaring geskryf het, het ander
individue verkies om nie private inligting op die openbare “muur” te plaas nie, maar hul eie
ervaring met selfskending in persoonlike boodskappe met Viljoen gedeel (Viljoen 2012b).
Dit is waarskynlik dat individue ook direk met mekaar gekorrespondeer het en
ondersteunende rolle vertolk het. Die ondersteuningsbasis is verbreed deur inligting, soos
raad van Esmé van Rensburg van die Noordwes-Universiteit oor hoe om die aangeleentheid
te hanteer, en verwysings na bestaande aanlyn-ondersteuningsgroepe op Facebook. 21 Die
behoefte wat op Yoza vir ’n hulplyn uitgespreek is (4.1), is sodoende in hierdie Facebookgroep
verwesenlik.
Benewens kommentaarbydraes bied die gebruik van hiperskakels op ’n webjoernaal (of
soortgelyke sosiale netwerke) bykomende en andersoortige interaktiewe potensiaal (Page
2011:227). Aangesien hiperskakels webbladsye eerder as gebruikers verbind, is dit primêr
intertekstueel van aard. Hiperskakels kan die leser se beweging in die betrokke webjoernaal
asook op die internet as sodanig beïnvloed. Op Facebook word navigerende hiperskakels
outomaties geskep, byvoorbeeld vanaf die “muur” na ander dele van die betrokke Facebookblad,
asook na persoonlike Facebook-profiele van groepslede. 22 Hiperskakels het egter ook ’n
sosiale dimensie en mag ’n aanduiding wees van wat die webjoernaal of individuele
gebruikers as goed beskou – hetsy deur die betrokke verwysings self of deur die ligging van
die skakel in die webjoernaal (Page 2011:227). 23 In die geval van die Pynstiller-groep gee die
hiperskakels wat deur gebruikers verskaf word, ’n goeie aanduiding van die uitgebreide
digitale netwerk en verwysingswêreld van die groepslede. Benewens bogenoemde skakels na
ondersteuningsgroepe met ’n Facebook-teenwoordigheid, is daar ook skakels na die aanlynvideoplatform
YouTube, ’n uitnodiging na die oorkoepelende projek se Facebookblad, en
skakels van Viljoen na spesifieke titels op aanlynboekwinkels en sy eie webtuiste. Die meeste
475

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
van die skakels is deur Viljoen self geplaas – hierdeur het hy sy verbintenis met die groep
bevestig, asook die geleentheid vir bemarking benut.
Aansluitend by die hiperskakels is gebruikers se intertekstuele verwysings na literêre tekste
en musiek, soos Sylvia Plath se Bell Jar, die skrywer Anne Rice, en die musiekgroep The
Dresden Dolls se “Bad Habit”. In haar kommentaar verwys Liesbet Gelderblom na haar
assosiasie tussen The Distillers en die teks:
Pynstiller het my weer laat onthou van een van my gunsteling bands: The Distillers.
Het dit so lanklaas geluister en kan nou nie ophou nie. Behalwe dat die name baie
dieselfde klink, pas die musiek ook nogal by Pynstiller. Gaan luister bietjie. (9
September 2009 om 02:58 nm.)
Uit Viljoen se sketsboek en joernaal (2009a) blyk dit dat sy eie belangstelling aansluit by dié
van Pynstiller-groepslede. Ten opsigte van sy illustrasiestyl verwys hy na ’n Frank Miller-styl
en Tim Burton-tipe karakters, en noem musiek waarna hy geluister het terwyl hy aan die
illustrasies gewerk het: The Smashing Pumpkins se “Adore”, “Behold the nightmare”, “To
Sheila”; My Chemical Romance se “Welcome to the Black Parade”.
In ’n refleksie-aantekening op 8 Maart 2009 skryf Viljoen dat genoemde CD’s die perfekte
klankbaan vir die grafiese verhaal kan wees. Elders meld hy dat hy na Nick Cave se “Dig,
Lazarus, Dig!” geluister het. In Pynstiller luister die eerstepersoonsverteller voor die klimaks
van die verhaal na Nick Cave se “Death is not the end” (Viljoen 2010a). Die sinsnede “Ek
haat my lewe”, wat die verteller na aanleiding van ’n opstelopdrag skryf, is ’n vertaalde titel
van een van die groep Theory of a Deadman se liedjies (Viljoen 2009a). Klaarblyklik het ’n
groep deur die Pynstiller-Facebook-blad tot stand gekom wat soortgelyke belangstellings en
behoeftes het, en wat ’n gemeenskaplike verwysingsraamwerk deel wat grootliks gevorm
word deur blootstelling aan moderne kommunikasietegnologie en ’n aanlynwêreld. 24
Dit is veral die bydraes van eie kreatiewe skryfwerk wat in die Pynstiller-groep opval. Die
behoefte wat Walton (2009:viii) geïdentifiseer het en graag op Yoza mobi wil bewerkstellig,
naamlik dat tieners ook as skrywers bemagtig moet word, het in hierdie Facebook-groep
spontaan gerealiseer. (Sien ook 4.3 oor die ongelyke digitale toegang en tieners se verstaan
van webkonvensies en van hulself as skrywers.) Genoemde kreatiewe bydraes (poësie en
prosastukkies) hou verband met die tema van selfskending, of met die belewing van
soortgelyke ervaringe of emosies.
Kreatiewe bydraes is van skrywers van verskillende ouderdomsgroepe ontvang. ’n Gedig wat
die digter Ronelda S. Kampfer ingestuur het en wat in die groepnotas verskyn het, “Sny
Sannie”, is later in die jeugdigbundel Toulopers opgeneem. Soos in 4.4 aangetoon, kan die
bydraes wat as kommentaar beskou kan word, ook in essensie ’n kreatiewe representasie
wees. Die feit dat die kernnarratief ’n kreatiewe werk is, en dat die skrywer (Fanie Viljoen)
die groep gestig het en deurgaans daarby betrokke was, het waarskynlik ’n belangrike invloed
gehad het op die soort bydraes wat ontvang is.
476

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Ten opsigte van die titel, Pynstiller, skryf Viljoen in sy sketsboekjoernaal (2009a): “[Die
titel] verwys na die selfvernietigende daad waar tieners hul velle sny om ’n innerlike pyn te
stil. Ook na die moontlike stil van die pyn wat lê in die Emogirl.” In die kommentaar en
bydraes op die Pynstiller-groep is die direkte en indirekte verwysings na pyn en die stil
daarvan opvallend. Dit is duidelik dat, met die grafiese verhaal as katalisator, ’n
gespreksruimte ontstaan het waar deelnemers sonder die vrees van verwerping op verskeie
wyses oor hierdie sensitiewe onderwerp en die belewenis daarvan kon gesels. Alhoewel die
daad as negatief en potensieel skadelik gesien word, het die deelnemers begrip getoon vir die
aangeleentheid en die moontlike redes hiervoor, en deernis met gespreksgenote geïllustreer.
Viljoen se deelname en kommentaar was betreklik neutraal, dog ondersteunend. Hierdie
groep het ’n ruimte vir terapeutiese selfuitdrukking en aanlyn-ondersteuning (Page 2010:220;
Whitlock e.a. 2006:415) geword wat individue die geleentheid gebied het om oor hulle eie
ervarings te kon praat en sodoende moontlik kon bydra om pyn te stil; om deur middel van
kreatiewe skryfwerk hulle eie of gedeelde ervarings te formuleer en sodoende ook aan ander
“stem” te gee; om deur ondersteuning ander se pyn te probeer stil; en deur saam oor die
onderwerp te gesels tot ’n bewussyn van die aangeleentheid by te dra. Gespreksgenote kon op
hierdie wyse die titel van die primêre narratief, Pynstiller, en die Pynstiller-groep, konkreet
vergestalt.
6. Samevatting
In die bespreking van haar raamwerk van narratiewe wisselwerking wys Page (2010:220)
daarop dat dimensies van gebruiker-teks- en gebruiker-gebruiker-wisselwerkings in oop
konfigurasies gekombineer kan word, en dat hierdie kombinasies die belangrikheid en
rykheid van die diskoerskonteks beklemtoon. Elders beklemtoon sy (Page 2011:221) dat die
verhouding tussen die kommentaar en vertelling binne die gelokaliseerde konteks verstaan
moet word. Die oop konfigurasies, die rykdom van diskoerskontekste en die uniekheid van
elke situasie word besonderlik geïllustreer deur Fanie Viljoen se Pynstiller/Painkiller in
verskillende Web 2.0-kontekste.
Page (2010) se raamwerk vir narratiewe wisselwerking het geblyk ’n waardevolle hulpmiddel
te wees om hierdie spesifieke diskoerskontekste te ontleed. Aan die hand van die raamwerk
waarin die leser-teks-wisselwerking sowel as die kontekstuele faktore wat die leser-leserwisselwerking
beïnvloed, in ag geneem word, kon die verskillende Pynstiller/Painkillerkontekste
beskryf en geïnterpreteer word. Hierbenewens het die spesiale aandag aan die rol
van die skrywer bepaalde uitwerkinge van skrywersbetrokkenheid in die ontwikkelende
narratief aan die lig gebring. Die interaktiwiteit en wisselwerking in die onderskeie
diskoersnetwerke toon unieke kenmerke – ongeag die feit dat dieselfde primêre narratief ter
sprake is en soortgelyke terugvoermeganismes beskikbaar is.
Die diskoers op die mobisite Yoza Cellphone Stories het veral gehandel oor die formaat en
tema van die eksperimentele m-roman, naamlik die selfoonweergawe van die grafiese verhaal
Pynstiller/Painkiller. Lesers se uiteenlopende reaksies op die leeservaring is in wisselende
477

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
nuanses verwoord. Uit die leserskommentaar blyk dit duidelik dat gebruikers hulleself as deel
van ’n netwerk sien waarin verskeie persone en funksionarisse deel het en waar elkeen ’n
mening mag uitspreek. In hierdie geval was die skrywer, Fanie Viljoen, as sodanig nie deel
van die wisselwerking binne die netwerk nie. Die leserskommentaar kan wel ’n direkte en
indirekte invloed uitoefen op die skrywer se toekomstige werk, of op die formaat en genre
van m-romans op die bepaalde platform. In die geval van die Pynstiller-groep op Facebook
was die skrywer die inisieerder van die groep en het hy ’n belangrike rol as fasiliteerder
vertolk. Op hierdie platform het ’n gesprek oor die tema as sodanig ontstaan en het
gespreksgenote ’n verskeidenheid bydraes gelewer. Die groep het ’n ruimte vir terapeutiese
selfuitdrukking en aanlynondersteuning geword.
Deelnemers het waardering getoon vir die formaat van die kernnarratief, begrip geïllustreer
vir die sensitiewe aard van die aangeleentheid en op verskeie wyses bygedra tot die samehang
van die groep. Die sekondêre narratief het ’n konkrete vergestalting geword van die titel van
die primêre narratief, Pynstiller, deurdat deelnemers aan die gesprek op verskeie wyses stem
gekry het waardeur die pyn verwoord of gestil kan word.
Uit die ontleding van die twee netwerkkontekste van Pynstiller het dit duidelik geword dat
die tydsduur en tydgleuf ’n belangrike aspek van die diskoerskonteks is en ’n onafwendbare
invloed op die narratief het. Soos met elke gesprek en met enige gemeenskap die geval is,
wissel die gespreksdinamiek van tyd tot tyd, verander onderlinge verhoudinge voortdurend en
loop die gesprek langsamerhand dood. ’n Diskoers het ’n lewensiklus van sy eie. Op die
Yoza mobi-platform het die meeste kommentaar verskyn kort nadat Painstiller en Painkiller
in die verhaalbank beskikbaar gestel is. Aangesien die tekste steeds deel van die verhaalbank
is, word kommentaar met verdrag bygevoeg. Die diskoers binne hierdie konteks benodig
weinig intervensie van ’n modereerder of betrokkenheid van ’n gespreksleier, met die gevolg
dat die aktiwiteit en gesprekke onbepaald kan voortgaan met nuwe lesers wat met die
betrokke teks en die sosiale netwerk kennis maak (en die vroeëre kommentaar wat al hoe
dieper buite sig wegsak). Tegniese aanpassing met betrekking tot terugvoermeganismes of
veranderings in die netwerkeienskappe sal die ontwikkelende diskoersnarratief onafwendbaar
beïnvloed.
In die geval van die Pynstiller-groep op Facebook het die aktiwiteit drasties afgeneem nadat
alle bladsye geplaas is en Fanie Viljoen nie meer aktief by die groep betrokke was nie. Met
die grootskaalse veranderings van Facebook in Januarie 2012, wat ook die migrasie van
groepe behels het, is die groepslede verwyder. Alhoewel die bydraes tot die gesprek nog op
die internet beskikbaar is, het hierdie groep vir praktiese doeleindes opgehou bestaan. Dat dit
ook elders die geval is, en waarskynlik in ’n groot mate kenmerkend is van
internetpublikasies en sosiale netwerke in Web 2.0-konteks, blyk daaruit dat die grootskaalse
projek wat Page beskryf het, A million penguins, ook nie meer op die betrokke platform
beskikbaar is nie. Hierdie projek het ’n betreklik kort leeftyd gehad voordat dit deur
“internetplakkers” oorgeneem is en later deur die borge verwyder is. Die kortstondige bestaan
en brose aard is kenmerkend van internetforums (Wallace 1999:56).
478

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Uit die twee publikasiekontekste van Pynstiller/Painkiller het dit geblyk dat die skrywer ’n
belangrike en selfs bepalende rol kan speel ten opsigte van interaktiwiteit en wisselwerking
wat om die kernnarratief in aanlyngemeenskappe plaasvind. Die skrywer bepaal, deur
kreatiewe besluite en uitvoering, grootliks die moontlikhede, aard en omvang van leser-tekswisselwerking.
Die skrywer word ook deurgaans in die drie kontekstuele faktore van leserleser-wisselwerking
van Page se raamwerk geïmpliseer.
Page se raamwerk van narratiewe wisselwerking kan uitgebrei word deur pertinent op die rol
van die skrywer te let – veral in die gevalle waar ’n duidelik onderskeibare kernnarratief ter
sprake is. Hierbenewens word in sekere sosialenetwerk-kontekste, soos waar m-romans vir ’n
jong gehoor bedoel is, bepaalde modereringsfunksies uitgevoer wat die ontwikkelende
gespreksnarratief in ’n mindere of meerdere mate beïnvloed. Die aard en rol van sodanige
modereerder kan saam met dié van die skrywer in ag geneem word.
Page se raamwerk van narratiewe wisselwerking kan vervolgens verfyn word deur, benewens
die drie geïdentifiseerde kontekstuele faktore van leser-leser-wisselwerking
(terugvoermeganismes, netwerkeienskappe en narratiewe eienskappe), ook die rol van die
skrywer en modereerder in ag te neem. Die volgende aspekte kan in dié verband onderskei
word: geen betrokkenheid; die aard en invloed van moderering (modereerdersrol);
teenwoordigheid van die skrywer en aard van deelname in die ontwikkelende narratief
(skrywersrol); en die tydperk en tydsduur van die wisselwerking.
’n Verhaal is ’n storie wat die verteller weef. Wanneer ander saamgesels, word nuwe stories
vertel. Die verskillende storiedrade en wyses waarop dit verweef word, word as’t ware ’n
nuwe groter verhaal – weliswaar losser geweef, maar dit onthul baie van die mense wat
saamvertel het; van ’n besondere gemeenskap wat in ’n beperkte tyd en bepaalde konteks ’n
netwerk gevorm het.
Bibliografie
Alexander, B. 2011. The new digital storytelling: Creating narratives with new media. Santa
Barbara, California; Denver, Colorado; Oxford, England: Praeger.
Bloemhof, F. 2000. Bangmaakstorie. Storiewerf Gril!grot. (12 April 2012 geraadpleeg).
Creative Commons. 2012.(24 April 2012 geraadpleeg).
Deumert, A. 2010. Klk cc... Supporting indigenous literacies in the digital space.(10 April
2012 geraadpleeg).
Genette, G. 1997. Paratexts: thresholds of interpretation. Cambridge: Cambridge University
Press.
479

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Greyling, F. 2011. Tieners in die kuberwêreld – kan jeugromans byhou? (8 Maart 2012
geraadpleeg).
—. 2012. Kreatiewe remediasie van Pynstiller deur Fanie Viljoen: Van kortverhaal na
grafiese verhaal. Literator, 33(1): (in druk).
Greyling, F., I. Marley en L. Combrink (reds.). 2011. Oor die einders van die bladsy:
katalogus. CD. Potchefstroom: Fakulteit Lettere en Wysbegeerte, Noordwes-Universiteit.
Grishakova, E. en M. Ryan (reds.). 2010. Intermediality and storytelling. Berlyn en New
York: Walter de Gruyter.
Grobler, C. 2009. Grafiese verhaal bladsy vir bladsy op Facebook geplaas. Jip, Bylae tot
Volksblad, 17 Augustus, bl. 6.
Harper, G. 2011. Editorial. Making connections: Creative Writing in the 21st century. New
Writing, 8(3):203–5. (25 November 2011 geraadpleeg).
Jacobs, J. (samest.). 2011. Toulopers. Pretoria: LAPA Uitgewers.
Jenkins, H., K. Clinton, R. Purushotma, A.J. Robison en M. Weigel. 2005. Confronting the
challenges of participatory culture: Media education for the 21st century. White Paper.
MacArthur Foundation.(15 Maart 2012 geraadpleeg).
Labov, W. 1972. Sociolinguistic patterns. Philadelphia, PA: University of Pennsylvania
Press.
—. 1997. Some further steps in narrative analysis. Journal of Narrative and Life History,
7(1–4):395–415.
Lotherington, H. 2011. Digital narratives, cultural inclusion, and educational possibility:
Going new places with old stories in elementary school. In Page (red.) 2011.
Mackey, M. 2001. The survival of engaged reading in the internet age: New media, old
media, and the book. Children’s Literature in Education, 32(3):167–89. (8 Maart 2012
geraadpleeg).
Mallan, K. 2008. Space, power and knowledge: The regulatory fiction of online communities.
International Research in Children's Literature, 1(1):66–81. (27 Maart 2012 geraadpleeg).
Marley, I.R. 2012. An investigation of the appropriateness of the Theory of Organisational
Knowledge Creation as management model for practice-led research. Literator, 33(1) (in
druk).
Martin, J.R. en G.A. Plum. 1997. Construing experience: some story genres. Journal of
Narrative and Life History, 7(1–4):299–308.
480

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Mason, B. en S. Thomas. 2008. A million penguins research report. Institute of Creative
Technologies, De Montfort University, Leicester, UK. (25 April 2012 geraadpleeg).
Miller, C.H. 2008. Digital storytelling: A creator’s guide to interactive entertainment.
Tweede uitgawe. Amsterdam: Focal Press, Elsevier.
Miskec, J. en C. McGee. 2007. My scars tell a story: self-mutilation in Young Adult
Literature. Children’s Literature Association Quarterly, 30(2):163–78.
Nel, M. en A. Vermaak (samests.). 2010. Skreeu en ander verhale. Pretoria: LAPA
Uitgewers.
Ong, W.J. 1982. Orality and literacy: technologizing of the word. Londen: Routledge.
O’Reilly, T. 2005. What Is Web 2.0 design patterns and business models for the next
generation of software. (26 April 2012 geraadpleeg).
Page, R. 2010. Interactivity and interaction: Text and talk in online communities. In
Grishakova en Ryan (reds.) 2010.
—. 2011. Blogging on the body: Gender and narrative. In Page en Thomas (reds.) 2011.
Page, R. en B. Thomas (reds.). 2011. New narratives: Stories and storytelling in a digital
age. Lincoln en Londen: University of Nebraska Press.
Pynstiller. 2009. (8 Maart 2012 geraadpleeg).
Reynolds, K. 2007. Self-harm, silence, and survival: despair and trauma in children’s
literature. In Reynolds (red.) 2007.
Reynolds, K. (red.). 2007. Radical Children’s Literature: Future visions and aesthetic
transformations in juvenile fiction. New York: Palgrave.
Ryan, M. 2004. Will new media produce new narratives? In Ryan (red.) 2004.
—. 2006. Avatars of Story. Minneapolis: Minnesota University Press.
—. 2011. The interactive onion: Layers of user participation in digital narrative texts. In Page
en Thomas (reds.) 2011.
Ryan, M. (red.). 2004. Narrative across media: The languages of storytelling. Lincoln en
Londen: University of Nebraska Press.
Senekal, B.A. 2009. Vervreemding in Fanie Viljoen se BreinBliksem (2005). Stilet,
XX1(1):101–18.
Statement of rights and responsibilities. 2012.(8 Junie 2012 geraadpleeg).
481

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Thomas, B. 2011. “Update Soon!” Harry Potter fanfiction and narrative as a participatory
process. In Page en Thomas (reds.) 2011.
Thomas, S., C. Joseph, J. Laccetti, B. Mason, S. Mills, S. Perril en K. Pulinger. 2007.
Transliteracy: Crossing divides. First Monday, 12. (25 April 2012 geraadpleeg).
Thomas, S. 2008. Foreword. In Miller (red.) 2008.
Viljoen, F. 2003. Die wraak van Erik, die vampire. Storiewerf Gril!grot. (12 April 2012
geraadpleeg).
—. 2009a. Sketsboek en joernaal (A4-sketsboek). Oor die einders van die bladsy-projek.
Ongepubliseer.
—. 2009b. Pynstiller. http://www.facebook.com/?ref=home#!/group.php?gid=94259061126
(14 September 2010 geraadpleeg).
—. 2009c. Painkiller. (14 September 2010 geraadpleeg).
—. 2009d. Fanie Viljoen. (11 Augustus 2011 geraadpleeg).
—. 2010a. Pynstiller (Grafies). Selfpublikasie.
—. 2010b. Persoonlike onderhoud met die navorser, 8 April 2010, Randburg. Opname in
besit van navorser.
—. 2010c. Pynstiller. In Nel en Vermaak (samests.) 2010.
—. 2010d. Pynstiller. (14 September 2011 geraadpleeg).
—. 2010e. Painkiller. (14 September 2011 geraadpleeg).
—. 2010f. Painkiller. Persoonlike korrespondensie met navorser. 25 Oktober 2010.
—. 2010g. Selfoonromans. Persoonlike korrespondensie met navorser. 2 November 2010.
—. 2010h. Pynstiller-selfoonstories. Persoonlike korrespondensie met navorser. 6 Desember
2010.
—. 2011a. Pynstiller. In Greyling, Marley en Combrink (reds.) 2011.
—. 2011b. Persoonlike korrespondensie met navorser. 8 Augustus 2011.
—. 2012a. Persoonlike korrespondensie met navorser. 28 Februarie 2011.
—. 2012b. Persoonlike mededeling aan navorser. 2 April 2012.
—. 2012c. Persoonlike mededeling aan navorser. 5 Mei 2012.
482

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Vosloo, S. 2010a. About the project. Background. (28 Maart 2012 geraadpleeg).
—. 2010b. Statistics and findings for Kontax 2: The Big Win. (28 Maart 2012 geraadpleeg).
—. 2010c. M4Lit Project report. Shuttleworth Foundation. (28 Maart 2012 geraadpleeg).
Wallace, P. 1999. The psychology of the internet. Cambridge: Cambridge University Press.
Walton, M. 2009. Mobile Literacies & South African teens: Leisure reading, writing, and
Mxit chatting for teens in Langa and Guguletu. (28 Maart 2012 geraadpleeg).
Web 2.0. 2012 (19 April 2012 geraadpleeg).
Whitlock, J.L., J.L. Powers en J. Eckenrode. 2006. The virtual cutting edge: The internet and
adolescent self-injury. Developmental Psychology, 42(3):407–17.
Whitlock, J. 2010. What is self-injury? Cornell Research Program on Self-Injurious Behavior
in Adolescents and Young Adults. (20 Augustus 2012 geraadpleeg).
Yoza Cellphone Stories. s.j. (8 Maart 2012 geraadpleeg).
Yoza manifesto. s.j. (24 April 2012 geraadpleeg).
Yoza terms of use. s.j. (24 April 2012 geraadpleeg).
Eindnotas
1 Fanie Viljoen is ’n veelsydige en veelbekroonde skrywer wat in ’n verskeidenheid genres
werk, waaronder radiodramas, kortverhale en poësie. Hy is veral bekend as skrywer van
kinder- en jeugliteratuur, insluitend jeugromans soos BreinBliksem (Goue Sanlamprys vir
jeuglektuur – 2005; M.E.R.-prys vir jeuglektuur – 2005), Onderwêreld (Silwer Sanlamprys
vir jeuglektuur – 2007; ATKV-Woordveertjie – 2009), Betower (Naaswenner in LAPA se
jeugromankompetisie – 2011). Heelparty van Viljoen se werk kan as spekulatiewe fiksie
beskou word, met elemente van die paranormale, byvoorbeeld die gotiese roman Miserella,
grilverhale soos Geraamte in die klas en die bundel Spoke en ander gruwelike goed, en die
wetenskapfiksiereeks Nova. Die leefwêreld en kultuur van eietydse jongmense vorm dikwels
deel van sy werk. Die aktuele en kontroversiële jeugroman BreinBliksem,waarin eietydse
musiek en problematiek sterk figureer, is reeds twee maal in toneeltekste verwerk en verskeie
kere opgevoer (Senekal 2009:101). Benewens skrywer is Viljoen ook ’n skilder en
illustreerder, ondermeer van sy eie kinderboeke, soos Kaptein Hamerkophaai en Slym.
Viljoen is goed vertroud met digitale tegnologie en die internet, soos blyk uit sy
skrywerswebtuiste, Facebook-profiele, deelname aan digitale gespreksforums en die gebruik
van bemarkingsmoontlikhede van die internet.
2 Fanie Viljoen het die verhaal aanvanklik in Engels geskryf, maar dit later in Afrikaans
vertaal as Pynstiller. Hierdie kortverhaal (Viljoen 2010c) is opgeneem in die jeugbundel
Skreeu en ander verhale (Nel en Vermaak (samests.) 2010).
483

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
3 Fanie Viljoen se persoonlike Facebook-profiel, aanhangers van sy jeugroman BreinBliksem
en bbx BreinBliksem, die verhoogdrama van BreinBliksem.
4 Kommentaar wat op Facebook en Yoza.mobi gelewer is, word verbatim aangehaal. Die
verwysings na die tyd en datum van plasing word in soortgelyke formaat verskaf as wat dit
op die betrokke platform gebruik word. Op Facebook is die kommentaar beskikbaar by die
Pynstiller-groep en die Painkiller group. Die kommentaar op Yoza.mobi is beskikbaar by
http://yoza.mobi/stories/23 (Pynstiller) en http://www.yoza.mobi/stories/24 (Painkiller). Die
meerderheid kommentaar is by die Engelse weergawe (Painkiller) gelewer. Waar dit op die
Afrikaanse weergawe (Pynstiller) gelewer is, is dit so aangetoon.
5 Die gebruikersname word geplaas soos dit op Yoza Cellphone Stories se webblad verskyn.
Die vreemdheid van sommige name kan moontlik aan die oorskakeling tussen media (van
selfoon na web) toegeskryf word.
6 Alhoewel vorme van interaktiwiteit in alle literatuur aangedui kan word, word digitale
sisteme veral op grond van die interaktiewe kenmerke daarvan van ander media onderskei
(Page 2010:208; Ryan 2011:35; Miller 2008:4, 54). ’n Opreg interaktiewe sisteem behels
volgens Ryan (2011:35) nie slegs keuse nie, maar ook ’n tweesydige poging waardeur ’n
terugvoerlus geskep word. Hierdie twee partye kan twee mense wees soos in gesprek of orale
storievertelling; dit kan ’n agent en die wêreld as geheel wees; of dit kan ’n mens en ’n
programmeerbare masjien wees wat ’n verstand (“mind”) of dinamiese omgewing kan skep.
7 Miller (2008:56) verduidelik die gebruik van verskillende terme om na die persoon te
verwys wat in ’n interaktiewe omgewing betrokke is (speler, besoeker, deelnemer). Die term
gebruiker word verkies, aangesien dit gepas is vir alle soorte interaktiewe ervarings.
8 ’n Digitale weergawe van Pynstiller (Viljoen 2011a) is deel van die digitale katalogus van
die Oor die einders van die bladsy-projek. Die uitleg is identies aan die fisiese boek en twee
teenoor mekaar staande bladsye word saam vertoon.
9 Whitlock e.a. (2006:407, 415) het vanuit die sielkunde navorsing onderneem oor
adolessente se gebruik van aanlynboodskapborde m.b.t. selfbeseringsgedrag (Virtual cutting
edge: The internet and adolescent self-injury). Die doel van die studie was om lig te werp op
die rol wat boodskapborde speel in die verspreiding van inligting oor selfbeseringspraktyke
en die beïnvloeding van selfhelp-gedrag. Meer as 400 selfbeseringsborde is in die studie
geïdentifiseer; volgens aanduiding was die meeste gebruikers vroulik en tussen 12 en 20 jaar
oud. Die bevindings van die navorsing toon dat aanlynwisselwerking noodsaaklike sosiale
ondersteuning vir andersins geïsoleerde adolessente bied, maar ook selfbeseringsgedrag kan
normaliseer en aanmoedig.
10 Rekenaartablette is eers sedert 2011 algemeen in die handel in Suid-Afrika beskikbaar.
11 Dit staan gebruikers van Yoza en enige lid van die publiek vry om tekste op hierdie
platform volgens die Creative Commons-lisensievoorwaardes (Creative Commons
Attribution Share Alike 2.5 South Africa licence) vrylik te kopieer, na te boots en te verander
(“remix”) (Yoza Manifesto s.j.; Creative Commons 2012). Alhoewel hierdie moontlikheid
bestaan, is daar nie tekens hiervan opgemerk nie, en word dit nie in die bespreking betrek nie.
484

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
12 Die terugvoermeganismes van hierdie sosiale netwerk maak ook daarvoor voorsiening dat
enige Facebook-leser/-gebruiker onaanvaarbare bydraes kan rapporteer. ’n Soortgelyke
funksie geld op die mobisite-weergawe, waar gebruikers kommentaar selfmodereer deur ’n
rapporteringskakel (“Report this”). As op die skakel geklik word, word die verdagte inhoud
dadelik verwyder en in ’n modereringstou geplaas waar die administrateur dit kan kontroleer
(Vosloo 2010b). Kommentaar van ’n gebruiker op Facebook verskyn onmiddellik
(sinkronies); in die geval van Yoza mobi verskyn kommentaar wat op die webwerf gegee
word, ’n paar minute later, terwyl die kommentaar via selfoon eers in ’n modereringstou wag
(asinkronies).
13 5 Dec. 2010 9. Anonymous says:Lees die storie as ’n grafiese verhaal (of comic strip). Dit
is gepubliseer as bladsye in ’n boek, en nie as hoofstukke nie – dis hoekom dit so kort is. As
jy die volledige illustrasies wil sien, soek die Pynstiller-groep op Facebook. Lees meer oor
ander mense wat ook ’n probleem het met selfskending, en hoe hulle dit hanteer het.
Pynstiller se kortverhaalweergawe verskyn in die boek Skree van LAPA Uitgewers.
14
Whitlock e.a. (2006) het in 2006 meer as 400 boodskapborde met selfbesering as fokus
geïdentifiseer.
15 Die transkripsie van SMS-taal na leesbare formate is deur Karien Badenhorst gedoen. Die
transkripsie word in blokhakies geplaas waar dit nodig geag word.
16 Op ’n vraag van Grobler (2009:6) oor die boodskap van Pynstiller op Facebook, antwoord
Viljoen as volg: “Ek probeer gewoonlik nie boodskappe in my skryfwerk uitdra nie, veral nie
vir tieners en jong volwassenes nie. Ek vertel net ’n storie en vestig mense se aandag op die
probleem.”
17 Na aanleiding van lesersreaksie en terugvoer op Kontax2 het die ontwikkelaars van die
platform byvoorbeeld vyf sleutelstrategieë vir m4Lit ontwikkel, naamlik: ’n wyer
inhoudsreeks en genres, verminderde tyd tussen storiebekendstellings, verminderde tyd vir
die moderering van kommentaar, volgehoue uitnodiging van lesersdeelname en die plasing
van verhale in ander tale as Engels (Vosloo 2010b).
18
Die feit dat pryse vir kommentaar uitgeloof is, kon tot die positiewe terugvoer bygedra het
(Vosloo 2010c).
19 Wallace (1999:64) meen dat die gebrek aan fisiese teenwoordigheid in aanlynomgewings
en die geleentheid om agter anonimiteit te skuil, die natuurlike geneigdheid tot konformiteit
verswak.
20 Whitlock e.a. (2006) identifiseer die volgende as die vyf dominantste tematiese kategorieë
in die inhoude van boodskapborde oor selfbesering: Verskaffing van informele
ondersteuning, motivering en snellers vir selfbesering, geheimhoudingsaangeleenthede,
verslawende elemente, en formele soek na hulp en behandeling.
21 Hierdie bydrae is die gevolg van ’n verkenningsgesprek tussen Fanie Viljoen en Esmé van
Rensburg oor Pynstiller en die Facebook-groep en die moontlikhede van samewerking en
navorsing.
485

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
22 Ekstern-geborgde advertensieskakels wat voortdurend verander, verskyn outomaties aan
die regterkant van alle Faceboek-bladsye. Hierdie hiperskakels is buite beheer van die
profieleienaar of groepslede.
23 Skakels van ’n meer permanente aard, soos dié wat op ’n tuisblad verskyn, word
byvoorbeeld belangriker geag as binne persoonlike inskrywings (Page 2011:227). Die
argitektuur van Facebook is sodanig dat advertensieskakels outomaties vertoon en daarom as
onbelangrik beskou word.
24 Dit is insiggewend dat Whitlock e.a. (2006:412) in hulle studie ook die verwysings na
populêre kultuur as ’n dominante tematiese kategorie identifiseer.
486

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
“Tussen stasies”: ’n Aanwending van die stylfiguur
van die trein in die Afrikaanse musiekvideo
Opsomming
Martina Viljoen
Martina Viljoen: Odeion Skool vir Musiek, Universiteit van die Vrystaat
Jack Parow se mees onlangse musiekvideo, “Tussen stasies”, waarin hy saam met die Kaapse
groep Die Heuwels Fantasties optree, verskil grotendeels van die meeste van die rapper se
vorige musiekvideo's wat gebaseer is op liedjies wat ontleen is aan Parow se debuutalbum,
Jack Parow (2010). Die video spreek van ’n soberheid van uitdrukking wat ongekend in
Parow se ander treffers is, en nie met sy gevestigde platvloerse beeld versoenbaar is nie.
Hierdie artikel beoog om die musiekvideo “Tussen stasies” aan die hand van onlangse
teoretiserings oor musiekvideo te oordink en die liedjie ten opsigte van ander sogenaamde
treintekste te kontekstualiseer. In hierdie opsig is daar bevind dat “Tussen stasies”
wegbeweeg van die stereotiepe produksietegnieke van musiekvideo-genres, maar
terselfdertyd aspekte van historiese voorlopers van rapmusiek, soos spirituals en die blues,
oproep. Daar word nagegaan in watter mate die rap-aspek van die video verskil van
genrekonvensies soos in Krims (2000) uiteengesit. Uiteindelik word daar beredeneer dat die
musiekvideo deur middel van ’n kunstige versmelting van mediakomponente ’n eie artistieke
seggingskrag in Afrikaans bevestig. Daar is ook bevind dat die video die rapper se
selferkende gesplete artistieke identiteit bevestig.
Trefwoorde: Jack Parow; “Tussen stasies”; musiekvideo; rapteorie; nostalgie; multimedia
Abstract
“Tussen stasies”: An application of the train trope in Afrikaans music video
Jack Parow's most recent music video, "Tussen stasies", in which he performs with the Cape
group, Die Heuwels Fantasties, differs markedly from the rapper's previous music videos as
based on songs derived from his debut album, Jack Parow (2010). The video reflects
soberness of expression that is absent in Parow’s other hits, and which is not reconcilable
with his well-known banal image. The rap aspect of the video differs from genre conventions
as formulated in Krims (2000), and is therefore not easily classifiable in terms of existing rap
genres.
This article aims to reflect on “Tussen stasies” in the context of recent theorisation on music
video and to contextualise the song in terms of other so-called train texts. It is found that
since its inception in the early 1980s, music video production has often followed the
conventions of classic film genres. Kaplan’s (1987) influential study, however, proposes that
487

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
early music video production has often been conceptualised according to a postmodern “antiaesthetic”
which she traces to early avant-garde art. She finds that such productions broke
away from the traditional narrative strategies of popular culture, and from expected
relationships of cause and effect, of time and space, and of ideas of continuity, as well as
from traditional conceptions of character.
More recently, Howard (2000) views music video as the ultimate in postmodern artistic
construction. He differs from Kaplan (1987) in that he does not credit music video with any
formal artistic precursor, but views it as a most calculated form which sprang from the
collective ownership of several influential multinational corporations. While Vernallis (2008)
acknowledges the thoroughly commercial nature of music video, she also emphasises that it
is an important form of contemporary popular culture deserving of serious academic
attention. Vernallis argues that music video production cannot be interpreted in terms of film
or television production, or photography, since in music video production the music is
central. Instead, she stresses the fact that music video shows an exceptional propensity for
meaning-making in its dense layering of music, image and word. Thus, not only can music
video hide or highlight specific meanings, it can also recombine its respective layers in order
to generate completely new meanings.
Vernallis’s views on music video production may be productively related to Nicholas Cook’s
(1998; 2001) argument for a greater focus on the individual components of music video
(music; image; words) as elements of “difference” and “interaction”. According to his theory,
constant interaction between these elements results in a productive “friction” through which
meaning is generated. For this reason Cook (1998) understands multimedia components as
“difference”, and therefore formulates an interpretative model according to which meaning in
multimedia is constructed via relationships of conformance, complementation, or contest.
The implication of his argument is that the respective “layers” of music video do not
necessarily work together to generate meaning, but construct meaning through “conflict”
instead.
An analysis of the multimedia components of “Tussen stasies” brings to light that the words,
visual images and musical soundtrack of the video symbolically reference the trope of the
train. The lyrics clearly speak of nostalgic childhood memories of a Langkloof farmstead.
However, more sinister symbols are suggestive of loss and of death. The image of railway
lines, in particular, which appears in the refrain of the song, is used to metaphorically
represent a journey to “the end” where there is “only darkness”. In this respect the video
evokes aspects of historical precursors of rap such as the spirituals and the blues, where the
train metaphorically represents death.
The video is in black and white throughout or otherwise in muted colours – a technique
which is often used in music video to suggest experiences of loss or nostalgia. Though the
image of a train or of railroad tracks does not appear in the visual materials, various visual
metaphors construct images of loss, meaninglessness and death, most notably the final shots,
during which the camera focuses on Parow’s friends arriving at a cemetery. The stripped
musical soundtrack reflects this metaphorical motif mainly in a rhythmic tapping of the
drums, which is reminiscent of the “merciless” tapping of train wheels on the tracks, and in a
brief “warning” signal motif. Sombre electronic strings playing in open fifths lend the
soundtrack an ominous atmosphere.
In terms of Cook’s (1998) views on musical multimedia, an analysis of the respective media
components of “Tussen stasies” demonstrates that the media in this music video do not
488

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
compete with one another, but construct meaning through subtle enhancement instead. As no
parameter of the text is highlighted too strongly, or clearly dominates, the meanings
generated by the interaction of the music, visual and lyrics are not always obvious.
It was also found that “Tussen stasies” breaks away from stereotypical production techniques
of music video genres. It avoids any construction of the so-called “star narrative”, one of the
most commonly used strategies of music video production. The cohesive narrative of the
video also breaks away from the non-linear narrative strategies associated with music video,
while the “rhythm” of the visual images and those of the sound track are aligned to such a
degree that the suggestion of a narrative with a clear beginning and end is strengthened.
Instead of avoiding dialogue, as is often the case in music video production, the rap text of
the video represents a stream of consciousness which clearly constructs a “life story”.
Although this story is representative of a nostalgic evocation of identity, contrary to the
majority of rap videos, it does not focus on ethnic representation.
As part of its contextualisation in terms of other train texts, “Tussen stasies” is finally read
against Roelof Temmingh’s art music composition “Stasie” (2011), as well as a number of
well-known Afrikaans songs in which the trope of the train figures prominently. Recent
versions of such songs as posted on YouTube show examples of iconic train songs featuring
with accompanying visual imagery. One such example is the Briels’ iconic song “Trein na
Pretoria”, where a decidedly ideological construction of Afrikaner identity is at stake. Again,
in comparison, Jack Parow’s “Tussen stasies” is found to be unique in terms of the subtlety
with which it depicts Afrikaner nostalgia.
Ultimately it was found that this music video, through an artistic blend of media components,
affirms an own artistic expressiveness in Afrikaans. It was also established that the video
affirms the rapper’s self-confessed dualistic artistic identity, which he projects as being both
“dangerous” and “romantic” (nostalgic).
Keywords: Jack Parow; “Tussen stasies”; music video; rap theory; nostalgia; multimedia
1. Inleiding
In ’n onlangse artikel oor die Afrikaanse rapper Jack Parow se “Cooler as ekke” word
aangevoer dat die liedjie ’n weergawe van Afrikaner-identiteit konstrueer wat op bekende
simbole van die “zef” Afrikaanse lewe fokus (Viljoen 2011). ’n Ideologies-kritiese
interpretasie van die resepsie van die liedjie aan die hand van Visagie (1996) en Thompson
(1990) bring aan die lig dat sommige Afrikaanse luisteraars “Cooler as ekke” binne die
huidige sosiopolitieke landskonteks enersyds as ’n stelling van “die bekende” en van “die
eie” kan verstaan, maar andersyds as kritiek op uitgediende, pretensieuse weergawes van
Afrikanerskap. In albei gevalle wek die liedjie sterk weerstand by ’n meer tradisievaste groep
Afrikaanse luisteraars. Op hierdie vlak hou “Cooler as ekke” ondertone van ’n minder
tegemoetkomende weergawe van Afrikaner-identiteit in waarby ’n veronderstelde gedeelde
afkoms deur ’n eensydige tekening van Afrikanerskap weerspreek word (Viljoen 2011). In
dié opsig is die liedjie eie aan rapmusiek: soos Krims (2000:9) argumenteer, vereenselwig
hierdie tipe musiek sterk met gemarginaliseerde of verontregte groepe, en fokus rapliriek
489

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
dikwels op kontroversiële aspekte van identiteit en kulturele eienaarskap. Rapmusiek
funksioneer dus binne hierdie konteks as ’n simboliese verteenwoordiging van etniese en
geografiese identiteit, waar die musiek diskursief teen een of ander vorm van onderdrukkende
hiërargie protesteer en op hierdie wyse ’n bepaalde sosiale realiteit skets (Krims 2000:1).
In Jack Parow se mees onlangse musiekvideo, “Tussen stasies”, waarin hy saam met die
Kaapse groep Die Heuwels Fantasties optree, is daar egter ’n totaal ander konteks ter sprake.
In die eerste plek kan die liedjie nie maklik binne die rapgenres van bestaande
rapteoretisering geplaas word nie (vgl. Krims 2000) .1 Die liedjie verskil ook grotendeels van
die meeste van die rapper se ander liedjies op sy debuutalbum Jack Parow (2010). 2 Op hierdie
album is die meerderheid van die liedjies kru raptekste waarin die rapper homself bekendstel
en aanprys, sodat dit by Krims (2000:62) se “pierewaaier”-genre aansluit – met “Farmhouse
brekvis” as die mees tipiese voorbeeld. Hierteenoor kan “Dans, dans, dans” (saam met
Francois van Coke) ten beste as alternatiewe Afrikaanse rap beskryf word, wat in terme van
musikale struktuur op ’n kombinasie van Krims (2000:63) se partytjie- en pierewaaier-rapgenres
berus. “Dans, dans, dans” is ook as ’n musiekvideo vrygestel, en in hierdie weergawe
onderstreep die visuele aspekte van die videoproduksie die idee van ’n subversiewe tipe rap
met surrealistiese ondertone, maar steeds met ’n kenmerkende uitbundige element (“Dans
met ’n six-pack fokken dans met ’n boep [...] Dans, dans, dans, ek wil fokken fokken dans”).
Die visuele materiaal sluit aan by vroeëre musiekvideoproduksies van veral die 1980’s wat
hier onder in meer besonderhede bespreek word. Benewens “Tussen stasies” is daar slegs
twee ander liedjies op die album Jack Parow waarin nostalgiese elemente aangetref word,
naamlik “I miss”, waarin die rapper bekende aspekte van sy kinderdae verheerlik, en
“Byellville”, wat met konsertinamusiek ingelei word. Die bekende blogger en medestigter
van SA Music Zone, Henno Kruger, beskou hierdie album as een van die belangrikste
Afrikaanse albums van 2010, en sonder die snit “Tussen stasies” uit (Kruger 2010).
In teenstelling met “Dans, dans, dans” spreek die videoproduksie van “Tussen stasies” van ’n
soberheid van uitdrukking wat ongekend in Jack Parow se ander treffers is en ook nie met sy
gevestigde dekadente beeld versoenbaar is nie. Die oorspronklike produksie van “Tussen
stasies” op die CD Jack Parow is deur Fred den Hartog en Johnny de Ridder gedoen, terwyl
die regie vir die videoproduksie, wat gedurende 2011 vrygestel is, deur Mickey Birkett gelei
is.
Hierdie artikel beoog om die musiekvideo “Tussen stasies” aan die hand van onlangse
teoretiserings oor musiekvideo te oordink, en die liedjie ten opsigte van ander sogenaamde
treintekste te kontekstualiseer. Soos reeds hier bo genoem, breek hierdie produksie weg van
Parow se sorgvuldig-gekonstrueerde platvloerse beeld en betree dit ’n kunstige ruimte waarin
nostalgie en verlies simbolies op verskeie aspekte van die produksie inspeel. In hierdie opsig
word daar gefokus op die wyses waarop “Tussen stasies” aansluit by of wegbeweeg van die
stereotiepe produksietegnieke van musiekvideogenres, en terselfdertyd gebruike vanuit
historiese voorlopers van rapmusiek soos spirituals en die blues oproep. Daar word ook
nagegaan in watter mate die rap-aspek van die video van genrekonvensies soos in Krims
490

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
(2000) uiteengesit, verskil. Uiteindelik word daar beredeneer hoe die musiekvideo deur
middel van ’n kunstige versmelting van al hierdie elemente ’n eie artistieke seggingskrag in
Afrikaans bevestig. Om hierdie rede word daar ook kortliks by ander Afrikaanse
“treinliedjies” stilgestaan, en word Parow se “Tussen stasies” ook vanuit die perspektief van
hierdie tekste gelees.
2. Musiekvideo as populêre (kuns)produksie
Vanaf die ontstaan van musiekvideo gedurende die vroeë 1980’s het produksies dikwels die
konvensies van klassieke filmgenres gevolg, hoewel sulke verwysings meestal deur middel
van parodie of ironie eerder as direkte aanhaling teweeggebring is. 3 Kaplan (1987) se studie
oor musiekvideo, wat vandag steeds as ’n toonaangewende werk beskou word, konstateer dat
aanvanklike musiekvideoproduksie vir die kabel-kanaal MTV 4 hoofsaaklik as ’n soort
postmoderne anti-estetika gestalte gekry het. In hierdie opsig bemerk sy ’n verband met
vroeëre avant-garde verskynsels en lees sy musiekvideo as ’n subversiewe postmoderne
populêr kulturele uiting wat terselfdertyd sterk op kommersiële gewin steun. Kaplan
(1987:33) lig die volgende (postmoderne) eienskappe van MTV-musiekvideo’s uit: ’n
wegdoen van die tradisionele narratiewe strategieë van populêre kultuur; ’n wegdoen van die
gevestigde verband tussen begrippe soos oorsaak en gevolg, of tyd en ruimte; ’n wegdoen van
die idee van kontinuïteit; en ’n wegdoen van tradisionele opvattings van karakter.
Meer onlangs meen Howard (2000:184–5) dat musiekvideo as die mees postmoderne tipe
artistieke konstruksie beskou kan word. Anders as Kaplan (1987:33–4) argumenteer hy dat
musiekvideo nie op enige formele voorgeskiedenis aanspraak kan maak nie, maar dat dit
eerder as ’n klaarvervaardigde en uiters berekende vorm uit die kollektiewe eienaarskap van
verskeie invloedryke multinasionale korporasies ontstaan het (Howard 2000:185). Hierdeur
beklemtoon hy die deur en deur kommersiële aard van musiekvideo, waarvan die begroting
dikwels miljoene rande beloop, en wat duidelik op die bevordering van die ster-identiteit en
die bepaling van ’n liedjie of album se finansiële sukses gemik is. 5
Onlangse werk van Vernallis (2008) erken musiekvideo as ’n belangrike kontemporêre
populêre vorm wat ’n eiesoortige artistieke bestaansreg het en dus op ’n eie (ernstige)
teoretisering aanspraak kan maak. Sy wys daarop dat die besondere eienskappe van
musiekvideo — die kort formaat, die gebrek aan dialoog en die nodigheid om die ster te belig
– ’n hele stel uitdagings spesifiek tot die vorm noodsaak (Vernallis 2008:404). Vernallis
(2008:405) stem met Howard (2000:184–5) saam dat musiekvideoproduksie nie noodwendig
met historiese voorgangers soos film, televisie en fotografie in verband gebring kan word nie,
aangesien die musiek in ’n musiekvideoproduksie die belangrikste plek inneem, en dat die
regisseur gewoonlik alle artistieke en produksiebesluite vanuit hierdie vertrekpunt benader.
Hierby verloor Vernallis nie die openlik kommersiële karakter van musiekvideo uit die oog
nie, maar erken dit as deel van die eie (postmoderne) aard daarvan:
491

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
The music comes first – the song is produced before the video is conceived – and the
director normally designs images with the song as a guide. Moreover, the video must
sell the song; it is therefore responsible to the song in the eyes of the artist and the
record company. Music videos develop many ways of following a song. They often
reflect a song’s structure and pick up on specific visual and musical features in the
domains of melody, rhythm and timbre. The image can even seem to imitate sonic
properties like ebb, flow and indeterminacy of boundaries.
Met hierdie siening beklemtoon Vernallis (2008:404 e.v.) die belangrikheid van die regisseur
se rol in musiekvideo en beweer dat die regisseur in hierdie konteks selfs belangriker as in dié
van film- of televisieproduksie is:
Unlike most film and television directors, music video directors have a hand in every
phase of production: the making of storyboards, the casting of extras and the selection
of props, the shooting, the editing, and many other processes normally considered
mostly mechanical in other genres.
Ten spyte van haar pragmatiese benadering tot musiekvideoproduksie toon Vernallis
(2008:405) ’n merkbare sensitiwiteit vir die betekenispotensiaal van dié vorm. In dié verband
wys sy daarop dat musiekvideo verskillende betekenislae opstapel waar musiek, beeld en
liriek simbolies op mekaar inspeel. Dus kan musiekvideo nie net bepaalde betekenisse belig
of verskuil nie, maar ook hierdie verskillende aspekte herkombineer om geheel nuwe
betekenisse te genereer.
In Cook (1998) se Analysing musical multimedia is dit sy oogmerk om teen die stroom van
vorige filmkritiese en ander narratiefgebaseerde benaderings in te swem, omdat sulke
benaderings die rol van musiek, vanuit sy oogpunt, hoofsaaklik tot ’n blote byvoegsel of
agtergrondverskynsel wou reduseer. Cook (1998:vi) is spesifiek krities ten opsigte van die
teoretisering van musiekvideo wat sodanig op die postmoderne aard van die vorm fokus dat
daar nouliks oor die musikale aspek besin word. Hy pleit daarom vir ’n groter bewussyn van
die onderskeie komponente van musikale multimedia (musiek, beelde en liriek) as elemente
van “verskil” en van “interaksie”, want volgens hom is die konstante wisselwerking tussen
hierdie aspekte verantwoordelik vir ’n produktiewe soort wrywing wat betekenis genereer.
Om hierdie rede glo Cook (2001:190) dat multimedia-interaksie die hiërargie van individuele
tekstuele parameters onderdruk, versteur of selfs vernietig, maar dat daar in hierdie proses op
’n kreatiewe wyse nuwe betekenis geskep word.
Cook (1998:viii) verstaan multimediakomponente dus basies as “verskil”, en wyk in hierdie
opsig af van tradisionele benaderings, wat liedtekste (en “liedjietekste”) as relatief volmaakte
woord/toonverhoudings beskou waar die musiek die woordteks “dien”. Sulke benaderings
fokus dus hoofsaaklik op liriek en daar word veronderstel dat hierdie inhoud die volle
betekenis van ’n lied of liedjie verteenwoordig.
Hierteenoor glo Cook (1998:16, 22) dat musiek in multimediakontekste ’n kragtige agent kan
wees wat betekenis metafories op ’n baie direkte manier oordra. Nietemin argumenteer hy dat
musiek nooit “outonoom” in betekenis is nie, maar dat musikale betekenis altyd vanuit die
interaksie tussen soniese strukture en geprojekteerde kulturele betekenis van die woordteks
492

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
en visuele beelde ontstaan. Cook (1998:100 e.v.) stel daarom ’n teorie van betekenis in
multimedia voor waarin multimediakomponente in verhoudings van ooreenstemming
(“conformance”), komplementering (“complementation”) of wedywering (“contest”) tot
mekaar staan. Die implikasie hiervan is dat die onderskeie media nie noodwendig met mekaar
“saamwerk” om betekenis te genereer nie, maar eerder dat “konflik” ’n eie (metaforiese)
betekenispotensiaal inhou. Op ’n later stadium van die bespreking word daar na hierdie idee
teruggekeer.
3. “Tussen stasies”
In die onderstaande ontleding van “Tussen stasies” word die onderskeie parameters
(woordteks, visuele beelde en musiek) eers afsonderlik bespreek, waarna ’n ontleding van
wat Cook (1998:100 e.v.) as die interaktiewe dimensie van musikale multimedia beskou, aan
die beurt kom.
3.1 Die woorde
Die liriek van “Tussen stasies” 6 is eenvoudig en gestroop, dog ryk aan emosionele en
uitdrukkingsinhoud:
Tussen stasies
Ek het al baie goed verloor en dit nooit ooit weer gevind nie
Ek het al baie vir my ma gesê ek is nie meer ’n kind nie
Die lewe is te hard en ek verstaan nie meer die punt nie
Ek staan langs ’n groot hoop hout maar ek het nie meer ’n flint nie
Ek kry koud op my eie, ek soek eintlik net ’n klein bietjie warmte
Almal is ryk van die liefde en ek’s al weer die armste
Sommige dae voel ek of ek doodgaan van die hongerte
Daar’s ’n leë kol in my maag waar ek wegkruip in die donkerte
Ek’s gebreek van binne soos al my speelgoed van toe ek klein was
As ek vandag wegstap sal al my goed pas in ’n klein tas
Ek soek net ’n klein tydjie sodat ek die as van my kan afwas
Maar die soldate op die muur bombardeer my met traangas
Ek lê onder ’n lappieskombers en probeer nog blokkies aanlas
Maar daar’s ’n kwaai oom langs my bed en hy sê vir my staan vas
So ek trek die kombers oor my kop en lê oop voete
En stap die lang pad in my pa se groot skoene
As ons staan op einde van die langpad langs die spoor
Daar’s net donkerte daarvoor, ek staan en bewe
Dit raak swarter en daar’s net stilte wat ek hoor
Hou my hand styf vas langs jou sy
Is jy nog lief vir my?
Sal jy my by die hemelpoorte kry?
493

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Ons hou vas aan mekaar maar niemand gaan ooit regtig joune wees nie
Ons skryf briewe vir mekaar wat ons nooit regtig lees nie
Want daar’s altyd een verloorder in russian roulette
Ek moet uitgaan ek moet werk maar ek sit vas in die bed
Ek stap rond en soek sitplek in leë gebouens
Ek probeer myself vind in drank en leë verhoudings
Ek sit en skryf gedigte maar word my gedigte digkuns
En ek skree volle bors in die aand met my kop in die kussing
Ek lê vir ure in die bad met my kop onder die water
Ek slaap elke oggend laat want die wêreld kan wag tot later
Ek moet wag nie aanbeweeg ontslae raak van my gevoelens
Hoe ek stap ek raak meegevoer met aksies sonder bybedoelings
Ek sit alleen op een punt van die wipplank
Ek bid al weer vir een sitvlak, maar ek sit lank
En wag vir iemand om op te spring aan die eenkant
Maar die vingers van my gevoelens krap diep in my verstand
As ons staan op einde van die langpad langs die spoor
Daar’s net donkerte daarvoor, ek staan en bewe
Dit raak swarter en daar’s net stilte wat ek hoor
Hou my hand styf vas langs jou sy
Is jy nog lief vir my?
Sal jy my by die hemelpoorte kry?
Ek het al ver gewen en baie ver verloor
Ek het al baie gevoel of die lewe my versmoor
(Sal jy my by die hemelpoorte kry)
Ek’t al baie gesit op die bokant van ’n berg
Ek’t al baie gesit in die voorkant van die kerk
Vat my terug na die langkloof en my ouma se plaas
Ek wil saam met my suster die skape in die kraal injaag
Ek wil sit op my oupa se skoot en stories hoor van die verlede
Ek wil rondhardloop in die gras tot ek lam word in die knieë
Ons staan en luister hoe die Here en die duiwel oor ons stry
Die hartseer is verby
Op die ou-eind is al wat ek wil hoor rol oor jou tong
Jy wil by my bly
Sal jy my by die hemelpoorte kry?
Die liriek van “Tussen stasies” spreek duidelik van verlies en van ’n nostalgiese verlange na
’n kommervrye kleintyd op ’n familieplaas in die Langkloof. Die beelde wat in die eerste vers
gebruik word, skets gevoelens van oorweldiging en ’n angs vir koudkry, hongerte en
donkerte. Van die beelde is meer sinister, soos die verwysing na as wat afgewas moet word,
asook die suggestie van ’n lyk (“So ek trek die kombers oor my kop en lê oop voete”).
Die refrein bevestig die donkerder dimensie van die liedjie deur na die “einde” te verwys, en
na ’n treinspoor langs die “langpad”. Voor is daar net donkerte, en raak dit “swarter”, met net
stilte wat gehoor kan word. Alvorens die dood weer eens gesuggereer word (“die
494

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
hemelpoorte”) is daar ’n eerste melding van liefdesverlies (“Is jy nog lief vir my?/ Sal jy my
by die hemelpoorte kry?”).
Vers twee bevestig die liefdesverlies wat deur die protagonis gely is. In hierdie vers word
verlies metafories aan die hand van verwysings na “leë gebouens”, “drank en leë
verhoudings” en ervarings van doelloosheid en alleenheid belig.
Die derde vers verwys na verlies en gevoelens van oorweldiging (“Ek het al ver gewen en
baie verloor/ Ek het al baie gevoel of die lewe my versmoor”. Ook hier kom ’n verwysing na
die dood (“die hemelpoorte”) voor, en ook na “die bokant van ’n berg” en “die voorkant van
’n kerk” – situerings wat respektiewelik met selfmoord of met die plasing van ’n kis
geassosieer kan word. In hierdie vers word die versugting na die kleintyd en die familieplaas,
asook na ’n suster uitgespreek – ’n versugting na die bekende en die eie (“Ek wil […] stories
hoor van die verlede”).
Die liedjie sluit af met nog ’n verwysing na die dood, wat nou ’n finaliteit is (“Ons staan en
luister hoe die Here en die duiwel oor ons stry/ Die hartseer is verby”), wat met die
liefdesverlies gekoppel word (“Op die ou-eind is al wat ek wil hoor rol oor jou tong/ Jy wil
by my bly/ Sal jy my by die hemelpoorte kry?”).
Met betrekking tot die titel van die liedjie, asook die refrein se herhaalde verwysings na
treinspore, is dit interessant om daarop te let dat die stylfiguur van die trein histories ’n
belangrike plek inneem in die liriek van bepaalde tipes populêre liedjies of religieuse liedere
– met name in spirituals en die blues – wat met verlies of lyding geassosieer word. Hierdie
verwantskap het sy ontstaansgeskiedenis in die tydperk van slawerny in Amerika, toe die
aantrekkingskrag van die trein sowel reëel as simbolies was. Maxile Jr. (2011:593) wys
daarop dat hierdie stylfiguur deur verskeie generasies sangers, in sekulêre asook geestelike
liedere, as ’n metafoor van bevryding aangewend is. In spirituals het hierdie figuratiewe
verwysings op sowel fisiese as spirituele kontekste gedui, soos wat die lirieke van die
bekende “The Gospel Train’s A’Comin’” 7 en “Ride This Train” 8 illustreer:
The Gospel Train’s A’Comin’
The Gospel train’s a’comin’
I hear it just at hand
I hear the car wheel rumblin’
And rollin’ thro’ the land
Get on board little children
Get on board little children
Get on board little children
There’s room for many more
I hear the train a’comin’
She’s comin’ round the curve
She’s loosened all her steam and brakes
And strainin’ ev’ry nerve
495

The fare is cheap and all can go
The rich and poor are there
No second class aboard this train
No difference in the fare.
Ride This Train
Come along my friends come along
Get aboard and ride this train
There’s nothing on this train to lose
Everything to gain
The gospel train is coming
Coming around the bend
The Lord God says that he’s coming back
But one thing he didn’t say when
Ýall know what get your houses in order
You see the Lord is coming again
But one thing I know
There’s nothing on this train to lose
Everything to gain.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Dit is interessant om daarop te let dat die verwysing na die (gospel)trein, wat alle passasiers
sonder onderskeid akkommodeer, ook op die assosiasie met die sogenaamde Underground
Railroad, ’n beweging wat slawe help vlug het, dui. Hierdie beweging het spirituals wat na
treinreise verwys het, gebruik om boodskappe oor ontsnapping op die plantasies te versprei. 9
Leiers in die beweging het as “kondukteurs” bekendgestaan en plekke van ontmoeting is
“stasies” genoem.
In die blues en spirituals is menslike eienskappe dikwels aan treine toegedig (soos in “The
Gospel Train’s A’Comin” wat hier bo aangehaal is; “I hear the train a’comin’/ She’s comin’
round the curve/ She’s loosened all her steam and brakes/ And strainin’ ev’ry nerve”). In
hierdie opsig neem die trein ’n eie persona aan, en staan dit dikwels in ’n magsverhouding tot
die sanger: “If I had the strength I would set this train off the tracks/ ’Til she make me a
promise she bring my baby back” (“Railroad Blues” 10 ). Soortgelyk is eienskappe van treine
op mense geprojekteer, byvoorbeeld in die ragtime-liedjie “You Been a Good Old Wagon,
But You Done Broke Down” (Akers 2009).
Floyd Jr. (1995:213) beklemtoon die belang van die stylfiguur van die trein in spirituals en in
die blues. Sy bevinding is dat hierdie stylfiguur sy historiese ontstaan in verwysings na die
Bybelse strydwa het – soos in die bekende spiritual “Swing Low, Sweet Chariot”:
Swing Low, Sweet Chariot
Swing low, sweet chariot,
Coming to carry me home;
Swing low, sweet chariot,
Coming to carry me home.
496

If you get there before I do,
Coming to carry me home;
Tell all my friends I’m a-coming too,
Coming to carry me home.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Floyd Jr. (1995:213 e.v.) bevind dat die figuur histories dikwels hersien en op vele
verskillende wyses aangewend is, maar dat wederkerende motiewe altyd verband hou met die
strydwa wat slawe na ’n plek van rus en vrede (die hemel) neem – weg van die lyding van die
sekulêre wêreld.
Met die verandering van die Amerikaanse kulturele landskap is hierdie verwysings mettertyd
aangepas om ’n wa van ’n ander aard te beskryf, naamlik die stoomgedrewe trein (Floyd Jr.
1995:214 e.v.). Hy (1995:216) wys daarop dat die metafoor van tipes “waens” – die
perdgedrewe strydwa en die stoomgedrewe trein – vir meer as ’n eeu in Afro-Amerikaanse
mitologie en legende gevier en in stand gehou is, en dat albei bevryding simboliseer:
In African-American lore, both the chariot of the spirituals and the train of the blues
are metaphors for freedom. As tropes, they have undergone repetition and revision in
numerous musical works. The spiritual itself is a major trope that has been repeated
and revised countless times in many musical works, including, for example, Robert
Nathaniel Dett’s large choral works, The Chariot Jubilee (1921), in which he makes
use of “Swing Low, Sweet Chariot”, “Ride Up in the Chariot”, and “Father
Abraham”, and “The Ordering of Moses” (1932), in which he tropes “Go Down
Moses” and “He is King of Kings” […]. Trains have been troped in numerous blues
songs, in jazz (for example, Duke Ellington’s “Take the A Train”), and in many other
works and performances of music.
Maxile Jr. se onlangse studie oor die voortgesette gebruik van die stylfiguur van die trein wys
daarop dat die historiese verband tussen die Bybelse strydwa en die gospel- en bluestrein in
onlangse populêre kultuur uitgebrei is na die sogenaamde “moederskip” wat as metafoor vir
bevryding in televisiereekse soos Star Wars en Battlestar Gallactica figureer (2011:593).
Die stylfiguur vorm ook ’n sentrale begrip in die sogenaamde “soul train”-genre wat vanaf
die 1960’s vanuit die blues en spirituals ontstaan het. Ten opsigte van die huidige ontleding
van Parow se “Tussen stasies” is dit belangrik om op die ontstaan van bluesmusiek te wys
waarin die treinbeeld ook in ’n sekulêre konteks as ’n middel tot die ontsnapping uit ’n
mislukte liefdesverhouding dien:
Last Train Home 11
To every broken heart in here
Love was once a part, but now it’s disappeared
She told me that it’s all a part of the choices that you’re making
Even when you think you’re right
You have to give to take
But there’s still tomorrow
Forget the sorrow
497

And I can be on the last train home
Watch it pass the day
As it fades away
No more time to care
No more time, today
But we sing
If we’re going nowhere
Yeah we sing
If it’s not enough
And we sing
Sing without a reason
To ever fall in love
I wonder if you’re listening
Picking up on the signals
Sent back from within
Sometimes it feels like I don’t really know what’s going on
Time and time again it seems like everything is wrong in here
But there’s still tomorrow
Forget the sorrow
And I can be on the last train home
Watch it pass the day
As it fades away
No more time to care
No more time, today [ensovoorts].
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Hierdie voorbeelde illustreer dat “Tussen stasies” ’n verwantskap met historiese voorgangers
soos die spirituals en blues suggereer waarin die stylfiguur van die trein ’n
betekenisgenererende rol speel – en waarin dit met kontekste van verlies of die ontsnapping
van lyding in verband gebring word. Floyd Jr. (1995:225) argumenteer dat dié stylfiguur in sy
verskeie gebruike altyd die emosionele en diepgesetelde krag van musiek reflekteer,
voortvloeiend uit sangers en komponiste se benutting en aanpassing van musikale middele
om steeds weer nuwe uitdrukking aan oorgelewerde mites en legendes wat met die stylfiguur
in verband staan, weer te gee.
Die argument in hierdie artikel is dat musiekvideo binne die postmoderne milieu een so ’n
konteks daarstel en dat “Tussen stasies” in die subtiele vermenging van woord, beeld en
musiek ’n diepgaande vertolking van die stylfiguur verbeeld.
3.2 Die beelde
Die visuele materiaal van “Tussen stasies” bied ’n metaforiese verryking van die liriek. Die
video is deurgaans in swart en wit, of in gedempte kleure, geskiet – ’n tegniek wat dikwels in
musiekvideo gebruik word om ervarings van verlies en nostalgie te suggereer. Die video open
met ’n blik op Jack Parow wat, as protagonis van die narratief, verlate op ’n groot plaasstoep
sit. Die kyker sien voorwerpe wat huislikheid, ’n gelukkige kleintyd en gevoelens van
“behoort” suggereer, soos ’n speelgoedhondjie en -karretjie, asook ’n lantern. Verlies word
498

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
egter reeds hier aan die hand gedoen met reëndruppels wat triestig van ’n verweerde geut
drup. Beelde van Parow word afgewissel met beeldmateriaal van Die Heuwels Fantasties se
lede wat in vervalle en verlate stedelike tonele musiek maak – nog ’n cliché van
musiekvideoproduksie wat “dieper” temas behandel.
Anders as in geykte musiekvideokontekste, wat gewoonlik verwysings na enige
identifiseerbare plek vermy, toon “Tussen stasies” se visuele materiaal bekende Kaapse
tonele, soos Seinheuwel, strate in Kaapstad se middestad, en St. George-katedraal. Beelde
wissel konstant af op ’n wyse wat die liriek komplementeer, maar terselfdertyd ’n eie verhaal
laat ontvou. Die brandende kerse in die katedraal suggereer byvoorbeeld die nagedagtenis aan
’n ontslapene; en die begraafplaas, waar Parow se vriende aan die einde van die video
blomme op sy graf sit, verleen ’n realiteit aan die woordteks waar die dood voorgestel word.
Hierdie morbiede skote word voorafgegaan met beelde van Parow wat voor ’n luukse hotel
stilhou en uit ’n duur motor klim – ’n tipiese strategie van die sogenaamde “ster-narratief” so
eie aan talle kommersiële musiekvideo’s. In die spesifieke konteks van “Tussen stasies” wil
hierdie cliché egter moontlik eerder op die sinloosheid van materiële gewin dui as dat dit
Parow se sterstatus beklemtoon. Ook wanneer lede van Die Heuwels Fantasties, in swart
geklee en met donkerbrille op, deur die strate van Kaapstad ry, herinner die atmosfeer eerder
aan ’n begrafnisstoet as aan die sogenaamde “pimp ride” wat so eie aan rapvideo’s is.
Ofskoon die stylfiguur van die trein dus nie in die visuele materiaal van die video aanwesig is
nie, word die metafoor van die dood wel deur ander visuele aspekte gekonstrueer.
3.3 Die musiek
In die musikale klankbaan van “Tussen stasies” word ’n rapgedeelte (Jack Parow) en ’n
refrein (Die Heuwels Fantasties) afgewissel. Die begeleiding begin met ’n eenvoudige
ritmiese tik van die tromme wat versnel wanneer die rapteks begin. Dit is opvallend dat die
rap van ’n bepaalde dringendheid spreek. Elektroniese strykers in oop vyfdes verleen ’n
onheilspellende atmosfeer aan die klankbaan, en ’n klein sinjaalmotief trek plek-plek aandag.
Die elektroniese rockstyl van Die Heuwels Fantasties se refrein kontrasteer musikaal met
Parow se rapgedeelte, maar word met dieselfde dringendheid gelewer. Die eenvoudige
akkoordstrukture en C majeur-toonaard dra egter terselfdertyd tot ’n gevoel van soberheid en
“afstand” by. Dit is interessant om daarop te let dat die musiek en die beelde nie noodwendig
ooreenstem nie, maar elk oënskynlik ’n eie storie vertel. Die twee narratiewe word egter
gesinkroniseer om uiteindelik by dieselfde punt uit te kom, naamlik die “einde van die
langpad langs die spoor” waar daar net “donkerte” en “stilte” is.
Ten spyte van die eenvoud van die musikale klankbaan is dit ryk aan figuratiewe betekenis.
Die versnellende tik van die tromme suggereer nie alleen tyd wat meedoënloos verbygaan
nie, maar ook die tik van treinwiele op ’n spoor. Die klein sinjaalmotief herinner nie
noodwendig aan die fluit van ’n trein nie, maar dien eerder as ’n soort beklemmende
waarskuwing.
499

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Hierdie musikale verwysing na die stylfiguur van die trein sluit by historiese voorgangers
aan, en moontlik spesifiek by die bekende blues-liedjie “Little Black Train”, waarin die trein
simbolies van die dood is. In Woodie Guthrie se aangrypende weergawe is die volgehoue en
strak ritmiese eentonigheid van die kitaarbegeleiding simbolies van die onafwendbare koms
van die doodstrein:
Little Black Train
There’s a little black train a-comin’
Better set your business right
There’s a little black train a-comin’
And it may be here tonight
Go tell that ballroom lady
All dressed in the worldly pride
That death’s dark train is coming
Prepare to take a ride
God sent to Hezekiah
A message from on high
You better set your house in order
For you must surely die
He turned to the wall in weeping
We see and hear his tears
He got his business fixed all right
God spared him fifteen years
We see that train with engine
And one small baggage car
Your idle thoughts and wicked deeds
Will stop at the judgment bar
That poor young man in darkness
Cares not for the gospel light
‘Til suddenly he hears the whistle blow
And the little black train in sight
Have mercy on me Lord
Please come and set me right
Before he got his business fixed
The train rolled in that night.
4. Multimediabetekenis as sinergie
In die inleiding tot hierdie artikel is Cook (1998) se siening van musikale multimedia
inleidend bespreek. Cook (2001:190) meen dat multimedia-interaksie die hiërargie van
individuele tekstuele parameters onderdruk, versteur of selfs vernietig, maar in hierdie proses
nuwe betekenis skep. Sy voorgestelde metafoormodel (Cook 1998:100 e.v.) beklemtoon dat
die woorde van ’n liedjie nie die betekenis daarvan alléén dra nie, maar dat die ander
komponente ook betekenis genereer. Musiek het dus nie binne die multimediakonteks slegs
’n ondersteunende of begeleidende funksie nie, maar skep saam aan (metaforiese) betekenis.
500

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Volgens bostaande bespreking van die mediakomponente van “Tussen stasies” is dit duidelik
dat die onderskeie media in hierdie musiekvideo nie met mekaar om betekenis wedywer nie,
maar dat woorde, beelde en musiek mekaar eerder op ’n betekenisvolle wyse aanvul (vgl.
Cook 1998:100 e.v.). Die regie van die video is trouens sodanig getemper dat geen parameter
van die teks té sterk belig word of opsigtelik oorheers nie. Gevolglik is die betekenis wat
gegenereer word, nie in alle opsigte voor die hand liggend nie, maar word dit op ’n subtiele
wyse deur die interaksie van die onderskeie media gekonstrueer.
Een van die bekendste standaardelemente van musiekvideoproduksie is die sogenaamde sternarratief
wat met die kommersiële doeleindes van die vorm verknoop is. Goodwin (1992:98
e.v.) definieer hierdie narratief as een van die metatekste van populêre kultuur wat op
opvallende wyse op die narratief van spesifieke musiekvideosnitte insny. Die sogenaamde
ster-persona word gekonstrueer as ’n deur en deur “bemiddelde” identiteit wat nie alleen deur
die kyker geobjektiveer word nie, maar waarmee die kyker ook sterk sou kon identifiseer. Die
ster-persona kan óf geyk en voorspelbaar wees (soos Robbie Wessels of Steve Hofmeyr) óf
voortdurend transformeer om aanhangers altyd weer te verras of aan die raai te hou (soos
Nataniël en Madonna).
In “Tussen stasies” is dit opvallend dat die ster-narratief grotendeels onderbeklemtoon word –
’n strategie wat ongewoon aan musiekvideoproduksie is. Eerder as dat daar sprake van ’n
beligting van Jack Parow se status as rap-ster is, vind ’n subtiele vermenging van ster en
hoofkarakter aan die hand van ’n nostalgies ingeklede outobiografiese suggestie plaas.
Vernallis (2008:405) beskryf hierdie tipe regisseursbenadering, wat ook uit haar oogpunt in
kontras met meer algemene aanwendings van die ster-narratief staan, as “klassiek” en
“menslik”. “Tussen stasies” konsentreer dus eerder op die vertel van ’n persoonlike storie as
op die kommersiële motief van die ster. Selfs wanneer bekende musiekvideo-clichés gebruik
word (soos in die skote waar Parow uit ’n duur motor klim, of in ’n luukse hotel verfilm
word), verleen die woordteks en musikale suggestie ’n dieper betekenis aan die beelde as dié
van die gebruiklike ster-verheerliking, deurdat die protagonis menslik en weerloos uitgebeeld
word. Die ster-narratief word dus nie in hierdie video slegs deur visuele materiaal
gekonstrueer nie, maar ook deur die somber rapliriek en die ritmies meedoënlose, gestroopte
musikale klankbaan waarop dit gesuperponeer word.
Die samehang van die narratief in “Tussen stasies” – ofskoon dit binne musiekvideo se
beknopte tydsverloop ontvou – gaan eweneens teen die bekende nieliniêre narratief van
videoproduksie in (vgl. Vernallis 2008:406). Terwyl Parow in verskillende situasies en op ’n
reeks skynbaar onverwante plekke verfilm word, word ’n samehangende storielyn tog
voorgestel. Hierdie strategie is beduidend van die oorbekende tegniek om sterre aanhoudend
gedurende die verloop van ’n liedjie visueel te verplaas sodat plek en tyd irrelevant word en,
soos Jones (1988:15) dit stel, die narratief so fragmentaries is dat dit op enige wyse deur die
kyker gekonstrueer kan word. Ook sorg subtiele redigering dat die “ritme” van die visuele
beelde en dié van die klankbaan sodanig koördineer dat die suggestie van ’n samehangende
narratief met ’n duidelike aan- en afloop versterk word.
501

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
’n Verdere verskil is die feit dat musiekvideo dikwels ’n opvallende gebrek aan dialoog toon
(Vernallis 2008:404), terwyl die rapteks van “Tussen stasies” deurentyd as ’n
bewussynstroom funksioneer. Soos reeds in die inleiding gemeld, het hierdie teks ’n impak
op ’n bykans poëtiese vlak – en “praat” die stroefheid van die beelde ook in hierdie opsig met
die liriek en musikale gegewe mee. Selfs die getemperde kleure in die video genereer
betekenis – asof gedagtig aan die verhale van foto’s uit ou, verweerde familie-albums.
Hierdeur vestig die regie die metaforiese tema van verlies op subtiele dog enigmatiese wyse –
en so bly bepaalde “beelde” by die kyker aanwesig, al verskyn hulle slegs momenteel in die
visuele of woordteks-narratief.
Nog ’n opvallende aspek van “Tussen stasies” is die feit dat dit ’n bepaalde (geografies
herkenbare) plek uitbeeld. Vernallis (2008:409) merk op dat musiekvideo’s dikwels ’n
vaagweg surrealistiese omgewing voorstel en dat die musikale klankbaan van sulke video’s
meestal onbekende of ongewone soniese omgewings skep. In “Tussen stasies” word plek en
identiteit egter op só ’n wyse verbeeld dat dit vir baie kykers bekend sal wees: ’n ou
plaashuis, bekende voorwerpe wat ’n gesinslewe suggereer, en die strate van Kaapstad. ’n
Familieplaas in die Langkloof, die plaaslewe, bande met voorsate, gesinslede en ’n gedeelde
“verlore” geskiedenis, asook die taal waarin dit alles “besing” word, plaas hierdie “behoort”
in die kader van Afrikanerskap. Die sober instrumentale klankbaan en die gestroopte visuele
omgewing van “Tussen stasies” skep egter ’n bepaalde “afstand”, sodat die metafoor van
verlies wat deurentyd gesuggereer word, reflektief figureer. Hierdie reflektiewe afstand hou
ook in dat die geprojekteerde identiteit geensins in die video domineer nie, en ook in hierdie
opsig verskil die produksie van rapvideo’s waarin etnisiteit skerp afgeëts word. In hierdie
opsig verskil “Tussen stasies” ook beduidend van “Cooler as ekke”, wat ’n sterk stelling oor
’n bepaalde tipe Afrikaner-identiteit maak.
5. “Tussen stasies” as transformasie van tradisie
“Tussen stasies” berus op ’n onderbeklemtoonde estetika waarby die regie subtiel op die
onderskeie mediakomponente inwerk. Betekenis word in hierdie video as media-sinergie
gegenereer – en in hierdie opsig is die oorheersende metafoor dié van verlies. Ofskoon die
stylfiguur van die trein nie visueel uitgebeeld word nie, maar slegs deur die beelde van ’n
kerkhof (“die laaste stasie”) voorgedoen word, staan dit sentraal tot die refrein van die liriek
(“As ons staan op einde van die langpad langs die spoor/ Daar’s net donkerte daarvoor”), en
verskyn dit as ’n klein sinjaal tesame met ’n gesuggereerde klik-klak van treinwiele as deel
van die klankbaan.
“Tussen stasies” breek dus in heelwat opsigte weg van stereotiepe produksietegnieke eie aan
musiekvideo-genres in die algemeen, deurdat die regie eerder op betekenis fokus as dat dit
aan ’n bepaalde gestandaardiseerde en gekommersialiseerde formaat wil voldoen.
Terselfdertyd roep die video gebruike op uit historiese voorlopers van rapmusiek, met name
spirituals en die blues. Dit is hierdie elemente wat die video in ’n kunstige kader plaas waarin
nostalgie en verlies simbolies verbeeld word en ’n besonder ekspressiewe karakter aan die
502

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
produksie verleen word, waardeur “Tussen stasies” veral in die kategorie van die Afrikaanse
musiekvideo uitsonderlik is.
Ten opsigte van die ontwikkeling van musiekvideo oor die afgelope drie dekades is dit
belangrik om daarop te let dat musiekvideoproduksie nie noodwendig ’n verband met vroeëre
avant-garde kultuur toon nie (vgl. Kaplan 1987). Daar word tans eerder geargumenteer dat
filmkonvensies onder die invloed van musiekvideo verander het – veral in die geval van films
wat ’n alternatiewe inslag het of teen die sogenaamde Hollywood-hoofstroomfilms weerstand
bied (Richardson 2012). 12 Ofskoon musiekvideoproduksie nie noodwendig met tegnieke uit
die kunsvorme verbind nie, berus dit wel op ’n eklektiese vermenging van konvensies,
vorme, produksietegnieke en uitdrukkingswyses wat uit film, televisie, fotografie en
advertensie voortspruit. Só ontstaan intertekstuele verwantskappe tussen musiekvideo en
ander mediavorme waardeur betekenisgenererende funksies gestalte kry.
Intertekstualiteit figureer in musiekvideo ook by wyse van ’n terugreik na historiese materiaal
wat in die kollektiewe kulturele bewussyn leef. In “Tussen stasies” is hierdie tipe
intertekstualiteit geleë in die gebruik van die stylfiguur van die trein; ’n stylfiguur wat, soos
in die bespreking hier bo aangetoon is, historiese wortels in die spirituals en die blues het.
Hierdie figuur funksioneer binne alle mediakomponente van die video in dié opsig dat dit nie
alleen in die titel en liriek opgeneem is nie, maar ook in die musiek en in die visuele beelde
gesuggereer word. Op hierdie wyse demonstreer “Tussen stasies” Cook (1998) se standpunt
dat geen medium op sigself betekenis genereer nie, maar dat dit altyd in samehang met ander
media geskied. Cook (1998:100 e.v.) bevind dat “konfrontasie” tussen die onderskeie
mediakomponente van musikale multimedia eie is aan intrinsiek dinamiese en kontekstuele
vorme soos musiekvideo of advertensie, en dat hierdie betekenismodel trouens as die
paradigmatiese model vir musikale multimedia beskou kan word. Ook in hierdie opsig wyk
“Tussen stasies” van dié model af deurdat die onderskeie media ’n diskrete wisselwerking
demonstreer.
“Tussen stasies” pas nie gemaklik binne enigeen van Krims (2000) se rapgenres nie.
Argumentshalwe sou daar geredeneer kon word dat die rap moontlik by jazz / boheemse rap
aansluit – ’n genre wat as ’n soort “connoisseur”-kultuur gesien en deur ’n bepaalde aura van
“kunstigheid” gekenmerk word (Krims 2000:66). Nietemin bevat “Tussen stasies” geen jazz-
of pop-elemente nie, en alhoewel die liriek van die video gesofistikeerd is, soos die geval by
jazz / boheemse rap is, ontbreek Parow se video aan die “koeler” en beredeneerde atmosfeer
en fokus dit ook nie op sosiopolitieke vraagstukke soos wat by jazz / boheemse rap verwag
word nie. Ook as rapmusiek volg die video dus ’n eie pad. In tema breek dit ook heeltemal
weg van wat Krims (2000:78) as die “ghettocentricity” van rapmusiek beskryf.
As deel daarvan dat “Tussen stasies” in hierdie artikel in die konteks van ander treintekste
gelees is, staan die bespreking ten slotte kortliks stil by Antjie Krog (1970:32) se gedig
“Stasie”, wat in 2011 deur die kunsmusiek-komponis Roelof Temmingh vir sopraan en
klavier getoonset is en wat ook gedurende dieselfde jaar deur die Afrikaanse
ligtemusieksanger Jak de Priester as deel van sy album Die liefde los ’n spoor opgeneem is. 13
503

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Temmingh se toonsetting, wat in opdrag van die Suider-Afrikaanse Musiekregte Organisasie
(SAMRO) gekomponeer is vir dié organisasie se oorsese beurskompetisie vir sangers (2011),
toon ’n barre musikale milieu waarin stem en klavier in ’n weeklag versmelt wat by tye
gewelddadig spreek. Die klavierbegeleiding vertoon ’n opvallend dun tekstuur, en die
omvang van die partye – wat dikwels slegs uit enkellyne bestaan – lê ver uitmekaar. Hierdie
“oop” tekstuele? setting word afgewissel met gedeeltes waar triole ’n komplekse ritmiese
inkleding verskaf en ’n groter dringendheid aan die musiek verleen. Dissonante akkoorde
verleen deurgaans ’n gepaste musikale inkleding van die gedig en dien as ’n soort musikale
onderstreping van betekenis. In hierdie opsig bied die musiek ’n diepsinnige interpretasie van
Krog se aangrypende teks wat verwysings na Bybelse kruisigingsbegrippe bevat:
Stasie
Op watter stasie, my liefling,
het jy my gelos
in watter gebreekte koelte
onder watter brandsiek bos
teen watter sipres
het jy my gekruisig
met spykers uit jou mond
in watter lendekleeddoek
struikel my hartseer rond
in watter kerkhof mag ek rou
oor jy my nooit weer vas sal hou.
Alhoewel Krog se gedig ’n skerp verklanking van verlies, verlatenheid en verraad is, val dit
op dat hierdie teks moontlik daarop dui dat die stasie ’n plek van deurgang is waarvandaan ’n
verdere reis weer afgelê kan word. Die stasie kan hier dus metafories verstaan word as ’n
lewensfase waarvandaan die hoofkarakter, ofskoon diep gepynig, weer sou kon aanbeweeg.
Die kerkhof, hoewel dit onmiskenbaar na die dood verwys, is moontlik nie die finale
bestemming nie, maar eerder ’n plek van rou oor ’n gestorwe verhouding.
Hierteenoor sluit Parow se “Tussen stasies” by historiese voorbeelde van spirituals en die
blues (soos “Little Black Train”) aan waar die stasie geen plek van lewensdeurgang of vertrek
is nie, maar eerder die eindbestemming (die deurgang na die dood). Ten spyte daarvan dat die
video nie in terme van ekspressiewe seggingskrag tot die status van “hoë” kuns – soos
Temmingh se uitsonderlike toonsetting – verhef wil word nie, verteenwoordig dit nietemin ’n
bydrae tot Afrikaanse kommersiële musiekvideoproduksie wat tematies “ernstig” is en as
buitengewoon in betekenis beskou kan word.
Onlangs skryf ’n verontwaardigde Afrikaner dat Jack Parow hom laat wens hy was nooit ’n
Suid-Afrikaner nie: “Ek voel jammer vir Jack Parow se aanhangers. Afrikaners het vuil en
vulgêr begin raak. Ek skaam my deesdae vir die Afrikaners” (Andries 2012:5).
In ’n onderhoud met Rust (2010:144) beweer Parow dat sy musiek slegs eerlik is, en dat die
inspirasie vir sy lirieke meestal aan sy “kommin” vriende se “eenlyn”-uitsprake ontleen word.
504

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Ook is die swetswoorde waarmee hy die meeste van sy lirieke krui, nie daar om te skok nie:
“Vir my gaan dit oor eerlikheid. Ek is zef, dis wie ek regtig is. Ek kan nie lieg nie” (Rust
2010:144).
Die boodskap van “Tussen stasies”, asook Parow se bovermelde uitspraak oor die
tweeslagtige aard van sy musiek (sien onder Inleiding), laat mens wonder in watter mate
Parow se zef-identiteit werklik sy persoonlike identiteit is – en in watter mate die man met
die keps ’n berekende, gekommersialiseerde ster-identiteit is. In “Tussen stasies” verklank en
verbeeld die rapper immers ’n nostalgiese verlange na ’n verlore “plek van behoort” op ’n
wyse wat geensins met sy gevestigde platvloerse beeld ooreenstem nie. Soos hier bo genoem
verbind die video die figuratiewe “tuiste” wat in die liedjie gesuggereer word, nie met ’n
verlore Afrikaner-identiteit (soos byvoorbeeld in Bok van Blerk se liedjie “De la Rey”, of in
Valiant Swart se “Mystic Boer”) nie, maar verleen die beeld- en klank-elemente eerder ’n
universele inhoud aan die “verlies aan behoort”. In die sinspeling op ’n sinlose reis wat in die
dood eindig, en in die visuele verwysings na die verlies aan “tuiste”, sluit die video aan by
nog ’n stylfiguur wat in spirituals en die blues met die figuur van die trein verbind word,
naamlik die figuur van die tuiste, soos aangrypend verbeeld in “The Panama Limited” (Floyd
Jr. 1995:217):
The Panama Limited
I ain’t got nobody: take me to see this train
Mmm: mmm
Fare you well: if I don’t see you no more
Mmm: Lord Lord Lord Lord
I’m a motherless child: I’m a long ways from home
Mmm: mmm
This train I ride: it don’t burn no coal
Mmm: mmm.
6. “Tussen stasies” as voortsetting van (’n Afrikaanse) tradisie
Benewens Jak de Priester se “Stasie” wat hier bo genoem is, bestaan daar in die Afrikaanse
ligtemusiektradisie ’n aansienlike aantal “treinliedjies” wat ook binne die konteks van hierdie
artikel oordink moet word. Benewens liedjies van ’n ligter aard – soos die bekende
volksliedjie “So ry die trein”, Al Debbo en Nico Carstens se gewilde “Ek ry met die trein”, of
die meer onlangse “Transkaroo” – fokus van die mooiste liedjies in Afrikaanse ligte musiek
op treintemas. In Gert Vlok Nel se ode aan Koos du Plessis, “Waarom ek roep na jou
vanaand” (1998) loop die tema van die trein, soos die onderstaande uittreksels toon,
metafories deur die onderskeie verse van dié aangrypende ballade:
En ek kon nog diep treine hoor shunt
Onder in die spoorweg yard
En soggens voor skool as ek puisies uitdruk
In die spieël om tien voor sewe kon ek nog
505

In my oë my siel sien en my hele lewe
En die Gamka rivier het deur geswoesh na die see
En snags het die 13 op en die sewe af treine
Deur geswiesh na die Kaap en
’n somers nag het ek ontslaap
[...]
Deur die trein-venster sien ek die middernag son
Of was dit ’n brokkie son op Germiston perron.
Ek het verslaap op die trein en ek het die nag verby
My tuisdorp gery en die huis waarin ek my
Hart sou kon uitstort
[...]
Koos jy’t gesing oor vroue, die see en die myne
En ek sing oor vroue, die see en treine
En ek onthou die nag toe ek hoor jy is dood
In die Januarie ’84 die land was vol angs
Maar die nag was pragtig op Beaufort-Wes
Dit was 11 uur die aand op die laat aand nuus
En ek het pas by die huis gekom
En sê my ma vir my, Gert, en al die treine het gaan staan.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die stylfiguur van die trein in Gert Vlok Nel se liedjie verwys duidelik na die metafoor van
die “lewensreis” wat so nostalgies in Koos du Plessis se liedjie “Skimme” figureer (in 2004
vrygestel as deel van die album Herbergier):
Skimme
Daar’s skimme op donker balkonne,
met leë, oop koffers wat wag.
Daar’s skimme, op skemer perronne,
wat wag op ’n trein na die dag.
Weerlose, weerlose mense,
op reis van perron na perron
in ’n middernagland sonder grense
of tyd
en ’n ewigheid ver van die son,
van die son –
en ’n ewigheid ver van die son.
Daar’s skimme, gewikkel in jasse,
verskans teen die winde van ys.
Daar’s skimme met kiste soos tasse
vol drome gepak vir die reis.
Weerlose, weerlose mense
op reis van perron na perron
in ’n middernagland sonder grense
of tyd
506

en ’n ewigheid vêr van die son –
en ’n ewigheid vêr van die son.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
’n Ontleding van Jack Parow se “Tussen stasies” sou egter onvolledig wees indien daar nie
kortliks stilgestaan word by twee Afrikaanse “treinliedjies” wat albei, om verskillende redes,
volksbesit geword het nie, en in die konteks van hierdie artikel aandag verdien.
In Richard van der Westhuizen en Lochner de Kock se gewilde liedjie “Tussen treine, tussen
stasies” (1991) staan die temas van die trein en van die stasie, soos by historiese modelle wat
in hierdie artikel bespreek is, sentraal in ervarings van onherroeplike liefdesverlies en van die
“skim” van liefdesgeluk. In hierdie teks verklank die metafoor van die “leë (trein)spore” die
leegheid en doelloosheid van ’n bestaan wat op herinneringe teer, en waarin “onskuld nou
verlore” is. Eens was die trein egter die versinnebeelding van ’n opwindende “liefdesreis”,
“met elke keer weer ’n begin”:
Tussen treine, tussen stasies 14
Ek wonder wat van jou geword het
Jy wat nog so by my spook
Ek weet net ons het die vuur gemaak
Die wêreld aan die brand gestook
Nou is die nagte soveel stiller
Die dae eis hul eie tol
Maar ons twee was die wilde wind se blare
Ons kaartjies lê die hele wêreld vol
Tussen treine, Tussen stasies
Lê daar basies net die leë spore
Tussen treine, Tussen stasies
Lê die leë spasies van die onskuld nou verlore
Nou vra ek waar het alles begin
Die ding van los wees voor die wind
Onthou jy ook die rook die yster
Die lig wat in die verte blink
Dan dink ek terug aan soveel dae
Soveel stawe op die spoor
Ja, daar was voorheen ‘n tyd van treine
Waar en wanneer het ons dit verloor
Tussen treine, Tussen stasies
Elke keer was dit ’n afskeid
Maar elke keer weer ’n begin
’n Honderd haltes langs die spoor
Elke stasie het sy eie skim
507

Miskien het ek verleer om te kyk
Jy bepaal jou eie baan
Soms sien ek die skadu van jou spieëlbeeld
As spieëls verbrokkel voor die maan
Tussen treine, Tussen stasies.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
In teenstelling met Jack Parow se “Tussen stasies” is daar, ten opsigte van die
betekenismodel wat in hierdie artikel ontgin is, geen naspeurbare verband tussen die liriek en
die “geblikte” klankbaan van die liedjie waarvan die begeleiding deur tipiese 1980’s
sintetiese sinfoniese popmusiek gekenmerk word nie. Die liedjie bestaan nie in die vorm van
’n musiekvideo nie, sodat die musiek hier dus nie ’n stel artistieke en produksiebesluite
impliseer nie (vgl. Vernallis 2008:405 e.v.).
Nietemin het ene Verwoerdburg (30 Augustus 2008) ’n versameling opeenvolgende visuele
beelde saam met die liedjie se klankbaan op YouTube gelaai. Soos in die geval van die liedjie
se “klankbaan” genereer hierdie beelde, wat uit treffende Suid-Afrikaanse natuurtonele
bestaan, geen betekenis wat die poëtiese liriek van “Tussen treine, tussen stasies” in ’n
bepaalde perspektief plaas nie, sodat die liriek hier as ‘t ware outonoom in die skep van
betekenis staan.
Ook in die geval van die Briels se bekende “Trein na Pretoria” bestaan daar geen
musiekvideo van die liedjie nie, maar ’n weergawe daarvan wat op 11 September 2011 deur
BroughtonCF op YouTube gelaai is, vertoon begeleidende beelde wat die inhoud van die
woorde op ’n ideologies gelaaide wyse interpreteer. Die woorde van die liedjie, wat as deel
van die Briels se dubbelalbum So het hulle gesinguitgegee is, weerspieël nie alleen die
swaarkry van Afrikaners wat ná die depressie van die 1930’s na stede gestroom het om ’n
bestaan te probeer maak nie, maar ook die smartlike persoonlike omstandighede van oom
Frans en tant Sannie Briel. Die Briels het nie in standvastige ouerhuise grootgeword nie, en
daarom handel baie van hulle liedjies oor temas soos ’n diepe verlange na ouerliefde en
geborgenheid, of weemoed oor gestorwe ouers, byvoorbeeld “Kom haal my pappie”,
“Vaarwel my mammie”, “My moeder en vader in die hemel” en “Mammie se liefde”. Soms
is gevoelens van verlies en verlange ook verknoop met die realiteite van blanke armoede,
soos in “Trein na Pretoria”:
Trein na Pretoria
Dit het gebeur op die trein na Pretoria, die weer was bitterlik koud
In ’n hoekie sit ’n meisie, sy lyk vir my skaam en benoud
Die kondukteur vra haar kaartjie, sy sê nee sy’t nie geld om een te koop
Maar ek moet gaan na Pretoria, al moet ek ook daarheen loop
My moeder is daar op sterwe, en ek is haar enigste kind
Ek moet gaan na Pretoria, as ek haar nog lewend wil vind
Die kondukteur die neem toe haar handjie, daar is trane in sy een linker oog
Jy kan ry met my na Pretoria, al moet ek jou kaartjie betaal
508

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
In die kerkhof daar in Pretoria, is daar ’n nuwe hopie grond
Onder daardie hopie is begrawe, ’n droewige kindjie se moeder
Die kondukteur neem weer haar handjie, toe hy sien hoe die kleine meisie ly
Ek het nie eens ’n kind nie, en nou kan jy maar by my bly
En nou kan my maar by my bly.
Soos in ander liedjies van die Briels, byvoorbeeld “Die graf in die myn”, is die tema van
“Trein na Pretoria” baie neerdrukkend. Nietemin weerspieël die liedjie sentimente van hoop
en ’n bepaalde “saamstaan” van Afrikaners, soos uitgebeeld in die kondukteur wat die
swaarkry van die “kleine meisie” uit die perspektief van sy eie omstandighede herken (“daar
is trane in sy een linker oog”; “Ek het nie eens ’n kind nie”), en ’n hand van medelye en sorg
na haar uitsteek. Die voordrag van die liedjie – gesing met opvallend ongeskoolde stemme
wat dikwels nie nootvas is nie, en van “scoops” (vokale gly-effekte) gebruik maak om die
“tranetrekker-effek” te verhoog – word versterk deur die sentimentele effek van die
Hawaiise-kitaar-begeleiding, wat ook kenmerkend van destydse sangers soos Charles Jacobie
se liedjies was.
Uit onlangse teoretisering oor musiekvideo is dit dus duidelik dat BroughtonCF se YouTubeweergawe
van “Trein na Pretoria” hom wel leen tot ’n interpretasie vanuit Vernallis
(2008:405) se standpunt dat musiekvideo verskillende betekenislae opstapel waar musiek,
beeld en liriek simbolies op mekaar inspeel. Musiekvideo belig of verskuil daarom nie net
bepaalde betekenisse nie, maar kan ook hierdie verskillende aspekte herkombineer om geheel
nuwe betekenisse te genereer.
Ofskoon hierdie weergawe van “Trein na Pretoria” dus nie formeel deur ’n professionele
regisseur geskep is nie, tree BroughtonCF hier as ’n amateur-regisseur op en projekteer hy, in
Nicholas Cook (1998:16, 22) se terme, kulturele betekenis wat as die produk van interaksie
tussen die Briels se musiek, die teks van die liedjie, en die visuele afbeeldings ontstaan.
Hierdie weergawe kan dus verstaan word volgens Cook (1998:100 e.v.) se teorie van
multimediabetekenis, waarin multimediakomponente in verhoudings van ooreenstemming
(“conformance”), komplementering (“complementation”) of wedywering (“contest”) tot
mekaar staan, met die implikasie dat die onderskeie media nie noodwendig met mekaar
“saamwerk” om betekenis te genereer nie, maar eerder dat konflik ’n eie (metaforiese)
betekenispotensiaal inhou. Afbeeldings van ’n kaart van die ou Suid-Afrika, kompleet met
tuislande, ’n trein wat deur die platteland ry, die Uniegebou, Loftus Versfeld, ’n afbeelding
van president Paul Kruger (wat in ’n afbeelding van die Voortrekkermonument verander), die
ou landsvlag, en Paul Kruger se standbeeld op Kerkplein in Pretoria, bots oënskynlik met die
troostelose woorde van die liedjie, maar skep terselfdertyd ’n sterk gevoel van die ou Suid-
Afrika, waarby die “saamstaan” van die kondukteur met die “droewige kindjie” ’n
nasionalistiese inslag verkry. Hierdeur word ’n sterk assosiasie met ’n ou soort nasionalistiese
gevoel, wat tans as ’n uitgediende weergawe van Afrikanerskap gesien kan word,
gekonstrueer. Dat Afrikaners “nou weer só swaarkry”, word baie sterk deur die troostelose
musiek, die neerdrukkende teks en die ideologies oorlaaide beelde gesuggereer.
509

7. Ten slotte
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Uit die ontleding hier bo kan die gevolgtrekking dus gemaak word dat Jack Parow se meer
neutrale tekening van die “eie”, en van die verlange om te “behoort”, in “Tussen stasies” aan
die hand van ’n subtiele saamwerk van die liriek, visuele en klank-elemente, ’n meer
universele inhoud aan ervaringe van verlies en van sinloosheid verleen. Sy eietydse en
persoonlike herinterpretasie van die stylfiguur van die trein kan nie alleen binne die genre van
rapmusiek nie, maar ook in die konteks van Afrikaanse ligte musiek, en spesifiek Afrikaanse
musiekvideo, as ’n uitsonderlik fynsinnige interpretasie van ’n “treinteks” beskou word.
Nietemin is ’n fyn tekening van Afrikaner-nostalgie tekenend van “Tussen stasies”.
Daar is reeds etlike kere in die bespreking genoem dat “Tussen stasies” wegbreek van Parow
se ander treffers wat sy bekende banale artistieke persona weerspieël. Die vraag ontstaan
daarom na die “ware” Jack Parow; die Parow wat die uitdagende “Cooler as ekke”, die
surrealistiese “Dans, dans, dans”, én die nostalgiese “Tussen stasies” kon skep.
In ’n onderhoud met die tydskrif Music Review verklaar Parow hierdie tweespalt tussen die
straatwyse en nostalgiese aspekte van sy musiek moontlik self ten beste. Hy verduidelik dit as
onlosmaaklik deel van sy artistieke identiteit: “I always say, my music is romantic and
dangerous Afrikaans rap” (Bret 2010). Ofskoon “Tussen stasies” dus nie aansluit by die
eensydige nasionalistiese tekening van identiteit wat so eie aan Parow se treffer “Cooler as
ekke” (en so eie aan rapmusiek as sodanig) is nie, maak hy tog met hierdie woorde duidelik
dat die “romantiese” aspek van sy musiek nostalgie met “Afrikaansheid” verbind.
Bibliografie
Akers, P. 2009. You’ve been a good old wagon. (18 April 2012 geraadpleeg).
Andries. 2012. Weg met Jack. Huisgenoot, 12 April, bl. 5.
Bret, D. 2010. Exclusive interview with Jack Parow. Music Review. 5 Julie. (4 September
2012 geraadpleeg).
Cook, N. 2001. Theorising musical meaning. Music Theory Spectrum, 23(2):170–95.
—. 1998. Analysing musical multimedia. Oxford: Clarendon Press.
Floyd, S.A. 1995. The power of black music: Interpreting its history from Africa to the
United States. New York: Oxford University Press.
Goodwin, A. 1992. Dancing in the distraction factory: Music television and popular culture.
Minneapolis: Universiteit van Minneapolis.
510

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Howard, C. 2000. Critical theory and science fiction. Londen: Weslyan University Press.
Jones, S. 1988. Cohesive but not coherent: Music videos, narrative and culture. Popular
Music and Society, 12(4):15–35.
Kaplan, A. 1987. Rocking around the clock: Music television, postmodernism, and popular
culture. Londen: Routledge.
Krims, A. 2000. Rap music and the poetics of identity. Cambridge: Cambridge University
Press.
Krog, A. 1970. Dogter van Jefta. Kaapstad: Human en Rousseau.
Kruger, H. 2010. Jack Parow feat Die Heuwels Fantasties – Tussen stasies. (29 Augustus
2012 geraadpleeg).
Richardson, J. 2012. An eye for music: Popular music and the audiovisual surreal. Oxford:
Oxford University Press.
Maxile, H.J. Jr. 2011. Extensions on a black musical tropology: From trains to the mothership
(and beyond). Journal of Black Studies, 42(4):593–608.
Rust, R. 2010. Die plaas in zef: Jack Parow. Sarie, Augustus, ble. 42–6.
Thompson, J. 1990. Ideology and modern culture: Critical social theory in the era of mass
communication. Cambridge: Polity Press.
Vernallis, C. 2008. “The Most Terrific Sandbox”: Music video directors, style, and the
question of the auteur. Quarterly Review of Film and Video, 25(5):404–25.
Viljoen, M. 2011. Die banale as (rap-) identiteit: Jack Parow se “Cooler as ekke”. LitNet
Akademies, 8(2):244–69.
Visagie, P.J. 1996. Power, meaning and culture: John Thompson’s depth hermeneutics and
the ideological topography of modernity. Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Filosofie, 15(2):73–83
Eindnotas
1 Krims (2000:55–80) identifiseer vier hoof- of oorkoepelende rap-genres, naamlik partytjierap,
pierewaaier-rap (mack rap), jazz/boheemse rap, en realiteitsrap. In hierdie opsig verbind
hy die interne strukturering van die musiek met die sosiale funksies daarvan. Hy ontwerp dus
’n soort relasionele sosiokulturele verwysingsisteem wat hy op sy studie van rapmusiekinhoude
en -resepsie baseer (Krims 2000:46 e.v.).
2
Parow se tweede album, Eksie ou, is in Desember 2011 deur sy eie platemaatskappy,
Parowphernalia, bekendgestel.
511

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
3 Bekende voorbeelde wat deur Kaplan (1987:34) aangehaal word, is Michael Jackson se
“Thriller”, wat die sogenaamde gruwel-/gotiese (horror/gothic) filmgenre parodieer, of sy
“Billie Jean” wat die sogenaamde spioen-genre naboots. ’n Ander bekende voorbeeld is
Madonna se “Material Girl” wat uit Howard Hawkes se film Gentlemen Prefer Blondes
aanhaal (Kaplan 1987:33).
4 Die MTV (Music Television) kanaal, wat gedurende 1981 ontstaan het, was ’n 24-uur
ononderbroke beeldsending van ’n verskeidenheid musiekvideo’s. Oorspronklik is dit deur
die Warner Amex Satellite Entertainment Company (WASEC) besit. Die klem van die kanaal
was hoofsaaklik kommersieel. Dit het nie alleen gedien om musieksterre en die
musiekvideo’s van hul liedjies te bemark nie, maar het reeds in 1986 as ’n advertensiekanaal
vir 200 produkte van onder meer Pepsico en Kellogg gedien (Kaplan 1987:1). Met die koms
van MP3’s en veral YouTube het die kanaal gedurende die afgelope dekade op die
aanbieding van televisiereekse begin konsentreer.
5 Die video- en videofilmproduksie van Michael Jackson se Bad-album (1987) is ’n goeie
voorbeeld van die finansiële potensiaal van musiekvideo. Beeldsending van die MTV-kanaal
het hierdie medium gedurende die 1980’s soveel invloed gegee dat vermoënde sterre soos
Jackson, benewens die vrystelling van kort musiekvideo’s, ook videofilms uitgereik het
waarby ’n enorme finansiële uitleg en top internasionale regisseurs betrokke was. Martin
Scorsese het byvoorbeeld vir die bekendstelling van Bad ’n 18-minuut-kortfilm vervaardig
waarvan die begroting sowat twee miljoen dollar beloop het. Bad het binne vyf dae 500 000
kopieë in Brittanje alleen verkoop, en daarna vir ’n aansienlike tyd nommer 1-status op die
Britse en Amerikaanse treffersparades, asook dié van verskeie ander lande, beklee. Die
opbrengs van Jackson se Japannese toer om hierdie album bekend te stel, het na berekening
20 miljoen dollar beloop.
6 Liriek soos afgelaai by http://rwrant.co.za/?s=Tussen+stasies (12 Julie 2012 geraadpleeg).
7 http://www.osblackhistory.com/gospeltrain.php (15 Junie 2012 geraadpleeg).
8 http://www.higherpraise.com/lyrics/praisethelord/praisethelord1215.htm (15 Junie 2012
geraadpleeg).
9 http://www.nationalgeographic.com/railroad/j1.html (15 Junie 2012 geraadpleeg).
10 http://phlegm.mnsi.net/railroad_blues.html (15 Junie 2012 geraadpleeg).
11 http://www.lyrics007.com/Lostprophets Lyrics/Last %Train%Home Lyrics.html (20 Julie
2012 geraadpleeg).
12 ’n Mens dink byvoorbeeld aan Eternal Sunshine of the Spotless Mind (2004) met regisseur
Michel Gondig en teksskrywer Charlie Kaufmann. Die oorspronklike musiek vir die
klankbaan is deur Jon Brian gekomponeer, maar dit bevat ook bestaande snitte, onder meer
deur die garage-rockgroep The Willowz. Die musiek speel hier deurgaans ’n rol om die
verteenwoordiging van die hoofkarakter langs die weg van gefragmenteerde “flertse” of
“beelde” te konstrueer waarby “rede” alleenlik nie as ’n voorkeur-weg tot waarheid, kennis of
insig dien nie.
512

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
13 Die liefde los ’n spoor. 2011. CDJUKE50. In hierdie weergawe maak De Priester van ’n
gestroopte musikale agtergrond gebruik, en word die liriek aangrypend en met ’n bepaalde
rouheid gelewer. Hoewel die begeleiding op bekende populêre-musiek-cliché’s staatmaak,
adem dit iets van die atmosfeer van die populêre ballade. Slegs ’n klavier en sober
elektroniese agtergrondklanke word gebruik waarby die gereelde gebruik van oop kwinte ’n
evokatiewe en effens statiese atmosfeer skep.
14 Liriek soos afgelaai by
http://www.musiek.co.za/modules/php?name=News&file=article&sid=72 (20 Julie 2012
geraadpleeg).
513

Opsomming
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die woordrivier: ’n Model ter bevordering van
gemeenskapseie woordkuns
Anneretha Combrink
Anneretha Combrink: Navorsingsgenoot, Vakgroep Skryfkuns, Noordwes-universiteit
In this sense, community itself becomes a story, a collection of individual stories that
unfold through the lives of the people of that community. This large community of
story becomes an animate entity vitalized through the special attention given it by its
tellers and those who listen. And when a story’s message is fully received, it induces a
powerful understanding that becomes a real teaching. (Gregory Cajete)
Daar is ’n gebrek aan stemme, stories en skrywers in Suid-Afrika wat verteenwoordigend is
van verskillende tale, kulture en gemeenskappe. Gemeenskapseie woordkuns is woordkuns,
hetsy fiktief of nie, wat uniek is aan spesifieke gemeenskappe. Sodanige woordkuns is ’n
uitbeelding van die unieke ruimte en identiteit van diverse taal- en ander gemeenskappe in die
land. Die verskeidenheid taal- en kulturele gemeenskappe in die land het naamlik
verskillende literêre behoeftes, uniek aan elke gemeenskap. Een van die kernoorsake van die
genoemde gebrek is die spanning tussen die mondelinge en skriftelike tradisie wat daar steeds
in baie gemeenskappe heers, en bykomend ook ’n sogenaamde sekondêre orale tradisie. Die
leesproblematiek wat onder die hedendaagse jeug gevind word, vorm deel van die
kompleksiteit van die saak. Indien tekste geskryf word wat ’n verskeidenheid ruimtes en
identiteite reflekteer, waarmee meer Suid-Afrikaners vanoor die hele geletterdheidspektrum
kan identifiseer, sal dit waarskynlik help om dié problematiek aan te spreek. Gemeenskapseie
woordkunsprojekte kan ’n nuwe belangstelling in boeke, lees en skryf stimuleer, maar kan
ook dien as refleksie van ’n verskeidenheid identiteite en ruimtes in Suid-Afrika. Hierdie
oorsigartikel gaan van die standpunt uit dat dié genoemde spanning tussen geletterdheidsfere
eerder ontgin behoort te word as om dit te probeer vermy of uit te wis. Dit is die doel van die
artikel om ’n model uiteen te sit, bestaande uit basisbeginsels wat by die bevordering van
gemeenskapseie woordkuns in gedagte gehou behoort te word. Dié model behels ’n aantal
veranderlikes en is in teorie gefundeer op drie teoretiese velde, naamlik: (1) identiteit en
ruimte, (2) die woordkuns met spesifieke verwysing na oraliteit, en (3)
gemeenskapsontwikkeling. Die gevolgtrekking waartoe gekom word, is dat elke projek en
inisiatief uniek is en dat beginsels by die situasie aangepas behoort te word. Hoewel baie
reeds op die gebied van Afrikaanse en ander woordkunsprojekte gedoen word, is nuwe
inisiatiewe nodig wat die woordkuns-potensiaal van veral opkomende gemeenskappe in Suid-
Afrika ontgin. Daar word verder bevind dat beide oraliteit (primêr en sekondêr) en identiteit
’n sentrale rol in gemeenskappe se woordkuns speel. Identiteit en oraliteit speel dus ook ’n
514

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
onontbeerlike rol in die aanpak van inisiatiewe ter bevordering van gemeenskapseie
woordkuns.
Trefwoorde: gemeenskapseie woordkuns; skrywers; verhale; oraliteit; sekondêre oraliteit;
identiteit; geletterdheid; gemeenskapsontwikkeling
Abstract
The river of words: A model for the promotion of community-specific word art
Community-specific word art is word art (oral or written) unique to specific communities; a
portrayal of the unique space and identity of diverse language and other communities.
People should be able to identify with the worlds created in stories. However, there is a
dearth of voices, stories and writers in South Africa which are representative of a variety of
languages, cultures and communities. The various language and cultural communities in the
country have different literary needs, unique to each community.
The lack of voices, stories and writers in South Africa that are representative has different
causes and consequences. One of the root causes is the tension between the oral and written
tradition which still affects many communities, and additionally, a new so-called secondary
orality.
The issue is further complicated by the lack of a reading culture, especially among the youth.
If texts were written that reflected a variety of spaces and identities, and with which more
South Africans from across the literacy spectrum could identify, this problem could probably
be addressed with greater effect. Community-specific word art projects could stimulate a
renewed interest in books, reading and writing. It could also serve as a reflection of a variety
of identities and spaces in South Africa.
The point of view in this overview article is that the tension between literacy spheres should
be utilised in a positive way rather than avoided or erased. South Africa, as part of Africa
with its strong oral tradition, has much to offer to a new hybrid form of word art. It would
lead to a serious loss of cultural heritage (and property) if these changes, and the
accompanying tension, were ignored. The potential of word art and artists in South Africa is
possibly precisely in their adaptability to technological changes.
Although much is already being done in the area of Afrikaans and other word art projects,
new initiatives are needed to develop the word art potential of especially developing
communities in South Africa. At present initiatives are focused mainly on three areas of
development: formal training (like degree programmes); a general public focus (e.g. writing
competitions and short-term courses); and a specific community focus (like storytelling and
creative writing projects in communities). An attempt to make word art more accessible may
be one reason why a community focus is on the increase with many institutions. This causes a
need for research on the promotion of community-specific word art, as well as on models
according to which such projects may be approached.
This article’s goal is to put forward such a model, consisting of basic principles which may
be taken into account with the promotion of community-specific word art.
515

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
The article flows from PhD research done in a variety of communities and sub-communities
(Combrink 2011). A number of community-specific word art projects were used as case
studies and eventually a model was developed which may serve as framework when aiming
to promote word art (written or oral) in communities. The goal of this model is to encapsulate
basic principles which may be taken into consideration when launching a word art project. A
graphic representation of the model is given. The word model is used due to the lack of a
more appropriate term; the aim is not, however, to give a newly developed set of rules which
may be applied directly in a variety of circumstances. The model consists, instead, of a set of
variables and is based on three theoretical fields: (1) identity and space, (2) word art with
specific reference to orality, and (3) community development.
The model discussed in this article comprises the following elements: (1) a community
consisting of individuals who are in relationship with themselves and others; (2) various subgroups
in the community; (3) different levels of literacy in the community; (4) the identity,
space and creativity in the community which may be expressed in art forms like writing or
storytelling; these have the potential to be channelled into a word art project; (5) the initiator
of such a word art project; (6) collaboration/partnerships; (7) necessary background
knowledge; (8) choices to be made by the initiator before and during the project; (9)
execution of the project; (10) filters; (11) ethical aspects; and (12) challenges.
Based on the elements above, the unique communities in the country are taken into account in
the model – communities which form part of a complex South African society. An attempt is
made to highlight this complexity by looking at projects in communities which are not
homogeneous. The model works with a hypothetical rural community in South Africa where
inhabitants are on different levels of the literacy continuum. Of course not all communities
look like this, since some are functioning mainly in the graphosphere (sphere of literacy). In
each community in the country various sub-groups may be distinguished, e.g. men, women,
adults, children, adolescents, the elderly. In most communities the levels of literacy also
distinguish the inhabitants and place them in the logosphere, graphosphere or videosphere
(Stassen 2003:8). It is also possible to find people moving between spheres. A person who is
semi-literate, for example, mostly makes use of the oral tradition (logosphere) for
information, entertainment and education, although the written tradition (graphospere) also
plays a role in the person’s life. Such a person lives in an in-between zone, on the interface
between the logosphere and graphosphere (Finnegan 1988:143; Ong 1982a and 1982b;
Loubser 2002:34).
The model suggests that when word art projects are initiated, the creative talent existing in a
community may be spotted by a person within the community (a community leader or an
institution like a church or school). Such projects may also be initiated from outside by
organisations/individuals endeavouring to promote word art. These may include writers,
publishers, universities, centres and schools, among others. Partnerships could play a role in
community projects. Collaborations influence projects on different levels. Yet whoever is the
initiator, the model sees a participatory approach to projects as the best one, involving the
community and its leaders in decision-making and in the execution of the project.
The initiator should have background knowledge with regard to the target group’s space and
identity (including its narrative identity), the degree and influence of orality in the
community, literacy and secondary orality. The specific circumstances of the target group
should also be understood and taken into consideration.
516

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Furthermore, the initiator should be aware of the community’s views on creativity as well as
of the influence of other master narratives, since there are not only individual views on
creativity, but also communal views. Where appropriate, group creativity and performance
creativity should therefore be investigated (Sawyer 2006:7). Domain-related as well as
indigenous knowledge are very important and should be used in the unearthing of a
community’s stories (Amabile 1996:33). It would be of value for the initiator also to
remember that the creative process does not happen in a vacuum but is part of a social
context (Sawyer 2006:28).
With the background of the community, their identity and space taken into account, the
project initiator faces certain choices. He/she has to make decisions regarding the target
group of the project; the goal of the project; the project’s nature and its influence; to which
level the project will be taken; the ideal approach; and the anticipated product or outcomes.
Further choices the initiator needs to make include the way the project will be put together
and executed. These are choices pertaining to the philosophy and approach, principles and
management of the project. Throughout the project flexibility is an important principle for the
initiator. All choices depend, of course, on the goal of the project.
There are various “filters” (variables which may change original inputs in the project so that
the product or output is different from what was expected) which may alter the flow of a
project. Some important examples are the expectations of the initiator; the complex issue of
language and language variety (in a multilingual country like South Africa); the ways people
in the project are stimulated to write/tell stories; and the editing of texts. Furthermore, the
model proposes that in order to launch a successful project the initiator should be aware of
ethical aspects and possible challenges.
The conclusion of the article is that each project and initiative is unique and the principles of
the model should be adapted to each situation. Furthermore, it was found that both orality
(primary or secondary) and identity play a central role in the word art of South African
communities. As such they also have an indispensible place in the launching of initiatives to
promote community-specific word art.
Regardless of the challenges associated with the execution of these projects it remains
worthwhile to encourage new voices in new ways. An adaptability to new technology is not a
characteristic of a younger generation only; it has, in fact, been a human characteristic since
the earliest ages. For this reason the tension between orality, the written word and technology
should be utilised in a positive way. Secondary orality offers many possibilities for
community-specific word art – especially in Africa, where the oral tradition still plays a vital
role in communities.
Keywords: community-specific word art; writers; stories; orality; secondary orality; identity;
literacy; community development
1. Inleiding
Van alle tye af vertel mense verhale om verskillende redes: om die waarde van hul eie lewens
te bevestig; om die eienskappe van hul identiteite wat ooreenstem, met mekaar te deel
517

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
(identifisering); om individue van ander te onderskei; om kulturele kennis van geslag na
geslag oor te dra (dus ook ’n soort teenvoeter vir sterflikheid); as herinnering (om die verlede
te onthou en te herdenk); as verwerking van trauma (terapie); en as vorm van vermaak,
inligting en opvoeding (oordra van kulturele en morele waardes).
Die begrip verhaal kan op verskeie vlakke gedefinieer word: mense vertel verhale oor
hulleself en hul eie lewens; oor die lewens van ander; oor belangrike plekke en ruimtes; oor
humoristiese of ernstige insidente; oor hul herinneringe aan die verlede en hulle drome vir die
toekoms. Verhale kan natuurlik fiktief of feitelik wees. Daar is ’n verskil tussen storie (waar
skeppend met die gesproke/geskrewe woord omgegaan word) en historie (mondelinge
geskiedenis, kulturele herinnering, orale tradisie ensovoorts). Stories is nie bloot skeppend
nie, maar kan ook ’n manier wees om iets nuuts oor die wêreld te ontdek. Die waarde van
stories lê egter nie net in die vertel daarvan nie, maar ook in die hervertel daarvan (Brown en
Duguid 2002:107). Mense deel stories omdat dit intrinsiek deel van die menslike aard is.
Johnstone (1991:18) sien verhale en die relevansie daarvan soos volg:
[T]he worlds created in stories must be relevant in the worlds in which the stories are
told. Because these are human worlds, a story must have human relevance, and
because they are local worlds, tied to specific communities or speakers, they must
have local relevance.
Juis die feit dat die wêrelde wat in verhale geskep word, mense behoort aan te spreek, bring
die problematiek van die Suid-Afrikaanse situasie skerp na vore. Hoewel hierdie probleem
universeel is, word daar in die artikel spesifiek gekyk na die Suid-Afrikaanse konteks en
problematiek. Die artikel fokus op gemeenskappe waar afsondering, gebrek aan opleiding of
ontwikkeling, ’n literêre minderheid, geletterdheidsproblematiek, ensovoorts, daartoe lei dat
“stemme nie gehoor word nie”.
Die gebrek aan stemme, stories en skrywers in Suid-Afrika wat verteenwoordigend van
verskillende tale, kulture en gemeenskappe in die land is, het verskeie oorsake en ook
gevolge. Ons leef in ’n polities-, sosiaal-, kultuur- en taal-gesegmenteerde land met ’n lang en
komplekse verlede, wat aanleiding gegee het tot ’n spanning tussen mondelinge en skriftelike
tradisies. Vandag heers daar steeds spanning tussen die mondelinge en skriftelike tradisie in
baie gemeenskappe en is daar bykomend ook ’n nuwe orale tradisie wat in die telefoon, radio,
televisie, selfoon-tegnologie en internet vergestalt word. Die “sekondêre orale tradisie” word
onder andere in die vorm van elektroniese sosiale netwerke soos Facebook en Twitter, asook
in die filmbedryf gevind. Dit bring dan ook die leesproblematiek wat onder die hedendaagse
jeug gevind word, onder die soeklig. Indien tekste geskryf word wat ’n verskeidenheid
ruimtes en identiteite reflekteer waarmee meer Suid-Afrikaners vanoor die hele
geletterdheidspektrum kan identifiseer, sal dit waarskynlik help om dié problematiek te help
aanspreek. Die uitgangspunt van hierdie artikel is dat gemeenskapseie woordkunsprojekte ’n
nuwe belangstelling in boeke, lees en skryf kan stimuleer, maar ook kan dien as refleksie van
’n verskeidenheid identiteite en ruimtes in Suid-Afrika.
518

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die mening wat in die artikel belig word, is dat dié genoemde spanning eerder ontgin behoort
te word as om dit te probeer vermy of uitwis. Suid-Afrika, as deel van Afrika met sy sterk
orale tradisie, het veel om vir ’n nuwe hibriede vorm van woordkuns te bied. Dit sal tot ’n
ernstige verlies aan kulturele erfenis (en eiendom) lei as dié verskuiwings, en die spanning
wat dit meebring, geïgnoreer word. Die potensiaal van die woordkuns en -kunstenaar in Suid-
Afrika lê waarskynlik juis in hul aanpasbaarheid by sodanige tegnologiese veranderinge.
Die artikel is die uitvloeisel van ’n PhD-studie waarvan die navorsing in verskeie
gemeenskappe en subgemeenskappe gedoen is (Combrink 2011). ’n Aantal gemeenskapseie
woordkunsprojekte is as gevallestudies gebruik, en uiteindelik het ’n model vorm aangeneem
wat as raamwerk kan dien vir mense wat die woordkuns in sodanige gemeenskappe wil
bevorder. Dit is die doel van die model om basisbeginsels wat by die bevordering van
gemeenskapseie woordkuns in gedagte gehou behoort te word, saam te vat. Die grafiese
voorstelling van die model (figure 1 en 2) bied ’n visuele uitbeelding van die beginsels.
Hoewel die woord model by gebrek aan ’n beter woord gebruik word, gaan dit nie werklik
hier om ’n nuwe uitvinding of ’n nuut-ontwerpte stel reëls wat net so in ’n verskeidenheid
situasies toegepas kan word nie. Dié model behels ’n aantal veranderlikes en is in teorie
gefundeer op drie teoretiese velde, naamlik (1) identiteit en ruimte (in mense se lewens en
verhale), (2) die woordkuns, met spesifieke verwysing na oraliteit, en (3)
gemeenskapsontwikkeling. Om die saak beter te kan begryp, was dit nodig om ’n wyer beeld
te verkry van dié drie uiteenlopende velde.
Binne die bestek van die model word daar gefokus op die bevordering van gemeenskapseie
woordkuns. Die klem word eerder op gemeenskapsprojekte as op die ontwikkeling van
individuele skrywers gelê. Die model strek oor die hele geletterdheidskontinuum en betrek
die kompleksiteit van die Suid-Afrikaanse problematiek: onder andere word kwessies van
deelnemendheid, taal, samewerking en verskillende moontlikhede vir projekte aangeraak. In
ag genome die kompleksiteit van die Suid-Afrikaanse situasie kan so ’n model egter nie alle
kwessies en veranderlikes aanspreek nie.
2. Die kompleksiteit van die Suid-Afrikaanse situasie: drie mediasfere
Die mondelinge storieverteltradisie is eeue lank reeds deel van Afrika. Nie net inligting en
herinneringe is op ’n mondelinge wyse oorgedra nie, maar die kreatiewe gebruik van die
gesproke woord het ook as vermaak, opvoeding en waarskuwing gedien. Die narratief gee
baie lank reeds ’n stem aan sosiale verhoudinge en plaaslik ingebedde betekenisse, aldus
Hymes (1996:xi).
Die Franse filosoof Régis Debray onderskei tussen drie mediasfere, naamlik die logosfeer,
die grafosfeer en die videosfeer. Elke sfeer se belangrikste kenmerk is dat kulturele
oorlewering hoofsaaklik deur die gesproke woord (logosfeer), die geskrewe woord
(grafosfeer) en die beeld (videosfeer) plaasvind (Stassen 2003:8). ’n Groot deel van die Suid-
Afrikaanse samelewing het direkte wortels in dié mondelinge tradisie (logosfeer). Tydens die
519

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
koloniale era het die land ’n onderwysstelsel gekry; die inwoners van die land het toe na ’n
geskrewe tradisie (grafosfeer) beweeg. Nie alle gemeenskappe en individue het egter die
grafosfeer betree nie. Tot vandag is daar sekere individue wat slegs gedeeltelik die grafosfeer
binnegegaan het (Stassen 2003:8). Namate die elektroniese media (televisie, radio,
ensovoorts) ’n belangrike plek in die samelewing van die 20ste en 21ste eeue begin inneem
het, het Suid-Afrikaners die videosfeer betree. Volgens Stassen (2003:8) het Suid-Afrika in
wese net vanaf 1950 tot 1980 werklik in die grafosfeer geleef.
Ongelyke ontwikkeling op die gebiede van tegnologie en kommunikasie is deel van die
kompleksiteit van die Suid-Afrikaanse samelewing. In sommige gevalle was dit juis die
gebrek aan tegnologie wat tot swak sosiale toestande gelei het: onvoldoende
onderwysgeleenthede het, onder andere, daartoe bygedra dat sekere individue en
gemeenskappe sonder die kommunikasie-tegnologie van skrif en gedrukte media (die
grafosfeer) moes klaarkom. Dié ongelykhede is deel van ’n komplekse situasie en kan
byvoorbeeld nie in kategorieë van “voor 1994” en “na 1994” geplaas word nie. Die politieke
konteks, asook die geografiese werklikheid en ekonomiese invloede wat in die land aan die
werk was, moet in aanmerking geneem word. Infrastruktuur en tegnologie was vroeër nie
vanselfsprekend in alle gemeenskappe nie. Elektrisiteit, asook televisie- en selfoonontvangs,
was (en is steeds) nie oral in die land beskikbaar nie. Daar is vandag nog gemeenskappe waar
ongelyke geleenthede tot geletterdheids- en ander agterstande lei.
Die meerderheid van die land se inwoners is egter volgens Stassen (2003:8) tans besig om
direk vanaf die logo- na die videosfeer te beweeg. Die orale tradisie is in ’n groot mate aan
die kwyn, of verander voor media soos die radio, televisie en in sommige gemeenskappe ook
die internet. Die geskrewe woord het ’n aantal tegnologiese voordele meegebring, maar
daarmee saam het die onderwaardering van die orale tradisie gekom (Kaschula en Mostert
2011:1). Hieruit het ’n nuwe orale tradisie egter ontwikkel, ’n sogenaamde sekondêre oraliteit
(Ong 1982a) wat deur media soos die televisie en radio funksioneer. Volgens Kaschula en
Mostert (2011:2) kan die term technauriture gebruik word om dié interaksie tussen primêre en
sekondêre oraliteit en tegnologie te beskryf.
In Suid-Afrika heers daar komplekse intervlakke/raakvlakke tussen oraliteit en geletterdheid
(Brown 1999:9). In een gemeenskap is dit byvoorbeeld moontlik om ongeletterdes te vind
wat funksioneer in dieselfde gesinsopset as mense wat die internet daagliks gebruik. Daar het
dus ’n sogenaamde digital divide tot stand gekom tussen verskillende generasies en
gemeenskappe. Ongeletterdes kan egter wel selfoongeletterd wees, en so gebruik maak van ’n
sekondêre orale tegnologie (al is dit byvoorbeeld nie vir hulle moontlik om sms-boodskappe
te tik nie).
Dié intervlakke tussen oraliteit en geletterdheid bring egter mee dat tradisionele mondelinge
verhale, wat, onder andere, ’n uitdrukking van die identiteit en ruimte van verskillende
gemeenskappe in Suid-Afrika is, besig is om verlore te gaan (Rossouw 2001:26). In dié
verband haal Stassen die spreekwoord aan wat sê dat elke keer wanneer ’n ou man in Afrika
sterf, ’n hele biblioteek vernietig word (Stassen 2003:8). Waar mondelinge verhale wel
520

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
behoue bly, word dit egter dikwels in ander vorme (byvoorbeeld skrif, oudiovisuele vorme)
bewaar, en op dié manier word identiteite en ruimtes ook nuut “herskryf”.
Waar gemeenskappe vroeër spontaan geleenthede geskep het om hul verhale met mekaar te
deel (dit sluit in staaltjies van die dag, kennis en wysheid wat oorgedra is, kultuurverwante
kennis, ensovoorts), gebeur dit vandag al hoe minder (Rossouw 2001:26). Daar is verskeie
redes hiervoor. Die sterk invloed van die videosfeer en gepaardgaande tegnologiese vermaak,
soos reeds genoem, maar ook die verbrokkeling van familie- en gemeenskapstrukture, is van
die hoofredes.
Kenners vanuit ’n verskeidenheid velde, onder andere sosiologie, antropologie, letterkunde
en sielkunde, stem saam dat dit ’n groot verlies sou wees indien gemeenskapseie verhale in
Suid-Afrika heeltemal verlore sou gaan. Dié verlies sal waarskynlik veral te make hê met ’n
stuk kultuurerfenis wat verlore gaan, asook waardevolle kennis oor gemeenskappe en
idividue se identiteite en ruimtes (Brockmeier en Carbaugh 2001:1–3).
Gemeenskapseie narratiewe is nie net belangrik met betrekking tot volksverhale en
mondelinge geskiedenis wat behoue moet bly nie. Vir die skryfkuns en die letterkunde lê die
waarde daarvan ook in nuwe kreatiewe verhale wat “gekweek” en aangemoedig moet word –
as uitbeelding van die ruimte en identiteit van gemeenskappe. Dié proses behels uiteraard die
ontdekking en slyp/ontwikkeling van storievertel- en skryftalent.
3. Inisiatiewe ter bevordering van gemeenskapseie woordkuns
Daar word vandag veel gedoen om die woordkuns in Suid-Afrika, met spesifieke verwysing
na Afrikaans, te bevorder (Combrink 2011:143–63). Verskeie instansies en individue bemoei
hulle op verskillende vlakke met die woordkuns. Vir sommige van die instansies is die
bevordering van die woordkuns, die ontwikkeling van nuwe letterkunde en die bewaring van
bestaande letterkunde ’n primêre taak, terwyl dit by ander ’n bonus is. Uitgewerye,
universiteite, kultuurinstellings, biblioteke en skole is van die instellings waar die woordkuns
’n primêre of sekondêre fokuspunt is. Bykomend hiertoe is daar ook losstaande inisiatiewe en
individue wat die woordkuns bevorder. By dié inisiatiewe word dus nie net aan dié in
geletterde Afrikaanse gemeenskappe gedink nie, maar ook aan afgeleë bruin gemeenskappe,
en ander taalgemeenskappe in die land.
Die volgende fokusse kan onderskei word (hetsy enkel of in kombinasie met mekaar):
• formele opleiding (byvoorbeeld graadkursusse)
• ’n algemene publieke fokus (byvoorbeeld skryfkompetisies en
korttermynkursusse)
• ’n spesifieke gemeenskapsfokus (byvoorbeeld storievertel- en skryfprojekte in
gemeenskappe).
521

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die kompleksiteit van die Suid-Afrikaanse situasie, veral met betrekking tot die
taalverskeidenheid en die geletterdheidskontinuum in gemeenskappe, lei daartoe dat nie
elkeen van bogenoemde fokuspunte vir al die segmente van die Suid-Afrikaanse samelewing
toeganklik is, of deur hulle gebruik word nie. Formele opleiding by tersiêre instellings word
byvoorbeeld uit die aard van die saak slegs aan ingeskrewe studente gebied.
Korttermynskryfopleiding en skryfkompetisies is ook slegs vir geletterde individue (mense
wat in die grafosfeer beweeg) beskikbaar. ’n Poging om die woordkuns meer toeganklik te
maak is waarskynlik een rede waarom die gemeenskapsfokus by talle instansies aan die
toeneem is.
Dié toenemende gemeenskapsfokus by instansies soos universiteite bring mee dat daar ’n
behoefte aan navorsing oor die bevordering van gemeenskapseie woordkuns is, asook aan
modelle waarvolgens sodanige projekte aangepak kan word. Dit is wat met hierdie artikel
beoog word. Die gemeenskapsfokus sluit by implikasie aan by sienings oor die gemeenskap
en gemeenskappe, en ideologiese aspekte soos gemeenskapsontwikkeling en benaderings
(byvoorbeeld die deelnemende benadering).
’n Gemeenskap is ’n unieke lewende entiteit, en soos die mense wat deel vorm daarvan,
verander dit voortdurend op fisiese en psigologiese vlak (Swanepoel 1992:11–3). Die
gemeenskap staan ook in ’n deurlopende verhouding met individue, die omgewing en ander
gemeenskappe. Volgens Swanepoel (1992:11) is gemeenskap egter ’n ontwykende term wat
nie maklik omskryf kan word nie. ’n Gemeenskap kan verskillende betekenisse in
verskillende kontekste hê. Dit is nie ’n maklik definieerbare, geïsoleerde, permanente
entititeit, wat vir gemeenskapsontwikkeling genader en georganiseer kan word nie.
Grense tussen gemeenskappe is inderdaad vaag en deurlaatbaar. Swanepoel (1992:12) sê met
ander woorde dat mens nie meer gemeenskappe binnekom nie, maar gebiede wat deur mense
bewoon word. Die bewoonde gebied kan ’n wetlike entiteit of ’n geografiese eenheid wees,
maar meestal maak die grootte daarvan dit onmoontlik om as eenheid binne
gemeenskapsontwikkeling te funksioneer. Dit beteken dat ’n kleiner groepering binne dié
groter gemeenskap vir gemeenskapsontwikkelingsdoeleindes geïdentifiseer moet word.
Wat word bedoel met die term gemeenskapsontwikkeling? ’n Terugblik oor die vorige eeu se
sienings van gemeenskapsontwikkeling toon groot paradigmaskuiwe wat plaasgevind het
vandat die konsep aanvanklik na vore gekom het. Net na die Tweede Wêreldoorlog was die
neiging naamlik om onderontwikkelde lande veral op ekonomiese gebied te “moderniseer” en
is ontwikkeling “van bo na onder” geïnisieer.
Gemeenskapsontwikkeling is as ’n “metode” gesien om sekere begeerde veranderinge in
gemeenskappe teweeg te bring. Vandag word daar in ontwikkelingsdiskoerse baie klem op ’n
deelnemende benadering tot gemeenskapsontwikkeling gelê. Dit is ’n meer prosesgedrewe
benadering, waar gemeenskappe self inisiatief en besluite neem om doelstellings vir
verandering in hul gemeenskap te formuleer. Binne die benadering bestaan daar ook ’n wye
verskeidenheid sienings en perspektiewe, wat dikwels met mekaar oorvleuel (Roberts
1979:30).
522

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Dit is spesifiek dié gemeenskapsfokus waarop die model ook die klem plaas. ’n Grafiese
voorstelling van die model word vervolgens gegee voordat dit uiteengesit word.
Figuur 1. Loods van inisiatief/projek ter bevordering van gemeenskapseie woordkunsprojek
(Klik hier om ’n groter weergawe van hierdie figuur te sien)
523

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Figuur 2. Loods van skriftelike projek ter bevordering van gemeenskapseie woordkuns
(Klik hier om ’n groter weergawe van hierdie figuur te sien)
4. Oorsig oor model
Die grafiese voorstelling van die model bestaan uit twee dele. Figuur 1 is ’n teoretiese model,
terwyl figuur 2 ’n praktiese toepassing is. In figuur 2 word ’n spesifieke woordkunsinisiatief
in ’n spesifieke gemeenskap uitgebeeld. ’n Sekere teikengroep en fokus is gekies, asook ’n
tipe projek en produk wat gelewer word.
Die elemente waaruit die model bestaan (soos uitgebeeld in beide figuur 1 en figuur 2), is:
A. ’n Gemeenskap bestaande uit individue wat in verhouding tot hulself en ander
staan.
B. Verskillende subgroepe in die gemeenskap (byvoorbeeld mans, vrouens en
bejaardes).
C. Verskillende geletterdheidsvlakke, wat ook soms kan oorvleuel.
D. Die identiteit, ruimte en kreatiwiteit in die gemeenskap wat onder andere in
kunsvorme soos woordkuns, uitgedruk word. Dit bied potensiaal om as
woordkunsprojekte gekanaliseer te word.
E. Die inisieerder van ’n gemeenskapseie woordkunsprojek.
F. Samewerking/vennootskappe.
G. Noodsaaklike agtergrondkennis.
H. Keuses wat voor en tydens die aanpak van die projek deur die projekinisieerder
gemaak word.
524

I. Uitvoering van die projek.
J. Filters.
K. Etiese aspekte.
L. Uitdagings.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Bogenoemde elemente word nou in meer besonderhede bespreek. Daar sal telkens na die
twee figure verwys word.
5. Die gemeenskap (A)
Mense staan in verhouding met hulleself en met ander. Deur hulle verhoudings met ander
bevind hulle hulle in gemeenskappe. As individue is mense voortdurend besig om sin te gee
aan hulle lewens en om vorm te gee aan hul identiteite. Hul fisiese en sosiale ruimtes vorm
deel van dié identiteite.
Die gemeenskappe waarin individue in die land leef, vorm deel van ’n komplekse Suid-
Afrikaanse samelewing. Elke gemeenskap is uniek en anders as die vorige een saamgestel. In
die artikel word gepoog om ’n beeld te bied van dié kompleksiteit deur te kyk na projekte in
gemeenskappe wat nie homogeen is nie. In die toepassing (figuur 2) word ’n hipotetiese
plattelandse gemeenskap in Suid-Afrika gebruik waarin inwoners op verskillende vlakke van
die geletterdheidskontinuum is. Nie alle gemeenskappe lyk natuurlik so nie, aangesien
sommige gemeenskappe hoofsaaklik in die grafosfeer funksioneer. In elke gemeenskap in die
land kan daar egter verskillende subgroepe onderskei word (figuur 2 B), byvoorbeeld mans,
vroue, volwassenes, kinders, adolessente, bejaardes. In die meeste gemeenskappe maak die
vlakke van geletterdheid ook ’n onderskeid tussen die inwoners en plaas dit hulle in die logo-,
grafo- of videosfeer (figuur 1 C en 2 C). Daar is ook soms mense wat tussen twee sfere
beweeg (figuur 1 C en 2 C). ’n Persoon wat byvoorbeeld halfgeletterd is, steun grootliks op
die mondelinge tradisie (logosfeer) vir inligting, vermaak en opvoeding, hoewel die
skriftelike tradisie (grafosfeer) ook ’n rol in die persoon se lewe speel. So ’n persoon beweeg
dan as ’t ware in ’n “tussensone”, op die intervlak tussen die logo- en grafosfeer (Finnegan
1988:143; Ong 1982a en 1982b; Loubser 2002:34).
Binne elkeen van die segmente (logo-, grafo- en videosfeer) en subgroepe word ’n
verskeidenheid mininarratiewe gevind (Combrink 2005:75). In die gemeenskap deel mense
staaltjies van die dag, lewensverhale en kultuurerfenis soos mites en legendes met mekaar.
Dit staan teenoor die meesternarratiewe waardeur die gemeenskap en die samelewing
beïnvloed word (Klages, aangehaal deur Nieman 2003:12). Een so ’n meesternarratief is
waarskynlik die gemeenskap se siening van hoe kreatiwiteit en kreatiewe prosesse werk
(Amabile 1996; Sawyer 2006). Gemeenskappe kan byvoorbeeld ’n meer individualistiese
konsep of ’n groepsbeskouing van kreatiwiteit hê. Hoe dit ook al sy, die identiteit en ruimtes
van gemeenskappe kom dikwels tot uiting in kreatiewe praktyke soos die woordkuns, hetsy
mondeling of geskrewe (afhangende van die sfeer – logo-, grafo- of videosfeer – waarbinne
gefunksioneer word).
525

6. Inisieerder (E)
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
In elke gemeenskap is daar ’n behoefte of potensiaal ten opsigte van die woordkuns wat
raakgesien behoort te word. Dié kreatiewe talent wat in die gemeenskap bestaan en wat
uitvloei in woordkuns, kan moontlik raakgesien word deur ’n persoon in die gemeenskap
(byvoorbeeld ’n gemeenskapsleier, of ’n instansie soos ’n skool of kerk). Woordkunsprojekte
kan ook van buite geïnisieer word deur organisasies/individue wat hulle vir die bevordering
van die woordkuns beywer, soos skrywers, uitgewerye, universiteite, sentrums, skole,
ensovoorts (figuur 1 E). Wanneer die bevordering van die woordkuns genoem word, kan dit
op ’n wye spektrum inisiatiewe betrekking hê. Sodanige inisiatiewe kan deur ’n instansie
soos ’n uitgewery geloods word en kan spesifiek op die geletterde individu met skryftalent
fokus. Voorbeelde is skryfkompetisies soos die Sanlamprys vir Jeuglektuur en die Maskew
Miller Longman-kompetisie. Daar is ook gemeenskapspublikasieprojekte soos die Centre of
the Book se Community Publishing Project of mentorskapprogramme, die Timbila Poetry
Project en die Noordwes-Universiteit se Ons eie stories: Boeke uit die gemeenskap-projekte.
Inisiatiewe kan ook ongeletterde individue teiken wat byvoorbeeld aan ’n storievertelprojek
deelneem. In dié verband kan gedink word aan RSG en die ATKV se
streekstorievertelprojek, uitgevoer onder leiding van Elias Nel. Soos genoem, word daar in
die model spesifiek op gemeenskapsprojekte en die aspekte daaraan verbonde gefokus. Daar
word nie soseer aandag aan die ontwikkeling van skryftalent van geletterde individue
geskenk nie, hoewel dit uit genoemde projekte kan vloei. Geen projek word hier in
besonderhede bespreek nie: die artikel bespreek die breër aspekte van gemeenskapseie
woordkuns, eerder as gevallestudies.
Vir die doel van die model word die buitestander as inisieerder gebruik (figuur 2 E). Die
persoon kan ’n individu wees wat op eie inisiatief ’n projek wil loods, of kan deel van ’n
instansie soos ’n universiteit wees. Die inisiatief kan ook ’n gesamentlike poging (tussen
organisasies of met inisieerders vanuit die gemeenskap) wees, soos in die geval van die Ons
eie stories: Boeke uit die gemeenskap-projek op Rysmierbult wat deur die Vakgroep
Skryfkuns van die Noordwes-Universiteit in samewerking met Gesondheidswetenskappe se
FLAGH-projek geloods is.
Vennootskappe kan ’n rol speel in gemeenskapsprojekte (figuur 1 F en 2 F). Samewerking
met ander persone en organisasies beïnvloed projekte op verskeie vlakke. Daar is dikwels
verskillende stelle verwagtinge binne ’n projek. Die opdraggewer (byvoorbeeld ’n uitgewer)
het ’n verwagting van die doelwitte, aard en uitkomste van die projek, terwyl die aanbieders,
organiseerders, gemeenskap, of individu wie se talent ontwikkel word, ander verwagtinge kan
koester. Vennootskappe bring voordele, maar ook komplikasies, mee.
Die projekleier wil in samewerking met die projekspan en gemeenskap die kreatiwiteit
(woordkuns) in die gemeenskap in ’n sekere rigting stuur. ’n Gemeenskapseie
woordkunsprojek is ’n wyse waarop die potensiaal van die deelnemers gekanaliseer kan word
(figuur 1 D en 2 D). Die rigting wat die projek aanneem, en die uiteindelike uitkoms van die
526

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
projek, word deur verskeie faktore bepaal. Dié tipe projekte kan met ’n “kies jou eie
avontuur”-boek vergelyk word. In die loop van die proses word daar deurlopend keuses
gemaak wat die projek beïnvloed (figuur 1 H en 2 H). Elke projek lyk anders, aangesien daar
veranderlikes in elke gemeenskap is wat daarop inspeel. Geen projek kan gedupliseer word
nie.
Die projekleier, wat as buitestander na die gemeenskap kom, word nou deel van ’n proses om
die identiteit en ruimte van die gemeenskap goed te leer ken. Dit vorm deel van sy/haar
agtergrondkennis (figuur 1 G en 2 G). Beginsels uit veral drie teoretiese velde, naamlik
identiteit en ruimte, die woordkuns en gemeenskapsontwikkeling, kan in gedagte gehou word
by die insiatief vir gemeenskapseie woordkunsprojekte. Die logo-, grafo- en videosfere speel
’n belangrike rol in mense se denkwyses en vaardigheidsvlakke. Sienings van kreatiwiteit,
identiteit en ruimte en sekondêre oraliteit kan nie in dié projekte buite rekening gelaat word
nie.
7. Agtergrondkennis (G)
Die inisieerder behoort oor agtergrondkennis ten opsigte van die teikengroep se identiteit en
ruimte (ook narratiewe identiteit), die mate en invloed van oraliteit in die gemeenskap,
geletterdheid en sekondêre oraliteit in die gemeenskap te beskik. Hy/sy moet die spesifieke
omstandighede van die betrokke teikengroep verstaan en in ag neem, en ook van die
gemeenskap se sienings van kreatiwiteit, asook van die invloed van ander meesternarratiewe,
bewus wees.
7.1 Identiteit en ruimte
Vir die persoon wat as buitestander ’n projek in ’n gemeenskap inisieer, is dit belangrik om
die individuele en kollektiewe identiteit en ruimte(s) in gemeenskappe in ag te neem. Die
soeke wat elke individu na sin en betekenis het, is ’n goeie beginpunt om begrip te kry vir die
identiteit van ’n gemeenskap (Johnstone 1991:126; Brockmeier en Carbaugh 2001:vii;
Brooke 2003:70). Enigiemand wat op die deel van verhale in gemeenskappe wil fokus, besef
waarskynlik dat gemeenskappe en individue se identiteit uitdrukking in narratiewe vind
(Bruner 1990:111; Jackson 2007:8). Sodanige narratiewe kan as “stem” vir individue en
gemeenskappe dien, veral in gemeenskappe waar stemme nie gehoor word nie. Daar behoort
by die inisieerder ’n bewustheid te wees dat dié narratiewe uitdrukkings van sin en betekenis
is, ’n manier waarop individue sin kan maak van die werklikheid. Deur die skep van tekste
word tekenstelsels geskep waardeur betekenis tot stand kom. Dit sluit in visuele, ouditiewe en
driedimensionele tekenstelsels, soos fisiese aktiwiteite, artefakte van herinnering, sosiale
rituele en ander kulturele fenomene (Brockmeier en Carbaugh 2001:4).
Waar ’n projek om gemeenskapseie woordkuns en verhale wentel, kan die rol van die
gemeenskap as sosiale konteks in die konstruering van identiteit ook nie uit die oog verloor
word nie. Die verhale wat mense met mekaar deel, is altyd deel van so ’n sosiale, politiese en
527

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
ekonomiese konteks (Jackson 2007:11; Cavallaro 2001:xiii). Veral in gemeenskappe in
Afrika (en ander groepsgeoriënteerde wêrelddele, soos Suid-Amerika) is die deel van verhale
’n belangrike deel van die sosiale konteks. Hiermee saam kan die rol van kultuur (helde,
simbole, waardes, praktyke) nie onderskat word nie (Hofstede 1991:4–7). In gemeenskapseie
woordkunsprojekte word die geleentheid geskep vir mense om hulle identiteit op kultuureie
wyse uit te druk. Die verskillende ruimtes waarbinne die individu in sy gemeenskap leef,
moet in gedagte gehou word, asook die wyse waarop die ruimte(s) waarbinne hy/sy leef, in
die woordkuns neerslag vind.
Verdere kennis oor identiteit wat die inisieerder in gedagte behoort te hou, is die volgende:
• Die belang van gemeenskapseie verhale vir die self, vir eie vorming en
uitdrukking van identiteit, maar ook vir die ander, vorm ’n dubbele diskoers (Hall
2000:48).
• Daar is verskillende tipes narratiewe: lewens is narratiewe, maar daar is ook
onthoude en nuutgeskepte narratiewe.
• Narratiewe het dus oor die algemeen twee vorme: daar is “natuurlike narratiewe”
wat die normatiewe struktuur van kultuur instandhou (dien as opvoeding en
waarskuwing en om die bestaande norme en konvensies te bevestig), en
narratiewe wat ten doel het om dit wat anders en nuut is, te verduidelik.
Laasgenoemde kan ook nuwe, kreatiewe verhale wees.
• Verhale beeld ruimtes en identiteite van ’n diverse Suid-Afrikaanse samelewing
uit.
• Verhale dien as optekening van die geskiedenis en uitbeelding van die hede, maar
ook as verbeelding van die toekoms. Dit bied inspirasie en hoop en gee vir mense
’n skakel met hulle konteks. Sodoende help dit om mense te bemagtig – as
individue en ook kollektief.
• Daar is ’n verskil tussen historie en storie. Historie (geskiedenis) omvat die
kultuurskat en -erfenis van ‘n gemeenskap en fokus dikwels op die feitelike; dit
kan ook in die vorm van mondelinge verhale weergegee word. Stories is fiktiewe
verhale, wat gewoonlik rondom die mitiese, of sprokies, gaan.
• Verhale bind mense in gemeenskappe en wêreldwyd saam.
Daar is ook meesternarratiewe en akademiese diskoerse wat op die inisieerder se kennis van
gemeenskappe se identiteit en ruimte inspeel (Cavallaro 2001:xiii). Die denkrigtings,
ideologieë en debatte wat aan die orde van die dag is op politiese, ekonomiese, akademiese
en ander terreine, moet voor oë gehou word. Wat postkoloniale diskoerse van identiteit
aanbetref, kan kwessies soos hibriditeit, liminaliteit, grense, marginaliteit, globalisering, die
Westerse siening van die narratief en ontwikkelingsdiskoerse as agtergrondkennis dien.
7.2 Oraliteit en sekondêre oraliteit
In Suid-Afrika is dit moontlik dat projekinisieerders ook te doen sal kry met gemeenskappe
waar die mondelinge tradisie steeds ’n belangrike rol speel. Daarom is dit belangrik om ook
oor agtergrondkennis van dié aspek te beskik voordat woordkunsprojekte in sodanige
gemeenskappe aangepak word.
528

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Projekinisieerders behoort bewus te wees daarvan dat mense verhale om verskillende redes
vertel, byvoorbeeld om die waarde van hul eie lewens te bevestig, of as vorm van vermaak,
inligting en opvoeding. Mense deel ook bloot stories omdat dit deel van die menslike aard is.
Literatuur behoort as komponent van kultuur gesien te word – dit word nie in ’n vakuum nie,
maar binne ’n sosiale konteks, geskep.
In baie Suid-Afrikaanse gemeenskappe is daar, soos genoem, sprake van ’n
geletterdheidskontinuum, waar segmente van die gemeenskap ongeletterd is en in ’n
mondelinge kultuur funksioneer, terwyl ander dele van dieselfde gemeenskap gedeeltelik en
volledig geletterd is (Stassen 2003:8). Die kwessie van sekondêre oraliteit kan ook nie buite
rekening gelaat kan word nie. Daar is komplekse intervlakke tussen oraliteit en skrif
(byvoorbeeld waar mondelinge verhale neergeskryf word). Dit kom steeds uit die mondelinge
tradisie, maar word nou deur ’n ander “modus” of vorm oorgedra (Ong 1982a; Kaschula
2001:xii). Die spanning tussen die orale, skriftelike en sekondêre orale tradisie wat in baie
gemeenskappe heers, behoort ontgin te word. Die potensiaal van die woordkuns en -
kunstenaar in Suid-Afrika lê juis in die aanpasbaarheid by tegnologiese veranderinge. Die
projekinisieerder behoort hom of haar af te vra wat die implikasies van die verskuiwing vanaf
die orale na diegeskrewe en van die orale na die ouditiewe (in die sin van ouditiewe
tegnologie soos die radio) of omgekeerd is, asook hoe dié verskuiwing ten beste in projekte
aangewend kan word (Khamis 2005:203–18; Ahmad 2005:219–31). Die spanning tussen die
mondelinge, skriftelike en sekondêre orale tradisie behoort in gedagte gehou te word.
Storievertel-aktiwiteite of sms-stories kan byvoorbeeld in projekte ingebou word om dié
spanning te ontgin en te benut.
Geletterdheid is in Suid-Afrika verweef met ’n aantal komplekse kwessies. In hierdie verband
behoort die projekinisieerder dan ook in gedagte te hou dat nie net Westerse konsepte van
geletterdheid geld nie (Pattison, aangehaal deur Harris 2002:37; Maser 1997:207–40).
Inheemse kennis is ook ’n vorm van geletterdheid (Cloete 2000:207).
Waar primêre oraliteit ter sprake is, is daar sekere faktore wat van belang is, naamlik:
• Oraliteit is multidimensioneel, vlugtig en kan nie vasgevang word nie (Dauphin-
Tintaurier, aangehaal deur Furniss 2005:275).
• Dit is ook sosiaal en kontekstueel ingebed (Dundes, aangehaal deur Opland 1992:321;
Bukenya 1994:2).
• By oraliteit moet die konteks, gehoor en uitvoeringsaard van die teks in gedagte
gehou word.
• Die projekspan kan hulle ook afvra wat presies die teks ten opsigte van publikasie vra.
Daar is veel meer moontlikhede as slegs die gedrukte vorm. Hoe sal die spesifieke
teks tot sy reg kom?
• Nietasbare en tasbare vorme van herinnering as kulturele erfenis behoort ook in
gedagte gehou te word. Tasbare vorme is byvoorbeeld die gebruik van pottebakkery
en krale- of borduurwerk om tradisionele verhale te vertel. Nietasbare herinnering kan
byvoorbeeld drome en rituele insluit (Climo en Catell 2002:18; Malungane en Krige
2004:150; Boyce Davies 1996:15).
529

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
• Mondelinge woordkunsprojekte kan oor herinnering, kulturele nalatenskap/erfenis,
mondelinge geskiedenis, mondelinge tradisie, oratuur, ensovoorts handel.
7.3 Kreatiwiteit
Wanneer gemeenskapseie woordkunsprojekte geïnisieer word, behoort nie net die individuele
konsep van kreatiwiteit in ag geneem te word nie, maar ook die gemeenskap se eie siening.
Daar behoort dus ook, waar van toepassing, na groepskreatiwiteit en uitvoerende kreatiwiteit
(performance creativity) gekyk te word (Sawyer 2006:7). Domeinverwante kennis (ook
inheemse kennis) is baie belangrik en behoort in die ontginning van die gemeenskap se
verhale gebruik te word (Amabile 1996:33). In dieselfde sin as waar literatuur tot stand kom,
behoort die inisieerder van die projek ook te onthou dat kreatiwiteit oor die algemeen
eweneens nie in in ’n vakuum gebeur nie, maar deel van ’n sosiale konteks is (Sawyer
2006:28).
8. Keuses wat die rigting en aard van die projek bepaal (H)
Met die agtergrond van die gemeenskap, hul identiteit en ruimte voor oë, kom die insieerder
van ’n woordkunsprojek dan voor sekere keuses te staan. Hy/sy moet besluite neem
betreffende die teikengroep van die projek/inisiatief; die doel daarvan; die aard en invloed
van die projek; tot op watter vlak die projek gevoer gaan word; die aanslag waarmee dit
aangepak gaan word; en die verwagte produk of uitkomste. Dié keuses word nou bespreek.
8.1 Teikengroep
Die eerste besluit wat deur die iniseerder geneem moet word, is ten opsigte van die
teikengroep. Die eerste fase van die besluit, naamlik in watter gemeenskap die projek
uitgevoer gaan word, is dikwels reeds teen die tyd dat die inisiatief van stapel gestuur word,
geneem. Die publikasie Sonvangers (Gilfillan en Collen 2009) is byvoorbeeld die uitvloeisel
van ’n projek wat in ’n tehuis vir gestremdes in Wellington uitgevoer is. Daar is vooraf
besluit wie die teikengroep sou wees. In ander gevalle word daar eers besluit om ’n
woordkunsverwante projek/inisiatief te loods voordat daar na geskikte teikengemeenskappe
gekyk word.
Die inisieerder moet nou ’n tweede vlak van besluite oor die teikengroep neem, naamlik of
die hele gemeenskap by die inisiatief betrek gaan word, of slegs ’n sekere segment,
byvoorbeeld volwassenes, mans, vroue, jeug of bejaardes. Dit hang natuurlik ook van die
grootte en samestelling van die gemeenskap af. Die projek kan ook een of meer
georganiseerde groep in die gemeenskap teiken, soos ’n hospitium of kerkgroep. In beide die
Ons eie stories: Boeke uit die gemeenskap-projekte (Promosa en Rysmierbult) is verskeie
segmente van die gemeenskap by kleiner subprojekte betrek.
530

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Daar is sekere faktore wat ’n rol speel in die besluit ten opsigte van die teikengroep, naamlik
die:
• aard en vlakke van geletterdheid in die gemeenskap
• aanwesigheid van oraliteit en sekondêre oraliteit
• unieke identiteit en ruimte van die gemeenskap
• inisiatief en betrokkenheid van gemeenskapsleiers
• moontlike vlak van deelname van gemeenskapslede.
In die grafiese voorstelling van die model is die teikengroep waarop gefokus word, tieners
wat in die grafosfeer beweeg en geletterd is (sien figuur 2). Wanneer die inisieerder besluit
het wie die teikengroep van die projek is, is dit ook van belang om te bepaal wat presies die
doel van die inisiatief is.
8.2 Doel van projek
Gemeenskapseie woordkunsinisiatiewe is nie ’n verskynsel wat pas tot stand gekom het nie.
In die koloniale era is daar immers al veel deur veral die Kerk (sendelinge in Afrika) gedoen
om geletterdheid te bevorder en inheemse verhale op te teken. Die era van die sekondêre
oraliteit bring egter nuwe eise vir projekte mee. Die problematiek wat in dié artikel aangeraak
is betreffende boeke, skryf, lees en die bevordering van gemeenskapseie verhale (ook
mondelinge verhale), wys waarom nuwe inisiatiewe in dié veld so nodig is.
Gemeenskapseie woordkunsprojekte kan ’n verskeidenheid doelwitte hê. Dit kan
byvoorbeeld ten doel hê om:
• kultuurerfenis in die vorm van verhale op te teken (antropologiese fokus)
• die spesifieke gemeenskap se geskiedenis te bewaar (kulturele herinnering)
• brûe te bou
• van terapeutiese waarde te wees
• politieke doelwitte te bereik
• skrywers te stimuleer
• skrywers op te lei
• talent te identifiseer (vir verdere individuele ontwikkeling)
• nuwe stemme aan te moedig en te ontgin
• belangstelling in storievertel en woordkuns te stimuleer
• lees te bevorder.
Hoewel bogenoemde voor die hand liggend mag voorkom, is dit belangrik dat die
projekinisieerder vooraf seker is wat die oogmerke is waarmee die projek aangepak word.
Die projek kan ook meerdoelig wees. Wanneer daar dan bepaal is wat die doel van die projek
is, kan daar besluite geneem word ten opsigte van die aard van die projek. In die grafiese
voorstelling van die model (figuur 2) is die doel van die gemeenskapseie woordkunsinisiatief
om nuwe stemme te ontgin.
8.3 Aard van projek
531

Die aard van die projek word deur sekere veranderlikes bepaal:
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
• wie die teikengroep is, en samehangend daarmee, hulle vaardigheids- en
geletterdheidsvlak
• die durendheid van die projek (met ander woorde, of dit ’n eenmalige
werkswinkel of ’n langtermynprojek is)
• waar die projek binne die uitgeeketting lê (met ander woorde, die fokus – is dit
bedoel ter bevordering van individuele skrywers, om mense te leer van die
uitgeeproses, om lees te bevorder?)
• die omvang van die projek (hoe groot die teikengroep is)
• of die inisiatief met individue of met groepe werk.
Gemeenskapseie woordkunsprojekte kan derhalwe grootliks in aard en omvang verskil,
afhangende van waar dit op die geletterdheidskontinuum of uitgeeketting geplaas is en wat
die fokus daarvan is. Sodanige projekte kan byvoorbeeld mondeling van aard wees en die
opname/ uitvoering van mondelinge tekste behels. Skryfprojekte kan insluit:
skryfkompetisies, selfpublikasie, skryfopleiding of skryfkompetisies gekombineer met
werkswinkels. Centre for the Book kombineer byvoorbeeld dikwels ’n kompetisie met ’n
mentorskapproses en uiteindelike publikasie. Die spanning tussen die logo- en grafosfeer kan
ook oorbrug word wanneer projekte voorsiening maak vir sowel mondelinge vertelling as
skryf, skryfopleiding en kennis van die uitgeeproses (vgl. die Ons eie stories-projekte).
Gewoonlik is ’n uitvloeisel van so ’n proses dat lees in ’n gemeenskap ook bevorder word.
Die aard van die projek is dan om groot dele van die uitgeeketting te dek. Wanneer die fokus
van die projek die videosfeer is, is verskillende opsies moontlik, soos digitale, elektroniese of
video-projekte.
In die grafiese voorstelling van die model is besluit op ’n skryfprojek waar die teikengroep
spesifiek skoolkinders is (figuur 2). Die aard van die projek is ’n skryfkompetisie
gekombineer met skryfopleiding (figuur 2), wat in ’n tasbare produk, ’n
gemeenskapspublikasie (figuur 2), uitvloei.
8.4 Vlak
Daar is verskillende opsies en kombinasies wat betref die vlak tot waar die projek gevoer kan
word. Dit strek oor die hele spektrum van die uitgeeketting, vanaf die skep van die teks tot by
die verspreiding en mediëring van die produk (byvoorbeeld indien ’n gemeenskapsbundel uit
die projek volg). Gemeenskappe, hulle behoeftes en vaardighede verskil. Dié behoeftes en
vaardighede kan telkens op unieke wyse ontgin word om die talent en uiteindelik die
woordkuns in die gemeenskap te bevorder. Die inisieerder van die projek moet vooraf besluit
tot op watter vlak die projek gevoer gaan word. Moontlikhede wat in gedagte gehou kan
word, sluit in:
• bemagtiging van die individu/gemeenskap vanaf die skep van die teks tot by
publikasie, bemarking en verspreiding
• die skep van ’n eenmalige geleentheid vir ’n subgroep/gemeenskap om verhale te
skryf/vertel (byvoorbeeld ’n werkswinkel)
532

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
• toerusting ten opsigte van storievertel, skryf, die uitgeeproses, of ’n kombinasie
(ook eenmalige of gereelde werkswinkelgeleenthede)
• bemagtiging van skrywers/vertellers
• begeleiding/mentorskap om ’n deel van die pad te stap
• die bied van toegang tot publikasie en/of middele (byvoorbeeld die verskaffing
van befondsing).
In die grafiese voorstelling van die model (figuur 2) word die projek tot op die vlak van
publikasie (gemeenskapsbundel) gevoer.
8.5 Aanslag
Die aanslag van die projek kan beskryf word as die “verpakking” – die wyse waarop die
projek aangepak word en die keuses daarrondom. Die aanslag waarmee woordkunsprojekte
aangepak word, kan verskil, ten spyte daarvan dat dit dalk dieselfde doel mag hê. Besluite oor
die aanslag van ’n projek word deur verskillende faktore geraak. Dit hou verband met die
keuse ten opsigte van die projekbenadering (deelnemend, al dan nie). Die vaardighede van
die projekspan beïnvloed ook hoe die projek aangepak en verpak word. Afhangende van die
kennis en vermoëns van die projekspan kan ’n verskeidenheid aktiwiteite tydens
woordkunsinisiatiewe gebruik word, byvoorbeeld storievertel-, skryf-, boekmaak- en
boekbindaktiwiteite. By elke unieke gemeenskap of segment van die gemeenskap behoort die
aanslag ook te verskil. Die ouderdom, vaardighede en kennis van deelnemers aan die projek
kan ’n unieke bydrae tot die projek maak. Die deelnemers van elke projek behoort op hulle
unieke vlak van vaardigheid en belangstelling benader te word. Hier behoort die
projekinisieerder die aanslag by byvoorbeeld geletterdheidsvlakke aan te pas.
’n Kombinasie van aktiwiteite, subprojekte en groepe uit ’n gemeenskap kan tydens so ’n
gemeenskapsprojek gebruik word. ’n Verdere keuse wat gemaak moet word, is ten opsigte
van die invloed van die projek. Dit kan nie noodwendig vooraf bepaal word nie, maar die
inisieerder kan tog sekere verwagtinge stel.
8.6 Invloed van projek
Die projekinisieerder behoort hom/haar vooraf af te vra wat hy/sy wil hê die invloed van die
projek moet wees. Tot op watter vlak moet die projek uitkring? Vrae wat hieruit voortvloei, is
dan: Wil die projek bloot die individu of gemeenskap bemagtig om hul stories op te teken?
Wat is die reikwydte van die projek, met ander woorde, die eie gemeenskap (of ’n segment
van die gemeenskap, soos ’n skool of kerk)? Is die mikpunt wat gestel word om ’n wyer
groep mense te bereik, maar steeds binne sekere grense te bly (byvoorbeeld ’n streeks- of
taalgemeenskap)? Wil die inisieerder hê die projek moet landswyd uitkring en sodoende oor
sekere grense tree; of wêreldwyd en veel wyer grense oorsteek, byvoorbeeld deur middel van
publikasie op die internet? Fanie Viljoen het byvoorbeeld ’n Facebook-groep genaamd
Pynstiller begin (Viljoen 2009). Hy het ’n verhaal oor selfskending hier elektronies gedeel, en
aan ander die platform gebied vir wisselwerking. Dit kan as ’n soort gemeenskapsprojek
533

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
beskou word, wat ’n baie groter reikwydte het as wat dit in ’n fisiese gemeenskap sou gehad
het.
Soos genoem, kan daar nie altyd voor die aanvang van ’n projek bepaal word hoe wyd die
invloed daarvan uiteindelik sal strek nie. Dit is egter ’n goeie beginsel om vooraf ’n idee van
die gewenste invloed te hê, aangesien dit ook ’n impak het op besluite wat geneem word ten
opsigte van die produk en uitkomste van die projek. Terselftertyd behoort daar vooraf besin
te word oor beide kort- en langtermyndoelwitte van die projek, aangesien dit ook ’n impak op
die invloed van die projek het. Die invloed van die projek kan vlietend van aard wees, of
langer duur.
8.7 Produk en uitkomste
Nie alle gemeenskapseie woordkunsprojekte het noodwendig ’n tasbare produk, soos ’n boek
of opname, wat daaruit voortvloei nie. Sommige projekte is eenmalig en vlietend van aard,
veral waar die orale tradisie betrokke is. Die ideaal is egter om na afloop van die projek iets
tasbaars aan die gemeenskap te kan teruggee. So ’n produk behoort ook ten eerste na die
gemeenskap terug te keer, aangesien dit tog ’n gemeenskapseie produk is – geskep deur en
vir die gemeenskap. Dit hoef nie ’n duur produk of publikasie te wees nie, maar as dit
moonlik is, sou dit waardevol wees om die gemeenskap se woorde op papier of in klank te
verewig en sodoende die vlietendheid daarvan teë te werk. Die produk kan natuurlik ook ’n
“verdere lewe” in ander formate hê.
Hier kom die projekinisieerder weer voor sekere keuses te staan. Hy/sy moet hom/haar weer
eens afvra op watter wyse die gemeenskap se woordkuns die beste tot sy reg sal kom. ’n
Westerse siening van publikasie en die boek as artefak is nogmaals nie die enigste geldende
beskouing nie. Dit is belangrik om nie met Westerse verwagtinge (of selfs met die Suid-
Afrikaanse uitgewersbedryf se beskouings), van teks of van wat ’n “goeie narratief” is, na die
projek te kom nie. Hier speel kennis van oraliteit weer ’n rol, veral waar mense tussen die
logo- en grafosfeer beweeg. ’n Balans is ter sprake: waar individuele skrywers begelei word
om binne die gevestigde uitgewersbedryf te publiseer, behoort hulle wel bewus gemaak te
word van bestaande (oorwegend Westerse) konvensies en verwagtinge ten opsigte van teks,
die narratief en die lesersmark. Dit is konvensies wat hulle in die uitgewersbedryf sal teëkom
en dit sal hulle in die uitgeeproses tot hulp wees om daarvan kennis te neem.
In gemeenskapseie woordkunsprojekte is daar wyses van publikasie wat oor die hele
geletterdheidskontinuum strek. In mondelinge woordkunsprojekte kan publiseer byvoorbeeld
beteken die eenmalige uitvoering van die woordkuns, soos ’n drama-opvoering vir en deur
die gemeenskap. Dit is wel ’n vlugtige, verganklike vorm van publikasie, maar is nietemin ’n
manier om die woordkuns aan die publiek bekend te stel. Wat die geskrewe formaat
aanbetref, kan gemeenskapseie woordkuns in ’n wye verskeidenheid formate gepubliseer
word, van gefotostateerde pamflette en eenvoudige swart-wit gemeenskapsbundels, tot boeke
wat deur uitgewerye uitgegee en in boekwinkels versprei word. Elektroniese publikasies kan
byvoorbeeld vlietende selfoonstories, of meer standhoudende video- en klankopnames,
insluit. Hier het die projekinisieerder weer te make met die sekondêre orale tradisie.
534

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
In die grafiese voorstelling van die model (figuur 2) is ’n projek gekies wat in die grafosfeer
werk, waar met kinders wat kan lees en skryf, gewerk word. Die produk van hierdie projek is
dan ’n gemeenskapspublikasie (’n bundel met verhale; kyk figuur 2). Elkeen van
bogenoemde keuses wat die projekinisieerder maak, het ’n impak op die uitvoering van die
projek. Daar word nou na dié aspek gekyk.
9. Uitvoering van projek (I)
Die projekinisieerder moet ook keuses maak ten opsigte van die samestelling en uitvoering
van die projek. Hier gaan dit oor besluite met betrekking tot die filosofie en benadering,
beginsels en bestuur. Buigbaarheid of soepelheid is deurlopend ’n belangrike beginsel. Alle
keuses hang van die doel van die projek af. ’n Voorgestelde raamwerk vir die uitvoering van
gemeenskapsprojekte met ’n woordkunsfokus word deur Greyling (2005:173–4) gegee. Die
raamwerk fokus op ’n deelnemende benadering tot projekte.
9.1 Filosofie, benadering en beginsels van die projek
Die filosofie en benadering van die projek is die bril waardeur die projek beskou word. Dit
beïnvloed die hele projek. Die inisieerder kan byvoorbeeld besluit om soveel moontlik mense
by die projek te betrek, ongeag die kwaliteit van die verhale wat gegenereer word en die
opleiding wat plaasvind (indien opleiding ter sprake is), of om ’n keuse van deelnemers en
bydraes te maak. Die filosofie en benadering kan nie losstaan van die identiteit en ruimte van
die gemeenskap nie. Verder moet die projekinisieerder ook ’n keuse maak ten opsigte van die
benadering tot gemeenskapsontwikkeling waarvolgens die projek aangepak gaan word, hetsy
deelnemend of andersins.
Wat die beginsels van die projek aanbetref, behoort dit van waarde te wees vir die
projekinisieerder om hom/haar van die volgende vrae en beginsels te vergewis:
• Wat is die beoogde vlak van besluitneming vanuit die gemeenskap in die
spesifieke projek?
• In watter mate gaan die gemeenskap by die projek betrek word (besluitneming;
implementering; evaluering; voordeel)? (Vgl. Yoon 1997:3.)
• Wat is die beplande vlak van kommunikasie binne die projek (tweerigting;
interaksie met gemeenskap, ensovoorts)? (Nair en White 1993:51.)
• Wie se belange word bevoordeel / sal in die uitvoer van die projek bevoordeel
word?
• Is die projek prosesgedrewe met ’n oop einde?
• Die projek behoort nie vaste kategorieë te hê nie, maar eerder met ’n kontinuumbeginsel
te werk (byvoorbeeld van oraliteit na geletterdheid na sekondêre oraliteit)
(Stassen 2003:8).
• Die woordkunsprojek behoort gesien te word as voortvloeiend uit ’n leerproses
waar die gemeenskap en programaanbieders ’n gelyke aandeel het. Beide partye
se kennis en hulpbronne word dan in die samestelling van die program gedeel.
535

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
• Die gemeenskapslede is die beste in staat om hulleself te ontwikkel en
struikelblokke uit te skakel.
• ’n Mate van betrokkenheid van eksterne persone is dikwels voordelig vir ’n
projek.
• Die projekleier behoort in staat te wees om die gemeenskap se emosies te ontlont,
te help om gemeenskapslede te motiveer en te bemagtig, maar ook om as brug
tussen die gemeenskap en eksterne strukture te dien.
• Een uitvloeisel van woordkunsprojekte kan wees om geletterdheid en vaardighede
te bevorder. Verder kan projekte ook lei tot bemagtiging van die gemeenskap op
die vlakke van kennis, aksie en invloed. Die mag behoort by die gemeenskap te lê,
en nie by die persoon wat die projek van buite inisieer nie.
Wanneer ’n deelnemende projekbenadering gekies word, kan die projekiniseerder ook die
volgende beginsels in gedagte hou:
• Dit is ’n proses om die gemeenskap te leer ken en vertroue te bou.
• Die belangrikheid van verhoudings met en tyd in die gemeenskap kan nie genoeg
beklemtoon word nie. Veral in Afrika is dit belangrik om meer mens- as taakgerig
te wees.
• As die projekleier weet wat die deelnemers se vlak van geletterdheid,
begripsvermoë en taalvaardigheid, belangstelling en agtergrond is, kan hy/sy
daarby aanpas. Dan sal hy/sy ook weet hoeveel tyd om vir sekere
projekaktiwiteite af te staan en om byvoorbeeld (afhangend van die doel van die
projek/inisiatief) meer of minder skryfkunsteorie aan te bied.
• Wat die tydsaspek van projekte betref: projekte wat eenmalig afgehandel word
(soos werkswinkels), kan dikwels eerder oor ’n langer termyn (met meer
werkswinkels) aangebied word om meer waarde tot ’n gemeenskap toe te voeg.
Daar behoort egter steeds gewaak te word teen ’n lang, uitgerekte proses. Die
hoeveelheid stof wat in ’n werkswinkel hanteer word, behoort ooreen te stem met
die deelnemers se vaardighede en behoort stuksgewys deurgegee te word.
• Aanpasbaarheid is ’n belangrike beginsel.
• Die rol van die gemeenskap moet nie uit die oog verloor word nie; dis belangrik
om die gemeenskap deurentyd by die proses te betrek.
• Die rol van die projekleier is baie belangrik en fasiliterend van aard.
• Kennis van die identiteit, ruimte en oraliteit in die gemeenskap beïnvloed keuses
wat gemaak word.
• Vennootskappe en samewerking kan die projek versterk.
9.2 Projekbestuur
Wanneer die projekinisieerder op die benadering en beginsels van die projek besluit het,
behoort daar ook aan die praktiese aspekte van die projek, die bestuur, aandag gegee te word.
Belangrike beginsels wat tydens die bestuur van ’n woordkunsprojek toegepas kan word, is
die volgende:
• Wanneer die projekinisieerder na die behoefte en potensiaal ten opsigte van die
woordkuns in ’n gemeenskap kyk, behoort daar eers navorsing of ’n situasieontleding
gedoen te word. Dit sluit in die geskiedenis en agtergrond van die
536

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
bepaalde gemeenskap. Die gemeenskap behoort ook eers leer ken te word voordat
verdere stappe gedoen word.
• Beplanning van enige projek is baie belangrik; dit sluit ook tydsbestuur in.
• Tydens die implementering van die projek is die insae, deelname en besluitneming
van die gemeenskap van groot belang.
• ’n Praktiese punt tydens die implementering van die projek is om, waar moontlik,
genoeg assistente by inisiatiewe te betrek. Groot groepe kan ook verdeel word,
sodat individuele aandag moontlik is.
• Evaluering voor, gedurende en na afloop van die projek kan nie onderskat word
nie. Dit maak die beplanningsproses makliker en sodoende kan die projek ook
voortdurend aangepas word (De Beer en Swanepoel 1998:54).
• Die konsep van beheer behels die stuur van die projek in ’n sekere rigting (De
Waal 1992:42). Dit is die reaksie op evaluering en is integraal deel van die proses
van beplanning, implementering en evaluering (De Beer en Swanepoel 1998:51).
Die gemeenskap is net so deel hiervan as van die ander funksies.
Vrae wat soms na vore kom wanneer woordkunsprojekte oorweeg en beplan word, is:
• Hoeveel mense is nodig om ’n projek suksesvol uit te voer?
• Hoe lyk die span – watter tipes vaardighede is nodig?
’n Goeie beginsel om in dié verband in gedagte te hou, is om die vaardighede wat beskikbaar
is, te gebruik. ’n Projek kan ook deur een persoon uitgevoer word. Dit gebeur ook soms dat
die spesifieke vaardighede waaroor die projekspan beskik, die projek laat vorm aanneem of in
‘n rigting laat ontwikkel. Sodanige vaardighede kan insluit die vermoë om te organiseer,
boeke te maak, skryfwerkswinkels aan te bied, grafiese ontwerp of bladuitleg te doen,
ensovoorts.
Vaardighede wat goed gebruik kan word in ’n span wat gemeenskapseie woordkunsprojekte
aanbied (maar wat ook van buite af “ingekoop” kan word) is die volgende:
• interpersoonlike vaardighede
• fasilitering
• interkulturele vaardighede
• koördinering
• kreatiwiteit
• aanpasbaarheid
• die raaksien van geleenthede
• onderhoudvoering (die vra van die regte vrae)
• vaardighede met betrekking tot storievertel, skryfkuns en boekmaak (opleiding,
mentorskap, ensovoorts)
• grafiese ontwerp, fotografie en bladuitleg
• taalvaardighede (skryfvaardighede, maar ook veeltaligheid).
Dié is slegs ’n basiese lys en kan nog uitgebrei word, aangesien elke projek uniek is en
unieke vaardighede vereis. Waar dit die projekbestuur raak, moet die projekinisieerder ook op
die volledige beplanning, implementering, evaluering en beheer van die projek fokus.
537

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die uitvoering (en bestuur) van die projek word dikwels deur sekere filters geraak. Dié aspek
word vervolgens aangeraak.
10. Filters (J)
Gemeenskapseie woordkunsprojekte kan metafories gesien word as ’n kanaal wat deel word
van die groter stroom van woordkuns in Suid-Afrika. Afhangende van die fokus en aard van
die projek bestaan daar dikwels ook filters in die kanaal. In die konteks van
woordkunsprojekte kan ’n filter gedefinieer word as iets wat aanvanklike insette verander
sodat die produk (uitset) anders lyk. Dit is dan nie meer “suiwer” soos wat dit oorspronklik
sou wees nie. Filters word onder andere gekenmerk deur die feit dat die spontane vloei van
die projek verander is deur (1) sekere stelsels of (2) sekere verwagte uitsette. Filters is nie
noodwendig altyd negatiewe aspekte binne ’n projek nie; dit is bloot kwessies wat anders
bestuur moet word sodat die vloei of ritme (en uiteindelik die uitkomste van die projek) nie
onnodig versteur word nie. Dit verg aanpassing. Daar is verskeie filters wat projekte se vloei
kan verander, maar enkele belangrike voorbeelde van waarmee rekening gehou behoort te
word, is die verwagtinge van die projekinisieerders, die komplekse kwessie van taal en
taalverskeidenheid, die wyse waarop mense gestimuleer word in projekte om verhale te
skryf/vertel en die keuring en redigering van tekste.
10.1 Verwagtinge van projekinisieerders
Die verwagtinge van die projekinisieerders speel ’n baie belangrike en bepalende rol in die
rigting waarin die projek ontwikkel. Waar daar samewerking en vennootskappe ter sprake is,
kan die verwagtinge bots, wat verwarrende gevolge vir die gemeenskap tot gevolg kan hê. Dit
is daarom belangrik dat daar van die begin af tweerigting-kommunikasie tussen die
gemeenskap en projekinisieerders oor verwagtinge bestaan, veral ook ten opsigte van die
verwagte uitsette van die projek.
10.2 Taal en taalverskeidenheid
Die kwessie van taal kan ’n gemeenskapseie woordkunsprojek buitengewoon kompleks
maak. Suid-Afrika bied op die vlakke van die politiek, godsdiens en taalverskeidenheid ’n
“gelaagde” verskeidenheid. Wat Afrikaanse gemeenskappe aanbetref, kan byvoorbeeld aan
die uithoeke van die land gedink word waar streeksdialekte soos Namakwalandse Afrikaans,
Sandveld-Afrikaans, Rehoboth-Afrikaans, Karoo-Afrikaans, Marabastad-Afrikaans
ensovoorts gepraat word (Strydom 2011). Die diversiteit van die Afrikaanse taalgemeenskap
word deur Le Cordeur (2009) soos volg opgesom:
Elke Afrikaansgebruiker (ek gebruik dié term doelbewus om nie net
Afrikaanssprekendes in te sluit nie) is ook ’n lid van ander gemeenskappe. Sommiges
sien hulself as Afrikaner, bruin, swart, Khoi, Griekwa, terwyl ander nie sulke etikette
op hulle wil neem nie. Party Afrikaanssprekendes is Christene, ander is Moslems,
party Boeddhiste. Nog ander wil hulle met geen godsdiens vereenselwig nie. Daar is
538

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
ondersteuners van elke party; brandarmes, skatrykes en werkersklasmense; hetero- en
homoseksuele; mans en vroue, jongmense, middeljariges en bejaardes; beroepsmense
en sportlui. Noem maar op.
Dit is die ideaal dat woordkunsprojekte in die gemeenskap se moedertaal uitgevoer word,
aangesien dit die taal is waarin hulle identiteit gevorm is en waarin hulle hul identiteit en
ruimte die beste uitdruk.
Waar die projekinisieerder en die teikengemeenskap nie dieselfde moedertaal het nie, word
die projek egter meer kompleks. Dit beteken dat persone met vaardighede van buite betrek
moet word, onder andere veldwerkers, tolke, vertalers en taalversorgers, wat ook hoër kostes
meebring. Daar behoort van die begin af duidelike kommunikasie met die medewerkers te
wees ten opsigte van die doelstellings van die projek. Waar vertaling en taalversorging ter
sprake is, behoort die projekspan en medewerkers te weet wat die vertaalfilosofie is, sodat
belangrike aspekte byvoorbeeld nie uitvertaal of -geredigeer word nie. Dié kwessie word
verder gekompliseer wanneer dit ’n skriftelike projek is en die deelnemers se vaardighede in
sowel hul moedertaal as die taal waarin hulle onderrig word (argumentsonthalwe Engels),
ontoereikend is.
Die afstand tussen die projekinisieerder en die gemeenskap word deur die taalfilter vergroot.
Dit val buite die bestek van hierdie artikel om in besonderhede op dié kwessie in te gaan,
maar daar behoort nog veel meer navorsing oor die aspek en die impak daarvan op
woordkunsprojekte gedoen te word.
10.3 Stimulering van verhale
Die wyse waarop verhale in ’n woordkunsprojek gegenereer word, kan ook ’n filter vorm.
Spesifieke onderhoudstrategieë, vrae en gespreksdinamiek lei tot spesifieke verhale. Indien ’n
vraag dalk anders geformuleer was of uitgelaat is, sou ’n deelnemer moontlik glad nie ’n
spesifieke verhaal gedeel het nie. Dit is ook moontlik dat die verhaal anders vertel sou word
as die vraag anders gestel is. Die persoonlikheid van die onderhoudvoerder,
gesagsverhoudinge in die onderhoudsituasie, asook kulturele verskille, is alles bepalend van
die soort verhale wat vertel word. Dié kwessies het verder ’n invloed op watter verhale vertel
word, watter verswyg word, waar die klem in verhale geplaas word, asook die wyse waarop
verhale vertel word.
Die wanbestuur van onderhoudstrategieë kan ’n woordkunsprojek heeltemal van rigting laat
verander en kan ook dien om die gemeenskap vir spesifieke inligting te manipuleer.
Onderhoudvoering is ’n kwessie wat met groot omsigtigheid en integriteit deur projekleiers
hanteer behoort te word.
10.4 Keuring en redigering van tekste
539

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Indien die projek ’n versamelbundel as produk het, kan die wyse waarop die tekste
geselekteer en geredigeer word, ook ’n filter wees. In ’n deelnemende gemeenskapsprojek
behoort die gemeenskap sover moontlik insae in die seleksieproses te hê.
Wat die redigering van tekste betref, word daar dikwels keuses gemaak ten opsigte van
taalgebruik en spelling om die teks binne die bestaande skriftelike konvensies te laat inpas.
Veral waar mondelinge tekste getranskribeer word, word daar dikwels dele uitgelaat of
geredigeer om dit meer “leesbaar” en minder “langdradig” te maak. Hier word dan ’n
oorgang vanaf die logo- na die grafosfeer gemaak en ’n filter word ingebou om tekste binne
die nuwe sfeer “aanvaarbaar” te maak.
Die filters wat hier bo bespreek is, is nie noodwendig verkeerd nie. Dit is egter iets waarop
die projekinisieerder moet let. Hy/sy moet hom/haar afvra hoe belangrik dit is om so na as
moontlik aan die gemeenskapseie woordkuns te bly, hetsy wat betref taal, mondelinge
tradisie, of verwagtinge van die teks (daar bestaan immers verskillende verwagtinge van ’n
narratiewe teks in die mondelinge en skriftelike tradisie). Die filters waarmee die
projekinisieerder te doen kry, bring ook ’n etiese besinning na vore. Die etiese sy van
gemeenskapseie woordkunsprojekte strek egter wyer as keuses rondom die filters in projekte.
11. Etiese aspekte (K)
Daar is ’n aantal etiese aspekte verbonde aan gemeenskapseie woordkunsprojekte waarvan
projekinisieerders bewus behoort te wees ten einde bepaalde slaggate te vermy.
11.1 Respek, misbruik en indringing
Indien ’n woordkunsprojek in ’n gemeenskap op ’n etiese grondslag aangepak word, is een
van die belangrikste beginsels respek vir die gemeenskap en individue. Dit sluit ook respek
vir hulle inheemse kennis en verhale in.
Dit is baie moontlik dat druk op lede van ’n gemeenskap uitgeoefen kan word om hulle
kulturele eiendom (verhale ensovoorts) te deel, terwyl hulle geen voordeel daaruit trek nie.
Respek vir die gemeenskap sal voorkom dat hulle misbruik of gemanipuleer word deur
projekinisieerders wat projekte en projekmateriaal vir eie gewin wil gebruik.
Voortvloeiend uit die kwessie van misbruik is die een van indringing in ’n gemeenskap. Die
aanbied van ’n storievertel- of selfs skryfprojek kan gemeenskapslede maklik laat voel daar
word in hulle privaatruimte ingedring. Die etiese kwessies wat hier in ag geneem moet word,
is die vertellers se reg op privaatheid en vertroulikheid, asook die reg op anonimiteit, sou
projekdeelnemers/vertellers dit so verkies (Slim en Thompson 1993:152). Indien hulle
byvoorbeeld nie hul verhale in die openbaar wil vertel of wil laat publiseer nie, moet dit
gerespekteer word.
540

11.2 Eienaarskap, skrywerskap en appropriasie
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Waar projekte tot een of ander vorm van publikasie (hetsy gedruk of andersins) lei, kom
eienaarskap, kopiereg en skrywerskap ook dikwels ter sprake. Appropriasie hou verband met
eienaarskap. Die kwessie van eienaarskapregte, of regte ten opsigte van die materiaal wat in
woordkunsprojekte gegenereer word, word dikwels gekompliseer deur die feit dat baie
gemeenskappe nie kennis dra van, of toegang het tot, kopiereg- of
databeskermingswetgewing nie (Slim en Thompson 1993:152). Gemeenskappe waar
inwoners nie geletterd is nie (en nie skriftelike toestemming ten opsigte van kopieregprosedures
kan gee nie) dra by tot die kompleksiteit. Daarom is dit belangrik om die regte
van die gemeenskap en/of individu te beskerm en te verseker dat alle stappe van ’n projek
(ook die verspreiding van verhale) hulle goedkeuring wegdra. Indien moontlik behoort die
toestemming skriftelik gegee te word en behoort daar tot ’n kopiereg-ooreenkoms gekom te
word waaruit beide partye voordeel trek. Die onus rus egter op die projekspan om die proses
van eienaarskap en kopiereg duidelik aan die projekdeelnemers uiteen te sit en te
kommunikeer. Tydens die kommunikasieproses behoort realistiese verwagtinge met
betrekking tot geldelike vergoeding ook aangeraak te word. Die uiteindelike verspreiding en
gebruik van die verhale behoort ook bespreek te word.
11.3 Verspreiding
Wat die verspreiding van die materiaal betref, behoort sekere kwessies met die
projekdeelnemers uitgeklaar te word. Dit sluit volgens Slim en Thompson (1993:153–4) in:
Wie het die reg om te bepaal in watter formaat en hoe wyd die verhale (of ander materiaal)
versprei gaan word? Wie het beheer oor die konteks waarin die materiaal gebruik word,
byvoorbeeld vir onderrigdoeleindes? Hier is dit weer eens relevant dat baie gemeenskappe
nie toegang tot kopiereg-wetgewing het nie; dit maak dit dikwels noodsaaklik om elke geval
op eie meriete te hanteer. Wanneer ’n gemeenskap self ’n woordkunsprojek onderneem, neem
hulle die verpligting op hulleself om reg te laat geskied aan die gemeenskap ten opsigte van
die produk en verspreiding. Die eienaarskap van en beheer oor die verspreiding bly dan egter
gewoonlik in die hande van die gemeenskap. Waar buitestanders betrokke is, behoort
gemeenskappe te verstaan in watter mate hulle hul regte en hul verhale “weggee” (Slim en
Thompson 1993:154).
11.4 Terugvoer aan gemeenskap
Veral waar ’n deelnemende benadering tot gemeenskapseie woordkunsprojekte gebruik word,
is deurlopende terugvoer aan die gemeenskap baie belangrik. Gemeenskapsleiers en
deelnemers aan die projek behoort deurentyd op hoogte te wees van verwikkelinge en van die
rigting waarin die projek beweeg en behoort ook by nabaat terugvoer te ontvang. Dit is eties
die korrekte ding om te doen. Daar word met die intellektuele en kulturele eiendom van ’n
gemeenskap gewerk en dit moet met respek behandel word. Waar daar respek vir die
gemeenskap is, is daar ook terugvoer. Dit staan reëlreg teenoor die misbruik van die
gemeenskap, of die gebruik van verhale sonder om die gemeenskap in die saak te ken.
541

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Bogenoemde is maar enkele van die etiese kwessies wat in woordkunsprojekte ter sprake
kom. Afgesien van die etiese kant van die saak is dit in die laaste instansie ook wys as die
projekinisieerder voor die aanvang van die projek bewus is van die moontlike uitdagings wat
mag voorlê. Die uitdagings is weer eens nie algemeen geldend nie en is uniek aan elke
situasie.
12. Uitdagings (L)
’n Model ter bevordering van gemeenskapseie woordkuns sal onvolledig wees indien daar nie
ook aan die moontlike uitdagings aandag gegee word nie. Dié aspekte strek oor ’n breë
terrein en hou nie noodwendig met mekaar verband nie. Uitdagings wat mag voorkom, sluit
in interpersoonlike en interkulturele uitdagings, logistieke aspekte, tydsbestuur en
befondsing.
12.1 Interpersoonlike uitdagings
Waar mense by ’n saak betrokke is, is die uitdagings divers. Misverstande, verskillende
verwagtinge en persoonlikheidsverskille kompliseer projekte. Dié interpersoonlike kwessies
kan ’n projek baie skade berokken indien die menslike element nie reg bestuur word nie. Dit
beteken dat die projekleier ’n goeie fasiliteerder van verhoudinge (in die projekspan, maar
ook met die gemeenskap) behoort te wees. Wankommunikasie en misverstande met die
gemeenskapsleiers en deelnemers aan die projek kan eweneens ’n projek laat sneuwel.
Daarom is tweerigting-kommunikasie uiters belangrik en behoort alle partye se verwagtinge
uit die staanspoor uitgeklaar te word.
12.2 Interkulturele uitdagings
In dieselfde sin kan die interkulturele sy van projekte ’n uitdaging vorm. Wanneer die
projekspan en teikengemeenskap van verskillende kulture is, behoort veral die
kommunikasie-aspek van die projek met groot omsigtigheid hanteer te word. Verskillende
wêreldperspektiewe en kulturele verwysingsraamwerke kan tot groot misverstande lei. Die
taalkwessie kom ook weer hier ter sprake. Wanneer respek, deelnemendheid en tweerigtingkommunikasie
die basis van ’n projek vorm, kan dié uitdaging egter op ’n positiewe manier
die hoof gebied word. Sodoende kan die multikulturele aspek van die projek tot die rykdom
daarvan bydra, eerder as dat dit ’n negatiewe aspek is.
12.3 Logistiek
Suid-Afrika, ’n diverse land met baie geleenthede, bied dikwels logistieke uitdagings.
Kommunikasie met afgesonderde gemeenskappe kan, veral op die platteland, ’n probleem
vorm. Daar is gemeenskappe wat so afgeleë is dat daar soms nie eens selfoonopvangs is nie,
en e-pos-kontak is nie oral vanselfsprekend nie. Lang afstande en swak paaie is ook dikwels
’n faktor waarmee rekening gehou moet word wanneer projekte uitgevoer word.
542

12.4 Tydsbestuur
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Waar ’n projek op ’n deelnemende grondslag aangepak word, behoort gemeenskapsleiers
groot insae in die bestuur van die projek te hê. Dit beteken dat ook die tydsbestuur in
samewerking met die gemeenskap gedoen moet word. Hier kom die interkulturele aspek weer
aan die orde, waar verskillende kulture en gemeenskappe verskillende sienings van tyd het. In
baie gemeenskappe in Afrika is die fokus op verhoudinge eerder as op take, terwyl dit in die
Westerse samelewing andersom is – die lewe is meer tydgedrewe vir Westerlinge. Die
tydsbestuur van woordkunsprojekte kan ’n uitdaging bied, veral waar gemeenskapsleiers hul
insette lewer. Dit is baie moontlik dat indien die projekinisieerder ’n Westerling is, hy/sy die
projek gouer sal wil afhandel, terwyl die gemeenskap (indien dit ’n gemeenskap met ’n
Afrika-tydsbeskouing is) nie noodwendig die tydsdrukte sal begryp nie. Hier sal dan weer
eens wys te werk gegaan moet word en die projekfasiliteerder behoort te onthou dat die
verhoudings in die projek baie belangrik is, veral in ’n deelnemende benadering.
12.5 Befondsing
Die laaste uitdaging wat hier aangespreek word, is die kwessie van befondsing. ’n Gebrek aan
befondsing kan die potensiaal van ’n woordkunsprojek ondermyn en uiteindelik daartoe lei
dat die visie van die projekinisieerder nooit realiseer nie. Daarom is dit belangrik dat die
inisieerder hom/haar voor die aanvang en loodsing van die projek vergewis van moontlike
bronne vir befondsing. Daar bestaan verskeie regerings- en nieregeringsinstansies wat hulle
beywer vir die bevordering van die kunste, onder andere die woordkuns in Suid-Afrika.
Terselftertyd is dit belangrik om vooraf ’n volledige begroting op te stel van die projek en
dan daarby te hou. Dit is wel so dat daar soms tydens ’n projek onverwagte onkoste
(byvoorbeeld onvoorsiene taalversorgingsonkoste) opduik, maar daar behoort ook in die
begroting daarvoor voorsiening gemaak te word.
13. Ten slotte
Woordkuns word op verskillende maniere, en vir verskillende teikengehore, gestimuleer en
gegenereer. Wyses van publikasie, en die leeftyd van publikasies, verskil. In die bevordering
van gemeenskapseie woordkuns is daar verskeie veranderlikes wat ’n rol speel en met mekaar
oorvleuel. Moontlikhede vir die bevordering van die woordkuns is legio en daar kan nie in
een model vir elkeen voorsien word nie, hoewel voorbeelde wel genoem kan word. Tussen
die geletterde individu met skryftalent en die ongeletterde individu met storieverteltalent is
daar verskeie moontlikhede om hulle te help met die ontginning van dié talent.
Die kompleksiteit wat deur ’n land soos Suid-Afrika gebied word met betrekking tot taal,
kultuur, geletterdheid en sosiale problematiek bring verskeie uitdagings mee. In ’n
samelewing waar die meeste gemeenskappe gefragmenteerd is ten opsigte van
gemeenskapslede wat hulself in die logo-, grafo- of videosfeer bevind (en selfs soms in ’n
liminale sone tussen sfere), word die problematiek soms oorweldigend. Hierby kan ’n
543

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
generasie jongmense gevoeg word wat in ’n sekondêre orale tradisie grootword. Hulle is
omring deur die inligting, vermaak en opvoeding wat die videosfeer bied, maar is as ’t ware
aan die wegbeweeg van die skriftelike tradisie. Dit lei tot ’n aanpasbaarheid by nuwe
tegnologie, maar ook in ’n sekere mate tot ’n gebrek aan skriftelike geletterdheid en die
leesproblematiek wat steeds aan die orde van die dag is.
Ten spyte van die uitdagings wat aan die uitvoer van gemeenskapseie woordkunsprojekte
verbonde is, bly dit die moeite werd om nuwe stemme op nuwe maniere te laat hoor.
Bogenoemde aanpasbaarheid by nuwe tegnologie is nie slegs ’n kenmerk van die nuwe
generasie jongmense nie, maar is inderwaarheid ’n menslike eienskap sedert die vroegste tye.
Dit is die rede waarom die spanning tussen die orale en die skriftelike op ’n positiewe manier
ontgin kan word en waarom die sekondêre orale tradisie baie nuwe moontlikhede vir
gemeenskapseie woordkunsprojekte bied – veral in Afrika, waar die mondelinge tradisie
steeds op ou en nuwe maniere ’n rol in gemeenskappe speel. Beide oraliteit (hetsy primêre of
sekondêre oraliteit) en identiteit speel ’n sentrale rol in gemeenskappe se woordkuns. Dit
speel dus ook ’n onontbeerlike rol in die aanpak van inisiatiewe ter bevordering van
gemeenskapseie woordkuns.
Die model wat hier uiteengesit is, is, soos genoem, nie bedoel om algemeen geldend te wees
nie, slegs om beginsels daar te stel wat as riglyne in die bevordering van gemeenskapseie
woordkuns kan dien. Elke projek en inisiatief is uniek en beginsels behoort by die situasie
aangepas te word. Hoewel baie reeds op die gebied van Afrikaanse en ander
woordkunsprojekte gedoen word, is nuwe inisiatiewe nodig wat die woordkuns-potensiaal
van veral opkomende gemeenskappe in Suid-Afrika ontgin. Daar is nog baie onbeskryfde
identiteite en ruimtes in die land, baie “onvertelde” gemeenskappe — ’n rivier van woorde en
verhale in die land wat óf gekanaliseer kan word óf in die sand kan wegvloei. Deur met
respek en ’n deelnemende benadering gemeenskapseie woordkunsprojekte in dié
gemeenskappe te loods, kan die woordkuns in Suid-Afrika bevorder word.
Bibliografie
Ahmad, S.B. 2005. From orality to mass media: Hausa literature in northern Nigeria. In
Ricard en Veit-Wild (reds.) 2005.
Amabile, T. 1996. Creativity in context: Update to the social psychology of creativity?
Boulder: Westview Press.
Boyce Davies, C. 1996. Black women, writing and identity: Migration of the subject. New
York: Routledge.
Brockmeier, J. en D. Carbaugh. 2001. Introduction. In Brockmeier en Carbaugh (reds.) 2001.
Brockmeier, J. en D. Carbaugh (reds.). 2001. Narrative and identity: Studies in
autobiography, self and culture. Amsterdam: John Benjamins Publishing.
544

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Brockmeier, J., M. Wang en D.R. Olson (reds.). 2002. Literacy, narrative and culture.
Surrey: Curzon.
Brooke, R.E. (red.). 2003. Rural voices: Place conscious education and the teaching of
writing. New York: Teachers College Press.
Brown, D. 1999. Oral literature and performances in Southern Africa. Oxford: James
Currey.
Brown, J.S. en P. Duguid. 2002. The social life of information. Boston: Harvard Business
School Press.
Bruner, J. 1990. Acts of meaning. Cambridge: Harvard University Press.
Bukenya, A. 1994. Introduction. In Bukenya, Kabira en Okombo (reds.) 1994.
Bukenya, A., W.M. Kabira, en O. Okombo (reds.). 1994. Understanding oral literature.
Nairobi: Nairobi University Press.
Cavallaro, D. 2001. Critical and cultural theory: Thematic variations. Londen: Athlone
Press.
Cloete, D. 2000. Alternative publishing in South Africa in the 1970s and 1980s. In Evans en
Seeber (reds.) 2000.
Climo, J.J. en M.G. Cattell (reds.). 2002. Social memory and history: Anthropological
perspectives. New York: Altamira Press.
Combrink, A. 2005. Die rol van identiteit en ruimte in die skep van ’n jeugnovelle: ’n
teoretiese en praktiese skryfkunsprojek in die Afrikaanse gemeenskap van Promosa,
Potchefstroom. Ongepubliseerde MA-verhandeling, Noordwes-Universiteit.
—. 2011. Die rol van oraliteit en identiteit in die bevordering van gemeenskapseie woordkuns
in Suid-Afrika. Ongepubliseerde PhD-proefskrif, Noordwes-Universiteit.
De Beer, F. en H. Swanepoel. 1998. Community development and beyond: Issues, structures
and procedures. Pretoria: Van Schaik.
De Waal, D.J.P. 1992. Strategic management of development: Mhala – a case study.
Ongepubliseerde doktorale proefskrif, Universiteit van Suid-Afrika.
Evans, N. en M. Seeber (reds.). 2000. The politics of publishing in South Africa. Scottsville:
University of Natal Press.
Finnegan, R. 1988. Literacy and orality: Studies in the technology of communication. Oxford:
Basil Blackwell.
Furniss, G. 2005. On the implications of orality. In Ricard en Veit-Wild (reds.) 2005.
545

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Gilfillan, R. en M. Collen (reds.). 2009. Sonvangers: In en om die lewe van verstandelik
gestremdes. Suid-Afrika: Selfpublikasie.
Greyling, F. 2005. Oor grense heen: ’n Deelnemende projek ter bevordering van skryf in
ontwikkelende gemeenskappe. Stilet, 17(2):155–77.
Hall, S. 2000. Old and new identities, old and new ethnicities. In King (red.) 2000.
Harris, R. 2002. Literacy and the future of writing: An integrational perspective. In
Brockmeier, Wang en Olson (reds.) 2002.
Hofstede, G.H. 1991. Cultures and organizations. Software of the mind: Intercultural
cooperation and its importance for survival. Londen: HarperCollins.
Hymes, D. 1996. Ethnograpy, linguistics, narrative inequality: Toward an understanding of
voice. Londen: Taylor & Francis.
Jackson, B. 2007. The story is true: The art and meaning of telling stories. Philadelphia:
Temple University Press.
Jeppie, S. (red.). 2004. Toward new histories for South Africa: On the place of the past in our
present. Lansdowne: Juta Gariep.
Johnstone, B. 1991. Stories, community, and place. Bloomington: Indiana University Press.
Kaschula, R.H. 2001. Introduction. In Kaschula (red.) 2001.
Kaschula, R.H. (red.) 2001. African oral literature: Functions in contemporary contexts.
Claremont: New Africa Books.
Kaschula, R.H. en A. Mostert. 2011. From oral literature to technauriture: What’s in a name?
World Oral Literature Project Occasional Paper, 4:1-9.
Khamis, S.A.M. 2005. From written to oral to mediated oral: The example of Taarab music.
In Ricard en Veit-Wild (reds.) 2005.
King, A.D. (red.). 2000. Culture, globalization and the world-system: Contemporary
conditions for the representation of identity. Minneapolis: University of Minnesota Press.
Le Cordeur, M. 2009. Om te versoen, bemagtig en bevry. Afrinetwerk. (7 Februarie 2012
geraadpleeg).
Loubser, J.A. 2002. Many shades of orality and literacy: Media theory and cultural
difference. Alternation, 9(1):26–45.
Malungane, G. en S. Krige. 2004. Conversations from and for “communities”: Working with
oral history. In Jeppie (red.) 2004.
546

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Maser, C. 1997. Sustainable community development: Principles and concepts. Delray
Beach: St. Lucie Press.
Nair, K.S. en S.A. White. 1993. The development communication process: A
reconceptualization. In Nair en White (reds.) 1993.
Nair, K.S. en S.A. White (reds.). 1993. Perspectives in development communication. New
Delhi: Sage.
Nieman, M.M. 2003. Postmodernisme, Foucault se siening oor identiteit en die implikasies
daarvan vir letterkunde-onderrig in die tweedetaal klaskamer. Educare, 32(1–2):1–19.
Ong, W.J. 1982a. Orality and literacy: The technologizing of the word. Londen: Routledge.
—. 1982b. Literacy and orality in our times. In Simms (red.) 1982.
Opland, J. (red.). 1992. Words that circle words: A choice of South African oral poetry.
Kaapstad: Ad Donker Publishers.
Roberts, H. 1979. Community development: Learning and action. Toronto: University of
Toronto Press.
Rossouw, A. 2001. Hoe gaan Afrikaans en ander minderheidstale in Suid-Afrika oorleef?
KKNK: Die Burger-lesingreeks. (26 April 2004 geraadpleeg).
Ricard, A. en F. Veit-Wild (reds). 2005. Interfaces between the oral and the written.
Amsterdam: Rodopi.
Sawyer, R.K. 2006. Explaining creativity: The science of human innovation. Oxford: Oxford
University Press.
Simms, N. (red.). 1982. Oral and traditional literatures. Hamilton: Outrigger.
Slim, H. en P. Thompson. 1993. Listening for a change: Oral testimony and development.
Londen: Panos Publications.
Stassen, N. 2003. Die laaste (Afrikaanse) boek. LitNet. (4 Junie 2003 geraadpleeg).
Strydom, N. 2011. O moedertaal, soetste taal. Maroela Media. (6 Februarie 2012
geraadpleeg).
Swanepoel, H.J. 1992. Community development: Putting plans into action. 2de Uitgawe.
Kaapstad: Juta.
Viljoen, F. 2009. Pynstiller. (7 Maart 2009 geraadpleeg).
Yoon, C.S. 1997. Participatory communication for development. The International
Development Research Centre. (18 November 2004 geraadpleeg).
547

Opsomming
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Konstruering van die akademiese habitus: ’n
analitiese outo-etnografie van 25 jaar in die
akademiese wêreld
Eleanor Lemmer
Eleanor Lemmer: Kollege vir Opvoedkunde, Unisa
Navorsing oor die narratiewe van die persoonlike en professionele geskiedenisse van
individuele akademici is besig om veld te wen namate navorsers toenemend gebruik maak
van outo-etnografie, ’n onlangse toevoeging tot die kompendium van kwalitatiewe
navorsingsmetodes om aspekte van die akademiese lewe in ’n veranderende
hoëronderwyskultuur te ondersoek. In hierdie artikel word verslag gedoen oor die
ontwikkeling van ’n akademiese habitus deur die loop van ’n lang akademiese loopbaan deur
gebruik te maak van analitiese outo-etnografie as metode. Die oogmerk was om die self van
die skrywer te koppel aan die spesifieke sosiale, historiese en kulturele kontekste van die
universiteit deur gebruik te maak van ’n Bourdieuaanse verklaringsraamwerk met die
sleutelbegrip habitus en die geassosieerde begrippe veld, spel en kapitaal. Analitiese outoetnografie
bied ’n kreatiewe instrument om die self in die teks sigbaar en aktief te maak, en ’n
analitiese instrument om sosiale prosesse aan die hand van ’n spesifieke teoretiese agenda te
abstraheer en te verduidelik. Die verhaal is gekonstrueer volgens vier oorvleuelende
skryffases: die aanvanklike of inleidende fase; die daaropvolgende fase; data-ontleding en -
interpretasie; en verslagskrywing. Daar word aandag gegee aan die rol van geheue en
geheuesteunmiddels om ’n akkurate verhaal te produseer, asook aan maatreëls wat getref is
om met informante buite die self in wisselwerking te tree ten einde die geloofwaardigheid
van die teks te versterk. Die bevindings word aangebied as ’n chronologiese narratief wat
illustreer hoe akademiese habitus in verskillende sosiale kontekste gekonstrueer en
herkonstrueer is namate die skrywer van posisie na posisie beweeg het binne die universiteit
as veld. Van deurslaggewende belang vir die vorming van habitus was die akkumulasie van
vorme van kulturele kapitaal en lidmaatskap van akademiese gemeenskappe waarin
weerstand gebied kon word teen konvensionele habitus of waar habitus selfs teen sigself
verdeeld geraak het in nuwe spelsituasies, soos die skrywer se termyn in
universiteitsadministrasie. Akademiese habitus het ook stabiliteit gebied ten tye van
persoonlike krisis en is aangepas om te voldoen aan die nuwe eise van die spel in ’n
veranderende hoëronderwyskultuur gekenmerk deur herstel van sosiale onreg,
performatiwiteit en bestuurdersheerskappy. Daar word tot die slotsom gekom dat analitiese
outo-etnografie ’n bruikbare roete tot selfbegrip en sosiale begrip van die akademiese lewe
bied.
Trefwoorde: analitiese outo-etnografie; Pierre Bourdieu se sosiale teorie; habitus; veld; ’n
spel speel; universiteit; kulturele kapitaal
548

Abstract
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Constructing the scholarly habitus: an analytic autoethnography of twenty-five years in
academe
Social, cultural and economic trends in higher education worldwide are increasingly putting
pressure on the professoriate and the value of its historical role in academe. Extant themes in
the higher education research literature focus primarily on grand narratives documenting
megatrends in the transformation of universities. Local, small-scale and in-depth studies on
the experiences of individual academics are less common. To address this gap, narratives of
the personal and professional histories of individual academics are gaining ground as
researchers turn to autoethnography, a recent addition to the compendium of qualitative
research methods, to explore aspects of academic life in a changing higher education culture.
This article reports on the development of scholarly habitus over a lengthy academic career at
a South African university, using analytic autoethnography as method. The aim was to link
the author’s self to the specific social, historical and cultural contexts of the university, using
a Bourdieuan explanatory framework with the key concept of habitus and associated concepts
of field, game, capital and position. Through the Bourdieuan lens, habitus is understood as a
set of lasting, acquired dispositions developed through membership of a social group, which
function as principles that generate and organise practices. Habitus does not function only, or
even primarily, at the level of explicit consciousness. Over time, internal structures become
embodied within the individual and work in a deeper, practical and often pre-reflexive way.
Scholarly habitus gives the academic his/her sense of place and that of others in the context
of the lived environment, the university. Habitus thus predisposes academics to choose
behaviour which appears to them to be most appropriate to the achievement of a desired
outcome with regard to their prior experiences, available resources and the prevailing power
relations.
Autoethnography is defined as that genre of writing that aspires to combine ethnographic
(looking outward at a world beyond one’s own) and autobiographical (gazing inward for a
story of one’s self) intentions. Data collection and analysis are systematic and intentional,
thus distinguishing autoethnography as a research method from autobiography or memoir
writing. A further distinction is made been between evocative autoethnography and analytic
autoethnography. The former aims to engender an emotional resonance in the reader, thus
constituting a therapeutic tool for both author and reader with regard to a particular
experience. The style of the evocative text is poetic, performative and literary. In contrast,
analytic autoethnography’s primary use lies in its function as a theoretical tool to analyse and
interpret a broader set of social phenomena through an individual experience. The narrative
reported here demonstrates the following features of the analytic mode. It refers to work in
which the researcher is a full member in the research group or setting: visible and active in
the text; dedicated to a high degree of analytic reflexivity; and committed to an analytic
research agenda focused on improving a theoretical understanding of broader social
phenomena.
This story was constructed according to four overlapping stages of writing: the preliminary
phase; the subsequent phase; data analysis and interpretation; and report-writing. The role of
memory and memory supports in producing an accurate story, and measures taken to interact
with informants beyond the self to enhance textual credibility are addressed. Ethical
requirements were met by ensuring the anonymity of persons mentioned, by inviting key coactors
to read the narrative, and by a public presentation in the context where events had
549

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
taken place. The final report has been presented as a chronological narrative which illustrates
how scholarly habitus was constructed and reconstructed in different social contexts as I
moved from position to position within the university as field. Consideration has been given
to the formation of the dispositions associated with my position of origin: childhood,
schooling and undergraduate experience. Thereafter, the socially constructed landscape and
my primary positions and their peculiar properties, which afforded me sufficient agency to
initiate my movement from a school teacher to a self-directed professional academic, are
depicted. The narrative covers my stint in teaching at a teacher training institution in a
neighbouring country before my entry into academe at the only comprehensive distance
education university in South Africa. The highly fragmented and polarised social and
political context of higher education during the latter half of the 1980s, as well as the
conservative and masculine, albeit collegial, ethos of the university is described.
The account of my early career history portrays how I accumulated forms of cultural capital
and established membership of academic communities through my doctorate, publications,
research expertise as a qualitative researcher, and community engagement. Attention is given
to the powerful role played by associations formed with informal sponsors and mentors and
alliances with peers. My career trajectory also illustrates how conventional habitusas shaped
by institutional and cultural expectations can be resisted by the individual once credibility
within the field has been established. Further, the narrative also explores how habitus can be
divided against itself in new situations of game-playing, such as a sideways career move into
university administration. My three-year term as faculty administrator allowed the
permeation of boundaries between a smaller disciplinary niche and the broader university
community and provided new routes to academic capital. However, the development of
additional dispositions required by the position was stressful and the role robbed me of the
spontaneity of the academic arena to which I had been accustomed and in which I had
functioned adroitly.
A short but significant section of the narrative is devoted to the resilience provided by habitus
in a time of personal crisis due to the death of my husband, a fellow academic with whom
habitus had been shared. The final stage of the narrative deals with my current position as
research professor and my relocation to an off-campus office. In this situation some of the
turbulence of an organisational culture transformed over a period of twenty-five years has
been avoided. Here reference is made to the insidious global forces of performativity and
managerialism which have replaced the former collegial ethos of the university. These
influences, together with post-apartheid university reform characterised by social and racial
redress, threatened the sense of place owned by all actors in the university as field and
created a changed workplace imbued with heightened strain. The concluding conundrum
raised by my narrative is how I shall disinvest myself of habitus developed during a lengthy
academic career which will soon be terminated by mandatory retirement.
The article concludes with an appraisal of the contribution that my autoethnography may
make in the broad field of educational research. Despite its limitations as a highly
particularised and personal story, I conclude that analytic autoethnography presents a useful
route to self-understanding and social understanding of the academic life.
Key words: analytic autoethnography; Pierre Bourdieu’s social theory; habitus; field; gameplaying;
university; cultural capital
550

1. Inleiding
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die professoriaat word histories beskou as die beliggaming van die idee van die universiteit,
maar die sosiale en kulturele kohesie daarvan kom toenemend onder druk te midde van
wêreldwye veranderinge op die gebied van hoër onderwys (Altbach, Reisner en Rumbley
2009:89). Temas in die hoëronderwys-navorsingsliteratuur fokus primêr op groot narratiewe
waarin die megatendense in die transformering van universiteite gedokumenteer word
(Altbach e.a. 2009; Enders en De Weert 2009; Brewe en Lucas 2009; Nelson 2010; Scott
2009). Daar bestaan relatief min plaaslike, kleinskaalse en dieptestudies oor die subjektiewe
ervarings van individuele akademici, die maniere waarop hulle onderrig gee en navorsing
doen, en die vorming van hul professionele identiteit teen die agtergrond van die
veranderende landskap van hoër onderwys (Trahar 2009; 2011a). Die leemte met betrekking
tot dit wat bekend is oor die beleefde ervaring van akademici ten tye van persoonlike of
institusionele uitdagings word gevul deur ’n klein maar groeiende aantal skrywers wat
gebruik maak van outo-etnografie as navorsingsmetode (Hellsten en Goldstein-Kyaga 2011;
Hernandez, Sancho, Creus en Montane 2010; Jago 2002; Rodriguez 2009; Walford 2004).
Outo-etnografie is ’n kwalitatiewe navorsingsmetode waarna verskillende skrywers
onderskeidelik verwys as self-narratief, persoonlike narratief, outo-observasie,
eerstepersoonsweergawe en persoonlike etnografie (Walford 2004:406). Schwandt (2007:17)
definieer outo-etnografie as “a particular form of writing that seeks to unite ethnographic
(looking outward at a world beyond one’s own) and autobiographical (gazing inward for a
story of one’s self) intentions”. Dataversameling en -ontleding is sistematies en intensioneel,
wat outo-etnografie as ’n navorsingsmetode onderskei van die skryf van ’n outobiografie of
memoir (Ngunjiri, Hernandez en Chang 2010). Die navorser beklee egter ’n unieke plek as ’n
deelnemer-waarnemer van sy/haar eie ervaring en is dus betrokke by die konstruksie van ’n
portret van die self eerder as van die Ander (Tillman-Healey en Kiesinger 2001:82). Hierdie
gebruik van die navorser as subjek word nie alleen toegelaat nie, maar ook gevalideer (Ellis
en Bochner 2000:733). Gannon (2006:475) verklaar: “In autoethnography, the subject and
object of research collapse into the body/thoughts/feelings of the (auto) ethnographer located
in his or her particular space and time.” Die doel is om die self aan die kulturele wêreld te
bind: die self in verhouding tot andere in ’n sosiale konteks. Outo-etnografie verken die wyse
waarop die self deur die omringende konteks beïnvloed en gevorm is en hoe die self
gereageer het op, of in konflik was met, kontekstuele invloede (Ellis en Bochner 2000:738).
Outo-etnografie is dus ’n instrument vir sowel individuele as sosiale begrip (Ellis en Bochner
2000; Bochner en Ellis 2002; Ellis 2007).
As ’n nuwe en opkomende navorsingsmetode word outo-etnografie tans nog gekenmerk deur
aansienlike debat oor teoretiese en metodologiese kwessies. Veral word outo-etnografie
gekritiseer weens ’n gebrek aan teoretiese betrokkenheid (Gannon 2006:478). Sentraal tot
hierdie debat is Anderson (2008) se onderskeid tussen twee breë tipes outo-etnografie: die
evokatiewe of realistiese outo-etnografie en die analitiese outo-etnografie. Evokatiewe outoetnografie
het ten doel om by die leser ’n emosionele resonansie met die skrywer te skep, en
die nut daarvan as terapeutiese instrument vir sowel skrywer as leser word sterk verdedig
551

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
(Ellis en Bochner 2000). Die vorm en register van die evokatiewe teks is poëties,
performatief en literêr; die klem is op die verhaal (Ellis en Bochner 2006:446). In teenstelling
daarmee word die funksie en waarde van analitiese outo-etnografie as ’n teoretiese instrument
vir die ontleding en interpretasie van ’n breër stel sosiale verskynsels ewe sterk bepleit
(Anderson 2006:380). Om te voorkom dat binêre van hierdie tipes outo-etnografie gemaak
word, stel Ngunjiri e.a. (2010:3) ’n kontinuum voor waarop voorbeelde van etnografiese
geskrifte geplaas kan word, afhangende van die navorser se doelwitte en die vernaamste
eienskappe van die skryfprojek.
In hierdie artikel maak ek gebruik van analitiese outo-etnografie om ondersoek in te stel na
die vraag: Hoe word akademiese habitus in die universiteit as veld ontwikkel en volgehou
deur die loop van ’n lang akademiese loopbaan? Om hierdie vraag te beantwoord, gebruik ek
’n self-narratief van my eie ervaring van meer as 25 jaar in die akademiese wêreld op ’n wyse
wat trag om my persoonlike self te verbind aan die breër sosiale en kulturele konteks van die
akademiese omgewing waarin ek gewerk het. Die keuse van outo-etnografie as metodologie
het sy oorsprong in ’n vorige studie wat gefokus het op die verhale van die professionele lewe
van senior professore (Lemmer 2012). Terwyl ek data van die deelnemers in hierdie studie
versamel het, het my eie ervaring naas dié van die deelnemers om aandag gevra, en het ek die
moontlikheid oorweeg om outo-etnografie te gebruik om my eie loopbaantrajek te bevra. As
’n kwalitatiewe navorser het ek nooit daarvan weggeskram om erkenning te gee aan, en
trouens te put uit, die biografiese verhouding tussen my navorsing en my private asook my
professionele self nie.
In outo-etnografie, ’n redelik onlangse toevoeging tot die kompendium van kwalitatiewe
metodes (Denzin 1997), het ek ’n kreatiewe instrument gesien om die self, onvermydelik
teenwoordig in die agtergrond van enige navorsingsprojek, meer sigbaar en aktief te maak in
die teks, en daardeur ’n geldige dimensie van menslike ervaring toe te voeg wat rykheid en
kleur tot die bevindings kan bydra en voorsiening kan maak vir dieper vlakke van
refleksiwiteit (Anderson 2008:168). Met inagneming van die kontinuum van outoetnografiese
moontlikhede het ek meer geneig na ’n analitiese outo-etnografie, gebaseer op ’n
Bourdieuaanse siening van akademiese kontekste wat wentel rondom die sleutelbegrippe
habitus, veld, posisie en kapitaal.
2. ’n Bourdieuaanse siening van akademiese kontekste
Volgens die sosiale teorie van die Franse sosioloog Pierre Bourdieu (1990:53) word habitus
verstaan as ’n stel durende, verworwe disposisies of geneigdhede wat ontwikkel het deur
lidmaatskap van ’n sosiale groep en wat funksioneer as beginsels wat praktyke genereer en
organiseer. Habitus as sodanig bestaan nie net kognitief in die bewussyn van die akteur nie,
maar sluit ’n beliggaamde sin van plek in wat geopenbaar word in die liggaamshouding, styl
en manier waarop die akteurs hulself (ge)dra (Bourdieu 1985:12). Habitus funksioneer dus
nie slegs, of selfs primêr, op die vlak van eksplisiete bewustheid nie. Met verloop van tyd
552

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
raak interne strukture beliggaam en werk dit op ’n dieper, praktiese en dikwels prereflektiewe
wyse.
In die geval van die professoriaat oriënteer habitus “the actions of [the professorial body]
who act unconsciously and yet who are attuned to the collective ends ultimately most suited
to their individual and collective interests” (Bourdieu 1984:149). Akademiese habitus gee aan
die akademikus (en die universiteitsadministrateur as nog ’n agent in die akademiese wêreld)
sy/haar sin of bewussyn van plek en dié van andere in die konteks van die geleefde
omgewing, die universiteit. Habitus sluit aannames, oortuigings en gedraginge in betreffende
die betekenis van akademiese geleerdheid, byvoorbeeld wat beskou kan word as geldige
verwagtings van die voorsitter van ’n akademiese departement, die vereistes vir aanstelling
en bevordering tot die professoriaat, en die aanvaarbare tydsduur vir die voltooiing van ’n
verhandeling (Neumann en Pallas 2006:440). Habitus predisponeer akademici dus om gedrag
te kies wat vir hulle die toepaslikste lyk vir die bereiking van ’n verlangde uitkoms met
betrekking tot hul vorige ervarings, beskikbare hulpbronne en die heersende
magsverhoudinge (Bourdieu 1985). Blootstelling aan nuwe ervarings kan in die meeste
gevalle reeds bestaande persepsies versterk, hoewel aanpassing van, of selfs weerstand teen,
konvensionele habitus kan voorkom. Habitus is dus duursaam maar nie ewig nie, kragtig
maar nie deterministies nie (Bourdieu en Wacquant 1992:133).
Wederkerig afhanklik van die idee van habitus is Bourdieu se siening van die universiteit as
veld. Binne die universiteit lei die konstante uitoefening van dissipline-gekoppelde
disposisies tot die ontstaan van die verskillende subvelde (bv. die suiwer wetenskappe en die
toegepaste wetenskappe) waarin sosiale aktiwiteite georganiseer is, elk volgens sy eie reëls
(Bourdieu en Wacquant 1992:17). Die universiteit as breë sosiale veld tesame met sy
subvelde het sy eie onderskeidende reëls waarvolgens konflik en mededinging om die
grootste gewin deur die deelnemers uitgespeel word (Bourdieu 1990:90). “Speel” of
deelname aan die veld word vergelyk met ’n spel waarin aksie nie alleen streng nakoming
van die reëls behels nie, maar ook ’n aanvoeling van hoe om te speel. Laasgenoemde hang
nie net af van ’n mens se vermoë nie, maar ook van jou intuïtiewe responsiwiteit op die
aksies van ander in dieselfde veld (Taylor 1993:45). Om te speel en te wen in die “spel” van
die akademiese wêreld verg van akademici om ’n konsekwente gedragswyse van behoorlike
optrede te ontwikkel, ’n styl waarvolgens hulle strategies kan deelneem, ’n ander persoon se
gedrag prereflektief kan voorsien en daarvolgens kan reageer of improviseer (Calhoun
2011:362). Hierdie tipe intuïtiewe aanvoeling ontwikkel selde vinnig: dit word gewoonlik oor
’n lang tydperk deur ervaring in die veld verwerf.
Die begrip veld is nou verwant aan die konsep van kapitaal: die kennis, ervaring en
konneksies wat akteurs na ’n veld neem en/of versamel wanneer hulle “die spel wen” of
suksesse in ’n bepaalde veld behaal (Bourdieu en Wacquant 1992:10). In sy empiriesgebaseerde
ontleding van die universiteitsveld, Homo academicus, onderskei Bourdieu
(1984:45–8) tussen die volgende soorte kapitaal: die kapitaal van universiteitsmag, aangedui
deur administratiewe posisies; die kapitaal van wetenskaplike mag, aangedui deur
toekennings en prestige-onderrigposisies; die kapitaal van intellektuele roem, aangedui deur
553

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
navorsingspublikasies; en die kapitaal van politieke of ekonomiese mag, aangedui deur
lidmaatskap van openbare liggame of deur hoër inkomste wat verdien word deur professore
in hoëstatusvelde soos die regte of medisyne. Kapitaal in die universiteit, soos in ander velde,
besit simboliese dimensies wat eise om mag, erkenning en agting legitimiseer (Bourdieu
1987:17). Dus maak die universiteit ’n ruimte uit waarin die akademikus deel het aan in
intense mededinging om die hoogste gewin: erkenning en agting van die kollegiaat asook
verdere kapitaal. Dus word posisies van mag, loopbaanuitkomste en ander uitkomste bepaal
deur die hoeveelheid kapitaal wat besit word en die gewig daarvan (Bourdieu 1984:63).
In aansluiting by my oortuiging van die bruikbaarheid van habitus as analitiese instrument vir
’n begrip van die akademiese wêreld het ek die onlosmaaklike verhouding wat volgens
Bourdieu (1990b:86) tussen habitus en individuele geskiedenis bestaan, in aanmerking
geneem as bestaansrede vir die gebruik van habitus as definiërende konsep in die ontleding
van my eie geskiedenis. Ek is ook gelei deur Bourdieu se sterk geloof in die noodsaaklikheid
van navorserrefleksiwiteit, ’n posisie wat hy in al sy werke verdedig. In ’n Bourdieuaanse sin
verwys refleksiwiteit na “the capacity to look analytically at oneself, to take an external view
of one’s actions” (Calhoun 2011:375). In sy “laaste lesing”, getitel Sketch for a self-analysis,
wat kort voor sy dood geskryf is, onderwerp Bourdieu (2007) hom, “as if by a final
challenge, to the exercise of reflexivity that he had defined throughout his life as a researcher
as one of the necessary preliminaries to scientific research” (Editions Raisons D’Agir
2003:x). Die outo-etnografie in hierdie artikel word dus onderlê deur Bourdieu se meesterlike
demonstrasie van hoe die subjek inderdaad die self kan skryf, hoewel Bourdieu self nooit
verwys het na die Anglo-Amerikaanse tendens in die sosiale wetenskappe genaamd outoetnografie
nie (Gannon 2006:478).
3. Metodologiese raamwerk
Soos reeds genoem, neem hierdie outo-etnografie ’n analitiese posisie in binne die kontinuum
tussen die evokatiewe en die analitiese. Ek verduidelik hierdie posisie verder deur te verwys
na Anderson (2006; 2008) se proposisies vir analitiese outo-etnografie en deur hierdie
proposisies in verband te bring met die tipe verhaal wat ek geproduseer het. Anderson voer
aan dat analitiese outo-etnografie betrekking het op werk waarin die navorser: (a) ’n volle lid
is van die navorsingsgroep of -omgewing; (b) sigbaar en aktief is in die teks; (c) verbind is tot
’n hoë mate van analitiese refleksiwiteit; en (d) verbind is tot ’n analitiese navorsingsagenda
gefokus op die verbetering van ’n teoretiese begrip van breër sosiale verskynsels.
Ek is sedert 1984 tot vandag toe voltyds in diens in hoër onderwys en is dus deur
beroepsdeelname ’n legitieme en volledige lid van die sosiale wêreld wat die fokus van my
studie uitmaak. In my outo-etnografiese teks het ek gepoog om myself sigbaar en aktief te
maak deur ’n mededeling van my eie intieme ervarings en te vertel hoe hierdie ervarings
verband gehou het met kwessies wat betrekking het op die akademiese wêreld. Verder het ek
gepoog om analitiese refleksiwiteit te bereik deur te streef na ’n self-bewuste besef van die
wederkerige invloed tussen my en die navorsingsomgewing (Anderson 2006:172). Ten slotte
554

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
het ek doelgerig gewerk vanuit die analitiese agenda wat ek hier bo beskryf – ’n
Bourdieuaanse verklaringsraamwerk – om die sosiale prosesse wat deur ’n lang sosiale en
institusionele leerproses by die ontwikkeling van akademiese habitus betrokke is, te
abstraheer en te verduidelik.
3.1 Konstruering van die teks
Wanneer ’n relatief nuwe navorsingsmetode soos outo-etnografie gebruik word, daag dit die
navorser uit om genoegsame aandag aan metodologiese besonderhede te gee ten einde te
voldoen aan die aanvaarde standaarde van konvensionele akademiese werk, maar sonder om
die ruimte wat daargestel is vir die uiteindelike produk, die verhaal self, te kompromitteer
(Wall 2006). Teen hierdie agtergrond het ek in die gedeeltes wat volg, ’n bondige ouditspoor
gelaat wat aantoon hoe ek te werk gegaan het om data in te samel, te ontleed en verslae te
skryf, en watter maatreëls ek getref het om die geloofwaardigheid van my verhaal te versterk.
Hieruit blyk reeds die invloed van my habitus as navorser, wat vereis dat alle aspekte van ’n
navorsingsontwerp verdedigbaar is ten einde ’n kritiese akademiese gehoor te bevredig.
Om die konstruering van my verhaal, asook die gepaardgaande ontleding en interpretasie, te
verduidelik, verwys ek na die fases van outo-etnografiese geskrifte soos geïdentifiseer deur
Njungiri e.a. (2010, Figuur 2): die aanvanklike fase (self-skryf en self-refleksie); die
daaropvolgende fase (bykomende dataversameling, self-skryf en self-refleksie); dataontleding
en -interpretasie (datahersiening en -kodering); en verslagskrywing (die skep en
uiteensetting van betekenis). In die praktyk was hierdie fases nie so netjies verpak nie; ek het
voortdurend tussen verskillende skryffases beweeg en dikwels tydens ’n enkele skryfsessie in
al vier fases gewerk. In hierdie aktiwiteit het ek gedeel in die unieke ervaring van die outoetnograaf
wat besig is met ’n ondersoekwyse wat beskryf word as “designed to be unruly,
dangerous, vulnerable, rebellious, and creative” (Ellis en Bochner 2006:433).
In die aanvanklike fase het ek ’n tydsorde geskep deur groot lewens- en loopbaangebeure
chronologies te lys (Chang 2008:74). In die daaropvolgende fase het ek bronne geraadpleeg
waarna Plantinga (1992:9) verwys as geheuesteunmiddels: foto’s, afskrifte van persoonlike
korrespondensie, klankopnames en gepubliseerde weergawes van onderhoude wat ek deur die
loop van my professionele loopbaan toegestaan het, blog-inskrywings en joernaalmymerings.
Dit het die metodologiese funksie vervul van “harde” data wat gebruik is as steun vir “sagte”
indrukke (Duncan 2004). Ek was intens bewus daarvan dat ek moes voldoen aan die
verwagte eise van diegene wat my werk vir ’n vaktydskrif sou moes evalueer dat ek geheue
moes staaf deur na artefakte te verwys (Muncey 2005) en moes toon hoe ek oormatige
vertroue in die rol van geheue ingekort het (Chang 2008:83). Terwyl ek geskryf het, het ek
egter gevind dat ek toenemend staatgemaak het op my bank van herinneringe, ’n strategie wat
sterk deur ander outo-etnograwe verdedig word (Coffey 1999; Sparkes 2000; Wall 2008). Net
soos Wall (2008:45) en Sparks (2000:26) huldig ek die siening dat narratiewe wat in geheue
geanker is, gewoonlik nie bevraagteken word wanneer ’n etnograaf ’n onderhoud met ’n
deelnemer voer nie. Op soortgelyke wyse behoort ’n mens se eie geheue, wat jy self
noukeurig peil en ondersoek ten einde ’n narratief daar te stel wat krities deur jou eweknie-
555

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
lesers gelees word, dieselfde mosie van vertroue te geniet. Gedurende hierdie tweede
skryffase het ek dus ’n vollediger beskrywing van gebeure, verhoudings en ervarings
opgebou terwyl ek alreeds begin teoretiseer het deur self-reflekterende aantekeninge te skryf.
Tydens die fase van data-ontleding en -interpretasie het ek van Bourdieuaanse begrippe
gebruik gemaak om kenmerke aan sekere ervarings, gebeure en emosies in my verhaal te heg
en dit daarna in voorlopige rubrieke te groepeer. Tydens die skryf van die finale verslag het
ek besluit om die materiaal losweg te organiseer volgens die “bepalende momente” of
kritieke tydperke in my verhaal. Ek het telkens teruggekeer na ’n Bourdieuaanse ontleding
van akademiese kontekste om die prosesse van die ontwikkeling van habitus te verduidelik.
Terwyl ek die teks gekonstrueer het, het ek aantekeninge gemaak van die uitwerking wat die
noukeurige bestudering van my eie posisie en my geïnternaliseerde strukture op my gehad
het. Hierdie aantekeninge toon dat ek deel in die kwesbaarheid wat opgeteken is deur die
onsigbare gemeenskap van outo-etnograwe (Jago 2002:22) wanneer ons gekonfronteer word
met die risiko wat die blootstelling van die intimiteite van ons verhaal aan die openbare
domein inhou. Die poging “to subject [one’s] experience, set out as honestly as possible, to
critical confrontation, as it were any other object” (Bourdieu 2007:1) was ’n geweldige
uitdaging.
3.2 Maatreëls rondom geloofwaardigheid en etiese aspekte
Die mate waarin die outo-etnograaf sy/haar narratief behoort te verifieer deur gebruik te
maak van meer tradisionele valideringstegnieke was die onderwerp van hewige debatvoering
(Brunsdon en Lotter 2011:4). Hoewel alle lewensgebeure tyd- en konteksgebonde is en in die
meeste gevalle in die teenwoordigheid van andere voorkom, bly ons oorvertelling en
interpretasie van gebeure en verhoudings idiosinkraties (Josselson, Lieblich en McAdams
2006). Alle stories behels selektiewe geheue en ’n rekonstruksie van die realiteit vanuit ’n
individuele gesigspunt; in die meeste verhale is daar oordrywings, weglatings en selfs
valshede, en tog bly dit die waarheid oor ’n mens se realiteit (De Vault 1997:261; Plantinga
1992:8). In hierdie verband onderskei Sparkes (1996:467) tussen “facts [which] refer to
events that are believed to have occurred, facticities [which] describe how those facts were
lived and experienced by me” en “fiction [which] is the narrative I construct to deal with
these real or imagined facts and facticities”. Desnieteenstaande behoort die outo-etnograaf as
navorser sover moontlik aan te toon dat hy/sy ’n verhaal geproduseer het wat aanneemlik,
geloofwaardig, betroubaar, eties verantwoordelik en dus verdedigbaar is (Ellis 2004:124).
Vandaar my verdere opmerkings.
In die beskrywing van die skryfproses het ek gemeld dat ek geheuesteunmiddels vir die
konstruering van my outo-etnografie gebruik het. Nog ’n vorm van validering is geleë in die
getuienis van andere, dit wil sê die validering wat gebied word deur die mede-akteurs wat
teenwoordig is in die verteller se verhaal, wat weer verband hou met die outo-etnograaf se
verantwoordelikheid om te voldoen aan etiese vereistes met betrekking tot die
openbaarmaking waaraan andere in ’n self-narratief blootgestel is (Chang 2008). Ek het
gepoog om aan hierdie vereiste te voldoen deur in gesprek te tree met die sleutelpersone
556

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
(beskikbare kollegas en gesinslede) in my teks (Ellis 2007:3) sodat hulle bewus was van en
toestemming verleen het vir enigiets wat ek oor hulle gesê het. Ek het toegespitste gesprekke
gevoer met diegene na wie Anderson (2006:175) verwys as “informants beyond the self” (in
hierdie geval my kollegas) wat gehelp het om te verseker dat gedeelde loopbaanervarings
akkuraat voorgestel word en dat hulle ingelig was oor en toegestem het tot enige verwysings
wat ek na hulle gemaak het, al was dit anoniem. Verder was daar twee openbare aanbiedings
van hierdie artikel voor kundige gehore: ’n fakulteitskollokwium by my instelling wat
bygewoon is deur sowat 50 kollegas, van wie baie intieme “getuies” van alle fases van my
akademiese loopbaan was asook mededeelnemers aan verskeie van die gebeure wat verhaal
word; en ’n internasionale konferensie wat bygewoon is deur akademiese eweknieë wat ten
volle lid is van die sosiale wêreld van my studie en wat terugvoer gegee het oor die
lewensvatbaarheid van teoretiese toepassing. Veral eersgenoemde het ’n geleentheid gebied
om feitelike inligting te kontroleer, om subjektiewe interpretasies van gebeure te bespreek, en
vir die inkorting van ’n narsistiese fokus op die self, wat in outo-etnografie vermy behoort te
word (Chang 2008:83). My finale posisie in hierdie verband word die beste uitgedruk deur
Sparkes (1996:467), wat sê: “As a reader, you may assume that I have not deliberately
fabricated details and [I have] limited myself to events I remember or think happened as I
attempt to rewrite myself.”
4. Die verhaal
4.1 Proloog: lokalisering van die huidige self
“Onthou hierdie toneel, onthou dit altyd. Dit is die uiteinde van prof T se hele loopbaan en
eendag sal dit vir jou presies dieselfde wees.” Stapels weggegooide verhandelings, boeke en
vaktydskrifte het oor die vloer in die gang voor prof T se kantoor gestrooi gelê in afwagting
van die bode wat daagliks met sy trollie verantwoordelik was vir die verwydering van die
detritus van die akademiese lewe – papier. Terwyl ek versigtig my weg deur die verstrooide
paperasse gebaan het, het ek doelbewus die toneel in my geheue afgeëts. Hierdie insident het
ek dikwels deur die loop van die afgelope 26 jaar aan ander mense beskryf. Ek was ’n
beginner-akademikus toe dit gebeur het, ’n dosent met twee jaar ervaring, wat geesdriftig en
volhardend ’n bewustheid van my eie plek en dié van ander probeer absorbeer het in die
konteks van my werkplek, die universiteit.
Vandag is ek homo academicus (Bourdieu 1984).
Sentraal tot my funksionering staan die akademiese habitus, die disposisies of geneigdhede
wat my daaglikse praktyke as ’n professionele akademikus genereer en organiseer (Bourdieu
1990:53). Habitus funksioneer nie in my eksplisiete bewustheid nie. Oor die jare het die
interne strukture van die universiteit waar ek werk en die strategieë wat daardie strukture
ontlok, in my beliggaam geraak sodat dit intuïtief en onbewustelik funksioneer in my fisieke
houding, styl en manier van praat, van dink, van wees (Bourdieu 2004:43). Selfs in nieakademiese
sosiale kontekste waarin ek kan vermy dat my posisie geïdentifiseer word deur
557

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
stil te bly oor my titel en te sê: “Ek? Ek werk by die universiteit” (ek kan per slot van
rekening ’n bibliotekaris, ’n klerk, ’n sekretaresse wees), kan ek hierdie disposisies slegs
onderdruk en nie daarvan ontslae raak nie.
Tans is ek navorsingsprofessor, ’n posisie wat in Januarie 2011 deur my instelling ingevoer
is. Die navorsingsprofessor is uitsluitlik verantwoordelik vir nagraadse studieleiding,
navorsing en mentorskap en is nie belas met onderrigwerk nie. Hierdie opdrag sonder my af
juis vir die funksies van die akademiese wêreld wat ek die meeste geniet – hoewel daar nooit
werklik iets was wat ek nie geniet het nie, afgesien van nasienwerk en uitgerekte
komiteevergaderings. Sedert Julie 2006 is daar as deel van ’n ander strategie van my
instelling toestemming aan my verleen om van die huis af te werk – in my deurmekaar
studeerkamer wat uitkyk oor die breë stoep van my ou grasdakhuis, met my honde aan my
voete. Soos die stereotiepe akademikus is ek onwillig om enigiemand toe te laat om my
boekrakke af te stof of naby my lessenaar te stofsuig. Ononderbroke sessies van staar na die
rekenaarskerm het gelei tot ’n stywe rug, wat besig is om ’n beroepsgesondheidsrisiko te
raak. Soggens word ek vroeg wakker met verstandige planne: om teen die middag gou saam
met ’n vriendin koffie te drink, of om die roetine met ’n huishoudelike takie te onderbreek.
Saans hou ek op werk sonder dat ek enige van hierdie dinge gedoen het. My werk sluk my in.
Ek het ’n teësin in foonoproepe en my e-posse word geskryf sonder inleidende hoflikhede. Ek
ervaar ongeduld met administratiewe versoeke om roetine-inligting en met onvermydelike
gebeure op die kampus wat my van my lessenaar wegneem. Maar wanneer ’n nagraadse
student opdaag vir ’n konsultasie, bestee ek ure aan die bespreking van ’n netelige
navorsingsontwerp. Ek sal my eie werk onderbreek om die konsepwerk te lees van diegene
vir wie ek as mentor optree, om die struktuur van hul referate te hersien, om hulle te adviseer
oor hul loopbaanopsies. Ek is so trots op hul prestasies soos ’n ma op haar kinders.
Op my al minder wordende besoeke aan die kampus vir komiteevergaderings, om boeke aan
die biblioteek terug te besorg of om lêers af te haal word ek deur sekuriteitspersoneel,
kollegas of administratiewe personeel begroet met vrae soos: “Haai Prof, is jy nog hier rond?
Jy werk mos van die huis af, nè?” “Hoeveel jaar het jy nog oor?” Vier jaar lê tussen my en
my verpligte aftrede op 65; die vooruitsig van na-aftrede-kontrakte is in die huidige
universiteitsklimaat nie rooskleurig nie. Dan sal ek, net soos prof T, die verhandelinge, die
verouderde boeke wat ek geskryf of saamgestel het en die voosgeblaaide vaktydskrifte
bymekaarmaak, dit in herwinningsakke stop en op die sypaadjie uitsit vir die weeklikse
papierherwinning. En wat dan van habitus, daardie stelsel van disposisies, nie permanent nie,
maar sekerlik stabiel en durend, wat deur jare van ervaring verwerf is (Bourdieu 2004:44)?
Wat gebeur by aftrede met daardie dimensie van die individu, die self, “the seemingly most
real of realities” (Bourdieu 1987:7)?
My gevoelens oor die naderende einde van ’n lang akademiese loopbaan wissel tussen paniek
en opgewonde afwagting. Maar ek leef nie in ’n voor-aftrede-insinking nie, verre
daarvandaan. Die afgelope vyf jaar was my produktiefste jare in die versameling van die
akademiese wêreld se valuta: publikasies, toekennings, interne en eksterne beoordelings,
toegang tot navorsingsfondse en konferensiebywoning. Dus: Hoe word habitus afgeskud
558

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
wanneer ’n mens die veld verlaat, wanneer lidmaatskap van die sosiale groep nie meer saak
maak nie? Ek kyk skuins na Bourdieu se aantreklike profiel op die omslag van ’n boek langs
my rekenaar. Ek daag hom uit: “Dis nou seker ’n vraag wat u, o hoogs deurlugtige Franse
professor, nooit nodig gehad het om te beantwoord nie, of hoe?”
4.2 Naspeuring van die oorspronge van habitus
In sy Sketch for a self-analysis doen Bourdieu (2004) aan die hand dat daar ten minste ’n
mate van oorweging geskenk word aan die vorming van die disposisies wat verband hou met
’n mens se posisie van oorsprong. In ’n inleiding tot sy bespreking van sy kinderdae,
skooldae en voorgraadse ervaring, merk hy op (Bourdieu 2004:4): “To understand is first to
understand the field with which and against which one has been formed.” Die vorming van
homo academicus begin reeds lank voor ’n akademiese aanstelling. Disposisies wat gevorm
is deur ’n mens se familie van oorsprong en jou leerderskap op skool funksioneer sterk in
volwasse praktyke in ’n spesifieke veld (Bourdieu 2004:84). “The habitus acquired in the
family is at the basis of the structuring the school experience […] the habitus transformed by
the action of the school […] is in turn at the basis of all subsequent experiences […] and so
on, from restructuring to restructuring” (Bourdieu in Bourdieu en Wacquant 1992:134).
My familie van oorsprong is wit Engelssprekende Suid-Afrikaners van Britse afkoms. Drie
van my grootouers het in die vroeë 1900’s na die land geïmmigreer; slegs ’n ouma aan
moederskant is hier uit ’n geslag Britse Setlaars gebore. ’n Bietjie genealogiese navorsing oor
my voorsate bring handelaars, boere en ’n kleindorpse bankier aan die lig – almal sonder
enige noemenswaardige opvoeding. My ouers, eerstegeslag-Suid-Afrikaners, het nooit hul
hoërskoolopleiding voltooi nie. My pa was afdelingsbestuurder in ’n groot
visserymaatskappy; my ma was ’n huisvrou. Albei het sterk middelklaswaardes voorgestaan:
stoïsisme, spaarsamigheid, hardwerkendheid en pligsbesef. Soos baie Engelssprekende Suid-
Afrikaners gedurende die apartheidsera het hulle ’n posisie van politieke pragmatisme
ingeneem: ’n gematigde posisie waarin rasseverdraagsaamheid en vryheid van spraak
voorgestaan is. Politieke aktivisme is, net soos godsdienstige ywer, met afkeer bejeën.
Opvoeding, veral hoër onderwys, waartoe hulle geen toegang gehad het nie, is met eerbied en
ontsag bejeën (Bourdieu 1990a:54). My pa het op private Katolieke skole vir my en my broer
besluit, teen aansienlike persoonlike opoffering, en het die studie van Latyn en wiskunde
aangemoedig. My sukses op skool was ’n bron van ouerlike trots, maar belonings was beperk
tot ’n tweerandnoot en ’n “Sorg nou dat jy dit volhou!” om te keer dat my karakter aangetas
word. Ek het sekere voorregte geniet: in eksamentye is my daaglikse huistake verminder om
my meer tyd vir studie te gee. My ouers het hulle streng daarvan weerhou om ooit daarna te
verwys dat ek “slim” is; die enigste toegewing was hul erkenning van my harde werk – ’n
waardeskatting van die self wat ek geïnternaliseer het en nooit afgeskud het nie.
In hierdie konteks het ek die eerste en enigste gegradueerde in my kerngesin geword, en een
van net ’n paar in my uitgebreide familie. Tot op hede handhaaf my familie van oorsprong ’n
stilte betreffende my loopbaanprestasies. Sou die onderwerp ter sprake kom, word daar van
my verwag om dit weg te praat om verleentheid te voorkom. In hierdie tipe sosiale omgewing
559

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
gee die spanning tussen dit wat hoog aangeslaan word en terselfdertyd as ’n gevaarlike bron
van ydelheid beskou word, aanleiding tot wat Bourdieu (2004:100) beskryf as ’n gesplete
habitus, “the durable effect of a very strong discrepancy between high academic consecration
and low social origin […] inhabited by tensions and contradictions”.
Spore van daardie hoë akademiese eerbetoon het geblyk uit die verering wat my ouers
uitgespreek het op gereelde Sondagritte verby die klimop-begroeide mure van die
Universiteit van Kaapstad of uitstappies na die Universiteit Stellenbosch se statige kampus.
Hul ambisie vir ’n universiteitsopvoeding vir hul kinders is slegs deur my eie betowering
oortref terwyl ek gekyk het na studente op fietse tussen die lesingsale. Sonder die presedent
van familielede met ’n universiteitsopvoeding het ek geen konkrete idee gehad van die
universiteitslewe nie. Maar ek het op skool verlief geraak op die wêreld van idees, en ’n
algemene disposisie tot leer ontwikkel – ’n “aangekweekte” habitus (Bourdieu 1967:344) –
en ek het besef dat as ek hierdie passie wou volhou, ’n universiteitsopvoeding noodsaaklik
was. My skoolmeisie-ambisies is aktief aangemoedig deur my leerkragte, Ierse nonne en
afgestudeerdes van die Universiteit van Dublin. Ek kan ook die wyse waarop ek ’n
aanvoeling begin ontwikkel het vir die speel van die spel van die akademiese wêreld
terugvoer na my posisie as skoolmeisie. Om te speel en te wen in die “spel” van ’n
enkelgeslag godsdienstige skool in die 1960’s het ’n delikate mengsel van konformiteit en
sterk uitgesprokenheid geverg. My kloosteropvoeding het voorbeeldige leergierigheid beloon,
en terselfdertyd aansienlike ruimte gebied vir pront opinies en, interessant genoeg, vir
verskille. As Protestant is ek veel meer speelruimte gegun as my Katolieke klasmaats om
andersdenkende sienings te lug. Om my mededingers om klaspryse en ander eerbetone te kon
verbysteek, moes ek ’n styl hê, strategies maar nie aggressief nie, wat my in staat sou stel om
prereflektief ’n leerkrag se geduld te antisipeer ten opsigte van hoe ver ek ’n kontroversiële
argument kon voer en om te improviseer sodat die tradisionele respek vir gesagsfigure wat
tuis en op skool verwag is, nie gekompromitteer word nie. Die repertoire van moontlike
response wat deur hierdie opvoeding verwerf is, sluit die kuns in om teenstrydige, selfs
ondermynende, sienswyses met ’n mate van hoflikheid te balanseer.
Dit het my goed te pas gekom toe ek oorbeweeg het na ’n nuwe posisie as studentelid van ’n
Engelssprekende minderheid aan die Universiteit Stellenbosch in 1969 en later in soortgelyke
posisies as lid van ’n taalminderheid in die werkplek. My voorgraadse dae het ek deurgebring
in ’n staat van intense emosionele en intellektuele opwinding. Die grasieuse omgewing van
die Stellenbosch-kampus, gekombineer met die geleentheid om my in kennis te verdiep, het
’n Camelot van betowerende afmetings geskep. Die habitus van die skoolmeisie is
herstruktureer tot iets meer terwyl ek my in beskeie navorsing begeef het vir lang kritiese
opstelle en ’n kykie gekry het in die opwinding wat onafhanklike navorsing kon bied. Ek het
ook gou geleer om die briljante universiteitsdosente van die middelmatiges te onderskei.
Maar enige drome van ’n nagraadse trajek in Engelse letterkunde is vrywillig kortgeknip deur
’n vroeë huwelik en gesinsvorming in die middel-1970’s.
4.3 Lokalisering van die veld
560

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
“Who would think to recall a trip without having an idea of the landscape in which it took
place?” vra Bourdieu (2000:302). Teen die vroeë 1980’s het die fisiese topografie van my
lewe verskuif van die sagte groen van die Wes-Kaap na die geskroeide koppies rondom
Windhoek, hoofstad van die voormalige Suidwes-Afrika (vandag Namibië). Maar dit was die
uitsonderlike mengsel van die sosiaal-gekonstrueerde landskap en die posisies wat ek in
daardie tyd beklee het wat my genoeg dryfkrag gegee het om te begin beweeg van
amateuragtige hoërskool-Engels-onderwyseres tot ’n self-rigtende professionele akademikus.
In Januarie 1981 was die primêre posisies wat ek beklee het, eggenote, ma en onderwyseres
terwyl ek met my gesin in die destydse Suidwes-Afrika gewoon het. Interessant genoeg was
my posisie as eggenote nie ’n beperking nie – dit het eerder gepaard gegaan met eie
spesifieke kenmerke en mag (Bourdieu 2000:300) wat nie net in daardie stadium belangrik
was nie, maar dit ook in die toekoms sou wees vir my daaropvolgende loopbaan. Ons
verhuising uit Suid-Afrika is teweeg gebring deur my man se aanstelling as dosent in teologie
by die embrionale universiteit wat in Windhoek gestig is. So was ek, hoewel tweedehands,
verbind met die akademiese lewe. My aanstelling as onderwyseres is gevorm deur die sosiale
en politieke kragte wat in die land aan die werk was: die voormalige Duitse kolonisasie, die
betwiste administrasie deur die Suid-Afrikaanse Nasionale Party-regering, ’n grensoorlog, en
veral die land se posisionering as ’n gefragmenteerde veeltalige samelewing wat verplig was
om Afrikaans as lingua francate aanvaar. Sosiale toestande in Windhoek het ’n uiterste tekort
aan gekwalifiseerde Engels-onderwysers ingesluit, veral Engelse moedertaalsprekers. Binne
’n week na ons aankoms in 1982 het my posisie verskuif van werklose huisvrou tot dié van ’n
hoërskool-Engels-onderwyseres ten spyte van slegs ’n jaar se ervaring ’n dekade vroeër. Dit
is in 1983 gevolg deur ’n aanstelling as junior dosent in Engels aan ’n beskeie
onderwyserskollege verbonde aan die universiteit.
Hierdie aanstelling het ’n wesenlike stap uitgemaak in my daaropvolgende loopbaan-trajek in
opvoedkunde en is gedeeltelik moontlik gemaak deur ’n ander ontwikkeling, naamlik my
terugkeer na deeltydse universiteitstudie. My man het my sterk aangemoedig om terug te keer
na sowel ’n loopbaan as verdere studie. Ek het gevolglik ingeskryf vir die graad BEd
(Honneurs) aan die Universiteit van Suid-Afrika deur afstandsonderrig. Hoewel my
voorgraadse hoofvak Engels was, het ek as ’n meer volwasse student gevoel ek beskik nie oor
die tyd om te wy aan die intensiewe leesprogram wat vereis word vir nagraadse studie in
Engelse letterkunde nie. Met twee kinders onder sewe jaar, ’n beperkte begroting om aan
verdere opvoeding te bestee, en ’n brandende ongeduld om te vergoed vir die onderbreking in
my diens het ek my opsies koelkop oorweeg. Ek het nagedink oor die betekenis en waarde
van my destydse posisie en dié van ander posisies soos ek dit in daardie tyd objektief gesien
het (Bourdieu 2000:302), dit wil sê, ’n loopbaan in Engels teenoor ’n loopbaan in
opvoedkunde.
Ek het reeds as voorgraadse student die onuitgesproke hiërargie waargeneem waarvolgens die
akademiese dissiplines georden word (Bourdieu 1984:54). Engels as ’n moderne taal het die
status van ’n suiwer wetenskap geniet (Bourdieu 1984:122) en ook my persoonlike passie
verteenwoordig. Maar daar was geen waarborg dat ’n laatkommer soos ek suksesvolle
561

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
toegang tot ’n universiteit se Engels-departement sou kry nie. Enige kapitaal waaroor ek
beskik het met betrekking tot kennis, ervaring en konneksies (Bourdieu 1984) wat
geassosieer was met ’n gemeenskap van universiteitsdosente wat in Engels spesialiseer, was
onbeduidend. Meer nog, ek het die moontlikheid om vinnige toevoegings tot daardie kapitaal
te maak as baie skraler geskat as die moontlikheid om loopbaanvooruitsigte te bou in ’n
algeheel nuwe veld, naamlik die opvoedkunde. Opvoedkunde is grootliks beskou as ’n
“paria” (Bourdieu 1984:230) in sy hoedanigheid as ’n toegepaste wetenskap wat ’n stryd
gevoer het om volle legitimiteit en wat op sy beurt weer aan sy eie deeldissiplines geboorte
gegee het. Maar opvoedkunde het vir my die kortste afstand verteenwoordig wat tussen twee
punte beweeg kon word, ’n afstand wat ek nou in die kortste moontlike tyd wou aflê.
Ek kan duidelik ’n insident onthou wat daardie besluit illustreer. Een aand het ons my man se
kollegas en hulle vrouens, almal universiteitsdosente, in ons huis onthaal. Ek het my uit die
geselskap verskoon om ons dogtertjies in die bed te sit. Ek was binne hoorafstand van die
geselskap en het geluister hoe die groep kla oor die stadige vordering van hul doktorale
navorsing – my man was reeds jare lank besig met sy verhandeling. Hy en sy groep het die
oortuiging gedeel dat 'n waardige doktorale verhandeling die produk was van 'n uitgerekte en
martelende oefening wat nie verhaas kon word sonder om akademiese uitmuntendheid in te
boet nie. Ek het dit beskou as traagheid en 'n onverskoonbare gebrek aan ambisie. Ek het
jaloers nagedink oor my eie verleentheidwekkende gebrek aan die basiese kwalifikasies wat
nodig was om toegang tot die speelvelde van die universiteit te verkry. Ek het ’n eed geneem:
“Maak nie saak hoe ver ek nou agter hulle is nie, ek sal hulle almal klop. Ek sal my doktoraat
voor enigeen van hulle kry!” Ek het dit gedeeltelik reggekry deur drie nagraadse grade (’n
honneurs-, meesters- en doktorsgraad) in minder as vyf jaar daarna te behaal, en teen daardie
tyd was ek reeds as senior lektor aangestel.
In 1985 het ek ’n BEd Honneurs-graad cum laude behaal. Ek het nou twee jaar ervaring in
onderwyseropleiding gehad en het van tyd tot tyd lesings aan (voorgraadse)
eerstejaarstudente gegee. Die veld wat ek betree het, is gestig deur die embrionale universiteit
(Akademie vir Tersiêre Opvoeding) en sy satelliet-onderwyserskollege wat ’n mens die
gevoel gegee het van ’n nuwe grondgebied waarin die pad oopgekap is deur vreeslose jong
pioniers. Die gemeenskap van akademici, selfs die mees senior dosente, het min ervaring
gehad en baie was steeds besig om nagraadse kwalifikasies te verwerf. Uit noodsaak moes
intreevlak-dosente institusionele beleid, kurrikula en handboeke skryf, universiteitsreëls en
regulasies opstel, as departementele voorsitters dien en nuwe personeel keur. Akademiese
egalitarisme het geheers.
Daar was oorvloedige geleentheid vir die insameling van kapitaal, as akademikus of as
administrateur, en dit was vir almal beskikbaar. By etlike geleenthede het ek in
strategiesebeplanningsvergaderings langs die rektor gesit. In die besonder onthou ek ’n
vergadering wat weg van die kampus af by ’n natuurreservaat gehou is. Ek onthou dit om
twee redes: naelskraapse ontkoming van ’n skerpioenbyt terwyl ons in ’n boma onder die
doringbome gesit het, en my lewendige argumentering met die rektor oor verskeie kwessies.
Die resultaat van my voortvarendheidwas ’n aanbod om by sy span aan te sluit as ’n soort
562

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
toespraakskrywer, wat ek van die hand gewys het. Ek het weggeskram van selfs net die
gedagte om uit die akademiese wêreld gehaal te word om ’n soort verheerlikte sekretaresse te
wees.
In 1986 het ek vir die meestersgraad ingeskryf en my studieleier, ’n professor met ’n goeie
reputasie in vergelykende opvoedkunde aan Unisa, het my voorstel om oor vrouekwessies te
werk, geesdriftig aanvaar. Ek en my man, wat albei nou besef het dat ons loopbane ’n
gesamentlike belang gevorm het, het suksesvol aansoek gedoen om doseerposte aan Unisa,
my nuwe alma mater, en in Desember 1986 het ons gesin na Suid-Afrika verhuis om hierdie
poste te aanvaar. So het die landskap nogeens verskuif.
Die sosiale en politieke konteks van die Suid-Afrikaanse hoër onderwys in die tweede helfte
van die 1980’s was hoogs gefragmenteer en gepolariseer: die Afrikaansmedium-instellings
het die apartheidstaat gesteun, die Engelsmedium-instellings het histories ’n kritiese posisie
teenoor die staat ingeneem, en instellings vir swart studente was grootliks gemarginaliseer.
Die aard van die veld wat deur Unisa gebied is, is deur ’n hoë mate van ambivalensie
gekenmerk. As ’n afstandsonderrig-entiteit sonder studente op kampus was dit die enigste
universiteit wat ’n baie groot rasgemengde studentegemeenskap bedien het, maar die
akademiese personeel was wit, hoofsaaklik manlik en Afrikaanssprekend, meestal
gegradueerdes van Afrikaansmedium-universiteite en draers van die akademiese
ingesteldheid wat in hul tuisinstellings beoefen is. Die gemeenskap van akademici in die
opvoedkunde is oor die algemeen gekenmerk deur ’n diepgesetelde gerigtheid op die
konserwatiewe waardes van neo-Calvinisme en Christelik-Nasionale Onderwys. Die
intellektuele diskoers is oorheers deur die filosowe van die opvoedkunde, wie se woordryke
beoefening van ’n pseudofilosofie wêrelde verwyder was van die woedende skoolgeweld
waardeur swart skole ontwrig is en wat die finale ondergang van apartheid voorafgegaan het.
4.4 Deur die poorte van Camelot
Ten spyte van die beperkinge van hierdie universiteitsveld wat ek as dosent betree het, het ek
dit as Camelot beskou, ’n gerespekteerde koninkryk waarvan die deure wonderbaarlik twee
keer oopgegaan het om my ’n tweede kans te gee: as ’n terugkerende student en as ’n
universiteitsdosent. Hier sou ek ’n salaris betaal word om te doen waarvan ek die meeste hou:
lees, skryf en onderrig. My baie onlangse ervaring as ’n afstandsonderrigstudent aan Unisa
het alreeds vorm gegee aan ’n sekere idee van die tipe universiteitsdosent wat ek graag wou
wees: behulpsaam, ondersteunend en studentgesentreer – maar ook van die tipe waarmee ek
my nie wou identifiseer nie.
Die Camelot wat ek betree het, was egter geen Oxford of Harvard nie. Die versameling
modernistiese geboue teen Muckleneukrant met hul uitsig oor Pretoria was ontwerp om
funksioneel te wees en die etos te beliggaam van ’n instelling gerig op die voorsiening van
massa-hoëronderwys aan volwasse, deeltydse studente – goedkoop gelewer deur middel van
gedrukte korrespondensiekursusse. Die doolhof van lang, vensterlose gange het geelbont
linoleumvloere gehad; die eindelose rye identiese bruin deure het na hokkieskantore gelei; in
die betonruimtes tussen die geboue en kafeterias was geen student te sien nie, weens die
563

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
afstandlewering van kursusse. Tog was die werksomstandighede wat in die 1980’s deur dié
universiteit moontlik gemaak is, benydenswaardig. Die infrastruktuur was uitmuntend: die
bes-toegeruste biblioteek in die land; ’n geoliede administrasie wat die groot getalle
registrasies seepglad geprosesseer het en tallose pakke studiemateriaal geproduseer en regoor
die land, die kontinent en die wêreld versend het; uitstekende werksomstandighede
(kantoorure tot etenstyd en ’n ruim aantal buigsame navorsingsdae weg van die kampus); en
oorvloedige befondsing vir navorsing en buitelandse besoeke. Die akademiese kader was
destyds groter as die administratiewe komponent en is beskou as die hartklop van die
instelling. Ten spyte van die ideologiese konserwatisme was die institusionele kultuur
kollegiaal, met die minimum toesig en verslagdoening. Die akademiese lewe is beslis gevorm
deur die eiesoortige aard van dosering deur afstandsonderrig. Die klem was op doeltreffende
onderrig (eerder as navorsing) soos beliggaam in die doeltreffende ontwerp en tydige
aflewering van korrespondensiemateriaal, twee maal per jaar ’n reeks goedvoorbereide
lesings wat landwyd aan studente aangebied is, en die hoflike hantering van telefoniese en
skriftelike studentenavrae. Kontak met studente was dus beperk tot nagraadse studente wat
seldsame besoeke aan die kampus gebring het vir konsultasies met studieleiers.
Die kultuur van die fakulteit waarby ek aangesluit het, was oorwegend manlik en homogeen
– konserwatief, Afrikaanssprekend, en wat ideologie betref, ondersteuners van die destydse
politieke bestel. Om ’n plek in hierdie gemeenskap te verwerf het ek intuïtief staatgemaak op
my bewese strategie van die speel van ’n spel – hardwerkendheid en geesdrif gekombineer
met ’n gedrewe ambisie om die items van my eie loopbaan-agenda vinnig te bereik – destyds
gekonkretiseer in meesters- en later doktorale navorsing oor genderkwessies.
Die Departement van Vergelykende Opvoedkunde en Onderwysbestuur waarby ek aangesluit
het, was die tweede kleinste departement in die fakulteit, met ’n doseerpersoneel van elf. Die
aard van die deeldissipline vergelykende opvoedkunde met sy fokus op die internasionale het
’n eienskap van openheid aan die gemeenskap verleen. Dit is versterk deur die
departementele voorsitter, ’n buitenissige mens met ’n uitdagende minagting vir die kulturele
“heilige koeie” van die akademiese status quo. Hy en my studieleier het saamgespan om die
verlammende eenvormigheid in die fakulteit te verbreek deur “buitestanders” as personeel
aan te stel – ek was Engelssprekend, openlik krities oor manlike bevoorregting, en het
alternatiewe politieke en godsdienstige sienings gehad. Die enigste twee vroue op dieselfde
posvlak as ek, dr N en me T, was verwelkomend. Hulle het spoedig die prys waarom ons
almal meegeding het, blootgelê. Bevorderings is grootliks beheer deur die voorsitter, en mans
het voorkeurtoegang tot hoër status en dus beter-betalende posisies verwag en ontvang.
Algehele sukses in die departement was afhanklik van die suksesvolle besit van kapitaal: die
hulpbronne wat ervare akademici na die veld kon bring in ’n nuwe aanstelling, of dit wat ’n
nuweling soos ek moes versamel ten einde te kon wen in die spel (Bourdieu en Wacquant
1992:10). Ek het vinnig die waarde gesnap van die doktoraat, publikasies,
navorsingstoekennings, konferensiereferate (verkieslik in die buiteland), die studieleiding van
nagraadse studente en lidmaatskap van die senaats- en fakulteitskomitees. Die aanknoop van
netwerke met buitelandse akademici was van besondere belang in daardie tyd van
564

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
akademiese isolasie weens internasionale opposisie teen apartheid. Ek het ook kennis geneem
van die simboliese dimensies van sodanige kapitaal wat geldigheid verleen het aan ’n
professor se eise in die gemeenskap (Bourdieu 1984:93). ’n Invloedryke professor kon
byvoorbeeld met sukses druk uitoefen vir die aanstelling of bevordering van ’n protégé; hy
kon ’n uitgewer oorreed om ’n manuskrip te aanvaar; of op sy portuur reken om hulle neer te
lê by sy argument in komitees en sy stem te steun. Nuweling-akademici kon ook
plaasvervangend kapitaal opbou via die mag wat uitgeoefen is deur so ’n persoon se
studieleier en sy/haar onuitgesproke borgskap.
Op my eerste dag by die werk het ek ’n illustrasie beleef van die wyse waarop kapitaal meer
kapitaal voortbring (Bourdieu 1984:91). My studieleier het my genooi om ’n hoofstuk te
skryf vir die teks in vergelykende opvoedkunde waarvan hy die mederedakteur was. Ek het
hierdie aanbod sonder huiwering aanvaar, selfs al het dit beteken dat ek die hoofstuk sou
moes skryf gelyktydig met die voltooiing van my meestersverhandeling binne ses maande.
Op ons rit huis toe het ek vol vertroue aan my man gesê: “Ek gaan ’n skrywer word.” Hoewel
my studieleier nie die magtigste professor in die departement was nie, het hy oor aansienlike
wetenskaplike en intellektuele kapitaal beskik weens sy reputasie as ’n gepubliseerde skrywer
en ervare studieleier. Ek het intuïtief aangevoel dat sy ondersteuning as voog en borg
voordelig sou wees. Inderdaad, so werk die strategieë van habitus wat ek vinnig besig was
om aan te leer: dit funksioneer dikwels op ’n onbewuste vlak (Bourdieu 1984:91).
Verdere betrokkenheid in die gemeenskap is bewerkstellig deur ons departement se
eiesoortige praktyke wat deur interne en eksterne kontekste gevorm is. Die voorsitter se
eksentrieke leierskap en die aard van die subdissipline, tesame met die bloedige konflik wat
afgespeel het juis in die skole waarvan die personeel die grootste gros van ons deeltydse
studente uitgemaak het, asook die tentatiewe onderwysbeleid van die skaduregering van die
African National Congress (ANC), het ’n voortgaande debat in die departement aangevuur. ’n
Rammelende teetrollie het die oggend-teepouse aangekondig en ons het in die portaal
vergader, die dik porseleinkoppies uit ’n reuse-teekan volgeskink en geargumenteer, mekaar
in die rede geval, by die een diskussie na die ander betrokke geraak, en nog lank daarna in
gesprek buite ons kantore getalm.
In hierdie konteks het ek myself as ’n vergelykende opvoedkundige begin identifiseer.My
denke is grootliks gevorm deur my studieleier se funksionalistiese benadering tot die
onderwysstelsel, met ’n sterk klem op Sadleriaanse kragte (Higginson 1994). Die dissipline
self het wye speelruimte aan ’n navorser gebied, “a space of possibilities” (Bourdieu
1984:80), deurdat dit uiteenlopende navorsingsbelangstellings geakkommodeer het. Die
voorsitter het ons dikwels herinner: “Ons navorsingslens is so wyd soos Afrika!” Teoretiese
hegemonie kon gesien word in ’n positivistiese epistemologie en ’n tradisionele
afhanklikheid van kwantitatiewe navorsingstegnieke. My frustrasie met die tekortkominge
van laasgenoemde het ruimte geskep vir weerstand deurdat ek die eerste persoon geword het
om kwalitatiewe navorsing in my eie departement in te voer.
Ek was op soek na ’n gepaste navorsingsontwerp vir die empiriese komponent van my
doktoraat. Gedurende ’n konsultasie het my studieleier terloops voorgestel dat ek gesels met
565

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
dr S in die Departement Opvoedkundige Sielkunde, wat onlangs “iets nuuts” gedoen het. Ek
het voortvarend uit sy kantoor gestorm op soek na dr S, vir wie ek toe per toeval op die trap
raakloop. Met min verduideliking het sy my haar verhandeling, met ’n beskrywing van haar
gebruik van veldwerk en onderhoudvoering, in die hand gestop. Ek was in vervoering – dit
was presies waarna ek instinktief gesoek het. Ek het myself intensief geskool deur al die
standaard kwalitatiewe tekste te lees wat in die 1980’s gepubliseer is, en die tweede
kwalitatiewe doktorale studie in die fakulteit geproduseer, met ’n stewige metodologiese
verdediging om wat ek vermoed het ’n oningewyde eksamenkomitee sou wees, te oortuig.
Daarmee het ek my geposisioneer binne ’n ander “onsigbare kollege”: navorsers wêreldwyd
wat teoretiese beheer ontworstel het uit die positivisme wat navorsing in die opvoedkunde
oorheers het.
4.5 Vakleerlingskap: om habitus te verwerf en te weerstaan
My vakleerlingskap as homo academicus het niks gemeen gehad met die formele
mentorskapprogramme wat nou so hoog in die mode is as deel van die induksiekurrikulum
vir beginner-akademici in my instelling nie. Indien habitus verg dat oortuigings en gedrag
met betrekking tot die betekenis van vakgeleerdheid geïnternaliseer word (Bourdieu 1984),
dan het ek dit deur osmose geleer van die ervarenes, die gerespekteerdes en die uitnemendes.
Van my studieleier, prof O, het ek die styl oorgeneem om ’n voorstel te struktureer, sy
“padkaart” waarin navorsingsvrae, doelwitte en metodes elegant saamgehang het. Ek volg
hom na met sy “So what?”-uitdaging ná ’n oorsig van die literatuur oor ’n onderwerp. My eie
toesig oor doktorale studente is vir altyd gevorm deur hierdie vroeë lesse in samehangende
redenering. Maar teen sommige oortuigings het ek weerstand gebied, soos sy verwagting van
wat Bourdieu (1984:87) noem gravitas:“the healthy slowness which people like to feel is in
itself a guarantee of reliability in writing a thesis”. Hierdie siening is bekragtig deur
institusionele regulasies: ’n doktorale student was verplig om twee keer te registreer voordat
toestemming verleen is om die proefskrif vir eksaminering in te dien. Ek het hierdie siening
reeds jare tevore teëgekom in die benadering van my man en sy kollegas tot die skryf van ’n
proefskrif. As ’n ongeduldige laat beginner in die universiteitsveld het ek weerstand gebied
teen die konvensionele habitus en die spel op my eie manier gespeel. Ek het “hoeke gesny”
(Bourdieu 1984:87) en het spesiale toestemming verkry om my voltooide doktoraat binne 18
maande in te dien ná slegs ’n enkele registrasie.
’n Paar jaar later, nadat ek ’n mate van reputasie-kapitaal in die departement verwerf het, het
ek ’n posisie lynreg teenoor prof O s’n ingeneem en die relevansie bevraagteken van die
onderriginhoud (en die gebruik van die handboek wat hy geskryf het) in die kursus wat ek
aangebied het. Hier was die tydsberekening van my weerstand (Calhoun 2011:363) van groot
belang. Op ’n vroeër stadium in my loopbaan sou dit my kanse gevaarlik benadeel het.
Hoewel dit ’n stremming op ons verhouding geplaas het, was dit ’n aanduiding van die
relatiewe outonomie van die akademiese ruimte wat ons inneem waarin gekonsolideerde
magsposisies uitgedaag kan word (Bourdieu 1993:39). Bowendien het ek reeds genoegsaam
566

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
as akademikus gevorder en was ek bereid om die risiko van die verlies van ’n beskermheer te
loop ten gunste van onafhanklikheid.
Van prof E, as medeprofessor en die vrou met die hoogste posisie in ons departement, het ek
die waarde geleer van onberispelike afronding – sowel intellektueel as fisiek. As ’n ma van
vier was prof E se stewige publikasielys, noukeurige akademiese werk en doelgerigte
toewyding aan haar loopbaan legendaries. In 1993 was ons medeskrywers van ’n
omvangryke handboek. Ek het haar uitgeslape onderhandelinge met die uitgewer dopgehou
en gesien hoe noukeurig sy die werk van bydraende skrywers deurlees voordat sy hul
manuskripte teruggestuur het met netjiese rooipen-kommentaar. Sy het geduldig en by
herhaling die galeiproewe gelees, en selfs die boekomslag ontwerp. ’n Foto wat by die
boekbekendstelling geneem is, toon ons albei onberispelik geklee in elegante boetiekuitrustings,
hare gekap en noukeurig gegrimeer. Sy was ambisieus en het ’n intense selfbewussyn
gehad van die plek wat sy verwerf het in ’n manlik-oorheerste domein. Haar
leiding was van onskatbare waarde, hoewel haar verhouding met my, soos al haar ander
verhoudings, saaklik gebly het. In hierdie verband was dit twee betekenisvolle verbintenisse
met portuur- eerder as beskermerfigure, aangegaan in twee spesifieke fases van my trajek,
wat aansienlike stukrag aan my loopbaan verleen het.
Teen 1990 het ek my doktoraat behaal en ’n mate van akademiese reputasie verwerf, en
daarmee saam volle lidmaatskap van die gemeenskap. In dieselfde jaar is me J in die
departement aangestel. Sy het aan ’n liberale Engelstalige universiteit gegradueer en
onmiddellik deel geword van die intellektuele debat in die fakulteit. Met die beëindiging van
die rasgesegregeerde skoolstelsel in die vroeë 1990’s het sy haar navorsing gefokus op die
opleiding van onderwysers vir ’n kultureel diverse skoolstelsel. Sy het befondsing verkry vir
die indiensopleiding van onderwysers vir diversiteit en my genooi om by haar aan te sluit in
wat later in ons “multikulturele roadshow” ontwikkel het. Ons het ons eie
opleidingsmateriaal ontwikkel (wat later gelei het tot verskeie gesamentlike en
solopublikasies) en wyd deur die land gereis om ná ure werkswinkels vir
onderwyseropleiding aan te bied, dikwels met ’n mate van persoonlike risiko in polities
plofbare gemeenskappe.
Ons is voortgedryf deur die opwinding van die baanbrekerswerk wat ons gedoen het, nie net
in ons voortgaande navorsing nie, maar deur die bekendstelling van 'n nuwe
onderrigparadigma aan onderwysers van alle agtergronde. Die kennis van ons aktiwiteite in
die departement is selektief bestuur: ons het nooit die volle omvang van ons
gemeenskapsbetrokkenheid openbaar gemaak nie. Hierdeur het ek saam met me J kapitaal
opgebou in die vorm van ’n aansienlike openbare reputasie vir kundigheid op die gebied van
kulturele diversiteit. Erkenning deur ’n nuwe gehoor – skoolhoofde, onderwysers, amptenare
in die provinsiale onderwysdepartement en nieregeringsorganisasies – het my siening van
myself as navorser herdefinieer. Ek het ingesien dat my navorsing in die toekoms sou afhang
van die sosiale bruikbaarheid daarvan in die lig van die golf van ontwikkelings in die
postapartheid-konteks van skole. Die vennootskap met me J het slegs vier jaar geduur,
waarna sy na ’n buur-instansie met beter vooruitsigte verskuif het.
567

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
’n Tweede vrugbare alliansie het in die tweede helfte van die 1990’s met prof N tot stand
gekom en geduur tot haar aftrede byna 15 jaar later. Hierdie keer is ek genooi om ’n
nieformele onderwyseropleidingsprogram vir ouerbetrokkenheid te ontwikkel en aan te bied,
’n fokus wat goed ingeskakel het by my ervaring in diversiteitsopleiding. Hierdie
vennootskap het ’n bykomende voordeel ingehou, naamlik kameraadskap in ’n
universiteitsomgewing wat vinnig besig was om sy kollegiale aard te verloor. Die openbare
prestige wat deur gemeenskapsbetrokkenheid verwerf is, is oor die algemeen geringgeskat
deur die universiteit; slegs projekte wat ruim befondsing ingebring het, het ’n impak gemaak.
Maar gemeenskapsdiens het aan my sowel ’n nuwe uitdrukkingswyse as professionele
bevrediging gegee wat voortgevloei het uit die waarde wat ons navorsing vir diegene in die
praktyk gehad het. Vir jare het ’n groot bron van vervulling vir my gelê in ’n moordende
skedule van gemeenskapswerk, wat dikwels beteken het dat ek lang afstande alleen moes aflê
na skole in townships en landelike gebiede; maar terselfdertyd het gemeenskapsdiens bygedra
tot die empiriese grondslag van die meeste van my publikasies.
4.6 ’n Habitus teen sigself verdeeld
My formele loopbaanvordering was vinnig: senior lektor in 1989, medeprofessor in 1992 en
volle professor in 1996. Die enigste keer wat ek die pas moes markeer, was vir die
medeprofessoraat: ek het twee keer aansoek gedoen voordat ek die pos gekry het. Ek beskou
die volle professoraat wat ek in 1996 gekry het, as die stempel op my volle lidmaatskap van
die akademiese gemeenskap, ’n prestasie waarop ek openlik trots was. Toe ek ’n werkswinkel
vir onderwyseropleiding in ’n diep landelike gebied in Limpopo bygewoon het, het ek die
verhoog gedeel met twee linguiste van ’n ander universiteit. Tydens die bekendstelling aan
die onderwyser-gehoor het hulle ongeërg gevra om op die voornaam genoem te word. Ek was
onbeskaamd toe my beurt kom: “Noem my asseblief Professor!” het ek aan die gehoor gesê:
"Ek het baie hard gewerk vir hierdie titel.” Die onderwysers het opgetoë hande geklap.
Teen die middel-1990’s het die veld van die akademiese wêreld ’n metamorfose ondergaan
onder die invloed van sosiale en historiese kragte wat na vore gebring is deur die aftakeling
van apartheid. Die Fakulteit Opvoedkunde waarby ek in 1987 aangesluit het, is
herstruktureer. Die ses dissiplinegebaseerde departemente is ontbind en die personeel is
herskommel in drie departemente gebaseer op die fases van onderrig. Pogings om die
dissipline-gemeenskappe, en dus die dissipline-diskoers binne hierdie strukture, te behou, het
misluk. My lewendige dissiplinegebaseerde affiliasies is verswak in die herstruktureerde
fakulteit en ek het min gemeen gehad met my nuut-toegewese departement. Nasionale
hoëronderwys-transformasie ná die politieke verandering in 1994 is gekombineer met die
dringende invoer van strategieë vir personeel-ekwiteit in ons instelling. Terselfdertyd, en in
ooreenstemming met wêreldwye verandering op die gebied van hoër onderwys, het die
organisasieklimaat beweeg van kollegialiteit na bestuurdersheerskappy.
Ek het uit hierdie verskuiwings probeer sin maak deur in my intreerede te verwys na die werk
van ’n ander Franse intellektueel, Jean-François Lyotard, en die idee van die dood van die
universiteit en die afsterwe van die dissiplines. Op hierdie kritieke moment aan die einde van
568

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
1995 het die driejaartermyn van die destydse visedekaan van die Fakulteit Opvoedkunde
verstryk. Twee poste vir visedekaan is ingestel. Die posbekleërs sou gekies word deur middel
van ’n openbare stemproses deur fakulteitslede tydens ’n fakulteitsraadvergadering; die
uitslag sou bepaal word deur erkenning van akademiese prestige en reputasie gemeng met die
verwagte fakulteitspolitiek. Nóg die posisie van dekaan nóg dié van visedekaan is ooit deur 'n
vrou gevul. Ek is genomineer, maar ek het geweifel. Prof L, een van die min vroulike
professore in die fakulteit, het my na haar kantoor laat kom. Sy was ’n moederlike vrou, baie
naby aan aftrede. Streng het sy my vermaan: “Jy was jare lank uitgesproke oor geleenthede
vir vroue aan hierdie universiteit. Nou is dit tyd om die daad by die woord te voeg!” Terwyl
die stemme in die Senaatsaal getel is, het me J my hand vasgegryp. Ons het ’n mate van
wrywing ervaar in ’n vennootskap wat ’n mededingende snykant ontwikkel het, maar haar
lojaliteit was onbetwisbaar. So het my skof as visedekaan (1996-2000) in Januarie 1996
begin. Dit het saamgeval met my intrede as volle professor. Ek was 45 jaar oud en het tien
jaar tevore die universiteit betree. Die ander posisie is gevul deur prof M, ’n goedhartige man
met dekades se ervaring, insluitende die voorsitterskap van sy departement.
Aanvanklik was die sywaartse skuif na fakulteitsadministrasie as visedekaan opwindend. Die
geleentheid om ’n sigbare rol te aanvaar, al was dit ondersteunend, het ’n nuwe bron van
kapitaal geopen: universiteitsmag (Bourdieu 1984:75). ’n Visedekaan het geen
lynbestuursfunksies gehad nie, maar as assistent van die dekaan diens gedoen. Die dekaan het
lidmaatskap van universiteitskomitees aan my gedelegeer waar ek gefunksioneer het as ’n
wederkerige kanaal van inligting na en van die fakulteit se uitvoerende komitee. Ek het ook
seremoniële funksies vervul; ek het jaarliks namens die dekaan die reeks landswye
gradeplegtighede bygewoon. Ad hoc-pligte het ingesluit bemiddeling in geskille buite die
fakulteit en verteenwoordiging by nasionale en provinsiale onderwysliggame wat uit die na-
1994-hervorming voortgekom het.
Maar wat was die uitwerking van die beweging van die posisie van akademiese professor na
administrateur? Sekerlik is die grense tussen my kleiner dissipline-nis en die breër
universiteitsgemeenskap deurdring, wat vir my ’n hele nuwe wêreld in die universiteitsveld
oopgemaak het. En sekerlik gaan ’n administrateur voort om op te tree in die belang van die
akademiese wêreld. Maar bykomende disposisies word vereis ten einde ’n ander spel te kan
speel. Ek het agtergekom dat professore wat bedrewe navorsers in hul tuisdissiplines is, nie
noodwendig vaardig, of selfs geïnteresseerd, is in universiteitbeleid en besluitneming nie.
Verder is die verkiesing tot administrasie en die uitoefening van administratiewe mag geneig
om die insameling van die kapitaal van wetenskaplike en intellektuele gesag te
kompromitteer (Bourdieu 1984:96). Kapitaal in die universiteitsveld, hetsy wetenskaplike en
intellektuele kapitaal wat deur onderrig, navorsing en publikasies verwerf is, hetsy
universiteitskapitaal wat deur alliansies en netwerke verwerf is, kan aangroei slegs wanneer
intensiewe tyd daaraan bestee word (Bourdieu 1984:95).
As visedekaan het ek steeds probeer om momentum te behou in nagraadse studieleiding,
navorsing en gemeenskapsdiens, maar dit het tydsgewys ’n hoë prys geverg. Ek het op ’n
konstante vlak van stres gefunksioneer. Ek het ook dissonansie ervaar tussen myself as
569

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
akademikus en as lid van ’n ander korps,naamlik bestuur. Ek moes ongewilde besluite
verdedig; ek moes vergaderings verduur wat gehou is volgens streng-toegepaste
vergaderingkonvensies; ek moes die voortvarende, spontane kritiek wat ek so graag
uitgespreek het, sluk. Ek kon die take wat van my verwag is, met ’n mate van selfvertroue
uitvoer, maar my selfvertroue het begin taan. Ek het ontoereikend en lomp gevoel. Ek was die
spreekwoordelike vis uit die water. By tye was ek verplig om myself te konfronteer met die
wyse waarop die onbewuste spontaneïteit van habitus berekende en geoefende gedrag geword
het. Ek het die spontane onordelikheid van die akademiese debat waarna Ellis en Bochner
(2006:434) verwys, verruil vir die koverte politieke maneuvrering van die fakulteit se
uitvoerende bestuur terwyl hulle in ’n vyandige klimaat ’n stryd gevoer het om die Fakulteit
Opvoedkunde te herskep.
Die fakulteit het vroeër ’n stigma verkry vir ideologiese konserwatisme en sy akademiese
regverdiging van die apartheidsonderwysbeleid. In postapartheid hoër onderwys is die prys
vir daardie posisie opgeëis en moes dit ten volle betaal word. In 1999 het die dekaan besluit
om af te tree. Ek is vir dekaan genomineer en het weer geweifel voordat ek huiwerig
voortgegaan het. My mededingers het my medevisedekaan en ’n jonger swart vrou ingesluit.
Die fakulteitstem is vervang deur uitgerekte en komplekse prosedures; ek is deur ’n
keurkomitee gekruisvra. My aansoek is in die finale keuringsfase van die hand gewys ten
gunste van my vroulike teenhanger.
Die weke van spanning voor die finale besluit het my emosioneel en fisiek uitgeput gelaat. Ek
het die jaareindreses in die bed deurgebring met kwaai rugpyn waarvoor die dokters geen
meganiese oorsaak kon vind nie. Ek het myself voortdurend ondervra oor die dissonansie wat
ek ervaar het tussen myself en universiteitsadministrasie as ’n nuwe spel wat ek –
verkeerdelik – gedink het vir my maklik sou wees. Terwyl ek die swakhede in my
professionele identiteit in oënskou geneem het, het ek besef wie ek is en wie ek nie is nie. Ek
het nie oor die disposisies beskik om ’n suksesvolle administrateur te word nie, maar wat
belangriker was, was dat ek weerstand gebied het teen die verwerwing van daardie
disposisies. Die resultaat was “a habitus divided against itself, in constant negotiation with
itself and its ambivalences” (Bourdieu 1999:511).
4.7 Die vertroosting van habitus
Daar is ’n brose grens tussen die gerespekteerde professor en die kwesbare menslike wese.
Parallel aan die bou van my loopbaan was daar my private lewe as vrou en ma. Teen 2000 het
my kinders aan hul onderskeie universiteite afgestudeer as professionele persone. My man se
loopbaan het sy eie trajek gevolg aan dieselfde instelling as die een waaraan ek verbonde
was. Ons het selfs kantore in dieselfde gebou gehad, maar ’n onuitgesproke konsensus het
ons lewens op die kampus apart gehou. Ons het mekaar hoflik en terughoudend gegroet
indien ons mekaar raakgeloop het. In ons private lewe het ons egter die “affinity of habitus”
(Bourdieu 2004:27) gedeel. Die universiteitsrooster het die ritmes van ons bestaan gedikteer.
Ons het studieverlof, konferensies en buitelandse besoeke laat saamval. Tuis het ons ’n
studeerkamer gedeel: R het by sy lessenaar gesit in die solder onder die grasdak, aangrensend
570

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
aan my grondvloer-lessenaararea. Sonder om van ons skerms op te kyk sou ons mekaar
raadpleeg: “Wat dink jy van hierdie argument?” “Hoe sou jy hierdie idee formuleer?” By die
werk was ons voortdurend oor die telefoon in gesprek met mekaar via die interne netwerk.
Universiteitsake het ons gesprekke oorheers tydens maaltye, vakansies, feesvierings. Dit was
’n alomteenwoordigheid in ons huis – gulsig het dit voortdurend aandag geëis. Ons was
wedersyds verontwaardig oor wat ons as verraad in mekaar se loopbane beleef het, jubelend
oor prestasies, simpatiek oor teleurstellings. Ons dogters het ons styl nagevolg. Ons was vier
studente in een huis – hulle twee en ons twee. Al vier was altyd aan die werk aan ’n projek,
altyd gefikseer op nog ’n doelwit om te bereik.
Toe, skielik, kom alles tot ’n einde.
In 2003 was ek besig om te beplan vir ’n konferensie in Hamburg; R sou my in Barcelona
ontmoet; twee van sy nagraadse studente wat in Brussel woon, sou ons in Arles inwag.
Paspoorte, visums, my referaat, sy voorbereiding. R was gesteld op voorbereiding. Ek was
geïrriteerd met sy perfeksionisme; ek was ongeduldig met sy voortslepende depressie. ’n
Besige oggend is onderbreek deur ’n oproep van R se navorsingsassistent. R het in die
biblioteek inmekaargesak. Terugskouend was haar grappie nie in die beste smaak nie: “Lyk
my jy gaan vroeg erf.” R is vir toetse in die hospitaal opgeneem. ’n Noodoperasie vir ’n
breintumor is geskeduleer. In die wagkamer voor die operasie het hy e-posse gedikteer wat ek
aan sy buitelandse studente moes stuur. Sy hand het gebewe, maar habitus het bly heers.
Laaste-minuut-instruksies is gegee – alles oor sy werk. In die daaropvolgende dae sou sy inposbus
altyd vol bly.
Ses weke later het ek ’n konferensie gekanselleer en ’n begrafnis gereël. Ek het plek ingeruim
op die begrafnisprogram vir die dekaan se eulogie. Hoekom? Ek het nie eens R se dekaan
geken nie – ek het hom nooit ontmoet nie. Die universiteit was ’n totale teenwoordigheid by
die begrafnis – my kollegas, sy kollegas. Hulle het opregte besorgdheid betoon. Maar daar is
’n brose grens tussen die gerespekteerde professor en die kwesbare menslike wese. Ek het
ongemaklik, verleë, blootgestel gevoel. Akademici kan oor teorieë debatteer, nuwe kursusse
ontwerp, meer ure saam in vergaderings deurbring as tuis, maar buite die kollegiaat is ons
vreemdelinge. Professore is nie vroue met mans, of mans met vroue nie. Woordeloos het R se
navorsingsassistent my gehelp om die inhoud van sy kantoor in die spreekwoordelike
kartondose te pak. Ek het die trollie gevul met sy akademiese parafernalia, die uiterlike
tekens van kapitaal wat oor twintig jaar versamel is, om dit in my motor se kattebak te gaan
laai.
Ná die begrafnis het ek slegs twee dae verlof geneem. Ek was stom, afgestomp, ’n bietjie
kranksinnig. Ek het my uitgevat in pakkies, kouse, hoëhakskoene, met lipstiffie en al. Ek het
nie vir ’n oomblik die pas verslap nie, maar ek kon nie dink nie. Gelukkig was dit November
en die akademiese lewe het geleidelik tot stilstand gekom. Om die situasie te hanteer het ek
my intuïtief gewend tot die instrument van my bedryf: navorsing. Ek kon op niks anders
konsentreer nie as tekste oor die rouproses, weduweeskap, trauma. Hierdie private navorsing
was omvattend en deeglik. Dit het ’n jaar geduur. Te midde daarvan was daar ’n vlaag
manuskripte wat van vaktydskrifredakteurs teruggekom het – die vrug van ’n produktiewe
571

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
jaar. Alles is vir publikasie aanvaar en elkeen het ’n mate van hersiening nodig gehad. Ek
wou die hele spul in die snippermandjie gooi. Maar selfs in hierdie raserny is ek deur habitus
in toom gehou, sodat ek dit eerder in ’n laai gestop het.
’n Kollega, self ’n weduwee, het my na die kafeteria genooi vir tee, ’n gebaar van simpatie.
Ons het mekaar skaars geken. “En toe, hoeveel publikasies hierdie jaar?” het sy gevra. Ek het
haar aangestaar. Waar kom dié vraag vandaan? Wie gee om oor artikels? My man is dood.
Ons ontmoeting was styf en koud. Gelukkig funksioneer habitus op “outobeheer”. Ek het
miskien gerebelleer teen die etiket “weduwee” op die tallose regsdokumente wat nou my
handtekening vereis het. Ek het miskien weggedeins van vreemdelinge se verbeelde blik in
die winkelsentrum. Maar op die kampus was ek steeds Prof. “Haai daar, Prof. Wat dink jy,
Prof?” My status was onveranderd. Ek is Prof. So het ek besef dat ek nie “enkellopend”,
“getroud” of “weduwee” is nie. Professionele identiteit was my bolwerk teen die verlies van
persoonlike identiteit.Habitus, daardie onbewuste beliggaming van ’n stel disposisies, was
my vertroosting. Ek het nog steeds so vinnig soos altyd na die biblioteek geloop. Ek het
kollegas en studente steeds ongeduldig op die trappe en in die gange verbygesteek en tot in
die hysbak gehaas. Ek het e-posse afgejaag, geskryf, geredeneer, in die rede geval, want ek
was steeds Prof.
Dit het my gered, net soos my vennootskap met prof N. Sy het die artikels met mooipraat uit
die laai gekry en aangebied om my met die hersiening daarvan te help. Sy het noukeurig ’n
lys van gesamentlike artikels saamgestel om te verseker dat ons bydraes tot gesamentlike
werke billik verdeel is. Sy het gereël vir die voorlegging van ons referate vir ’n konferensie in
Italië, later in Spanje en daarna in Siprus. Sy het nie sentimenteel op my verlies bly
konsentreer nie. Sy het die regte dinge gesê. Sy het ’n uitgewer oorgehaal om ’n manuskrip
oor ons gedeelde spesialisasieveld, ouerbetrokkenheid, waaraan ons saamgewerk het, te
aanvaar. Ons alliansie, wat in die laat 1990’s begin het, is ná my verlies met groter vrug as
ooit voortgesit.
4.8 Die universiteitsveld vandag: gepenetreer en getransformeer
Teen 2006 is die Camelot wat ek geïdealiseer het, finaal gepenetreer deur die wêreldwye
kragte van markgerigtheid, performatiwiteit en burokratiese universiteitsbestuur. Die
verandering in die universiteitsveld wat my die sterkste geraak het, was “the
institutionalisation of the status of the researcher, which tends to constitute academic research
and publication as a subjective norm for all practices and relegates pedagogical investments
to the second rank” (Bourdieu 1984:12). Ten spyte van teenstrydige retoriek het groeiende
eise vir akademici om hul intellektuele kapitaal te kwantifiseer die diskoers oorheers.
Erkenning van goeie onderrig en nagraadse studieleiding is vervang deur die verering van
navorsing en publikasies wat deur regerings- en institusionele subsidies erken en vergoed is.
Bestuurstaal en nie akademiese debat nie het die daaglikse ervaring voorgeskryf: studente het
“kliënte” geword; publikasies het “uitsette” of selfs “lewerbaarhede” geword; akademiese
kapitaal is op ’n vyfpuntskaal geëvalueer tydens jaarlikse beoordelings van akademiese
572

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
prestasie; e-posse het voortdurend identiese verslae, statistiek en trivia vereis wat telkens in
’n ander formaat herhaal moes word; baie vergaderings was virtueel.
Ek loop ’n nabye kollega raak by ’n konferensie in Praag en is verbaas omdat haar fisieke
voorkoms so verander het. Dan besef ek dat ons mekaar ses maande lank nooit gesien het nie;
al ons interaksies was virtueel. Vir die eerste keer in ons institusionele geskiedenis was daar
meer burokrate as akademici. Mense het te besig geraak om te talm vir ’n bespreking;
kantoordeure het toe gebly; en gemeenskaplike teesessies is lankal stopgesit in die belang van
institusionele kostebesparing. Die ergste was die wyse waarop die mikrobestuurde omgewing
die tyd opgeslurp het wat nodig was om die verlangde navorsing te kon lewer. Indien tyd die
strooi is wat akademiese meulenaarsdogters nodig het om goud te kan spin, dan is die
voorraad strooi maar karig. Altbach (1997:ix) se woorde resoneer: “The ‘golden age’ of the
professoriate is at an end.” Ek beskou myself as besonder gelukkig om die doodsnikke
daarvan te kon meemaak.
Wêreldwye hoëronderwystendense het ook saamgeval met historiese gebeure soos die
nasionale sosiopolitieke transformasie ná 1994 en dit het ’n unieke “kritieke moment” in
institusionele geskiedenis ingelui. Namate die strukture van die universiteit deur die
implementering van transformatiewe beleid geskud, herdefinieer en herskep word, gebeur
dieselfde met mense se bewustheid van plek. Dis veral die beleid van die herstel van onreg
wat vinnig die rassamestelling van die instelling in die algemeen, en middel- en topbestuur in
die besonder, verander. In die heersende onsekerheid skyn dit asof die prosesse van
reproduksie permanent onderbreek is en dat ’n ander toekoms onvermydelik is vir almal
(Bourdieu 1984:183). Die onbekende het ’n atmosfeer van verhoogde stremming geskep.
Persoonlike verligting het uit ’n onverwagte hoek gekom. Ten einde meer kantoorruimte
beskikbaar te stel ná ’n institusionele samesmelting, en om die regeringsubsidies wat deur
navorsingsproduktiwiteit verdien word, te verhoog, is daar in 2006 ’n aanbod aan senior
professore gemaak om hul kampuskantore prys te gee en van die huis af te werk. Ek het nie
gehuiwer nie. Camelot het weer eens tot stand gekom in my studeerkamer tuis: dit was ’n
nuwe koninkryk. Inderdaad is habitus afhanklik van die veld, die sosiale posisie wat in die
gemeenskap beklee word, die teoretiese posisionering en die houding wat in sosiale interaksie
ingeneem word. Maar in ’n getransformeerde universiteitsveld is my loopbaan paradoksaal in
isolasie weer nuwe lewe ingeblaas. Ek het my spel herstruktureer en dit gespeel hoofsaaklik
deur die hoeveelhede navorsing te produseer wat verlang is, oënskynlik nie vir die
intellektuele bruikbaarheid daarvan nie, maar vir die ruilwaarde daarvan vir monetêre
kapitaal. Vandag hou ek my lidmaatskap van die akademiese gemeenskap in stand deur
virtuele gesprek; vir diskoers maak ek staat op webruimtes, blogs en aanlynpublikasies; vir
geesverwantskap wend ek my na Google.
4.9 Epiloog: Reproduksie van die korps
Terwyl ek hier skryf in 2012, merk ek blyke van Bourdieu (1984; 1993) se reproduksie van
die sosiale orde, die universiteitskorps – nie identies nie, maar beslis herkenbaar. Onlangs is
ek gevra om ’n kollega se plek in te neem tydens ’n vergadering van ’n belangrike
573

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
senaatskomitee. Terwyl ek in die elegante vertrek met sy houtpaneelwerk bo in die
administratiewe blok sit en kyk na die selfversekerde, goedgeklede akademici wat my
omring, beleef ek ’n oorweldigende gevoel van déjà-vu: die akteurs het verander, maar die
aksie was dieselfde. Pleks van wit manlike professore in donker pakke word die toneel
oorheers deur vroue en swart personeel. Maar verskanste belange word steeds heftig
verdedig; begrotings word betwis; beleid en prosedures word geproduseer om magsposisies
te konsolideer. Hierin herken ek spore van ’n vars stabiliteit: die “nuwe” garde, die
opkomende swart akademici van die post-struggle-era, eens luid en militant, word deur
habitus geassimileer en vorm nogeens ’n laag van die institusionele status quo.
Hoe sal ek dit alles uiteindelik aflê by my verpligte aftrede in 2016? Ek het opgelet hoe stadig
en teësinnig afgetrede kollegas afstand doen van habitus. Ek kyk weer na Bourdieu se
aantreklike portret op die voorblad van sy meesterlike selfontleding. Habitus vereis dat ek
slegs op een manier optree wanneer dinge deurmekaargeskud word – om terug te val op die
instrumente van my ambag. Dus sal ek navorsing doen oor die krisis van aftrede soos ek eens
navorsing gedoen het oor rousmart, en voor dit oor elke ander kritieke gebeurtenis in my
lewe. Ek het my ambag deeglik onder die knie.
5. Nadenke oor die gebruik van analitiese outo-etnografie
Soos in die geval van alle metodologiese benaderings het my self-narratief ook sy beperkings.
Vanweë die omvang van hierdie verhaal, wat meer as ’n kwarteeu dek, is die aanbieding
noodwendig hoogs selektief. Ek het byvoorbeeld baie min oor ras gesê, en nog minder oor
gender. Ek het nie in die eerste plek as ’n vrou of as ’n wit vrou geskryf nie. Ek het nie
geskryf oor die uitwerking van my loopbaan op my gesin of hulle uitwerking op my loopbaan
nie. Ek het egter gepoog om ’n mate van insig te bied in die kulturele, ideologiese en
historiese kontekste (Denzin 1989:73) waarin habitus ontwikkel het. Hiermee hoop ek om
Reay (2004) se argument te illustreer dat Bourdieu se idee van habitus nie slegs ’n konsep is
wat oop is vir eindelose diskussie nie, maar ’n bruikbare metode vir ontleding.
Ek erken ook die beperkings van die tipe narratief wat ek geproduseer het deur te kies vir ’n
analitiese outo-etnografie. Deur my ervarings in verband te bring met ’n a priori teoretiese
raamwerk was ek nie genoodsaak om ’n lewendige, evokatiewe teks te skryf, om “my hart uit
te stort” nie. Maar selfs dit bevestig wat ek beoog het om uit te beeld: habitus – gevorm
volgens, en konformerend aan, die “standaarde” van ’n meer onpartydige wetenskapspraktyk
ten spyte van my kwalitatiewe ingesteldheid. Dit verraai ook my vrees, gedeel deur baie
ander outo-etnograwe (Sparkes 2000; Jago 2002), dat ’n intieme, evokatiewe teks dit selfs
moeiliker sou vind om goedgekeur te word deur die eweknie-beoordelaars wat uiteindelik
beheer oor publikasie uitoefen.
Ten slotte resoneer Bourdieu (2007:111) se vraag: “Why have I written and, above all, for
whom?” Sekerlik is enige veralgemenings afgelei van “an exalted project” (Bourdieu
2004:113) buite die kwessie. Dit sou strydig wees met die aard en doelstellings van alle
kwalitatiewe navorsing (Ellis en Bochner 2006) en met die habitus van die kwalitatiewe
navorser. Analitiese outo-etnografie het my egter in staat gestel om noukeurig te kyk na die
574

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
verband tussen my persoonlike lewe en my akademiese belange – “in a deeper and more
sustained manner” (Anderson 2006:178) as wat die geval sou wees in ’n kwalitatiewe studie
waarin die self teenwoordig bly, maar op die periferie. Die skryf van my verhaal het die
aansprake vervul van sowel die evokatiewe (Ellis en Bochner 2006) as die analitiese outoetnograaf
(Anderson 2008) met betrekking tot die daarstelling van ’n verrykte selfbegrip wat
voortspruit uit “understanding our personal lives, identities, and feelings as deeply connected
to and in large part constituted by […] the sociocultural contexts in which we live”
(Anderson 2008:178).
Maar ek kan nie ontkom aan die verantwoordelikheid dat my verhaal, selfs al is dit so uniek
persoonlik, ’n mate van waarde sal hê vir die verryking van selfbegrip by lesers wat self volle
lede van die universiteitsveld is nie. Soos Humphreys (2005:851) aan die slot van sy vinjette
oor sy akademiese loopbaan vra: “Has my autobiographical narrative […] focused your gaze
in the same direction?” Die hoop dat outo-etnografie moontlik ’n wyer toepassing kan hê,
word weer eens die beste uitgedruk deur Bourdieu (2004:113), wat sy selfontleding so afsluit:
And nothing would make me happier than having made it possible for some of my
readers to recognise their own experiences, difficulties, questionings, sufferings, and
so on, in mine, and to draw from that realistic identification, which is quite the
opposite of an exalted projection, some means of doing what they do and living what
they live, a little better.
In ’n universiteitsveld wat toenemend verontmenslik word deur die speel van ’n korporatiewe
spel, sal dit vir akademici moontlik meer as ooit nodig wees om habitus te konstrueer en in
stand te hou deur volgehoue nadenke oor sowel hul eie “klein” geskiedenisse as dié van hul
eweknieë (Trahar 2011b:11).
Bibliografie
Altbach, P.G. 1997. Volume introduction. In Altbach (red.) 1997.
Altbach, P.G. (red.). 1997. The academic profession: The professoriate in crisis. New York:
Garland.
Altbach, P.G., L. Reisberg en L.E. Rumbley. 2009. Trends in global higher education:
Tracking an academic revolution. Parys: UNESCO.
Anderson, L. 2006. Analytic autoethnography. Journal of Contemporary Ethnography,
35(4):373–95.
—. 2008. Analytic ethnography. In Atkinson en Delamont (reds.) 2008.
Atkinson, P. en S. Delamont (reds.). 2008. Representing ethnography. Los Angeles: Sage.
575

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Brewe, A. en L. Lucas (reds.). 2009. Academic research and researchers. New York:
McGraw-Hill.
Bochner, A.P. en C. Ellis (reds.). 2002. Ethnographically speaking: autoethnography,
literature and aesthetics. Walnut Creek: Alta Mira Press.
Brunsdon, A.R. en G.A. Lotter. 2011. Outo-etnogafie as selfhulp vir predikante met
bedieningsmoegheid: verkennende opmerkings. Verbum et Ecclesia, 32(1), Art. #465, 7
bladsye. Doi:10.4102/ve.v32i1.465.
Bourdieu, P. 1967. Systems of education and systems of thought. Social Science Information,
14:338–58.
—. 1984. Homo academicus. Vertaal deur P. Collier. Cambridge: Polity Press.
—. 1985. The genesis of the concepts of habitus and field. Sociocriticism, 2:11–24.
—. 1987. The biographical illusion. Uit Frans vertaal deur Y. Winkin en W. Leeds-Hurwitz.
In Parementier en Urban (reds.) 1987.
—. 1990a. The logic of practice. Cambridge: Polity Press.
—. 1990b. Sociology in question. Cambridge: Polity Press.
—. 1993. The field of cultural production. In Johnson (red.) 1993.
—. 1999. The contradictions of inheritance. In Bourdieu (red.) 1999.
—. 2000. The biographical illusion. In Du Gay, Evans en Redman (reds.) 2000.
—. 2004. Sketch for a self-analysis. In Bourdieu (red.) 2004.
—. 2007. Sketch for a self-analysis. Vertaal deur R. Nice. Cambridge: Polity Press.
Bourdieu, P. (red.). 1999. Weight of the world: social suffering in contemporary society.
Cambridge: Polity Press.
—. 2004. Science of science and reflexivity. Cambridge: Polity Press.
Bourdieu, P. en L. Wacquant. 1992. An invitation to reflexive sociology. Chicago: University
of Chicago Press.
Calhoun, C. 2011. Pierre Bourdieu. In Ritzer en Stepnisky (reds.) 2011.
Chang, H.V. 2008. Autoethnography as method. Walton Creek: Left Coast Press.
Coffey, A. 1999. The ethnographic self: Fieldwork and the representation of reflexivity.
Londen: Sage.
576

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Conrad, C.F. en R.C. Stein (reds.). 2006. The Sage handbook for research in education.
Thousand Oaks: Sage.
Denzin, N. 1989. Interpretative interactionism. Londen: Sage.
—. 1997. Interpretative ethnography: Ethnographic practices for the 21st century. Thousand
Oaks: Sage.
Denzin, N.K. en Y.S. Lincoln (reds.). 2000. Handbook of qualitative research. 2de uitgawe.
Thousand Oaks: Sage.
DeVault, M. L. 1997. Personal writing in social research: issues of production and
interpretation. In Hertz (red.) 1997.
Du Gay, P., J. Evans en P. Redman (reds.). 2000. Identity: a reader. Londen: Sage.
Duncan, M. 2004. Autoethnography: critical appreciation of an emerging art. International
Journal of Qualitative Methods, 3(4):1–14.
Editions Raisons D’Agir. 2007. Uitgewersnota by die Franse uitgawe. Pierre Bourdieu:
Sketch for a self-analysis. Vertaling deur R. Nice. Cambridge: Polity Press.
Ellis, C. 2004. The ethnographic I. Walnut Creek: AltaMira Press.
—. 2007. Telling secrets, revealing lives: relational ethics in research with intimate others.
Qualitative Inquiry, 13(1):3–29.
Ellis, C. en A.P. Bochner. 2000. Autoethnography, personal narrative, reflexivity: researcher
as subject. In Denzin en Lincoln (reds.) 2000.
—. 2006. Analyzing analytic autoethnography. Journal of Contemporary Ethnography,
35(4):429–49.
Enders, J. en E. de Weert (reds.). 2009. The changing face of academic life. Londen: Palgrave
MacMillan.
Gannon, S. 2006. The (im)possibilities of writing the self-writing: French poststructural
theory and autoethnography. Cultural studies, 6(4):474–95.
Gilbert, K.R. (red.). 2001. The emotional nature of qualitative research. Boca Raton: CRC
Press.
Hertz, R. (red.). 1997. Reflexivity and voice. Thousand Oaks, CA: Sage.
Hellsten, M. en K. Goldstein-Kyaga. 2011. Negotiating intercultural academic careers: A
narrative analysis of two senior university lecturers. In Trahar (red.) 2011.
577

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Hernandez, F., J.M. Sancho, A. Creus en A. Montane. 2010. Becoming university scholars:
inside professional autoethnographies. Journal of Research Practice, 6(1):1–13.
Higginson, J.H. 1994. Michael Ernest Sadler. Prospects: The Quarterly Review of
Comparative Education, 24(3/4):455–69.
Humphreys, M. 2005. Getting personal: Reflexivity and autoethnographic vignettes.
Qualitative Inquiry, 11(6):840–60.
Jago, B.J. 2002. Chronicling an academic depression. Journal of Contemporary Ethnography,
31(6):729–57.
Johnson, R. (red.). 1993. The field of cultural production: essays on art and literature.
Cambridge: Polity Press.
Josselson, R., A. Lieblich en D.P. McAdams. 2006. The meaning of others: narrative studies
of relationship. Washington: APA.
Lemmer, E.M. 2012. Sustaining the academic self: The professoriate at South African
universities in times of change. Journal for Christian Scholarship, 48(1/2):1–15.
Muncey, T. 2005. Doing autoethnography. International Journal of Qualitative Methods,
4(3). Open Access-artikel versprei deur
http://www.ualberta.ca/~iiqm/backissues/4_1/html/muncey.htm (2 Maart 2012 geraadpleeg.)
Nelson, C. 2010. No university is an island: saving academic freedom. New York: New York
University Press.
Neumann, A. en A.M. Pallas. 2006. Windows of possibility: perspectives on the construction
of educational researchers. In Conrad en Stein (reds.) 2006.
Ngunjiri, F.W., K.C. Hernandez en H. Chang. 2010. Living autoethnography: connecting life
and research. Journal of Research Practice, 6(1). Open Access-artikel versprei deur
http://jrp.icaap.org/index.php/jrp/article/view/241/186 (15 Januarie 2012 geraadpleeg).
Parementier, R.J. en G. Urban (reds.). 1987. Working papers and proceedings of the Centre
for Psychosocial Studies. Chicago: Centre for Psychosocial Studies.
Plantinga, T. 1992. How memory shapes narratives. Lewiston: E. Mellen.
Reay, D. 2004. It’s all becoming a habitus: beyond the habitual use of habitus in education
research. British Journal of Sociology of Education, 25(4):431–44.
Rodriguez, D. 2009. The usual suspect: negotiating white student resistance and teacher
authority in a predominantly white classroom. Cultural studies / Critical methodologies,
9(4):483–508.
578

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Ritzer, G. en J. Stepnisky (reds.). 2011. The Wiley-Blackwell companion to major social
theorists. Volume 11. Oxford: Wiley-Blackwell.
Schwandt, T.A. 2007. The Sage dictionary of qualitative inquiry. 3de uitgawe. Thousand
Oaks: Sage.
Scott, P. 2009. Markets and new modes of knowledge production. In Enders en De Weert
(reds.) 2009.
Sparkes, A.C. 1996. The fatal flaw: a narrative of the fragile body-self. Qualitative Inquiry,
2(4):463–94.
—. 2000. Autoethnography and narratives of self: reflections on criteria in action. Sociology
of Sport Journal, 17:21–43.
Taylor, C. 1993. To follow a rule. In Conrad en Stein (reds.) 1993.
Tillman-Healey, S. en C.E. Kiesinger. 2001. Mirrors: seeing each other and ourselves through
fieldwork. ln Gilbert (red.) 2001.
Trahar, S.B. 2009. Beyond the story itself: narrative inquiry and autoethnography in
intercultural research in higher education. Forum: Qualitative Social Research, 10(1):1–15.
—. 2011a. The value of narrative inquiry: Life history and autoethnography in research in
higher education. Ongepubliseerde besprekingsreferaat aangebied by die jaarkonferensie van
die European Educational Research Association, in Berlyn, Duitsland, 12–13 September
2011.
—. 2011b. Introduction. In Trahar (red.) 2011.
Trahar, S.B. (red.). 2011. Learning and teaching narrative inquiry: travelling in the
borderlands. Amsterdam: John Benjamins.
Walford, G. 2004. Finding the limits: autoethnography and being an Oxford University
proctor. Qualitative Research, 4(3):403–17.
Wall, S. 2006. An autoethnography on learning about autoethnography. International Journal
of Qualitative Methods. Open Access-artikel versprei deur Creative Commons Attribution
Licence (29 Maart 2012 geraadpleeg).
—. 2008. Easier said than done: writing an autoethnography. International Journal of
Qualitative Methods. Open Access-artikel versprei deur Creative Commons Attribution
Licence (29 Maart 2012 geraadpleeg).
579

Opsomming
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Dae in die lewens van vrywillige werkers:
Belewenisse van studente-vrywilligers
Elsje Cronjé
Esje Cronjé: Departement Sielkunde, Unisa
Die doel van hierdie studie was om vas te stel wat ons studente in die kursus terapeutiese
sielkunde aan Unisa beleef tydens hul vrywillige werk wat deel van hierdie kursus vorm.
Kwalitatiewe navorsing is gedoen deur ’n groep studente se opstelle te ontleed. Hierdie data
is gebruik om temas te identifiseer binne die paradigma dat daar meervoudige werklikhede
bestaan. Studente het oorwegend gerapporteer dat hulle positiewe gevolge van hul vrywillige
werk beleef het, wat ooreenstem met bestaande navorsing. ’n Paar teorieë, byvoorbeeld die
eksistensiële teorie en die sosiale-identiteitsteorie, wat hierdie positiewe uitwerking op
vrywilligers verklaar, word kortliks bespreek. Verskeie temas is uit die data geïdentifiseer,
wat onder die bevindings bespreek word. Die belangrikste sielkundige uitwerking op die
studente was dat hulle persoonlike verandering en ontwikkeling beleef het as gevolg van die
vrywillige werk en dat hulle waardevolle lesse geleer het oor hulleself, oor die lewe en oor
hulle kliënte. Hulle het ook besef dat terwyl hulle ander gehelp het, hulle self ook op
sielkundige gebied gehelp is. Ander positiewe gevolge is ’n gevoel dat hulle iets bereik het en
dat hulle die teorie van die kursus in die praktyk kon omsit. Studente het finansiële
opofferings gemaak en hulle vrye tyd opgeoffer om hierdie werk te kon doen. Die
niemateriële beloning wat hulle ontvang het, het dit egter die moeite werd gemaak: hulle het
gevoel hulle is van waarde, omdat hulle daartoe bygedra het om ander mense te help. As
gevolg hiervan het die meeste navorsingsdeelnemers gerapporteer dat hulle lewens betekenis
gekry het. Sommige het ook ’n identiteit van ’n helpende persoon ontwikkel en het sosiaal
ingeskakel gevoel. Hierdie navorsing het bevestig dat studente buiten teoretiese kennis, ook
praktiese ondervinding moet kry. Hierdie ondervinding het hulle positief beïnvloed en hulle
het daardeur ook ’n bydrae tot hul gemeenskappe gelewer.
Trefwoorde: vrywillige werk; studente-vrywilligers; uitwerking van vrywillige werk;
sielkundige gevolge vir vrywilligers; helpende identiteit
580

Abstract
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Days in the lives of volunteer workers: Experiences of student volunteers
The aim of this study was to find out how students are influenced by the volunteer work they
do as part of a course in therapeutic psychology at the University of South Africa (Unisa). It
was accepted that students’ volunteer work would contribute to their theoretical knowledge
(according to the widely accepted educational principle of learning by doing – see Niu
1994:2) and that they would serve their communities by doing this work. Furthermore, it
became clear from the literature and from contact with the students that volunteers do not
only influence other people and their communities, but that the volunteering has an influence
on them. The lecturers of this course had not yet done any research on the effects of
volunteering on the students and it became necessary to find out what our students experience
when doing volunteer work and how it affects them. The research question, therefore, was:
What are the effects of volunteering on our students who do voluntary work as part of the
course in therapeutic psychology at Unisa?
The rationale for this study developed from the need to know more about what our students
experience when doing voluntary work, and from the paucity of especially South African
research on volunteering, especially the psychological effects of voluntary work on
volunteers, and more specifically student volunteers.
For the purpose of this study, volunteerism is defined as “the giving of students’ time, energy
and money to the advantage of other people and their communities without being
remunerated”. The main aspect of this definition is the non-remuneration aspect.
Qualitative research was done by analysing students’ essays on their volunteer work. On the
course web page students were asked to submit essays, voluntarily, of one to two pages on
the topic: “A day in the life of a volunteer worker”. They were asked to write about their
volunteer work as if it happened in one day, even though it happened over a longer period.
They were further asked to pay special attention to what they experienced, especially
emotionally. Although they reported on their voluntary work in compulsory assignments, the
aim with this request was to gather more comprehensive (“rich”) data on their experiences
and to analyse it systematically.
We received feedback from 23 students. The data revealed the effects of volunteer work on
them – mainly psychological, but also social and material effects. There were 17 female and
six male research participants and their ages ranged from 23 to 59. The data was analysed by
doing thematic analysis (TA), whereby patterns or themes in the data are identified according
to principles described by various authors, for example Anderson (2007), Braun and Clarke
(2006) and Kelly (2006). The researcher acknowledged the fact that it is a quite complicated
process whereby new knowledge can be gained. The point of departure, therefore, was that
the researcher was not the expert on the topic, and the aim was to empathise with the research
participants and thereby let their viewpoints prevail.
Limitations of this study are discussed briefly – the small sample of participants limits the
possibility of generalising the findings to the total population of volunteer workers or student
volunteers in our country or worldwide. It was, however, not the aim of this study to do so.
The findings are reported according to the identified themes and sub-themes that were most
prominent in the data. In the discussion of these themes, the effects of their volunteering on
581

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
the participants are described, and because of the “rich” and “live” data in the essays, a
considerable part of the discussion includes quotations from the students’ essays.
The students reported mostly on the positive effects of volunteering, which is consistent with
other research. The mostly positive effects of volunteering, as found in this research, can be
explained by theories that are related to the meaning of life, the finding of a purpose in life,
having an identity of a helping person, and of being socially integrated. Within the broad
approach of positive psychology, the specific applicable theories here are existential theory,
activity theory, role theory, social engagement theory and social identity theory – these are
briefly discussed and applied to volunteering.
A prominent theme identified from the data was: Who has been helping whom? The
participants realised that not only the recipient of the help benefits, but so does the volunteer.
Further themes were identified, illustrating the mostly positive effects of volunteering on the
participants. Some of the themes are the following:
Change: Most participants reported positive changes as a result of their volunteering, which
can also be called personal growth. They experienced changes in their behaviour, new
perspectives on life, being less inclined to stereotype marginal groups, having more empathy
with people’s suffering, and finding closure in respect of own grief.
An environment of lessons: Most participants also reported what they learnt when doing
volunteer work, for example getting to know themselves and other people better, the skill of
listening to others, and being humble when observing the grief of others. They also learnt
more about the theory they have to study by doing this practical work.
A sense of achievement: Participants were thanked by the recipients of their volunteering and
they also saw changes in them, which gave the participants a feeling that they had achieved
something by helping others. This also contributed to finding meaning and a purpose in life.
Emotionally laden experiences: Participants experienced a range of emotions from happiness
to sadness. They coped with the latter by being supported by personnel of the organisations
where they worked. However, some participants were disappointed by the way organisations
and their personnel handled their volunteers and clients.
Sacrifices and rewards: The volunteer work had effects on the participants’ finances and time
– they had to make sacrifices to enable them to do their volunteer work – spending money on
transport and giving of their time. However, they also reported that they experienced rewards
– not in a material sense, but especially on a psychological level. They felt, for example, that
their lives were worthwhile and meaningful, because they had contributed to the well-being
of other people and their communities.
Although the students were compelled to do volunteer work, it was encouraging that they
responded mostly positively to this “compulsory voluntary” work. They wrote that they were
“inspired, thankful and highly stimulated” and described their experiences as “fantastic” and
“the highlight” of their honours degree. As a result, some have decided to continue
volunteering. One of the participants wrote that because he wanted to do this work, despite
having been compelled to do it, he could probably be more correctly called a “willenteer”
rather than a “volunteer”.
582

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
The mostly positive effects on student volunteers as described in this article confirmed that it
is correct to expect students to get involved in practical work related to their field of study –
this is in accordance with our university’s Community Engagement and Outreach Policy
(Unisa 2008) and it is also reported in the literature that this principle is practised by
educational institutions all over the world.
Keywords: volunteering; volunteer work; student volunteers; effects of volunteering;
psychological effects of volunteering; helping identity
1. Agtergrond van hierdie studie: studente-vrywilligers
Studente aan die Universiteit van Suid-Afrika (Unisa) wat die kursus terapeutiese sielkunde
neem (wat deel is van die sielkunde-honneurskursus), moet vrywillige werk doen by enige
organisasie waar mense op een of ander manier gehelp word om uitdagende lewensituasies te
hanteer, en waar hulle verkieslik ook opleiding sal kry, maar laasgenoemde is nie verpligtend
nie. Daar word verder verwag dat hulle die vrywillige werk sal doen onder leiding van ’n
geskikte persoon wat aan hulle leiding kan gee en verantwoordelikheid neem vir die werk wat
hulle doen. Die opdrag bevat voorbeelde van organisasies waar hulle vrywillige werk kan
doen, byvoorbeeld welsynsorganisasies, hospitale, skole, MIV-klinieke, kinderhuise,
ouetehuise, kerke en traumasentra. Hulle moet dan werkopdragte doen oor die teorie wat
hulle moet bestudeer en dit toepas op die situasies waar hulle die vrywillige werk doen. Hulle
moet verder ook terugrapporteer oor hul vrywillige werksaamhede.
Die dosente wat by hierdie kursus betrokke is, het gemeen dat die praktiese werk ’n bydrae
tot die studente se teoretiese kennis lewer (leer deur doen – kyk Niu 1994:2) en dat hulle
daarmee ook hulle gemeenskappe dien. Dit voldoen ook aan Unisa se
gemeenskapsbetrokkenheid- en uitreik-beleid, ten opsigte waarvan die universiteit se
akademies-gebaseerde gemeenskapsbetrokkenheid soos volg uitgespel word:
Die doel is diens aan die gemeenskap aan die een kant, en studente se leer deur
ondervinding, die verryking van akademiese redevoering en die skepping van nuwe
kennis aan die ander kant. […] Die studente leer uit ondervinding, pas hulle kennis
toe, ondersoek loopbaanmoontlikhede, word meer bewus van hul gemeenskap se
behoeftes en leer hoe om navorsing te doen. Daar is ook ’n sosiale voordeel aan
verbonde, naamlik die aanmoediging van demokratiese waardes en burgerlike en
gemeenskapsverantwoordelikhede. (Unisa 2008:3; my vertaling)
Tog het ek ongeveer ’n jaar gelede ’n nuwe bewustheid ontwikkel: ek het op ’n artikel van
Wilson en Musick (1999) afgekom wat die uitwerking van vrywillige werk op die
vrywilligers beskryf. Dit het my daarvan bewus gemaak dat ons meer behoort te weet oor wat
die uitwerking van ons studente se vrywillige werk op hulle is. Ek het ook besef dat dit vir
die leerplanontwikkeling van die kursus in terapeutiese sielkunde noodsaaklik is om hierdie
inligting te kry. Ek het toe die artikel van Cormack en Konidari (2007) gevind wat juis dít sê:
dat dosente ook uit hul studente se ondervindinge kan leer en dan hierdie nuwe kennis uit die
praktyk in hul kursusse kan inbring om sodoende studente se akademiese ontwikkeling te
583

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
bevorder. Terselfdertyd het ek met ’n paar studente oor hulle vrywillige werk gesels en
navrae per e-pos gekry wat my laat besef het dat ons dosente nie genoeg weet van wat ons
studente beleef tydens hulle vrywillige werk nie. Ons het wel hulle werkopdragte gelees
waarin hulle terugrapporteer oor hul vrywillige werk, maar nie die data sistematies ontleed
nie.
Die bewustheid dat vrywilligers nie net mense help en hul gemeenskappe dien nie, maar dat
die werk wat hulle doen ook gevolge vir hulle self het, het my genoop om kwalitatiewe
navorsing hieroor te doen en uit te vind wat ons studente beleef. Ek het daarom ’n oproep op
ons studente gedoen om vrywillige bydraes te stuur vir my navorsing oor die uitwerking van
vrywillige werk op hulle. Ek het op die kursus se webblad gevra dat hulle vrywillig opstelle
aan my sal stuur oor die onderwerp “’n Dag in die lewe van ’n vrywillige werker” en dat
hulle veral aandag moet gee aan wat hulle beleef het en hoe hulle gevoel het. Alhoewel hulle
as deel van hul verpligte werkopdragte gerapporteer het oor hul vrywillige werk, wou ek
meer “ryk” data probeer kry en dit sistematies ontleed. Die opstelle en/of e-pos-boodskappe
wat ek van 23 studente ontvang het, het genoeg data opgelewer om hierdie artikel te skryf oor
wat ’n groep sielkunde-studente beleef het tydens hulle vrywillige werk en wat die
sielkundige, sosiale en materiële uitwerking daarvan op hulle was.
2. Definiëring van vrywillige werk
Die studente se verpligte praktiese werk is uiteraard streng gesproke nie “vrywillig” nie, maar
in die meeste definisies van vrywillige werk in die literatuur word die onbetaalde bydrae tot
ander mense en organisasies se welsyn tog vrywillige werk genoem. In baie
navorsingspublikasies word vrywillige werk (volunteerism of voluntary work) omskryf as die
gee van die vrywilliger se tyd, energie, materiële besittings, en selfs hul bloed, om ’n bydrae
tot ander mense se lewens te lewer en om hulle gemeenskappe te verbeter. Briggs, Landry en
Wood (2007) beskryf helpende gedrag deur mense as die gee van iets van hulleself
(byvoorbeeld tyd, geld, ens.) aan ander.
Wilson en Janoski (1995) lig die onbetaalde aspek uit in hul definisie, waar hulle sê dat
vrywillige werk die naam is vir ’n stel aktiwiteite waar mense betrokke raak by ander se
nood, soos byvoorbeeld om bejaardes te help of om benadeelde kinders vir iets af te rig –
sonder betaling. Die Australiese buro vir statistiek het in 1996 in hul definisie van vrywillige
werk gesê dat dit ’n aktiwiteit is wat in niewinsgewende organisasies plaasvind, dat dit tot
voordeel van die gemeenskap is en dat die vrywilliger dit sonder dwang doen, sonder om
betaling te ontvang (Cordingley 2000).
Die verskeidenheid van vrywillige werk word goed beskryf deur Noble (2000). Sy sê dat
sommige vrywilligers in organisasies werk, terwyl ander op hul eie werk, maar dat almal dit
uit eie keuse doen. Sy gee ‘n verskeidenheid voorbeelde van vrywillige werkers, onder
andere: die padda-beskermer, die natuurpark se onkruid-uitroeier, die oudonderwyser wat
afgesonderde kinders help, die besoeker aan ’n verpleeginrigting, die persoon wat die blikkie
584

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
vashou in ’n winkelsentrum om bydraes te vra, en die advokaat wat stemme werf vir beter
gesondheidsdienste.
Vir die doel van hierdie studie word vrywillige werk gedefinieer as die gee van studente se
tyd, energie en selfs materiële goedere tot die voordeel van ander mense en hulle
gemeenskappe sonder om betaling daarvoor te ontvang. Die hoofklem in hierdie definisie val
op die feit dat studente nie betaal word vir hulle dienste nie.
3. Teorie en navorsing oor die uitwerking van vrywillige werk op vrywilligers
Die breë benadering van sielkunde waarin vrywillige werk pas, is dié van positiewe
sielkunde, wat beskryf word as “’n oorkoepelende term vir teorieë en navorsing oor wat die
lewe die moeite werd maak” (Park en Peterson 2006:292; my vertaling). Seligman (aangehaal
in Cook 2004) sê dat positiewe sielkunde aandag gee aan positiewe emosies, die opbou van
sterkpunte en deugde en die gee van riglyne vir wat Aristoteles die goeie lewe genoem het.
Positiewe sielkunde is ’n reaksie teen die negatiewe beklemtoning in die sielkunde van
vroeër, toe die negatiewe en destruktiewe aspekte van menslike ontwikkeling beklemtoon is
(Lyubomirsky 2008; Park en Peterson 2006; Wallace en Bergeman 2006). Volgens Cook
(2004) is die benaderings in die sielkunde wat nie deur positiewe sielkunde ondersteun word
nie, byvoorbeeld psigoanalise en behaviorisme, terwyl humanisme (verbind met Maslow en
Rogers) gesien kan word as ’n voorloper van positiewe sielkunde, met die veronderstellings
van selfverwesenliking, optimale ontwikkeling, verantwoordelikheid, hoop, positiewe
emosie, ensovoorts. Ook die eksistensiële teorie, wat handel oor die betekenisvolheid van die
lewe, pas in die benadering van die positiewe sielkunde (kyk Cook 2004). Vrywillige werk
hou dus verband met positiewe sielkunde, omdat vrywilligers ’n bydrae lewer tot ander
mense se lewens en omdat dit die vrywilligers ook positief raak (Ronel 2006).
Die meeste navorsing oor vrywillige werk handel oor die redes waarom mense vrywillige
werk doen – dus oor hulle motivering daarvoor. Teorieë wat met die motivering vir
vrywillige werk verband hou, is teorieë wat nie spesifiek oor vrywillige werk gaan nie, maar
wat op mense se motivering toegepas word, byvoorbeeld dié oor altruïsme teenoor egoïsme
en oor prososiale gedrag. (Daar is nog nie uitsluitsel oor die vraag of mense suiwer altruïsties
kan wees en of daar so iets soos ’n altruïstiese persoonlikheid bestaan nie. Verder is daar ook
meningsverskille onder teoretici en navorsers oor of mense deur altruïsme of deur egoïsme
aangedryf word om vrywillige werk te doen. Dit is ’n onderwerp wat ’n afsonderlike artikel
regverdig en nie hier verder behandel sal word nie.)
Ek kon ook nie spesifieke sielkundige teorieë vind wat direk handel oor die uitwerking of
gevolge van vrywillige werk vir die vrywilliger nie, maar, net soos by motivering, is daar
teorieë wat op die uitwerking van vrywillige werk toegepas kan word. ’n Sielkundige teorie,
naamlik die funksionele teorie, is deur Clary, Snyder, Ridge, Copeland, Stukas, Haugen en
Miene (1998) op vrywillige werk toegepas (kyk Francis 2011, wat ook hierdie teorie met
betrekking tot vrywillige werk verduidelik). Dit handel oor die sielkundige funksies wat
585

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
mense se dade vir hulle inhou, en verklaar dus die motivering vir vrywillige werk, maar dien
ook om die gevolge van vrywillige werk vir die vrywilliger te verklaar. Volgens bogenoemde
skrywers sal vrywillige werk volgens die funksionele teorie in die volgende opsigte tot
vrywilligers se lewens bydra:
• kennis: nuwe leerervarings wat ’n beter begrip vir die wêreld meebring
• sosiaal: saam wees met vriende en sodoende vriendskappe versterk, asook iets
doen wat sosiaal aanvaarbaar is
• waardes: mense kan hulle waardes, byvoorbeeld altruïstiese waardes en
humanitêre besorgdheid, uitdruk
• beskerming van die ego: negatiewe gevoelens, byvoorbeeld skuldgevoelens, word
uitgedoof
• versterking van die ego: positiewe emosie word versterk en bring ego-groei mee
• loopbaan: ontwikkel loopbaanvaardighede en hou dit in stand.
Die navorsing wat oor die uitwerking of gevolge van vrywillige werk vir die vrywilliger
handel, is baie minder as dié oor motivering. Dié wat wel oor eersgenoemde handel,
rapporteer meestal positiewe gevolge vir vrywilligers – heelwat minder handel oor negatiewe
gevolge.
Benewens die funksionele teorie is daar nog ’n paar teorieë wat toegepas kan word om die
meestal positiewe gevolge van vrywillige werk te verklaar, byvoorbeeld die eksistensiële
teorie en ander teorieë wat verband hou met die betekenis en doel van die lewe en met sosiale
betrokkenheid, al handel dit nie oor vrywillige werk as sodanig nie. In die besprekings wat
hierna volg, sal na teorieë verwys word wat die positiewe uitwerking van vrywillige werk
verklaar (kyk byvoorbeeld na punte 3.1.1 en 3.1.4).
3.1 Positiewe uitwerking van vrywillige werk op vrywilligers
Dit is opvallend hoeveel navorsingsliteratuur oor vrywillige werk verwys na die voordele van
vrywillige werk vir die vrywilliger. Grant en Sonnentag (2010:20) stel dit baie raak in die
bekende woorde van Ralph Waldo Emerson dat iemand wat ander help, ook voordeel daaruit
sal trek: “It is one of the most beautiful compensations of life that no man can sincerely try to
help another without helping himself.” Ook Piliavin en Siegl (2007:450) som dit treffend op
met die volgende woorde: “Doing work that serves others has mood-enhancing, socialintegrating,
health-promoting, or even death-delaying power.” Hierdie en ander positiewe
gevolge van vrywillige werk soos in die literatuur beskryf, word vervolgens bespreek.
3.1.1 Sielkundige welstand
Op die webwerf Caring (2011) word geskryf dat vrywilligers beter sielkundige welstand as
ander mense beleef – dat hulle byvoorbeeld meer lewenstevredenheid en minder depressie
beleef as nievrywilligers. Navorsingsbevindings rapporteer verder dat vrywilligers
selfvertroue, ’n hoë selfagting en die identiteit van ’n helpende persoon het as gevolg van hul
vrywillige werk – kyk byvoorbeeld na navorsing soos dié van Hardill en Baines (2003), Luoh
en Herzog (2002), Snyder, Omoto en Lindsay (2004), Steffen en Fothergill (2009), Van
586

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Emmerik en Jawahar (2005) en Wilson en Musick (1999). Verder het die navorsing van
Andersson en Öhlén (2005) oor vrywilligers by ’n hospies in Swede gevind dat die
vrywilligers belangrik voel en dat hulle waardering, dankbaarheid en vriendskap by die
hospies ondervind. Dit dra by tot hul persoonlike groei, rypheid en hoop.
Sielkundige welstand sal ook met positiewe emosies en ‘n positiewe gemoedstemming
gepaard gaan. Hierdie positiewe gevoelens wat deur vrywillige werk voortgebring word,
word deur verskeie navorsers beskryf, byvoorbeeld Noble (2000) en Steffen en Fothergill
(2009). Piliavin en Siegl (2007) skryf ook dat vrywillige werk mense laat goed voel oor
hulleself en Yeung (2004:33), wat verskeie positiewe emosies by vrywilligers gevind het,
haal een van haar navorsingsdeelnemers aan wat oor haar vrywillige werk gesê het: “Joy …
joy is the real profit.”
’n Baie belangrike deel van mense se sielkundige welstand is of hulle voel hulle lewe is
betekenisvol en die moeite werd. Volgens die eksistensiële teorie sal mense
betekenisloosheid beleef as hulle nie ’n doel het waarvoor hulle leef nie (Corey 2009;
Fernando 2007). Een faktor wat sin aan ’n mens se lewe gee, is dat jy ’n verskil in ander
mense se lewens maak. Daarom kan ’n mens verwag dat die meeste vrywilligers waarskynlik
sal voel dat hulle lewens sin maak. Die meeste navorsing het bevind dat vrywilligers
positiewe gevolge beleef, en ’n hele paar navorsers het spesifiek gerapporteer dat vrywilligers
meen dat hulle lewens betekenis het as gevolg van die vrywillige werk wat hulle doen.
Greenfield en Marks (2004) meen byvoorbeeld dat vrywillige werk ’n gevoel gee dat daar ’n
doel in die lewe is; Wilson en Musick (1999) het gevind dat vrywillige werk mense die
gevoel gee dat hulle ’n verskil maak; MacNeela (2008) het rapporteer dat vrywilligers voel
dat hulle iets doen wat die moeite werd is en dat hulle lewens daarom betekenis het.
3.1.2 Fisieke gesondheid
Heelwat navorsers vind dat vrywilligers se fisieke gesondheid bevoordeel word en dat daar
selfs ’n laer sterftesyfer onder vrywilligers is – kyk byvoorbeeld na navorsing deur Ayalon
(2008), Baldock (2000), Lum en Lightfoot (2005), Luoh en Herzog (2002), Okun en Rios
(2010), Piliavin (2010), Snyder e.a. (2004) en Steffen en Fothergill (2009). Windsor, Anstey
en Rodgers skryf oor die “uitgestelde sterflikheid” van vrywilligers (2008:59; my vertaling).
Ook Wilson (2000) erken dat vrywillige werk voordele vir fisieke gesondheid inhou, maar
meen dat dit meer waarskynlik is dat gesonde mense vrywillige werk sal doen. Nietemin sê
Wilson verder dat goeie gesondheid in stand gehou word deur die doen van vrywillige werk.
3.1.3 Sosiale voordele
Daar is ook positiewe sosiale gevolge van vrywillige werk. Die sosiale voordeel van om
sosiaal ingeskakel te wees (soos om ander mense te ontmoet, vriende te maak, minder
eensaam te wees, ander se geselskap te geniet en deel van ’n gemeenskap te wees), word deur
verskeie navorsers gerapporteer, byvoorbeeld Bierhoff (2002), Hardill en Baines (2003), Lum
en Lightfoot (2005), Noble (2000), Snyder e.a. (2004), Steffen en Fothergill (2009), Van
Willigen (2000) en Yeung (2004). Miller haal Blinkhoff en medewerkers aan wie se
587

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
navorsing gedoen is in Zambië waar een vrywilliger, Dominic, die uitwerking van sy
vrywillige werk beskryf en onder andere sê dat mense nou weet wie hy is: “Die werk het my
bekend gemaak in die gemeenskap. ... Mense herken my” (Miller 2000:190; my vertaling).
Teorieë wat die sosiale voordele verklaar, word in die volgende afdeling bespreek.
3.1.4 Redes vir die positiewe uitwerking van vrywillige werk afgelei uit teorieë
Die redes waarom vrywillige werk positiewe gevolge vir vrywilligers het, kan uit ’n paar
sielkundige teorieë verklaar word. Hierdie teorieë handel nie oor vrywillige werk as sodanig
nie, maar dit kan ook op vrywillige werk toegepas word.
Ayalon (2008) gee vier teorieë aan as verklaring vir die positiewe uitwerking van vrywillige
werk, naamlik die aktiwiteitsteorie, rolteorie, kontinuïteitsteorie en sosiale-betrokkenheidteorie.
Hierdie teorieë handel hoofsaaklik oor die positiewe uitwerking van volgehoue sosiale
deelname en word hoofsaaklik in ontwikkelingsielkunde aangewend om veral ouer mense se
aanpassing te verklaar. Dit kan egter ook op vrywillige werk toegepas word.
’n Paar ander teorieë word deur Piliavin (2010) genoem wat ook met die positiewe
uitwerking van vrywillige werk verband hou. Hierdie teorieë gaan oor inskakeling by die
gemeenskap wat vir vrywilligers ‘n positiewe sosiale identiteit, ’n positiewe selfagting en
betekenis in hul lewens meebring. Die teorieë is die volgende:
• Vervreemding teenoor sosiale inskakeling: Die idee kom van Durkheim en gaan
daaroor om deel van ’n groep of gemeenskap te wees, wat die teenoorgestelde van
vervreemding teweeg bring.
• Rol-opstapeling: ‘n Verskeidenheid vrywillige rolle waardeur ander gehelp word,
lei na sielkundige en sosiale welstand.
• Sosiale-identiteitsteorie: ’n Mens se identiteit word onder andere gevorm deur
deelname aan helpende sosiale aktiwiteite, byvoorbeeld vrywillige werk. Sodanige
deelname bevorder jou selfagting en gee ook die gevoel dat jy van belang is vir
die gemeenskap (Piliavin 2010:162. Kyk ook Thoits en Hewitt 2001:128).
Volgens al bogenoemde teorieë sal ’n aktiwiteit soos vrywillige werk waardeur mense en die
gemeenskap gehelp word, verskeie positiewe gevolge vir die vrywilliger hê.
3.2 Negatiewe uitwerking van vrywillige werk op vrywilligers
Met die bestudering van die navorsing oor die uitwerking van vrywillige werk op
vrywilligers word dit duidelik dat dit algemeen aanvaar word dat vrywillige werk positiewe
gevolge inhou, maar dat daar ook negatiewe gevolge kan wees. Negatiewe uitwerkings kom
nie baie op die voorgrond in die literatuur nie, behalwe wanneer die navorsing spesifiek
handel oor negatiewe gevolge, soos byvoorbeeld in die werk van Moodley (2009), wat handel
oor uitbranding van beraders, dié van Graaf (2011) oor onder andere deernisuitputting
(“compassion fatigue”), uitbranding en sekondêre trauma waaraan versorgers van
588

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
MIV/VIGS-pasiënte ly, en dié van Rughoo (2010) oor plaasvervangende trauma (“vicarious
trauma”) en deernisuitputting by onervare trauma-beraders.
Die enkele ander navorsingstudies wat wel verslag doen oor negatiewe gevolge, voeg die
volgende by: negatiewe emosionele belewenisse, slegte ondervindings, benoudheid en angs.
Negatiewe uitwerkings word in verband gebring met die soort vrywillige werk en ook met
faktore soos die wyse waarop vrywilligers deur die organisasies hanteer word (met
betrekking tot opleiding, toesig, ondersteuning en die tyd wat vereis word) en die vrywilligers
se emosionele oorlading, oor-toewyding, en hul onvermoë om die situasie die hoof te bied
(kyk byvoorbeeld Cocca-Bates en Neal-Boylan 2011; Miller 2000; Noble 2000). Van
Emmerik en Jawahar (2005), wat slegs in hul slotparagraaf na negatiewe gevolge verwys,
meen dat daar negatiewe gevolge kan wees soos benoudheid, angs en uitbranding wanneer
die vrywilligers probeer om dinge te doen wat buite hul vermoë is. Kottler (2000:74) skryf
oor moontlike negatiewe gevolge onder die opskrif “Wanneer empatie te seermaak” (my
vertaling) en noem die volgende negatiewe gevolge wat vrywilligers mag ondervind as hulle
aan te veel druk en spanning onderwerp word: deernisuitputting, sekondêre trauma,
uitbranding, plaasvervangende trauma en teen-oordrag (gevoelens teenoor kliënte wat uit eie
onopgeloste konflikte spruit).
’n Paar navorsingstudies verwys na die toewyding en die hoeveelheid tyd wat vrywilligers
gee, wat probleme kan skep as dit te veel word. So byvoorbeeld sê Windsor e.a. (2008:69) dat
oor-toegewyde vrywilligers wat te veel tyd aan vrywillige werk bestee, negatiewe gevolge
mag ondervind en stel voor dat mense liewer by “matige vlakke van vrywillige werk” (my
vertaling) betrokke moet wees. Vrywillige werk kan ook ’n probleem word wanneer dit
inmeng met die vrywilliger se gesinstyd, en Cowlishaw, Evans en McLennan (2010) verwys
in hierdie verband na werk-gesin-konflik.
Sommige soorte vrywillige werk kan selfs gevaarlik of lewensbedreigend wees, soos
byvoorbeeld om te help by ’n sopkombuis in ’n gevaarlike deel van die stad of om blootgestel
te word aan gevaarlike siektes (Batson, Ahmad en Stocks 2004; Snyder e.a. 2004). Dit is
interessant dat ten spyte daarvan dat hul bewus is van die gevare of negatiewe uitkomste,
mense hulleself nog steeds in gevaar sal stel om ander te help. ’n Voorbeeld van hierdie gees
is dié van ’n vrywilliger wat MIV/VIGS-pasiënte versorg, maar op grond van haar
godsdienstige geloof nie kan ophou hiermee nie. Sy stel dit so: “My vinger is vasgeweef in
die mandjie” (Blinkhoff en medewerkers, aangehaal in Miller 2000:183; my vertaling).
4. Studente-vrywilligers
4.1 Studente leer teorie deur middel van praktiese werk
Vroeg in die 20ste eeu het John Dewey verskil met die opvoedkundige filosofie van sy tyd
wat studente beskou het as “stoorplekke van feite” (Edlefsen en Olson 2002:93; my
vertaling). Hy het dit bepleit dat studente uit ondervinding moet leer en het “leer deur te
589

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
doen” beklemtoon (Niu 1994:2; my vertaling). Dit is interessant om kennis te neem daarvan
dat Mao Zedong, China se revolusionêre leier, wat ook ’n opvoedkundige was, ’n paar jaar
later dieselfde soort siening van opvoeding gehad wat hy genoem het “leer uit die praktyk”
(Niu 1994:2; my vertaling). Verteenwoordigend van die Weste en die Ooste onderskeidelik,
het Dewey en Zedong verskil met betrekking tot politieke en filosofiese kwessies, maar
saamgestem oor die opvoedkundige beginsel van leer deur praktiese ondervinding (Niu
1994).
Vandag word dit algemeen aanvaar dat alle leerders (skoliere en studente) praktiese
ondervinding moet opdoen wat verband hou met die teoretiese kennis wat hulle verwerf (kyk
byvoorbeeld Edlefsen en Olson 2002; Garcia, Clark en Walfish 1979; King 2009; Latham
2003; Lewis 2009). Een manier om praktiese ondervinding op te doen is om iewers
vrywillige werk te doen. Daarom moedig sommige kolleges, universiteite en hoërskole hulle
studente/leerders aan om êrens in hul gemeenskappe betrokke te raak as vrywilligers, terwyl
ander dit vereis as deel van ’n kursus, soos in die geval van die studente van hierdie studie.
Volgens Smith, Holmes, Haski-Leventhal, Cnaan, Handy en Brudney (2010) is daar ’n
toename in programme vir vrywilligers by skole en universiteite in lande soos Australië,
Kanada, Nieu-Seeland, die Verenigde Koninkryk en die Verenigde State van Amerika – dit
word service learning of community service genoem. Dit geld egter ook vir ander lande.
Voorbeelde van opvoedkundige instansies waar vrywillige werk aangemoedig word, is die
Universiteit van California-San Diego (UCSD), waar studente aangemoedig word om deel te
neem aan ’n verskeidenheid vrywillige aktiwiteite (Marshall 2004); die Universiteit van
KwaZulu-Natal (2010), waar studente gemotiveer word om by gemeenskapsprojekte
betrokke te raak, en die Western China University Graduates Volunteer Teaching Program,
wat gegradueerdes van die universiteit vra om tot die ontwikkeling van onder andere die
onderwys of gesondheidsdienste in minderbevoorregte gemeenskappe by te dra deur diens te
lewer (Yumei 2008).
In hierdie verband het Hall (1995) gesê dat die hooftaak van die opvoeding van studente is
om hulle te leer dat hulle deel van ’n gemeenskap is en dat hulle verplig is om tot hulle
gemeenskappe by te dra. Hy meen die taak van opvoeders is om aan studente die waarde van
diens aan die gemeenskap te leer wat hulle tot uitvoer kan bring deur vrywillige werk te doen.
Hy sluit af met die volgende woorde: “Geïnspireer deur ’n bewustheid van die morele en
geskiedkundige wortels van vrywillige werk, mag hierdie pogings om burgerlike waardes as
deel van die opvoedingsproses in te sluit, kragtig meewerk om die tradisie van omgee in ’n
gemeenskap aan toekomstige geslagte oor te dra” (Hall 1995:217; my vertaling).
4.2 Gevolge vir studente
Daar is heelwat positiewe gevolge vir studente en hulle gemeenskappe wat uit hul vrywillige
werk voortspruit. Behalwe dat hulle eerstehandse ondervinding opdoen (Lewis 2009:26) van
die teorie wat hulle leer (deur betrokke te raak in die “regte wêreld” en “hul studies lewend
word” – King 2009:18; my vertaling), lewer hierdie vrywilligers ook ’n bydrae tot die
590

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
gemeenskap en bou hulle dus aan sosiale kapitaal (Hardill en Baines 2003; Onyx en Leonard
2000). “Students have much to gain from and offer to the volunteer sector” (Francis 2011:4).
Daar word in verskeie navorsingsartikels gerapporteer dat leerlinge en studente (in skole,
kolleges en universiteite) nie net opvoedkundige en akademiese voordeel uit hul vrywillige
werk trek nie, maar ook sosiale en sielkundige voordele. Smith e.a. (2010) sê dat vrywillige
werk die volgende kan bevorder: akademiese ontwikkeling, persoonlike vaardighede, ’n
bewustheid van burgerlike verantwoordelikheid, deelname aan vrywillige werk in die latere
lewe en die moontlikheid vir indiensname nadat opleiding voltooi is. Met verwysing na
laasgenoemde word daar deesdae al meer verwys na oordraagbare vaardighede, wat beteken
dat studente bekwaamhede moet aanleer wat hulle kan oordra na hulle beroepe (kyk
byvoorbeeld Cormack en Konidari 2007). Verder noem Francis (2011) die volgende voordele
vir studente: nuwe ondervindings, résumé-bou, die tot stand bring van loopbaan-netwerke,
verhoogde selfbeeld, selfvertroue en om nuwe vriende te ontmoet.
Lewis skryf soos volg oor jong vrywilligers in die Verenigde Koninkryk: “Daardie soort
ondervindings help om karakter te bou, waardes te vorm en jongmense se oë oop te maak vir
die wêreld rondom hulle” (2009:26; my vertaling). Hy sê voorts dat hierdie soort werk hulle
voorberei om uitdagings die hoof te bied en vir hulle ’n goeie toekoms te bou.
Yumei (2008) berig oor die vrywilliger-program vir Chinese studente (kyk 4.1) en sê dat dit
die volgende uitwerking het: hulle leer toewyding, ywer en pragmatisme en hul lewens word
verryk en hul ondernemingsgees versterk. “Die projek het ’n nuwe gees van toewyding
bevorder en het ’n hoofstroom-waarde van ’n positiewe leefwyse bepleit” (Yumei 2008:65;
my vertaling).
Poplau (2004) se werk met skoliere verdien spesiale vermelding, omdat die beginsels daarvan
ook vir studente geld. Hy is ’n hoërskoolonderwyser in Kansas, Amerika en bied ’n kursus in
gemeenskapsdiens aan waar leerders vrywillige werk moet doen as deel van die kursus. In sy
boek The doer of good becomes good: A primer on volunteerism beskryf hy hoe
gemeenskapsdiens die meeste van sy leerders positief beïnvloed. Die positiewe invloed word
toegelig deur die voorbeeld van ’n seun wat depressief was en selfmoord wou pleeg, maar
nadat hy by hierdie kursus aangesluit het en aan helpende aktiwiteite deelgeneem het, is hy
geïnspireer om ander te help en het ook ander leerders gemotiveer om by die klas aan te sluit.
’n Ander voorbeeld is dié van ’n meisie wat gereeld ’n bejaarde vrou (Emma) in ’n ouetehuis
besoek het en soos volg verslag gedoen het: “Ek weet dat die tyd wat ek daar deurbring, vir
Emma help. Mense sê dit die heeltyd vir my. Wat mense nie weet nie, is dat Emma my net
soveel help. Wanneer ek by Emma is, verdof die res van die wêreld. Emma help my om die
eenvoudige dinge van die lewe te waardeer” (Poplau 2004:24; my vertaling).
5. Die navorsingsvraag en rasionaal vir hierdie studie
591

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Soos aanvanklik verduidelik, is hierdie studie beplan omdat ek bewus geword het van die feit
(uit die literatuur en uit kontak met studente) dat vrywilligers nie net ’n invloed op ander of
hulle gemeenskap uitoefen nie, maar dat die werk wat hulle doen, ook ’n invloed op hulle het
en dat ons as dosente nie genoeg weet oor die uitwerking van vrywillige werk op ons studente
nie (kyk onderafdeling 1 hier bo). Die navorsingsvraag is dus: Wat is die uitwerking van
vrywillige werk op ons studente in die kursus terapeutiese sielkunde aan Unisa?
Hierdie bewustheid wat by my ontstaan het, het daartoe gelei dat ek ’n soektog gedoen het na
navorsingspublikasies oor vrywillige werk. Ek het gevind dat daar minder navorsing gedoen
is oor die uitwerking van vrywillige werk op vrywilligers as oor die motivering waarom hulle
die werk doen. Volgens Thoits en Hewitt (2001) word dit aanvaar dat vrywillige werk
positiewe invloede op die ontvangers en die vrywilligers het, maar daar is baie min navorsing
gedoen oor wat die werklike gevolge vir vrywilligers se sielkundige en fisieke welstand is.
Hoewel hulle dit 11 jaar gelede geskryf het, blyk dit nou nog so te wees dat daar sedertdien
minder navorsing oor die gevolge as oor die motivering gedoen is. In hierdie verband meen
Smith e.a. (2010) dat alhoewel programme vir vrywillige werk by skole en universiteite
toeneem, die navorsing daaroor nog onbeslis is, veral navorsing oor verpligte programme,
soos oor die “verpligte vrywillige” werk wat my studente in terapeutiese sielkunde doen.
Verder was dit ook gou vir my duidelik dat daar nie baie Suid-Afrikaanse navorsing oor
hierdie onderwerp gepubliseer is nie. Van die Suid-Afrikaanse navorsing wat ek gevind het,
was daar net twee wat spesifiek oor vrywillige werk handel: dié van Akintola (2008) oor die
hanteringsmeganismes van, en die uitdagings getrotseer deur, versorgers van VIGS-pasiënte,
en dié van Surujlal (2010) oor die motivering van vrywilligers wat gestremde persone met
sport help. Ander Suid-Afrikaanse navorsing op hierdie gebied wat ek gevind het, hou
verband met vrywillige werk, maar handel nie oor vrywillige werk as sodanig nie; dit handel
meestal oor lekeberaders – byvoorbeeld dié van Graaf (2011), Hassim (2009), Jansen van
Rensburg (2008), Moodley (2009) en Rughoo (2010), en een oor patrone van gee-gedrag
(giving) in Suid-Afrika deur Everatt, Habib, Maharaj en Nyar (2005).
Hierdie studie het dus ontstaan uit die noodsaaklikheid om meer te weet oor wat ons studente
beleef wanneer hulle vrywillige werk doen, en uit die skaarste van veral Suid-Afrikaanse
navorsing oor vrywillige werk en veral oor die sielkundige uitwerking van vrywillige werk
op die vrywilliger, en meer spesifiek op studente-vrywilligers.
5.2 Doel van hierdie studie
Volgens MacNeela (2008) gebruik die meeste navorsing oor vrywillige werk die vrywilligerprosesmodel,
wat op drie fases in die vrywillige werkproses konsentreer, naamlik die
voorlopers (die motiewe vir vrywillige werk), die belewenis van vrywillige werk, en die
gevolge of uitwerking van vrywillige werk. My navorsing konsentreer op die tweede en derde
fase, naamlik wat studente beleef het en wat die uitwerking op hulle was.
Die doel van hierdie studie is dus om die belewenisse van ’n groep studente-vrywilligers in ’n
spesifieke kursus aan Unisa na te vors en ook om uit te vind wat die uitwerking van die
vrywillige werk op hulle was.
592

5.3 Navorsingsparadigma
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die konseptuele raamwerk of wêreldbeskouing van hierdie navorsing is dat ek aanvaar dat
elkeen van ons ’n ander werklikheid beleef – daar bestaan dus “meervoudige werklikhede”
(Krauss 2005:759; Williams 1998:3; my vertaling). Die navorsingsdeelnemers se belewenis
van hulle wêreld en ook hoe hulle die vrywillige werk beleef het, word dus as hulle
“waarheid” aanvaar. Ek het daarom doelbewus gepoog om die oogpunte van die deelnemers
te verstaan en myself oopgestel vir hulle belewenisse – om dus “’n diepsinnige begrip en
geldige verteenwoordiging van die deelnemers se oogpunte te verkry” (Krauss 2005:764; my
vertaling).
Hierdie paradigma, waar veelvoudige werklikhede aanvaar word, kan interpretatief
(verklarend of vertolkend) genoem word, in teenstelling met ’n positivistiese paradigma,
waar die navorser glo in een onveranderbare werklikheid. Hierdie interpretatiewe benadering
is gekies omdat die “werklikheid” wat bestudeer word, die deelnemers se subjektiewe
belewenisse en die betekenisse wat hulle aan hulle wêreld toeken, is (Terre Blanche, Kelly en
Durrheim 2006).
5.4 Navorsingsontwerp
Die kwalitatiewenavorsingsontwerp pas in die paradigma wat hierdie studie onderlê en die
doel wat gestel is. Die insameling van die data en die ontleding daarvan voldoen dus ook aan
’n kwalitatiewenavorsingsontwerp. In ’n kwalitatiewenavorsingsontwerp word veranderlikes
nie beheer of voorspel soos in ’n kwantitatiewe ontwerp nie, maar die betekenis wat
deelnemers aan hulle wêreld toeken, word nagevors (Brown 2008). Navorsers wat
kwalitatiewe navorsing doen, neem dus eers waar en kan daarna patrone ontdek wat na teorie
of ideologie kan lei.
5.5 Navorsingsmetodologie
5.5.1 Die data en navorsingdeelnemers
Die eenhede van studie is die studente se opstelle en e-pos-boodskappe wat die opstelle
vergesel het en boodskappe waarin hulle op my navraag verdere inligting verskaf het. Ek het
almal skriftelik bedank vir hulle bydraes en vir ’n paar per e-pos gevra om bietjie meer
inligting te verskaf, byvoorbeeld van die soort werk wat hulle gedoen het of van die
organisasie waarvoor hulle gewerk het, om my beter in staat te stel om my in hulle wêrelde in
te leef. Volgens Babbie en Mouton kan hierdie soort kwalitatiewe data “persoonlike
dokumente” (2001:300; my vertaling) genoem word. Ek het op die kursus (terapeutiese
sielkunde as deel van die sielkunde-honneursgraad) se webblad gevra dat hulle vrywillig
opstelle aan my sal stuur oor die onderwerp “’n Dag in die lewe van ’n vrywillige werker” en
gevra dat hulle oor hul vrywillige werk moet skryf asof dit in een dag gebeur, al het dit oor ’n
langer tydperk gebeur. Ek het verder gevra dat hulle veral aandag moet gee aan wat hulle
beleef het en hoe hulle gevoel het. Alhoewel hulle as deel van hul verpligte werkopdragte
593

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
gerapporteer het oor hul vrywillige werk, wou ek ryker data deur middel van opstelle kry en
dit sistematies ontleed.
Die opstelle en/of e-posboodskappe wat ek van 23 studente ontvang het, vorm dus die data
van hierdie studie oor wat ’n groep sielkunde-studente beleef het met die doen van hulle
vrywillige werk en wat die hoofsaaklik sielkundige, maar ook die sosiale en materiële,
uitwerking daarvan op hulle was. Daar is 17 vroulike en ses manlike deelnemers. Vier
deelnemers is in hul vyftigerjare, vyf in hul veertigerjare, sewe in hul dertigerjare en sewe in
hul twintigerjare. Die ouderdomme wissel van 23 tot 59 jaar.
Ek het die meeste van die opstelle gedurende 2011 ontvang – een per gewone pos en die
ander per e-pos.
5.5.2 Ontleding van die data
Ontleding van kwalitatiewe data is vroeër gesien as ’n “misterieuse gedaanteverwisseling”
(Krauss 2005:763; my vertaling), maar vandag word dit soos volg beskryf: “Die vermoë van
kwalitatiewe data-ontleding om betekenis te genereer maak dit ’n unieke en kragtige
epistemologiese hulpmiddel om selfs oënskynlike alledaagse ondervindings te verstaan”
(Krauss 2005:765; my vertaling). Meer spesifiek: tematiese ontleding (TO), wat in hierdie
studie gebruik is, is tans ’n erkende manier van kwalitatiewe data-ontleding – met hierdie
metode word die patrone of temas in die data geïdentifiseer (Braun en Clarke 2006). Ek het
die beginsels van die uitvoer van TO soos deur verskillende skrywers beskryf (byvoorbeeld
Anderson 2007; Braun en Clarke 2006; Kelly 2006) toegepas, met inagneming van die feit
dat dit ’n redelik ingewikkelde oefening en ’n leerproses is waar nuwe kennis gevind kan
word. Ek, die navorser, is dus nie ’n deskundige op die gebied van die onderwerp nie, en ek
het daarna gestreef om met die deelnemers te empatiseer sodat hulle oogpunt sal seëvier
(Krauss 2005).
Die volgende TO-stappe is gevolg (aangepas uit Anderson 2007; Braun en Clarke 2006;
Terre Blanche, Durrheim en Kelly 2006):
• vertroud raak met en verdieping in die data (herhaalde lees om die data goed te
ken)
• etikettering en die lys van voorlopige/aanvanklike temas
• kodering van die data deur afdelings van die data (byvoorbeeld reëls, sinne) in ’n
tabel van temas en subtemas te plaas
• uitbouing en hersiening van hierdie temas deur sommige daarvan in een tema
saam te vat en ander in meer temas te verdeel
• definiëring van die temas deur hulle te bestudeer, seker te maak dat hulle nie te
wyd of te eng is nie en nie oorvleuel nie
• benoeming van temas wat in die rapportering van die bevindings gebruik kan
word.
594

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
’n Senior kollega, 1 wat nie deel was van hierdie studie nie en wat ervare is in kwalitatiewe
navorsing, het my ontleding van die data nagesien – sowel die opstelle (rou data) as die
verskillende stappe wat ek gevolg het, is aan hom voorgelê.
5.6 Betroubaarheid en geldigheid
Ek is bewus van die feit dat kwalitatiewe navorsing as subjektief beskou kan word. ’n Slaggat
waarin die kwalitatiewe navorser kan trap, is om sy of haar eie sieninge op die data af te
dwing – ek het dit sover moontlik vermy toe ek die data hanteer het en ek het daarna gestreef
om my kodering en my latere rapportering van die bevindings geloofwaardig te maak.
’n Term wat dikwels in kwalitatiewe navorsing vir betroubaarheid en geldigheid gebruik
word, is geloofwaardigheid. Dit verwys onder andere daarna om seker te maak dat die
navorser se siening van die deelnemers se realiteit werklik hulle realiteit was. Om
geloofwaardigheid te bereik het ek weer en weer na die oorspronklike data teruggegaan (“’n
kringloop tussen interpretasie en waarneming” – Stiles 1993:605; my vertaling). Om die
geloofwaardigheid van hierdie studie verder te verseker het die bogenoemde senior kollega
die hele projek en my rapportering daaroor hersien – dus is ’n ondersoekende oudit volgens
Babbie en Mouton (2001) gedoen. Deurdat ek die projek deur die senior kollega laat
beoordeel het, het ek daarna gestreef om die betroubaarheid van hierdie kwalitatiewe
navorsingsprojek so ver moontlik te verseker. Die data het verder van ’n verskeidenheid
studente gekom en die oogpunte van hierdie deelnemers van verskillende kultuur- en
omgewingsagtergronde kon gesien word as ’n soort triangulering, wat ook tot die
betroubaarheid van die data kon bydra.
5.7 Etiese oorwegings
Die volgende beginsels wat deur Wassenaar (2006) aangebied is, is nagekom:
• Outonomiteit van deelnemers en respek vir hul waardigheid: Die deelnemers se
identiteite is nie beskikbaar gestel nie. Die data is ontleed sonder om na die name
te kyk.
• Onskadelikheid: Die deelnemers in hierdie studie is nie aan enige risiko
blootgestel toe hulle op die navorsingsvraag geantwoord het nie en hulle is geen
skade berokken in die ontleding van hulle antwoorde of die skryf van die
navorsingsverslag nie.
• Voordeligheid: Van die studente het my bedank vir die geleentheid om hulle
sienings en belewenisse te lug – een het geskryf: “Dankie vir hierdie geleentheid,
dit laat ons as studente ‘waardig’ voel teenoor hierdie saak. Hierdie bietjie
erkenning veroorsaak om die een of ander rede dat mens jou storie wil vertel” (my
vertaling). Die projek het dus moontlik ’n positiewe uitwerking op hulle gehad.
Die oorhoofse voordeel van hierdie projek vir toekomstige studente is dat, deur
kennis te neem van hierdie deelnemers se belewenisse, toekomsbeplanning
gedoen ten bate van toekomstige studente kan word.
• Geregtigheid: Deelnemers aan hierdie studie is almal op dieselfde manier
behandel. Ek het nie besonder kennis geneem van geslag, ouderdom, ras of enige
ander identifiserende karaktereienskappe in my ontleding van die data nie.
595

5.8 Bevindings oor “’n dag in die lewe van ’n vrywillige werker”
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Ek is nie regtig ’n volunteer nie, want die vrywillige werk in die module genaamd
Terapeutiese Sielkunde is verpligtend. ... Ek gee nie om om aangesê te word om by
mense betrokke te raak nie. Ek wíl dit doen. Die feit dat ek wil, maak my seker meer
’n “willenteer” as ’n “volunteer”. 2 (Die eerste paragraaf van een van die opstelle wat
ontvang is.)
Die opstelle van die meeste deelnemers is nie geskryf oor wat in een dag gebeur het nie, maar
oor hul belewenisse as vrywilligers oor ’n tydperk van hulle vrywillige werk. Ek het bedoel
dat dit ’n beskrywing van ’n tipiese dag in die lewe van ’n vrywilliger moet wees, maar my
versoek dat hulle dit moet skryf asof dit in een dag gebeur het, het geblyk ietwat onrealisties
te wees. Nogtans het die opstelle wat ek ontvang het, my vertel wat ek wou weet – wat hulle
beleef het en hoe dit hulle laat voel het – dus die uitwerking wat die vrywillige werk op hulle
gehad het.
’n Paar studente het wel hulle opstelle geskryf asof dit in een dag gebeur het en uit daardie
opstelle kon ek aflei wat gebeur het en hoe sommige van hulle gevoel het aan die begin van
die dag, gedurende die dag, en teen die einde van die dag as hulle huis toe gegaan het. Die
meeste studente het egter hulle opstelle geskryf oor die hele tydperk van hulle vrywillige
werk. Die bevindings sal vervolgens aangebied word volgens die begin, middel en einde van
die dag – die meeste van die besprekings handel oor wat gebeur het gedurende die dae oor ’n
hele tydperk van vrywillige werk en sal in onderafdeling 5.8.2, “Die middel – die ‘dag’ van
vrywillige werk”, bespreek word.
Die bevindings word verder ook gerapporteer volgens die geïdentifiseerde temas en subtemas
wat die duidelikste uitgestaan het. Die volgende besprekings beskryf die uitwerking of
gevolge van vrywillige werk op ’n groep sielkunde-studente. Die studente se antwoorde
(opstelle) het soveel “ryk” en “lewende” data bevat dat groot dele van die besprekings gedoen
word deur die woorde van die studente aan te haal. Die meeste van die opstelle is in Engels
geskryf, en ek het die vertaling van die aanhalings uit Engels gedoen terwyl ek my bes
gedoen het om die betekenis van wat hulle geskryf het, so ver moontlik getrou weer te gee.
Die paar aanhalings wat oorspronklik in Afrikaans geskryf is, word met ’n asterisk aangedui.
5.8.1 Die begin van die dag
5.8.1.1 Senuweeagtigheid en spanning
Gevoelens van senuweeagtigheid en spanning is deur sommige deelnemers gemeld – voor
hulle met die vrywillige werk begin het, was hulle opgewonde, maar ook ’n bietjie
senuweeagtig. Sommige was bang en onseker. Een skryf: “Ek het die gevoel gehad dat dit
baie moeilik gaan wees” omdat hy met MIV-positiewe persone sou gaan werk en skryf
verder: “Ek was ’n bietjie senuweeagtig ... ek was seker dat ek mense sou sien wat
doodgaan.” Die deelnemers wat aanvanklik ’n bietjie bang was, het verder geskryf dat hulle
later ontspanne en gemaklik gevoel het en dat hulle die ondervinding selfs as lonend en
genotvol beleef het.
596

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Een deelnemer was vol spanning in haar poging om by haar plek van vrywillige werk te kom,
maar het dit blykbaar vir haarself spannend gemaak deur te moet haas: “Ek jaag alweer om
betyds te wees vir my vrywillige werk. Ek kon my nooit indink dat dit so stresvol kan wees
om aan vrywillige werk deel te neem nie.”
5.8.1.2 Bewustheid van kontras – lewe versus dood
’n Ander deelnemer het ’n beskrywing gegee van wat hy gesien het op pad na die hospies
waar hy ’n ongeneeslik siek man sou gaan besoek. Hy was bewus van die kontras tussen die
lewe van die stad waardeur hy gery het (geraas, reuk van kos, beweging, lewendigheid,
energie) en dit wat hy tegemoet sou gaan by die hospies: ’n baie siek man wat hy moontlik
nie weer sou sien nie. Sy rit na die hospies het hom bewus gemaak van hierdie kontras, wat
hy meen ander mense nie “sien” nie.
5.8.1.3 Om in die spieël te kyk
Een deelnemer het besef hoe belangrik dit is om selfinsig te hê wat haar in staat sou stel om
haar vrywillige werk te doen: “Mens begin jou vrywillige werksdag net soos enige ander dag
– deur in die spieël te kyk. Op enige gegewe dag kyk jy na jou weerkaatsing in die spieël om
seker te maak dat jy op jou beste lyk voordat jy die dag aanpak. Die begin van jou dag as
vrywillige berader is nie veel anders nie, behalwe dat dit wat jy in die ‘spieël’ sien, baie
dieper is as die oppervlak van jou vel. Om jou pligte as berader te kan nakom, moet jy jouself
ken – die beste en die slegste van wat jou maak wie jy is – en terselfdertyd moet jy dit
eenkant sit voordat jy die wêreld van die ander persoon betree.”
5.8.2 Die middel – die “dag” van vrywillige werk
Die volgende temas is uit die deelnemers se opstelle geïdentifiseer.
5.8.2.1 Om in die spieël te kyk (vervolg)
’n Hele paar deelnemers het geskryf dat die vrywillige werk hulle bewus gemaak het van
hulle eie sterk- en swakpunte en ook van hulle eie vermoëns. Die werk het dus bygedra tot ’n
dieper begrip van hulleself. Een het geskryf: “Ek het meer omtrent myself geleer” en ’n ander
dat sy geleer het oor die “krag van ons innerlike self”.
Hulle selfbegrip het ook die bewustheid van moontlike toekomstige beroepe meegebring; en
vir een deelnemer het dit duidelik geword watter beroep om nié te volg nie: “Dit het my
gehelp om te besef watter loopbaan in sielkunde beter by my pas. ... Dit het my gehelp om ’n
groot struikelblok in die oë te kyk. Ek het duidelikheid gekry oor ’n loopbaan wat ek liefs nie
moet volg nie.”
5.8.2.2 Verandering
Die tema wat die meeste uitgestaan het, was dié van verandering wat by hulle plaasgevind
het. Dit kan ook beskryf word as persoonlike groei, soos kortliks gestel deur een student:
597

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
“Wat ’n ondervinding. Groei. Vervorming. Pragtig.” ’n Ander een het geskryf dat die kursus
hom “vorm en vervaardig”*.
Die wyse waarop hulle na hulself en die lewe kyk, het verander, soos gesien kan word in die
volgende aanhalings uit ’n paar opstelle: “Ek sien my lewe in ’n ander lig as gevolg van ’n
ieder en ’n elk van hierdie mense wat my pad gekruis het” en “Vrywillige werk ... het my
perspektief heeltemal verander.” Een het geskryf dat sy aanvaarding, liefde en egtheid
ontwikkel het en ’n ander een dat sy “alles nou soveel meer waardeer”.
Een deelnemer, wat met breinbeseerde mense gewerk het, het aanvanklik gewonder of sy
“ooit breinbesering sal kan hanteer”. Sy het later gevind dat haar vermoë om met hierdie
mense te werk so ontwikkel het dat sy “nie langer gevoel het om na die berge te vlug as
iemand begin verstik nie ... ek het nie meer paniekerig geword nie”. Haar gedrag buite die
organisasie het ook verander: “Ek het my houding teenoor motor-bestuur heeltemal verander:
Ek bestuur stadiger ... ek het meer geduld en vat nie kanse nie. Ek het altyd die beeld van
hierdie pasiënte in gedagte wanneer ek bestuur.”
Om met verantwoordelikhede vertrou te word, het ook verandering meegebring: “My
aanvanklike selfsugtige redes waarom ek by die organisasie aa