Klik hier om die volledige joernaal in PDF-formaat af te laai ... - LitNet

LitNet
Akademies
Desember 2012: jaargang 9, nommer 3
’n Akademiese joernaal vir
die Geesteswetenskappe,
Godsdienswetenskappe,
Natuurwetenskappe en
Regte
www.litnet.co.za
ISSN 1995-5928

Redaksie: LitNet Akademies
Hoofredakteur
Etienne van Heerden (PhD, LLB), Universiteit van Kaapstad
Hoofbestuurder en -redakteur: LitNet Akademies
Uitvoerende redakteur: LitNet
Geesteswetenskappe-redakteur
Francis Galloway (DLitt)
Godsdienswetenskappe-redakteur
Pieter G.R. de Villiers (ThDrs, Teologiese Universiteit, Kampen en DTh, Universiteit
Stellenbosch)
Regte-redakteur
Johann Neethling (LLM LLD), Universiteit van die Vrystaat
Natuurwetenskappe-redakteur
Dirk Laurie (MSc in Wiskunde, PhD), Universiteit Stellenbosch
Natuurwetenskappe-ereredakteur
Hendrik Geyer (MSc in Teoretiese Fisika, PhD in Teoretiese Kernfisika, FRSSAf),
Universiteit Stellenbosch
Natuurwetenskappe-ereredakteur
Jannie Hofmeyr (BSc Hons in Biochemie, MSc in Biochemie, PhD, FRSSAf), Universiteit
Stellenbosch
Personeel
Produksiebestuurder
Elzette Steenkamp (PhD), Rhodes Universiteit
Redaksionele bestuurder
Naomi Bruwer (MA in Afrikaans-Nederlands), Senior inhoudsbestuurder by
LitNet
Taaladviseur
Nicky Grieshaber (MA)

Adviesraadslede van LitNet Akademies
Ruth Baitsewe, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Andries Bezuidenhout, Universiteit van die Pretoria – Suid-Afrika
Frikkie Botha, Bestuurder: QCanes, BSES Limited – Australië
Gerrit Brand, Universiteit van Stellenbosch – Suid-Afrika
Guillaume Brümmer, Universiteit van Kaapstad – Suid-Afrika
Naomi Bruwer, Inhoudsbestuurder by www.litnet.co.za – Suid-Afrika
Joel Claassen, Universiteit van Kaapstad – Suid-Afrika
Eugene Cloete, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Neil Cochrane, Universiteit van Suid-Afrika – Suid-Afrika
Ronald Cools, Katholieke Universiteit Leuven – België
Scarlett Cornelissen, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Darryl David, Universiteit van KwaZulu-Natal – Suid-Afrika
Leon Dicks, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Ian Dubery, Universiteit van Johannesburg – Suid-Afrika
Heilna du Plooy, Noordwes-Universiteit – Suid-Afrika
Jat du Toit, Noordwes-Universiteit – Suid-Afrika
Kobus Eloff, Universiteit van Pretoria – Suid-Afrika
Hans Ester, Radboud Universiteit Nijmegen – Nederland
Eep Francken, Universiteit Leiden – Nederland
Francis Galloway, LitNet Akademies: Geesteswetenskappe-redakteur – Suid-Afrika
Ena Jansen, Vrije Universiteit van Amsterdam – Nederland
Thys Human, Universiteit van Johannesburg – Suid-Afrika
Jerzy Koch, Adam Mickiewicz Universiteit, Poznań – Pole
Chris Koen, Universiteit van die Wes-Kaap – Suid-Afrika
Derek Litthauer, Universiteit van die Vrystaat – Suid-Afrika
Catharina Loader, Universiteit van Wenen – Oostenryk
Amanda Lochner, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Braam Louw, Universiteit van Pretoria – Suid-Afrika
Johann Lutjeharms, Universiteit van Kaapstad – Suid-Afrika
Johan Malherbe, Universiteit van Pretoria – Suid-Afrika
Jean Meiring, Universiteit van Cambridge – Engeland
Johan Meyer, Universiteit van die Vrystaat – Suid-Afrika
Albert Neitz, Universiteit van Pretoria – Suid-Afrika
Desmond Painter, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Marius Potgieter, Noordwes-Universiteit – Suid-Afrika
Sakkie Pretorius, The Australian Wine Research Institute – Australië
Heinrich Raubenheimer, Universiteit van Johannesburg – Suid-Afrika
Helgard Raubenheimer, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Koot Reinecke, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Egmont Rohwer, Universiteit van Pretoria – Suid-Afrika
Vasti Roodt, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Alfred Schaffer, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Arnold Schoonwinkel, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Hendrik Swart, Universiteit van die Vrystaat – Suid-Afrika
Christo van der Rheede, Afrikaanse Handelsinstituut – Suid-Afrika
Etienne van Heerden, Universiteit van Kaapstad – Suid-Afrika
Ian van Rooyen, Universiteit van Kaapstad – Suid-Afrika
Hannes van Staden, Universiteit van KwaZulu-Natal – Suid-Afrika
Helize van Vuuren, Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit – Suid-Afrika
Steward van Wyk, Universiteit van die Wes-Kaap – Suid-Afrika
Emile van Zyl, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Rudi Venter, Oxford University Press – Suid-Afrika
Louise Viljoen, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Andries Visagie, Universiteit van Pretoria – Suid-Afrika
Gideon Wolfaardt, Ryerson University – Kanada
André Weideman, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika
Hein Willemse, Universiteit van Pretoria – Suid-Afrika

Christa van Wyk, Universiteit van Suid-Afrika
Eric Dirix, Universiteit van Leuven, België
Ewoud Hondius, Universiteit van Utrecht, Holland
Francois Venter, Noordwes-Universiteit, Potchefstroom
Frans Malan, Appèlregter
Jan Smits, Universiteit van Maastricht, Nederland.
Jannie Otto, Universiteit van Johannesburg
Johan Henning, Universiteit van die Vrystaat
Johan Potgieter, Universiteit van Suid-Afrika
Uitgewer: LitNet
LitNet Akademies is ʼn geakkrediteerde akademiese aanlynjoernaal.
Besoek: http://www.litnet.co.za/Category/akademies/litnet-akademies
E-pos: akademies@litnet.co.za
Telefoonnommer: 021 886 5169
ISSN 1995-5928
Ondersteun deur:

Inhoudsopgawe
Afdeling: Natuurwetenskappe
Die risikoprofiel van Pb en Cr in stedelike padstof - Sanja Potgieter-
Vermaak (Manchester Metropolitan Universiteit), René van Grieken
(Universiteit Antwerpen) en Herman Potgieter (Universiteit van die
Witwatersrand)
Asikliese karbeenkomplekse maak eerste opslae in goudstormloop -
Helgard Raubenheimer, Universiteit Stellenbosch
Afdeling: Regte
’n Oorsig van die aard, ontwikkeling en invloed van statutêre
moratoria in Suid-Afrika gedurende die eerste helfte van die 20ste eeu
– J.J. Henning, Universiteit van die Vrystaat
Die betekenis van ’n ontneming weens ’n rasdiskriminerende wet of
praktyk vir doeleindes van die Wet op Herstel van Grondregte 22 van
1994 – ’n oorsig van ontwikkelings in regspraa – Juanita Pienaar,
Universiteit Stellenbosch
Jurisdiksiegrondslae vir die vervolging van internasionale misdade
met verwysing na Suid-Afrika se verpligtinge as lidstaat van die
internasionale strafhof – Neels Swanepoel, Universiteit van die Vrystaat
Aantekeninge: Huwelik binne gemeenskap van goed: Die effek van ’n
egskeidingsbevel op ’n bateverdelingsooreenkoms – Neil van
Schalkwyk, Universiteit van Pretoria
Die finansiële krisis in provinsies en munisipaliteite: Verg dit
grondwetlike of politieke oplossings? – D.J Brand, onafhanklike
regsadviseur en konsultant
1
22
58
107
141
167
181

Faktore en beleidsoorwegings by die bepaling van ’n kontraksparty se
regsplig teenoor ’n derde party: ’n kritiese bespreking van Viv’s
Tippers (Pty) Ltd v Pha Phama Staff Services (Pty) Ltd t/a Pha Phama
Security 2010 4 SA 455 (HHA) – Bernard Wessels, Universiteit
Stellenbosch
Die resepsie van Romeinse reg in die Suid-Afrikaanse regstelsel: stare
decisis en curia ius novit – Philip Thomas, Universiteit van Pretoria
Artikel 129(1)(a) van die Nasionale Kredietwet 34 van 2005:
verwarrende verwarring oor voldoening – Corlia van Heerden en
Hermie Coetzee, Universiteit van Pretoria
Eiendomsverlies deur verkrygende verjaring: Onteiening sonder
vergoeding – of nie? – A.J. van der Walt en E.J. Marais, Universiteit
Stellenbosch
Afdeling: Geesteswetenskappe
Akoestiese analise van die vokale van ’n groep bejaarde Afrikaanse
vroue – Daan Wissing, Noordwes-Universiteit
Dissipline in die klaskamer – Deel 1: Die bepalings van die Grondwet
en Skolewet ten opsigte van dissiplinêre maatreëls in die klaskamer –
Katie Müller
Dissipline in die klaskamer – Deel 2: Dissiplinêre maatreëls en
opvoeders se bevoegdhede en verantwoordelikhede ten opsigte
daarvan – Katie Müller
Die skrywer en nuwe publikasiekontekste: Interaktiwiteit en
wisselwerking in aanlyngemeenskappe – Fanie Viljoen se Pynstiller as
gevallestudie – Franci Greyling, Noordwes-Universiteit
(Potchefstroomkampus)
204
237
254
298
322
361
396
442

"Tussen stasies": ’n Aanwending van die stylfiguur van die trein in
die Afrikaanse musiekvideo – Martina Viljoen, Universiteit van die
Vrystaat
Die woordrivier: ’n Model ter bevordering van gemeenskapseie
woordkuns – Anneretha Combrink, Noordwes-universiteit
Konstruering van die akademiese habitus: ’n analitiese outoetnografie
van 25 jaar in die akademiese wêreld – Eleanor Lemmer,
Unisa
Dae in die lewens van vrywillige werkers: Belewenisse van studentevrywilligers
– Elsje Cronjé, Unisa
Die Afrikaanse literêre sisteem: ’n Eksperimentele benadering met
behulp van Sosiale-netwerk-analise (SNA) – Burgert Senekal,
Universiteit van die Vrystaat
’n Perkroniese herbeskouing van Rembrandt van Rijn: Selfaanbieding
binne ’n gebroke-kosmos-raamwerk – Jeanne Joubert, Universiteit van
die Vrystaat
Die voorkoms, frekwensie en aard van seksuele misbruik deur jong
vroulike seksoortreders in ’n inwoonsorgsentrum – Mariëtte Joubert
(NICRO en privaatpraktyk in forensiese maatskaplike werk), Marisa
Pietersen (kinderterapeut by FAMSA en bedryfsmaatskaplikewerker by
Aspen Pharmacare) en Carel van Wyk (Universiteit van die Vrystaat)
Die Chinese virtuoos-pianis Lang Lang en sy model Vladimir
Horowitz, die “Laaste Romantikus” – Cara Kleynhans, Universiteit van
Pretoria
David Beresford Pratt: die mens agter die sluipmoordpoging –
Loammi Wolf, Democracy for Peace, Duitsland
Gemeenskap vandag. Ontologie, abstraksie en plek – Danie Goosen,
487
514
548
580
614
639
676
699
743
805

Unisa
Die omskakeling van werklikewêreld-take na pedagogiese take ten
einde ’n taakgebaseerde sillabus te ontwerp – Elbie Adendorff,
Universiteit Stellenbosch
“Net domastrant vir spite”: Grepe uit die lewensgeskiedenis van S.V.
Petersen – Steward van Wyk, Universiteit van Wes-Kaapland
Plek en ingeplaaste skryf. ’n Teoretiese ondersoek na ingeplaaste skryf
as ekopoëtiese skryfpraktyk – Susan Smith, Universiteit van Fort Hare
Afdeling: Godsdienswetenskappe
Om die Skrif tot stilte te bring: Gewaarwordinge oor Afrikaanse
Bybelse spiritualiteit – Christo Lombaard, Unisa
834
870
887
929

Afdeling:
Natuurwetenskappe

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die risikoprofiel van Pb en Cr in stedelike padstof
Sanja Potgieter-Vermaak, René van Grieken en Herman Potgieter
S. Potgieter-Vermaak: Afdeling Chemie en Omgewingswetenskappe, Manchester Metropolitan
Universiteit; R. Van Grieken: Departement Chemie, Universiteit Antwerpen, België en H.
Potgieter: Skool vir Chemiese en Metallurgiese Ingenieurswese, Universiteit van die
Witwatersrand
Opsomming
Verstedeliking en die gepaardgaande groeiende ekologiese voetspoor wat dit agterlaat, is ’n
wesenlike probleem wêreldwyd. Dit is dan ook alombekend dat lugbesoedeling as gevolg van
verstedeliking en industriële groei nie net eksponensieel toegeneem het oor die afgelope twee
dekades nie, maar ook beduidend verskillend is van dit wat mens in die platteland sou
aantref. Een van die bydraende faktore tot lugbesoedeling is die herverspreiding van padstof
in die lug as gevolg van padverkeer en ander faktore. Dit is spesifiek die mikrongroottefraksie
wat kommerwekkende afmetings aanneem. Aangesien padstof ryk is aan organiese en
anorganiese verbindings wat veral in die fyner fraksies gekonsentreer is, is dit ’n bron van
verskeie karsinogeniese en toksiese verbindings met wisselende biobeskikbaarhede en hou
dus vir mens en dier gesondheidsgevare in. Verskeie wetenskaplike artikels handel oor die
konsentrasies van spoorelemente, toksiese metale en metalloïede in padstof (Hooker en
Nathanail 2006), maar daar is weinig oor die molekulêre en strukturele karakter van die
verbindings te vinde. In vitro- en diertoksikologiese studies toon juis aan dat die chemiese
samestelling van ingeademde deeltjies ’n uiters belangrike rol speel in die toksikologiese,
genotoksiese en karsinogeniese meganismes in die liggaam, en dat die komponent-spesifieke
toksiese effekte nog nie behoorlik verstaan word nie. Oorgangsmetale wat aan die
stofdeeltjies in die lug bind, kan in die liggaam (en veral die longe) lei tot die vervaardiging
van reaktiewe suurstofspesies, wat ’n wesenlike kommer is onder die meer kwesbare
bevolkingsgroepe, soos kinders, oumense en terminaalsiek pasiënte. Dit is dus duidelik dat
die chemiese karakterisering van die fyn fraksie van padsedimente van belang is wat
volksgesondheid betref. Tydens ’n vroeëre studie is padsediment in ’n stedelike omgewing in
die Verenigde Koninkryk versamel en gedeeltelik gekarakteriseer (Barrett e.a., 2010).
Dieselfde monsters, wat ook in verskeie deeltjiegroottes gefraksioneer is, is verder met
behulp van X-straal-fluoressensie-spektrometrie (XSFS) en induktief-gekoppelde-plasmamassaspektrometrie
(IGP-MS) geanaliseer om die elementele samestelling kwantitatief te
bepaal. Deur gebruik te maak van rekenaarbeheerde elektrontastende X-straal-mikroanalise
(RB-EXMA) is individuele deeltjies geanaliseer (200 deeltjies per deeltjiegrootte) sodat hulle
molekulêre struktuur afgelei kon word van die elementele verwantskappe. Hierdie bevindings
is vergelyk met mikro-Raman-spektroskopie- (mRS-) resultate. Die fyn fraksie (50% van die Cr-ryke deeltjies verwantskappe met Pb toon. Die mRS-data
toon dan ook inderdaad dat die Cr hoofsaaklik teenwoordig is in die Cr(VI)-oksidasietoestand
en meestal as loodchromaat voorkom. Beide Pb- en Cr-konsentrasies neem toe soos
die deeltjiegrootte afneem (279 (

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
(

Extended abstract
Introduction
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
The fate of environmental particles with reference to their impact on the environment and
humans depends on various factors. One of these factors that is of prime importance is their
chemical and structural composition, especially if these particles belong to the fraction that is
airborne, whether it is due to resuspension or from other pollutant sources (Charlesworth et
al., 2011 and references therein). The environmental particle of interest in this paper is road
dust (RD), and specifically the fraction below 125 μm. It has been shown that up to 27% of
atmospheric particulate matter (APM) in the UK could be attributed to resuspended RD. It is
well known that the particle size of APM considered respirable is smaller than 10 μm
(thoracic particulate matter), but the fraction which is

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
pressure, an established index of arterial stiffness, shown to be a risk factor for cardiovascular
disease (Jacobs et al. 2012)]. Apart from V, these all display the highest concentration in the
finest fraction, followed by a steady decrease in concentration with an increase in particle
size.
Following the work by Shi et al. (2011) the health risk for the inhalable fractions with regard
to Pb and Cr was determined using the Risk Assessment Information System (RAIS) risk
calculator adjusting for average body weight. The chronic daily intake for recreational
exposure was used whereby an exposure of one hour per day is considered. The results are
displayed in Table 2. It is evident that Cr presents a significant risk (in the order of 1 in 10
000) upon ingestion, but inhalation risks seem to be relatively low (1 in 10 million). The Pb
risk for both inhalation and ingestion is low.
Particles of the

1. Inleiding
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Omgewingsdeeltjies beïnvloed die mens en die omgewing op verskeie maniere en die
omvang daarvan hang van ’n aantal faktore af. Hierdie deeltjies hou ’n risiko in vir mens en
dier, omdat dit opgeneem word deur inaseming (hetsy deur die mond of neus) en dus
biobeskikbaar kan raak. Let wel: Ons tref ’n onderskeid tussen inaseming en inademing.
Inaseming het naamlik te doen met die inneem van deeltjies deur die mond en/of neus en die
liggaam binnedring tot in die boonste lugweë of die spysverteringstelsel, terwyl inademing
verwys na die indringing van deeltjies tot diep in die longe totdat hulle in die alveoli beland).
Deeltjies wat as menslik inadembaar geklassifiseer word, sogenaamde torakale aërosols, het
deeltjiegroottes kleiner as 10 µm. Die fraksie

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
mensgemaakte en natuurlike bronne. Die eerste sluit verkeersuitlaatgasse, smeerolieoorblyfsels
en deeltjies van wiel-, remskoen- en motorverweer in, terwyl die tweede die
verweer van rotsstukke en plantmateriaal, en verpoeiering van natuurlike materiaal as gevolg
van padverkeer insluit. Die heterogene geaardheid van padstof kan maklik met die blote oog
waargeneem word en ’n mens sien dikwels stokkies, glasstukkies, stukke rubber, blare,
sigaretstompies, en dies meer daarin. Wat egter nie so sigbaar is nie, is potensieel toksiese
anorganiese elemente (PTE’s), polisikliese aromatiese koolwaterstowwe, pergefluorineerde
oppervlakbenatters, poligechlorineerde bifenole, gifstowwe en voedingstowwe (nitrate en
fosfate) (Yuen e.a. 2012). Dit is veral die PTE’s wat in hierdie artikel ondersoek word en dit
kan afkomstig wees van padverkeeruitlaatgasse, verweer van padoppervlakke (soos
byvoorbeeld geel padverf, wat tradisioneel geel loodchromaat as kleurstof bevat het), sypadgronderosie
en atmosferiese neerslae. Daarbenewens is dit ook getoon dat tot 27% van die
atmosferiese deeltjies in die Verenigde Koninkryk uit herverspreide padstof kan bestaan waar
herverspreiding beperk was as gevolg van redelik nat omstandighede dwarsdeur die jaar.
Hierdie tendens is ook in ander dele van die wêreld waargeneem (30% van PM10 in
Kalifornië en 32% in Beijing, Sjina (Chen e.a. 2012)). In Suid-Afrika kan hierdie bydrae
heelwat groter wees, as gevolg van droë klimaatsomstandighede, buitengewone padverweer,
mynboubedrywighede digby paaie, veldbrande, ensovoorts. Die residensietyd van deeltjies,
veral die inadembare deeltjies, is natuurlik van belang in terme van die biobeskikbaarheid van
die toksiese en karsinogeniese komponente. Alhoewel in vitro- en diertoksikologiese studies
bepaal het dat die chemiese samestelling ’n belangrike rol in die toksiese, genotoksiese en
karsinogeniese meganismes van die deeltjies in die menslike liggaam speel, is daar tot op
hede nog nie duidelikheid oor die komponent-spesifieke (of anders gesê, die elemente se
verwantskappe met mekaar) bydrae tot hierdie effekte nie. Daarbenewens kan die
oorgangsmetale wat op die aërosols adsorbeer, die vervaardiging van reaktiewe
suurstofspesies in die longe tot gevolg hê, wat veral by kinders, oumense en terminaalsiek
pasiënte kommerwekkende afmetings kan aanneem (Sorensen e.a. 2005; Lippmann e.a.
2006). Biopsiemonsters uit ’n argief van longweefselmonsters wat versamel is tydens die
1952–1953-rookmisepisode in Londen, Engeland wat tot die dood van ongeveer 4 000 mense
gelei het, is deur Hunt en medewerkers (2003) geanaliseer. Daar is bevind dat die oorgrote
hoeveelheid deeltjies uit amorfe koolstowwe bestaan het wat tiperend van roet is. Dit het
saam met fyn deeltjies voorgekom wat swaarmetale soos Pb, Zn, Sn, en dies meer bevat het
(Hunt e.a. 2003).
Vorige publikasies (Hooker en Nathanail 2006; Bian e.a. 2009; Bućko e.a. 2010; Shi e.a.
2011) beskryf die elementkonsentrasies van die spoorelemente, toksiese metale en
metalloïede wat in padstof teenwoordig kan wees. Die molekulêre samestelling word egter
selde aangespreek en studies wat handel oor die biobeskikbaarheid van die elemente is ook
skaars (Hu e.a. 2011). Barrett e.a. (2010) se navorsing was gemik op die
vastetoestandspesiëring van lood in padstof op een van die hoofweë in Manchester. Hulle het
gevind dat loodchromaat en lood geadsorbeer op ysteroksiede soos goethiet tot 57% van die
loodfases teenwoordig in die padstoffraksies beslaan het. Colombo e.a. (2008) het ’n
ondersoek na die biobeskikbaarheid van die platinumgroepmetale wat in padstof teenwoordig
is, gedoen en bevind dat Pt die hoogste absolute biobeskikbaarheid het, maar dat die relatiewe
6

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
mobiliteit van Pd en Rh in kunsmatige liggaamsvloeistowwe hoër is. Shi e.a. (2011) toon met
risiko-analise aan dat beide Cr- en Pb-konsentrasies in padstof afkomstig van stedelike en
voorstedelike gebiede in Sjina, tot nadelige gesondheidseffekte kan lei. Okorie e.a. (2012) het
ook ’n studie oor die mondelingse biobeskikbaarheid van stedelike padstof gedoen. Hulle het
bevind dat Cd en Zn die hoogste biobeskikbaarhede (mediaanwaarde van 45%) getoon het, en
dat As, Cu, Ni en Pb laer was (mediaanwaarde van 35%).
Die vastetoestandkarakterisering soos deur Barrett e.a. (2010) gerapporteer is, dui op verskeie
molekulêre samestellings van deeltjies in padstof wat moontlike toksiese en/of karsinogeniese
effekte op die menslike liggaam kan hê. Die doel van hierdie artikel is om hierdie padstof
verder te analiseer met analitiese tegnieke anders as dié wat gebruik is deur Barrett e.a.
(2010), asook om die biobeskikbaarheid van sekere elemente te bepaal, ten einde die
waarskynlikheid van toksikologiese effekte na blootstelling te kan bespreek. Om hierdie
doelwit te bereik, is dieselfde fraksies wat deur Barrett en medewerkers (2010) ondersoek is,
met X-straal-fluoressensie-spektrometrie (XSFS) en induktief-gekoppelde-plasmamassaspektrometrie
(IGP-MS) geanaliseer om die elementkonsentrasies van die monster te
bepaal. Strukturele en molekulêre inligting is met behulp van mikro-Raman-spektroskopie
(mRS) en rekenaarbeheerde elektrontastende X-straal-mikro-analise (RB-EXMA) bekom.
Die biobeskikbaarheid van elemente soos Cr, Pb, Ni en ander is geëvalueer deur die
padstoffraksies aan twee verskillende kunsmatige longvloeistowwe bloot te stel, om
toestande in die boonste en onderste dele van die long na te boots. Elementele konsentrasies
is met behulp van IGP en elektrotermiese atoom-absorpsie-spektrometrie (ETAAS) bepaal.
2. Eksperimenteel
Die metodiek was as volg: Die inadembare fraksies, te wete dié met deeltjies 2000 μm, en alle vreemde voorwerpe is verwyder.
Die fraksie is vervolgens droog gesif in sewe fraksies, waarvan slegs die drie deeltjiegroottes
waarvan hier bo melding gemaak is, ondersoek is.
Dunlaagpille vir die gebruik in XSFS is gemaak deur akkuraat-geweegde hoeveelhede van
die padstofmonster te meng met sellulose, wat opgetree het as ’n bindmiddel, en dit saam te
7

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
pers tot ’n maksimum dikte van 1 mm. Analises is gedoen op ’n Epsilon 5 X-straalspektrometer
(PANalytical, Almelo, Nederland), wat gebruik maak van polariserende
straaltegnologie. Die instrument is toegerus met ’n Ge-detektor van hoë suiwerheid, sodat die
energie kan wissel van 0,7 tot 200 keV en ’n resolusie van

3. Resultate en bespreking
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die XSF-datavir die fraksies word in Tabel 1 aangetoon. Die metale wat veral van belang is
in hierdie studie, toon dieselfde konsentrasietendens in al drie die fraksies, naamlik dat
Zn>Cu>Pb>Cr vir die fyn fraksie (Cu>Cr>Pb vir die twee groter fraksies
(38–63 en 63–125 µm). Bian en Zhu (2009) kontrasteer dit met ’n orde van Zn>Pb>Cu, en
Hu e.a. (2011) het weer gevind dat Zn>Cu=Cr>Pb. Die vergelyking met Hu e.a. (2011) se
werk moet egter met versigtigheid gehanteer word, aangesien geen groottediskriminasie
gedoen is nie. Fujiwara e.a. (2011), daarenteen, het wel met gefraksioneerde padstofmonsters
gewerk en het ook tot dieselfde slotsom as ons gekom vir die fynste fraksie, behalwe dat die
ondersoekers nie Cr geanaliseer het nie. Die data toon dat elemente wat moontlike
gesondheidsrisiko’s is, is Cr (karsinogeniese potensiaal), Zn en Cu (verhoogde vlakke word
met Alzheimer se siekte geassosieer), Pb (toksies) (Shi e.a. 2011 en verwysings daarin),
asook V (verhoogde vlakke is positief gekorreleer met verhoogde polsdruk – dit is die verskil
tussen die sistoliese en diastoliese lesings), wat ’n aanvaarde indeks is om arteriële stramheid
te kwantifiseer – ’n erkende risikofaktor van kardiovaskulêre siektes (Jacobs e.a. 2012)).
Behalwe in die geval van V toon al die metale van belang die hoogste konsentrasie in die
fynste (dus mees inadembare) fraksie en ’n geleidelike afname met ’n toename in
deeltjiegrootte (ook aangetoon deur Bian en Zhu 2009 en Fujiwara e.a. 2011).
Alhoewel hierdie publikasie fokus op die drie kleiner fraksies, toon die
elementkonsentrasieprofiele van sewe fraksies (

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
een van die groot stede in Sjina bepaal en gevind dat Cr nie ’n beduidende risiko is nie en dat
dit volgens EPA-standaarde binne die aanvaarbare grense val. Verder het hulle gevind dat die
gevaarkwosiënt van Pb ver onder die aanvaarbare limiet van 1 vir beide volwassenes en
kinders was. Hulle maak egter die opmerking dat in alle gevalle die metale wat getoets is, se
kwosiënt vir kinders hoër as dié vir volwassenes is. Ons resultate in hierdie gedeelte van die
publikasie is gebaseer op totale konsentrasie en nie noodwendig dit wat mobiliseerbaar is in
die liggaam na blootstelling nie. Die biobeskikbare konsentrasie kan (en is in ons studie soos
later aangetoon) heelwat laer as die totale konsentrasie wees.
3.1 RB-EXMA-resultate vir die

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
’n baie duidelike FexOy-groep wat in ongeveer 6% van die deeltjies geïdentifiseer is, was die
res van die groeperings soortgelyk aan dié van die fyn fraksie.
3.3 RB-EXMA-resultate vir die 63-125 μm-fraksie
Weer eens het alle deeltjies wat ondersoek is, Al en Si bevat en die deeltjies wat Cr, Pb, Zn,
Cu en Fe bevat het, het onderskeidelik 5,5%, 39%, 12%, 6,5% en 80% van die totale aantal
opgemaak. Die resultate is in teenstelling met dié wat Fujiwara e.a. (2011) gepubliseer het,
waar daar bevind is dat hierdie fraksie ryk aan Al maar nie Si is nie. In hierdie fraksie is die
Cr-bevattende deeltjies in slegs drie klasse geplaas, waarvan die algemeenste een
CrPb(Fe,Ca,Mn) (3,5%) was, en die CrFe(Ca,Zn)- en CrCa(Fe)-groepe het onderskeidelik
0,5% en 1% van die totaal beslaan. Die ander groeperings van elemente het baie soos dié van
die ander twee fraksies daar uitgesien en die FexOy-klas deeltjies is ook hier gevind.
Daarbenewens het 6,5% van die deeltjies ’n Al:Si molêre verhouding van 1:3 gehandhaaf,
wat ’n aanduiding is dat aluminiumsilikate teenwoordig is, wat ook duidelik met die mRSdata
bevestig is.
Vir die fraksie

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die 38–63 μm-fraksie het geweldig gefluoresseer ongeag watter laser gebruik was, en slegs
73 deeltjies kon suksesvol met mRS geanaliseer word. Die volgende verbindings het vry
algemeen voorgekom en is geïdentifiseer: kalsiet, kwarts, anataas, ysteroksiede en veldspaat.
Daarbenewens is PbCrO4-(839 cm -1 ) en kwiksulfiedverbindings geïdentifiseer, soos wat
duidelik blyk uit Figuur 3. In Figuur 3 kan die duidelike ooreenstemming tussen die
verwysingspektrum van arsakiet (Hg3S2(Br,Cl)2) en dié van ’n deeltjie gesien word. Dit is ’n
geel mineraal en die deeltjie was dan ook inderdaad geel soos gesien deur die optiese beeld.
Of so ’n tipe chemiese verbinding in die omgewing gevind sal word as deel van padstof, is
debatteerbaar, maar die bestaan van kwiksulfiede kan nie totaal uitgesluit word van
atmosferiese deeltjies nie, dus het die outeurs besluit om tog die geval hier in te sluit.
Alhoewel die totale aantal deeltjies wat in die 63–125 μm-fraksie ondersoek is, slegs 70 was,
is daar verskeie punte per deeltjie geanaliseer met mRS, as gevolg van die grootte daarvan,
wat die totale aantal analises tot ver oor die 100 opgestoot het. Die monster het heelwat
helderkleurige deeltjies vertoon – veral helder geel, rooierig, oranje en bruin is waargeneem.
Soos vermoed was, was die geel deeltjies krokoïet (PbCrO4) wat ook dikwels saam met
kalsiet voorgekom het, soos hier bo beskryf. Die spektra blyk dan meer dié van PbCrO4.PbO,
te wees waartydens die Raman-bande na die laer golfgetalle toe verskuif, soos ook beskryf in
die UCL spektrale biblioteek (verkrygbaar op die wêreldwye webwerf) as ’n diepgeel
chroom-bevattende pigment. Daarbenewens is ook kalsiet, kwarts en dolomiet positief
geïdentifiseer. Die veldspaat was hoofsaaklik teenwoordig as albiet met die chemiese formule
NaAlSi3O8, wat die molêre verhouding van 3:1 vir Si:Al in die EXMA-resultate bevestig het.
Albiet is ook deur Fujiwara e.a. (2011) met hulle XSD-data gevind. Daar was ook ’n
aanduiding dat magnesiumchromiet (MgCr2O4) en/of pirobeloniet (PbMnVO4(OH))
teenwoordig is.
3.4 Die nagemaakte-longvloeistof-logingsresultate
Die mRS- en EXMA-resultate het beide aangetoon dat Cr dikwels teenwoordig is as die
chromaat en dus in die Cr(VI)-oksidasietoestand voorkom. Daarom was daar besluit om veral
op Cr te konsentreer, want nie net is die vorm van Cr relatief maklik oplosbaar nie, maar die
Cr(VI)-ioon is ook bekend vir sy karsinogeniese karakter. Die drie fraksies is blootgestel aan
die twee verskillende longvloeistowwe soos beskryf in die eksperimentele gedeelte, waarna
die monster verwyder is uit die broeikas en met ’n standaardprotokol voorberei is vir analise
met ETAAS. Die tydintervalle wat ondersoek is, was 1 uur, 24 uur, 1 week, 4 weke en 8
weke. In alle gevalle het die konsentrasies ’n toename oor die tydperk getoon, tot op 4 weke,
waarna dit in die meeste gevalle afgeplat het vir die KLV, soos aangedui in Figuur 4.
In die geval waar Gamble se oplossing gebruik is, het die data egter nie so ’n duidelike
profiel getoon nie. Dit moet egter in aanmerking geneem word dat die konsentrasie van Cr in
die Gamble-loogmiddel heelwat laer was as in die geval van KLV (tussen 0,2% en 1% van
die KLV-waarde) en dat dit heel digby die deteksielimiet van die instrument is, dus is die
foutgrens soveel groter. Daarbenewens is dit duidelik dat in beide gevalle die algemene
tendens vir die konsentrasie is om af te neem soos die deeltjiegrootte toeneem. Dit bevestig
12

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
dat die meeste Cr-loging uit die fynste fraksie sal plaasvind, en dit is duidelik
kommerwekkend, aangesien dit dan ook die gedeelte is wat waarskynlik die langste
residensietyd in die longe sal hê voordat dit uitgehoes word.
Behalwe vir Cr is daar ook na Pb gekyk, as gevolg van die sterk aanduidings daarvan in die
Raman-data, naamlik dat die Cr teenwoordig is as loodchromaat. Dieselfde logingsprofiel is
waargeneem vir Pb wat met beide IGP en ETAAS geanaliseer is. Weer eens was dit duidelik
uit die resultate in Figuur 4 dat daar ’n toename in Pb-konsentrasie vir alle fraksies is tot op 4
weke, waarna die logingsprofiel ’n afplatting toon. Die konsentrasie neem ook toe soos die
deeltjiegrootte toeneem in elke logingsperiode wat ondersoek is. Die verwagting vanaf eerste
beginsels bereken, is dat daar minstens ’n drievoudige verhoging in die molêre oplosbaarheid
moet wees vir die loodchromaat by die laer pH. Daar is egter gevind dat die toename omtrent
honderdvoudig was. Weer eens moet daar opgemerk word dat vir die Gamble-oplossing die
konsentrasies heel laag en naby die deteksielimiet en soms onder die deteksielimiet was. Dit
lei egter tog wel tot die gevolgtrekking dat die Pb nie net saam met Cr voorkom nie, ’n feit
wat dan ook in beide die mRS- en EXMA-data na vore gekom het.
Dit is duidelik dat genormaliseerde waardes meer insig op die saak sal werp. Die mikrogram
Cr wat per kilogram padstof geloog het met die twee verskillende longvloeistowwe, word in
Figuur 5 aangedui. Aangesien die massa monster afgeweeg en die volume loogmiddel
konstant gehou is en digby die waardes 0,15 g en 15 mL was, word dieselfde prentjie as in
Figuur 4 hier vertoon. Die leser se aandag word egter daarop gevestig dat hier van twee
assestelsels gebruik gemaak is om op een grafiek die beduidende verskil tussen die twee
longvloeistowwe se logingsprofiele aan te dui. Hier is dit duidelik dat met KLV tot 93 dele
per miljoen (dpm) uitloog ná 4 weke in die fyn fraksie, in vergelyking met slegs 2 dpm met
Gamble se oplossing. Die maksimum Cr-konsentrasie wat geloog is met Gamble se oplossing
was slegs 7 dpm vir die 38–63 μm-fraksie ná 8 weke se blootstelling.
Om ’n beter aanduiding van die toksiese en karsinogeniese potensiaal van die padstof te gee,
is die persentasie Cr en Pb wat geloog is, bereken deur gebruik te maak van die totale Cr- en
Pb-konsentrasies onderskeidelik, soos bepaal met XSFS en aangedui in Tabel 1. Die data
word in Figuur 6 getoon. Dit is duidelik dat die persentasie Cr wat van Gamble se vloeistof
sal loog, werklik weglaatbaar klein is en ’n rol sou speel slegs indien kroniese blootstelling
aan groot hoeveelhede van die deeltjies sou plaasvind, veral indien dit in die alveoli sou
versamel en nie uitgehoes word nie. In teenstelling daarmee is daar egter kommerwekkende
groot hoeveelhede, tot 54% van die totale Cr, in die padstof, wat kan uitloog in die boonste
gedeelte van die lugweg. Daarby loog ongeveer die helfte van die Cr binne die eerste 24 uur
uit. Die persentasie-logingsprofiel is soortgelyk aan die konsentrasieprofiele, met ander
woorde, dit neem toe oor die logingsperiode en neem af met deeltjiegrootte. Die Pb-profiel
lyk egter heeltemal anders. Eerstens loog tot 97,3% uit na 8 weke in die middelste-groottefraksie,
wat dan ook die fraksie is wat oor die algemeen die hoogste persentasie loging toon.
Dit lei tot die volgende afleidings: eerstens, dat die Pb nie net aan Cr verbind is nie (soos
reeds uit van die ander data gesien is); en tweedens, dat die Pb in die 63–38 μm-fraksie tot die
grootste mate uitloog in die periode wat ondersoek is. Die hoeveelheid Pb wat uit Gamble se
13

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
oplossing loog, is baie laag en bereik nooit waardes hoër as 0,2% nie. Die resultate is
soortgelyk aan dié van Hu e.a. (2011), wat mondelingse biobeskikbaarheid ondersoek het.
Hulle het bevind dat Cr inderdaad ’n laer biobeskikbaarheid het (5,83%) in vergelyking met
Pb (47%). Aangesien ons waardes vir beide Cr en Pb onderskeidelik tienvoudig en dubbel is,
is die resultate duidelik kommerwekkend. Verdere ondersoeke na kleiner deeltjiegroottes en
ander metale van belang, soos V, Zn, Cu en Mn, word tans uitgevoer.
4. Gevolgtrekkings
Die volgende afleidings kan gemaak word uit hierdie ondersoek:
1. Die chemiese samestelling van die drie deeltjiegroottes is soortgelyk aan dié van die
meeste ander gerapporteerde ondersoeke in die literatuur, en is tipies van
metaalbesoedelingsprofiele wat in stedelike gebiede voorkom.
2. Die grootste gesondheidsrisiko (gebaseer op berekenings m.b.v. die RAIS-risikomodel)
vir menslike blootstelling aan padstofbesoedeling vind plaas as gevolg van
mondelingse inname en verdere loging en/of vertering in die verteringstelsel. Die
waarde in die orde van 1 x 10 -4 vir Cr as Cr(VI) is beduidend hoër as die algemene
grenswaarde van 1 uit 10 -5 .
3. Die aanvanklike bevindings van Barrett e.a. (2010) wat die teenwoordigheid van
PbCrO4 en Pb-gesorbeerde goethiet in die

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Ti (%) 0,32 0,28 0,22
Fe (%) 3,82 3,26 2,52
Mo (%) 0,50 0,50 0,53
Spoorelemente Zn (dpm) 1 055 750 477
Cl (dpm) 853 842 816
Mn (dpm) 612 517 372
Cu (dpm) 598 435 313
Ba (dpm) 536 610 491
Pb (dpm) 238 169 109
Zr (dpm) 232 362 265
Cr (dpm) 171 179 142
Sr (dpm) 113 116 112
V (dpm) 71 71 69
Tabel 2. Resultate van die risikoanalise deur gebruik te maak van die Risk Assessment
Information System (RAIS) risikorekenaar.
Fraksie Inademingsrisiko Verteringsrisiko Totale risiko
Pb Cr Pb Cr

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Figuur 1. Ramanspektrum van gemengde ysteroksiede teenwoordig in die

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Figuur 2(a). Opties-mikroskopiese beeld van die tipiese geel deeltjies wat as krokoïet
oftewel loodchromaat geïdentifiseer is met Ramanspektroskopie.
Figuur 2(b). Ramanspektra van loodchromaat wat sonder en met kalsiet voorkom in die

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Figuur 3. Ramanspektrum van ’n helder geel deeltjie (in blou) en ’n verwysingspektrum
(in bruin) van arsakiet.
18

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Figuur 4. Cr- en Pb-konsentrasies in kunsmatige longvloeistowwe (Gamble se oplossing
by pH = 7,35 en die kunsmatige lisosomale vloeistof by pH = 4,5) na loging by 37ºC vir
tydperke van 1 uur tot 8 weke.
Figuur 5. Mikrogram Cr per kg padstof-konsentrasies in die twee verskillende
kunsmatige longvloeistowwe (Gamble se oplossing by pH = 7,35 en die kunsmatige
lisosomale vloeistof by pH = 4,5) na loging by 37ºC vir tydperke van 1 uur tot 8 weke.
19

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Figuur 6. Persentasie Cr en Pb geloog bereken relatief tot die totale Cr- en Pbkonsentrasie
soos bepaal met XSFS. In die geval van Cr word die data na loging by
37ºC vir tydperke van 1 uur tot 8 weke vir beide Gamble se oplossing by pH = 7,35 en
die kunsmatige lisosomale vloeistof by pH = 4,5 gegee en in die geval van Pb slegs
laasgenoemde.
Bibliografie
Al-Khashman O. 2007. The investigation of metal concentrations in street dust samples in
Aqaba city, Jordan. Environmental Geochemistry and Health, 29:197-207.
Amato F., M. Pandolfi, M. Viana, X. Querol, A. Alastuey en T. Moreno. 2009. Spatial and
chemical patterns of PM10 in road dust deposited in urban environment. Atmospheric
Environment, 43:1650–9.
Anbalagan G., G. Sankarib, S. Ponnusamyc, R. Thilak kumard en S. Gunasekaraneet. 2009.
Investigation of silicate mineral sanidine by vibrational and NMR spectroscopic methods.
Spectrochimica Acta A, 74:404-9.
Barrett J.S., K.G. Taylor, K. Hudson-Edwards, J.M. Charnock. 2010. Solid-Phase Speciation
of Pb in Urban Road Dust Sediment: A XANES and EXAFS Study. Environmental Science
and Technology, 44:2940–6.
20

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Bian B. en W. Zhu. 2009. Particle size distribution and pollutants in road-deposited sediment
in different areas of Zhengjiang, China. Environmental Geochemistry and Health, 31:511-20.
Bućko M.S., T. Magiera, L.J. Pesonen en B. Janus. 2010. Magnetic, geochemical, and
microstructural characteristics of road dust on roadsides with different traffic volumes – case
study from Finland. Water, Air and Soil Pollution, 209:295-306.
Charlesworth, S.M. en J.A. Lees. 1999. The distribution of heavy metals in deposited dusts
and sediments, Coventry, UK. Environmental Geochemistry and Health, 21:97–115.
Charlesworth S.M., E. De Miguel en A. Ordónez. 2011. A review of the distribution of
particulate trace elements in urban terrestrial environments and its application to
considerations of risk. Environmental Geochemistry and Health, 33:103-23.
Chen J., W. Wang, H. Liu en L. Ren. 2012. Determination of road dust loadings and chemical
characteristics using resuspension. Environmental Monitoring and Assessment, 184:1693–
1709.
Columban Ph., S. Cherifi en G. Despert. 2008. Raman identification of corrosion products on
automotive galvanized steel sheets. Journal of Raman Spectroscopy, 39(7):881-6.
Colombo C., P.J. Hooker en C.P. Nathanail. 2008. Risk-based characterization of lead in
urban soils. Chemical Geology, 226:340–51.
Dockery D.W., C.A. Pope, X. Xu, J.D. Spengler, J.H. Ware en M.E. Fay. 1993. An
association between air pollution and mortality in six U.S. cities. The New England Journal
of Medicine, 329:1753–9.
Fujiwara F., R.J. Rebagliati, L. Dawidowski, D. Gómez, G. Polla, V. Pereyra en P.
Smichowski. 2011. Spatial and chemical patterns of size fractionated road dust collected in a
megacity. Atmospheric Environment, 45:1497-1505.
Hooker P.J. en C.P. Nathanail. 2006. Risk-based characterization of lead in urban soils.
Chemical Geology, 226:340–51.
Hu X., Y. Zhang, J. Luo, T. Wang, H. Lian en Z. Ding. 2011. Bioaccessibility and health risk
of arsenic, mercury and other metals in urban street dusts from a mega-city, Nanjing, China.
Environmental Pollution, 159:1215-21.
Hunt A., J.L. Abraham, B. Judson en C.L. Berry. 2003. Toxicologic and Epidemiologic Clues
from the Characterization of the 1952 London Smog Fine Particulate Matter in Archival
Autopsy Lung Tissues. Environmental Health Perspectives, 111:1209-14.
Jacobs L., A. Buczynska, C. Walgraeve, A. Delcloo, S. Potgieter-Vermaak, R. Van Grieken,
K. Demeestere, J. Dewulf, H. van Langenhove, H. de Backer, B. Nemery en T.S. Nawrot.
2012. Acute changes in pulse pressure, as a marker of arterial stiffness, and constituents of
particulate air pollution in elderly. Environmental Research, 117:60-7.
21

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Kennedy N.J. en W.C. Hinds. 2002. Inhalability of large solid particles. Journal of Aerosol
Science, 33:237-55.
Lippmann M., K. Ito, J.S. Hwang, P. Maciejczyk en L.C. Chen. 2006. Cardiovascular effects
of nickel in ambient air. Environmental Health Perspectives, 114:1662-69.
Okorie A., J. Entwistle en J.R. Dean. 2012. Estimation of daily intake of potentially toxic
elements from urban street dust and the role of oral bioaccessibility testing. Chemosphere,
86:460–67.
Ospitali F., D.C. Smith en M. Lorblanchet. 2006. Preliminary investigations by Raman
microscopy of prehistoric pigments in the wall-painted cave at Roucadour, Quercy, France.
Journal of Raman Spectroscopy, 37:1063-107.
Pope C.A., M.J. Thun, M.M. Namboodiri, D.W. Dockery, J.S. Evans en F. Spiezer. 1995.
Particulate air pollution as a predictor of mortality in a prospective study of U.S. adults.
American Journal of Respiratory and Critical Care Medicine, 151:669–74.
Shi G., Z. Chen, C. Bi, L. Wang, J. Teng, Y. Li en S. Xu. 2011. A comparative study of
health risk of potentially toxic metals in urban and suburban road dust in the most populated
city of China. Atmospheric Environment,45(3):764-71.
Skoog D.A., F.A. Holler en S.R. Crouch. 2007. Principles of Instrumental Analysis, 6th Ed.
Oxford: Brooks/Cole.
Stanek L.W., J.D. Sacks, S.J. Dutton en J-J. B. Dubois. 2011. Attributing health effects to
apportioned components and sources of particulate matter: An evaluation of collective
results. Atmospheric Environment, 45:5655-63.
Sorensen M., R.P. Schins, O. Hertel en S. Loft. 2005. Transition metals in personal samples
of PM2.5 and oxidative stress in human volunteers. Cancer, Epidemiology, Biomarkers and
Prevention, 14:1340-43.
Van Espen, P. 1984. A program for the processing of analytical data (DPP). Cancer,
Epidemiology, Biomarkers and Prevention, 165:31–49.
Yuen J.Q., P.H. Olin, H.S. Lim, S.G. Benner, R.A. Sutherland en A.D. Ziegler. 2012.
Accumulation of potentially toxic elements in road deposited sediments in residential and
light industrial neighborhoods of Singapore. Journal of Environmental Management.
101:151-63.
Ontvang: 25 Junie 2012
Geplaas: 24 Oktober 2012
22

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Asikliese karbeenkomplekse maak eerste opslae in
goudstormloop
Opsomming
Helgard Raubenheimer
Helgard Raubenheimer, Departement Chemie en Polimeerwetenskappe, Universiteit
Stellenbosch
Die eerste karbeenkomplekse van goud is reeds in 1971 deur Bonati en Minghetti
gerapporteer. Verdere ontwikkelings na die 1980’s was stadig. Sedert 2007, toe die
belangstelling in goudchemie reeds geweldig toegeneem het – en kort daarna amper dol
geraak het – is die oorspronklike tipe asikliese diaminokarbeenkomplekse (ADK-komplekse)
van goud weer te voorskyn gehaal, aangepas, beter gekarakteriseer en gebruik in teoretiese
studies, luminessensie-ondersoeke, reaksies onder ongewone, hoë-energietoestande,
stoïchiometriese omsettings, enkelkristalstudies en katalitiese reaksies waarin die goudatoom
as reaktiewe sentrum optree. Die katalitiese ondersoeke konsentreer aanvanklik op chemo- en
regioselektiewe transformasies, maar bereik uiteindelik ’n hoogtepunt met uiters suksesvolle
enantioselektiewe sikliserings van geselekteerde alkynverbindings, waarin eers dikernige
katalisatore en uiteindelik selfs monokernige ADK-goudkomplekse gebruik word. Sekere
ADK-ligande beïnvloed die metaal elektronies en terselfdertyd stel dit die katalisator in staat
om chirale inligting gedurende die aktiveringsproses optimaal aan die substraat oor te dra. In
die lig van al hierdie inligting word nuwe voorstelle vir verdere ondersoek hier gemaak.
Trefwoorde: asikliese karbeenkomplekse van goud; geometriese isomere; kristalstrukture;
homogene katalise; 1,6-enyne; enantioselektiewe reaksies; fotofisika; luminessensie; sigmadonorligande
Abstract
The first carbene complexes of gold were reported by Bonati and Minghetti in 1971.
Thereafter, for more than three decades, further developments were slow – until 2007, when
there was an explosive increase in interest in gold chemistry. The original acyclicdiaminocarbene-type
(ADC) complexes have recently been rejuvenated by improved
characterisation, theoretical calculations, studies in luminescence, investigations of their
stability and reactivity under high energy conditions, single crystal structure determinations,
and their utilisation in stoichiometric and catalytic conversions in which the central gold atom
functions as a reactive centre. The initial focus of the catalytic research was on chemo- and
regioselective transformations, but it culminated in tremendously successful enantioselective
cyclisations of selected alkyne compounds – initially with dinuclear gold catalysts, and
ultimately even with mononuclear gold complexes. Subsequently, some ADC ligands were
successfully designed to electronically influence the central gold atoms and, simultaneously,
23

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
enable optimal transfer of chiral information to the substrate during the activation process.
With all this new information at one’s disposal, new directions for future investigation are
now proposed.
Keywords: Acyclic carbene complexes of gold; geometric isomers; crystal structures;
homogeneous catalysis; 1,6-enynes; enantioselective reactions;photophysics; luminescence;
sigma-donor ligands
Extended abstract
Acyclic carbene complexes attract attention in chemical gold rush
Developments in the chemistry of acyclic carbene complexes of gold – acyclic
diaminocarbenes (ADCs) being the most important prototype – are based largely on the
ground-breaking synthetic work of Bonati and Minghetti in the 1970s and 1980s (Scheme 2)
[28]. The more recent availability of high-resolution NMR equipment and X-ray facilities in
most chemical research laboratories now facilitates the characterisation of products in
solution and in the solid crystalline state. A few kinetic studies have contributed to the
understanding of the dynamics of formation [38] and reactivity in solution (Schemes 6 and 7)
[39]. Advanced mass spectrometric investigations have yielded valuable information on gasphase
synthesis and the reactivity of the products (Scheme 5) [37]. Lately, a number of new
synthetic approaches have been introduced (Scheme 3, Scheme 4 and Scheme 9) [35, 36, 42].
On the basis of NMR investigations and crystal and molecular structure determinations
several salient features pertaining to the structure and bonding of ADC complexes of gold
warrant mentioning.
1. Regarding complex isomer formation arising from arrested rotation around the C–N
bonds [34, 38, 41, 44, 45]:
• The prevalence of the N Z 1 NZ 2 isomer (Scheme 10) in solution and in the solid state for
complexes prepared from isocyanides and primary amines can be understood on
steric grounds.
• With secondary amines as reactants, the N Z 1 isomer is dominant in solution (Scheme
10), whereas when dissimilar groups are attached to the two nitrogen atoms, steric
interactions account for the outcome in crystals (Fig. 1).
• Intramolecular hydrogen bonding restricts the number and type of isomers formed,
both in solution and in the solid state (Scheme 11(c)).
• No significant influence on isomer formation by the type of ligand positioned trans
to the carbene in gold(I) complexes is apparent.
2. The C–N bond distance in ADC complexes is comparable to the C–N bond length in
pyridine [34–36, 38, 40–42, 44–47, 49, 50], indicating a significant π-bond contribution.
3. The Au–C separation of ca. 2.0 Å in ADC(gold) complexes is similar to the same
distance in H-heterocyclic (NHC) and other carbene complexes of gold.
4. ADC complexes of gold have a much larger N–C–N angle (ca. 117°) than NHC
complexes (ca. 106°). In terms of Bent’s rule [54], this implies that, compared with NHC
complexes, more s character is concentrated in the two overlapping s x p y -type hybrid
orbitals on the carbon donor atom and more p character in the lone pair orbital. The latter
24

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
accounts for lower pKb values and stronger σ-donor character in ADCs than in NHCs
[53]. This result is in agreement with quantum mechanical calculations [35].
5. Aurophilic interactions [22] are relatively rare among ADC complexes of gold(I) [36, 40,
41, 44, 45]; only one example of an ADC complex of gold(III) is known [42, 45].
Mixtures comprising [(ADC)AuX] (X = Cl or Br) complexes and silver salts (as
dehalogenating agents) are effective chemo- and regioselective catalysts for a large variety of
alkyne transformations (Schemes 13–17) [46, 56, 57, 34]. Several conclusions can be drawn
from the reported results:
• 1,6-Enyne cyclisations are just as well catalysed, or better, by ADC(gold) complexes
than by NHC or phosphite complexes.
• The functional groups attached to the nitrogen atoms in ADC complexes as well as to
the counterions employed are important; however, in most reported studies the
optimum conditions have not been determined.
• The performance of halogen-free [(ADC)Au] + catalysts (as determined by yields and
not by kinetic studies) is generally similar to that of catalysts in which the halogen is
removed in situ, on condition that the counterion remains the same.
The ring-activating influence of the various ligands (L) in [LAu] + complexes was
successfully probed by quantum-mechanical calculations on complexes of the type 26
(Scheme 18) and complemented by studying the kinetics of their hydrolysis [59]. The order
of activity in the series phosphite (29) > isocyanide (31) > phosphine (28) > ADC (32) >
sterically encumbered phosphine (30) > NHC (33) (Scheme 19) has not yet been
satisfactorily explained.
The most significant enantioselective catalysts of gold-bearing ADC ligands are shown in
Scheme 20. In their pioneering study Echevarren and Espinet utilised the dinuclear
complexes 34 and 35 [49]. They showed how asymmetric complexes can be prepared and
also indicated that the catalyst is highly responsive to the features of the substituents on the
BINOL backbone in situations of potential divergent behaviour. Unfortunately, serious
limitations in terms of percentage ee yields were recorded. Soon thereafter the two most
successful catalysts were prepared by the research groups of Toste [50] and Slaughter [61]
respectively. The first of these (36) is very similar to 34, but it also displays certain important
different features. Slaughter’s catalyst (37) represents the first example of a mononuclear
ADC complex of gold with highly enantioselective properties in the presence of lithium
triflimate. The reactions investigated by the two groups are shown in Scheme 21.
The precatalysts 36 and 37 have at least two important features in common:
• In the solid state (Figs. 2–4), the gold atoms in both compounds participate in
intramolecular interactions: Au···η 2 -aryl (3.5 Å) in 36 and Au···aryl (3.4–3.6 Å) in
37. The question remains whether similar associations also occur in solution and thus
mediate effective transfer of chiral information to the substrates.
• In both complexes, electron-poor aromatic substituents are required for interactions
with the gold atoms that exhibit electron donor behaviour (or act as the negative
centre in electrostatic attraction).
Not only does the number of gold fragments in the two complexes 36 and 37 differ, the
position and type of substituents used also differ. Both catalysts have R-binaphtyl groups in
their chiral scaffolding.
25

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Important results in luminescence studies of ADC complexes of gold have been reported [40–
42, 47, 64, 65]. It seems that the pre-eminently very strong σ-donor character of the carbene
ligands in the gold(III) complexes (17) plays an important role in increasing the d–d ligand
fields, and thus luminescence is observed even at room temperature.
As far as future prospects are concerned it remains a challenging goal to prepare more
examples of effective acyclic complexes for chiral synthesis using facile processes. Not only
should their steric and electronic influence realise chemo- and regioselectivity in parallel with
high enantio-induction, but such complexes should electronically affect the substrate in order
to fulfil the kinetic requirements for activation, to yield the products rapidly and in high
yields. New synthetic approaches for the preparation of acyclic complexes of gold should be
developed and more examples of gold(III) complexes prepared. Attempts at isolating
thermally stable complexes with heteroatoms other than nitrogen, or even with organic
substituents, should be made. Quantum-mechanical calculations involving the role of the
substituents X and Y in :C(X)Y during catalytic processes (concentrating on transiently
formed adducts), and supported by kinetic investigations, are required. An explanation for the
generally high percentage ee values obtained with dinuclear ADC(gold) complexes compared
with mononuclear ones is overdue. Finally, medicinal applications of ADC complexes of
gold should receive attention.
Inleiding
Goud, met sy besonder ryk glans (saam met koper die enigste gekleurde metaal), sy
edelkarakter wat meebring dat dit nie korrodeer by blootstelling aan die atmosfeer nie, en sy
smeebaarheid en pletbaarheid, het die mensdom oor verskeie millennia bekoor, met
bewondering gelaat en geïnspireer. Goud word reeds vanaf die vroegste antieke beskawings
in kuns, juwele en versierings gebruik – Suidelike Afrika se klein renoster van Mapungubwe
is ’n sprekende latere voorbeeld. Terselfdertyd is goud ook een van die tien skaarsste
elemente in die aardkors, wat bygedra het tot die buitengewoon hoë monetêre waarde
daarvan.
Goud dui egter nie slegs hoë waarde of besondere prestasie aan, soos in Kruger- of
Mandelarande, goue medaljes, Oscar- en Palme d’Or-toekennings of goue kaarte nie, maar
dit het ook ’n wye spektrum toepassingsgebiede, meestal in die vorm van legerings met
palladium, platinum, nikkel, koper en silwer wat dit meer hanteerbaar en ook sterker maak.
Goud word gebruik in die elektronika (elke selfoon bevat so R5 s’n), tandheelkunde,
medisinale middels teen artritis, en in ruimtetuie as standhoudende metaal. Die herwinning
van goud uit fynverdeelde erts deur middel van ’n sianiedoplossing in die teenwoordigheid
van lugsuurstof is ’n voorbeeld van ’n chemiese ekstraksieproses wat reeds sedert 1895 in
gebruik is. Die suurstof oksideer die goud na goudione, wat dan deur die sianiedione
(ligande) as ’n kompleksioon, [Au(CN)2] - , gestabiliseer word. Reduksie met fynverdeelde
sink lewer die gesogte metaal.
Tot onlangs was goud ’n afgeskeepte element onder chemici. Vanweë sy chemiese stabiliteit,
en dalk ook sy prys, is min navorsing daarop gedoen, en aan universiteite is die chemie
daarvan meestal net in die verbygaan genoem. Die situasie het nou heeltemal verander.
Bevindings dat goud in fynverdeelde vorm as ’n heterogene nanokatalisator kan optree, dat
26

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
dit elektro-, foto- en bioaktiewe molekules verder kan aktiveer, asook dat sekere
goudkomplekse in oplossing as homogene katalisatore organiese reaksies kan versnel, het ’n
ontploffing in navorsingsaktiwiteit meegebring waaraan materiaalwetenskaplikes, teoretici,
biofisici en chemici wat in sintese, katalise en oppervlakeienskappe spesialiseer, deelneem.
Die belangstelling in biomedisinale toepassings van goud – chrisoterapie – het ook opgevlam.
Sedert 2007 verskyn jaarliks gemiddeld meer as 1 000 publikasies en patente slegs oor
goudkatalise. Projek AuTEK het ten doel die bevordering van goudnavorsing in Suid-Afrika.
Dit word deur Mintek bestuur en deur drie mynmaatskappye befonds.
In hierdie artikel word berig oor die ontwikkelinge in goudchemie (o.a. homogene katalise)
wat meegebring is deur een besondere ligandtipe aan goud (in die oksidasietoestande I en III)
te koppel.
In die organometaalchemie funksioneer een of meer koolstofatome konseptueel as
elektronpaardonors teenoor metale in verskillende oksidasietoestande om komplekse te vorm.
By wyse van uitsondering word fosfiene, :PR3, (R = organiese groep), en fosfiete, :P(OR)3,
ook hierby ingesluit. Die C-donor-ligande is derhalwe basisse en die metaalfragmente (wat
ook ander ligande kan dra) sure in terme van Lewis se siening. Talle sodanige ligande kom
nie onder normale toestande vry voor nie, maar ontstaan wel in situ in reaksies van of in
teenwoordigheid van bestaande metaalkomplekse. Metileen, :CH2, verteenwoordig so ’n
reaktiewe, σ-donor-ligand en is die eenvoudigste karbeen of alkilideen. Die koolstofatoom is
divalent, sp 2 -gehibrideerd volgens die hibridisasie-formalisme, en het ’n leë, ongevulde porbitaal
waarheen in beginsel terugdonasie vanaf die metaal kan plaasvind om afgesien van
die reeds genoemde σ-binding, ’n π-binding te vorm. In hierdie kompakte oorsigartikel word
dubbelbindings gebruik om metaal–karbeen-interaksies aan te dui sonder dat π-interaksies
noodwendig aanwesig is. Dit maak dit moontlik om maklik met behulp van die sogenoemde
pyl-formalisme formele elektronverskuiwings te volg en bydraende strukture (ook genoem
resonansstrukture of mesomeriese strukture) in aangepaste Lewis-vorm te skryf.
Die eerste karbeenkomplekse is in 1964 deur Fischer en Maasböl vanuit ’n
metaalkarbonielkompleks berei [1]. In die jare daarna is talle gemodifiseerde
bereidingsmetodes [2, 3] asook die gebruik van sulke Fischer-tipe karbeenkomplekse in
stoïchiometriese organiese sintese [4] gerapporteer. In die 1990’s word belangrike
toepassings van oorgangselement-karbeenkomplekse as katalisatore in olefienmetatese
bekendgestel [5], werk waarvoor Chauvin [6], Schrock [7] en Grubbs [8] gesamentlik in 2005
die Nobelprys vir chemie ontvang. Gedurende die afgelope dekade was N-heterosikliese
karbene (NHK’s) ongetwyfeld die klas van ligande wat die meeste aandag getrek het.
In teenstelling met die asikliese Fischer-karbene van die tipe :C(X)Y (I, Skema 1), maak die
twee atome aanliggend aan die koolstof by NHK’s deel uit van ’n heterosikliese ring en
minstens een van hulle is ’n stikstofatoom (II, Skema 1). Die belangrikste NHK’s is gebaseer
op ’n imidasoolring en sommige van hulle kan in ongekoördineerde vorm geïsoleer word en
is selfs kommersieel beskikbaar [9, 10]. Sedert onlangs word die C-donoratoom nie
27

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
noodwendig meer tussen twee of langs een aanwesige heteroatoom aangetref nie.
Sogenaamde abnormale en verwyderde karbene kan ontstaan [11, 12] (III en IV, Skema 1).
Skema 1: Mees tipiese Fischer-tipe karbeen (I), N-heterosikliese karbeen (NHK) (II),
abnormale karbeen (III), verwyderde karbeen (IV) en asikliese karbeen ('n asikliese
diaminokarbeen, ADK) (V), waarvan sommige in goudchemie voorkom.
Al hierdie generasies van karbeenligande raak nie (soos Fischer-karbene) betrokke in
stoïchiometriese reaksies nie. Hulle stabiliseer of aktiveer die metaal, afhangend van die
omstandighede. Hul wye toepassingsmoontlikhede in supramolekulêre chemie, homogene
katalise en biologies-aktiewe verbindings het koördinasiechemici en ook die nywerheid [13]
bewus gemaak van die belangrike rol wat ligandontwerp speel, by uitstek in katalise.
Terselfdertyd het die vereistes wat aan reaktiewe komplekse gestel word, die noodsaaklike
rol van samewerking oor kunsmatige grense heen beklemtoon, asook bevestig dat teoretiese
sowel as kinetiese studies deesdae ‘n onontbeerlike deel van sintetiese chemiese navorsing
uitmaak [14].
En tog, goud het ook ’n chemie, selfs ’n biochemie wat in die verlede skaars
opgemerk is en die kennis daaroor is slegs onderling oorgedra binne die kring van
geleerdes. Dit het langsamerhand oor die laaste jare verander en die wetenskap van
goud – die slapende prinses – het uiteindelik sy verskyning op die verhoë van die
moderne tegnologie gemaak. [15]
In dieselfde boek waaruit die aanhaling hier bo geneem is, word in 1999 die stand van die
kennis oor die organometaalchemie van goud [16], asook, onafhanklik, die karbeenchemie
van goud [17] geëvalueer. Hierna het die ontwikkelinge mekaar blitssnel opgevolg. Reeds in
2006 kon Schmidbaur sonder vrees vir teenspraak oor karbeenkomplekse van goud skryf:
Inderwaarheid, die chemie van hierdie klas van organogoudverbindings is reeds ’n
geruime tyd een van die subdissiplines wat die vinnigste groei: buitengewoon ryk en
uiteenlopend met moontlike toepassings in nielineêre optika, materiale, vloeibare
kristalfisika en katalise. [18]
In ’n spesiale uitgawe van Chemical Society Reviews wat in 2008 verskyn het en gewy is aan
ontwikkelinge in goudchemie, word resultate in homogene katalise met behulp van
goudkomplekse in twee [19, 20] artikels en in die karbeenchemie van goud in een artikel [21]
beskryf. Kennis oor aurofilisiteit, ’n verskynsel waarvolgens goudatome weens die
28

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
relatiwistiese effek mekaar aantrek, het toegeneem [22], en teoretiese insig daaroor word ook
vir die eerste keer in terme van eenvoudiger chemiese konsepte kwalitatief verduidelik [23]
en toepassings in fotofisika bespreek [24]. Die werklike kennisontploffing in goudchemie
was nou egter reeds aan die gang en is veral geïnspireer deur suksesse in homogene katalise.
Sedert 2008 het reeds meer as 20 oorsigartikels oor verskeie aspekte binne laasgenoemde
veld verskyn, veral rakende reaksies waarby alkyne, allene en in ’n mindere mate alkene
betrokke is [25, 26, 27]!
Nie net is komplekse van goud as enkelsentrum-katalisatore gevestig nie, maar hul
veelsydigheid en selfs uniekheid in ’n verskeidenheid reaksies wat strek van nukleofiele
addisies aan alkyne oor hidrolise en karbonilering tot by Suzuki-tipe C,C-koppeling, is
beskryf. Kinetiese ondersoeke en kwantum-meganiese berekeninge is gebruik om
reaksiemeganismes te postuleer en te ondersteun. Die isolobaliteitsbeginsel het by die
beplanning van ondersoeke en by die rasionalisering van resultate ’n belangrike rol gespeel
[26].
In hierdie florerende en dinamiese omgewing rondom die chemie van goud het asikliese
karbene, of meer spesifiek asikliese diaminokarbene (ADK’s) (V, Skema 1), ’n vastrapplek
gevind en hulself bewys as ligande waarmee weldeeglik rekening gehou moet word en wat
ook in toekomstige ontwikkelinge ’n belangrike rol kan speel. Let daarop dat sommige
outeurs na sulke ligande as stikstof asikliese karbene (Eng. nitrogen acyclic carbenes, NACs)
verwys.
In ’n belangrike reeks artikels rapporteer Bonati en Minghetti (later ook saam met ander
medewerkers) vanaf 1971 die bereiding en karakterisering van die eerste karbeenkomplekse
van goud [28]. Die sintese van hierdie asikliese karbeenkomplekse is eenvoudig en behels ’n
nukleofiele aanval van alkohole of amiene (primêr sowel as sekondêr) op
isosianiedkomplekse van goud. In die proses migreer ’n aktiewe waterstofatoom vanaf die
amien na die stikstofatoom van die isosianiedligand (VI, Skema 2).
Skema 2: Vereenvoudigde Bonati-sintese van ADK-goudkomplekse.
Verdere ontwikkelinge met vroeë, belangrike bydraes deur onder andere Balch en
medewerkers [29] was aanvanklik stadig, met die enkele belangrikste deurbrake waarskynlik
op die gebied van luminessensie en fotofisika [17, 30]. Gestimuleer deur die ongeëwenaarde
29

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
aktiwiteit in goudkatalise, vind ’n “herontwikkeling” van asikliese karbeenkomplekse van
goud – met ADK-komplekse prominent – vanaf ongeveer 2007 plaas. Alhoewel verskeie
asikliese karbene in ongekoördineerde vorm stabiel, of ten minste karakteriseerbaar, is [31],
is hulle nie in goudkomplekse omskep nie en word dus nie hier bespreek nie. ’n Onlangse
oorsigartikel wat die rol van goudkomplekse in asimmetriese katalise behandel, verwys glad
nie na ADK-komplekse nie [32], maar ander meer algemene artikels bespreek wel enkele
voorbeelde [25, 26]. In ’n pasverskene artikel deur Boyanski en medewerkers [33] word
ADK-komplekse van alle oorgangselemente gekatalogiseer in terme van die reaksietipes wat
hulle kataliseer, wat dit moontlik maak om die aktiwiteite van verskillende metale met
mekaar te kan vergelyk.
In hierdie kritiese oorsigartikel word alle onlangse ontwikkelinge ten opsigte van asikliese
karbeenkomplekse van goud in terme van hul bereiding, struktuur en binding bespreek.
Toepassings van sulke koördinasieverbindings op verskeie gebiede word terselfdertyd onder
die loep geneem.
1. Bereidingsmetodes
Die meeste bereidingsmetodes vir die belangrikste groep asikliese karbeenkomplekse van
goud, die diamien-familie, [(ADC)AuX] (X = ligand in trans posisie), in die onlangse (2007–
2012) literatuur, berus nog steeds op die reeds genoemde nukleofiele aanval van primêre en
sekondêre amiene op isosianiedkomplekse van goud(I) (Skema 2). In een van die volledigste
ondersoeke tot dusver bevind Hashmi en medewerkers onlangs [34] dat sekondêre amiene
oor die algemeen vinniger reageer as primêre amiene en ook dat beperkinge, wat nie altyd
rasionaliseerbaar is nie, deur substituente aan die isosianied sowel as die amien wat gebruik
word, op die sukses van die metode gelê word. In hul pogings om bonkige ADC-ligande te
berei, deprotoneer Merz and Hong en hul medewerkers [35] formamidiniumverbindings (1)
met (Me3Si)2NLi of n-BuLi en die gevormde karbene koördineer vervolgens in situ aan goud
deur substitusie van ’n labiele tetrahidrotiofeengroep (tht) om 2 te vorm (Skema 3). Die
steries-gehinderde tersiêre alkielgroepe, R 1 , is bedoel om die karbene teen moontlike
dimerisasie te stabiliseer.
Skema 3: Bereiding van ADK-komplekse vanuit formamidiniumsoute; i. R 2 Li (R = t Bu
of N(SiMe3)2), ii. [(Me2S)AuCl].
Ongewone alkoksi(organo)karbeenkomplekse van goud is verkry deur isolobale
metaalfragment-uitruiling: [(CO)5W] vir [ClAu] (Skema 4(a)) [36]. Sodoende word minimale
veranderinge in die molekulêre struktuur van die metaal- en ligandfragmente in die gevormde
4 ten opsigte van die uitgangskompleks 3 meegebring. Dieselfde outeurs rapporteer ook ’n
30

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
ongewone karbeniaatoordrag vanaf [(CO)5W] in 5 na [(Ph3P)Au] + in 6 (Skema 4(b)), en
aangesien die eersgenoemde eenheid na afloop van die reaksie aan die
karbonielsuurstofatoom gekoördineerd bly in 6, kan die produk in ’n alternatiewe bydraende
struktuur as ’n zwitterioniese, asikliese metaaloksikarbeenkompleks van goud, B,
geformuleer word. KMR-ondersoeke het die ooreenkomste tussen die goudgekoördineerde Catome
in hierdie komplekse en die gealkileerde produkte soos 4 in dieselfde skema, bevestig.
Skema 4: Karbeen- en karbeniaatoordrag van harder na sagter metale.
Deur hul reaksies in ’n tandem-massaspektrometer onder geselekteerde en gekontroleerde
toestande uit te voer, het Chen en sy medewerkers [37] onverwagte en fassinerende resultate
verkry (Skema 5). Die yliedkomplekse 7 verloor ’n fosfiengroep gedurende die sproeiproses
ten einde ’n reeks biskarbeenkomplekse 8 te lewer. Reaksie met dimetoksi-etileen vorm dan
addukte 9, wat met Xe as teikengas drie tipes botsingsgeïnduseerde dissosiasies (BGD’s)
ondergaan. In ’n olefien-dissosiasie hervorm die reaktante (roete a), maar vir die eerste keer
in goudchemie vind ook ’n kruismetatese plaas om ’n (alkoksikarbeen)(NHK)-kompleks van
goud, 10, te vorm (roete b). Terselfdertyd (roete c), lei siklopropanering ’n bekende reaksie
van goudkomplekse, tot die vorming van ’n monokarbeenkompleks, 11, tesame met die
verwagte organiese produk waarin die asikliese karbeen vervat is. Dit kom voor asof die
prosesse elektronies selektief beheer en bestuur kan word deur die substituente op sowel die
goudkomplekse as die alkeen oordeelkundig te varieer. Op hierdie stadium kan nog nie
uitsluitsel gegee word oor welke bydraende struktuur (C of D) die oorheersende bydrae lewer
tot die strukturele beskrywing van die aanvanklik-gevormde karbeenkomplekse (8) nie (vide
infra).
31

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Skema 5: Vorming en reaksies van asikliese karbeenkomplekse van goud met behulp
van elektronsproei-ionisasie-massaspektrometrie (ESI-MS).
Die eerste volledige studie om die meganisme vir die vorming van monokernige ADKgoudkomplekse
vanuit isosianiedverbindings te bepaal, is deur Canovese en medewerkers
[38] uitgevoer toe hulle die unieke sisteem soos uiteengesit in Skema 6 kineties ondersoek
het. Deur ’n reeks [(NHK)Au(isosianied)] + -kationiese komplekse, 12, met verskeie amiene te
behandel, kon die biskarbeenkomplekse 13 wat vorm, nie net geïsoleer en gekarakteriseer
word nie, maar ook die meganisme waarvolgens die proses plaasvind, opgeklaar word. Twee
parallelle reaksieroetes is ter sprake: volgens die eerste (a) vind direk ’n nukleofiele aanval op
die isosianiedkoolstofatoom plaas, terwyl die tweede (b) aanvanklik ’n amienkoördinasie aan
die metaal tot gevolg het voordat ’n verdere interaksie tussen ’n tweede amienmolekuul en
die isosianied op die spel kom. Herrangskikkings en amienverlies lei tot die verlangde
produk, 13.
32

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Skema 6: Parallelle meganismes vir die vorming van ADK-komplekse vanuit
isosianiedkomplekse en amiene; R 1 = i Pr, Ar = 2,6-dimetielfeniel, NHR

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Soos later sal blyk, kan dikernige, asikliese karbeenkomplekse ’n belangrike rol as
katalisatore speel. Die eerste sodanige (min-onoplosbare) verbindings 15 en 16 is uitgaande
van 4- en 2-piridielisosianiedkomplekse van goud in relatief lae opbrengste met behulp van
’n diamien, p-H2NC6H4NH2, berei (Skema 8) [40, 41].
Skema 8: Eerste bereidings van dikernige ADK-komplekse van goud (Fmes =
nonafluoromesitiel).
Gimeno, Villacampa en medewerkers [42] het ook die interaksie tussen isosianiede en ’n
amien ingespan om hul ongeëwenaarde (ariel–ADK)-chelate van goud(III), 17, te berei
(Skema 9). Hulle doen dit in ’n gemodifiseerde benadering (Skema 9) deurdat die reaktiewe
sekondêre amien reeds aanvanklik deel uitmaak van ’n bidentate piridiel-ariel-N^C-ligand in
’n bekende siklogemetalleerde kompleks van goud(III). Die nukleofiele aanval van die
ingeboude amien op ’n vry isosianied vind plaas alvorens piridielsubstitusie en terselfdertyd
die omskakeling van ’n 5-lid na 6-lid chelaat ter sprake kom.
Skema 9: ADK-komplekssintese van goud(III).
34

2. Binding en struktuur
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die belangrikste karakteriserende eienskap van asikliese karbeenkomplekse wat ’n
aminosubstituent bevat, is die voorkoms van beperkte rotasie om die C(karbeen)–N-binding.
Dit skep die moontlikheid vir die ontstaan van geometriese isomere. In die belangrike ADKkomplekse
is twee sodanige bindings per ligand betrokke en gevolglik neem die aantal
moontlike geometriese rangskikkings ook toe. Die isomere word meestal op grond van 1 H-
KMR-studies geïdentifiseer en die eerste sodanige ondersoek is reeds in 1974 vir platinum en
palladiumkomplekse onderneem [43]. Sedertdien is heelwat karbeenkomplekse van goud ook
onder die loep geneem ten einde isomeervoorkoms en -verspreiding te bepaal. Ter illustrasie
word generiese voorbeelde van sulke isomere vir eenvoudige ADK-komplekse in Skema 10
getoon. Die E–Z-benadering word gebruik om die posisie van ’n spesifieke aminogroep ten
opsigte van die goudfragment aan te dui. Ander outeurs noem hierdie isomere rotamere,
diastereomere of konformere en gebruik ook terminologieë soos cis–trans, syn–anti en endo–
ekso om spesifieke rangskikkings te beskryf [43, 34, 39].
35

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Skema 10: Geometriese isomere van (ADK)Au(I)-komplekse; ’n vereenvoudigde
skryfwyse word gebruik.
Dit is duidelik dat die moontlikhede vir isomeervorming verskil indien primêre of sekondêre
amiene in die sintese met isosianiedkomplekse van goud aangewend word. Met
eersgenoemde as reaktant kan in beginsel vier isomere ontstaan, terwyl met die twee
substituente R 2 en R 3 aan ’n sekondêre amien identies, slegs twee kan vorm; indien die twee
groepe verskil, kan vier isomere gevisualiseer word deurdat R 2 en R 3 in (b) plekke omruil.
Welke isomeer in elk van die gevalle by voorkeur sal vorm, word bepaal deur die steriese
invloed wat die verskillende groepe onderling op mekaar uitoefen – die groepe wat in die Eposisies
voorkom, speel die deurslaggewende rol en gevolglik word die groepe wat die
minste ruimte in beslag neem, daar aangetref. ’n Aantal verdere veralgemenings kan gemaak
word:
i. In die vaste toestand (vide infra) word meestal slegs die een isomeer verkry waarin
die afstoting tussen R 1 en R 2 of R 3 die laagste is. D.w.s. produkte wat ontstaan uit
primêre amiene het die N Z 1 NZ 2 -konfigurasie en dié vanuit sekondêre amiene waarin
R 2 = R 3 , die N Z 1 rangskikking [34, 38, 41, 44, 45].
ii. In oplossing kom meer isomere voor, alhoewel hulle nie altyd eenduidig
gekarakteriseer kan word nie [16]. Die relatiewe verhoudings waarin isomere
voorkom, word termodinamies bepaal en is temperatuur- sowel as oplosmiddelafhanklik.
Die isomere wat die meeste gerapporteer word, het N Z 1 NZ 2 (dominant),
N Z 1 NE 2 en NE 1 NZ 2 geometrieë.
iii. Na die reaksie van ’n gekose isosianiedkompleks met sekondêre amiene waarin R 2 =
R 3 , is die N Z 1 -isomeer die oorheersende spesie in oplossing. Indien R 2 ≠ R 3 (min
sulke voorbeelde is gerapporteer [44]), kom in die vaste toestand die groep met die
grootste steriese omvang in die Z-oriëntasie voor ten einde afstoting te beperk. Dit is
ook die belangrikste isomeer in oplossing.
iv. Intramolekulêre H-binding kan eerstens beperkend inwerk op die aantal isomere wat
in oplossing sal voorkom en tweedens aanleiding daartoe gee dat ’n ander isomeer
vorm as die een wat bloot op steriese gronde verwag sou word om dominant te wees
(vide infra).
v. Tot dusver is nog nie aangetoon dat die ligand wat trans tot die karbeen in lineêre
goudkomplekse voorkom, enige invloed op die voorkoms en verspreiding van
isomere uitoefen nie.
In wat volg, word bogenoemde bevindings en ander strukturele eienskappe van asikliese
karbeenkomplekse van goud aan die hand van voorbeelde uit die onlangse literatuur
geïllustreer.
Deur reaksie van die isosianiedkomplekse [XAu(CNPy-4)] (X = pentafluorofeniel of
nonafluoromesitiel) met H2NMe en HNEt2 het Espinet en medewerkers [40] ’n aantal
36

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
karbeenkomplekse van goud berei. Met die primêre amien as reagens toon 1 H-NMR-spektraanalise
met behulp van die Kern-Overhauser-Effek (KOE) in ’n gedeutereerde
asetoonoplossing op die aanwesigheid van twee isomere uit die moontlike vier wat teoreties
1 2
sou kon vorm (19, Skema 11); die NZ NZ-rangskikking is dominant (reël ii hier bo). HNEt2
1
produseer slegs die NZ-isomeer 20 (reël iii). Met ’n gekoördineerde 2-piridielisosianied (2-
PyNC) as reaktantkompleks bly die geometriese resultaat na reaksie met ’n sekondêre amien
dieselfde [41]. In die produkmengsel wat met ’n primêre amien verkry word, verander die
situasie egter drasties: van die vier moontlike isomere word net een in CDCl3-oplossing
1 2
waargeneem, nl. die NENZ-isomeer 21 (Skema 11(c)) wat deur interne H-binding
gestabiliseer word (kyk punt iv hier bo). Dieselfde geometrie kom ook in die kristallyne
toestand voor, soos twee kristalstruktuurbepalings (X = Cl, Fmes) kon aantoon. Hierdie tipe
ligande is in ’n latere publikasie [46] as H-binding-ondersteunde heterosikliese karbene,
HBHK’s (Eng. hydrogen bond supported heterocyclic carbenes, HBHCs) aangedui, omdat ’n
seslidring deur die H-binding ontstaan en die asikliese karakter sodoende gedeeltelik opgehef
word. In hierdie artikel word sulke ligande in verdere besprekings as H-gebonde asikliese
diaminokarbene (HADK’s) aangedui.
Skema 11: Geometriese isomere van goudkarbeenkomplekse berei vanuit 4- en 2piridielisosianiede;
X = C6F5, Fmes of Cl.
Dis interessant dat ’n alkoksi(amino)karbeenkompleks van goud 22 (Skema 12) waarvoor ’n
krooneter-gefunksionaliseerde isosianiedkompleks en metanol as uitgangstowwe gedien het
[47], as twee isomere in oplossing voorkom. Die dubbelbindingkarakter van die C(karbeen–
O)-binding is skynbaar nie by kamertemperatuur hoog genoeg om tot die vorming van
1 1
verdere OZ- en OE-isomere aanleiding te gee nie.
37

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Skema 12: Geometriese isomere van 18–kroon–6-gesubstitueerde, N,O-asikliese
karbeenkomplekse van goud; die bydraende imienstruktuurtipe word sonder formele
ladings in hierdie sketse gebruik.
Die eerste kristalstruktuurbepaling van ’n goudkarbeenkompleks, dié van ’n goud(III)biskarbeenkompleks,
[{p-MeC6H4NH)2C}2AuI2]ClO4·Et2O, is reeds in 1974 gerapporteer
[48], en daarna verskyn ander sodanige resultate vir asikliese goudkarbeenkomplekse met
tussenposes. Gedurende die periode 2007–2012 sien verskeie artikels die lig [34–36, 38, 40–
42, 44–47, 49, 50]. Hierdie werk, en veral die agt strukture van [(ADK)AuCl]-komplekse wat
deur Hashmi en medewerkers [34] beskryf is, dra daartoe by dat spesifiek vir ADKkomplekse
’n aantal samevattende veralgemenings ten opsigte van hul strukture gemaak kan
word.
i. Soos op grond van vorige ervaring verwag kan word, is goud(I)-karbeenkomplekse
essensieel lineêr uitgerig.
ii. Die Au–C(karbeen)-bindingslengte in ADK-komplekse is nagenoeg 2.0 Å en dit
stem ook goed ooreen met dieselfde afstand in NHK- en ander karbeenkomplekse.
iii. Die genoemde bindingsafstand is onsensitief teenoor veranderinge in die trans
geposisioneerde ligand en selfs ten opsigte van variasies in die substituente op die
asikliese karbeen.
iv. Die ADK-komplekse het aansienlik groter N–C(karbeen)–N-hoeke (~117°) as
gekoördineerde NHK-ligande (~106°). Die implikasie daarvan is ’n groter keëlhoek
by eersgenoemde. Weens die vlak geometrie van die NC(karbeen)N-eenheid
openbaar eenvoudige-asikliese ligande – net soos NHK’s – ’n waaiervorm in
teenstelling met byvoorbeeld fosfiene of fosfiete wat keëlvormig is.
v. Soos in die bespreking hier bo genoem, word die groepe wat die grootste ruimte in
beslag neem in die afwesigheid van interne H-bindings steeds in die Z-posisie ten
opsigte van die goudatoom aangetref.
vi. Die C(karbeen)–N-bindingsafstande van nagenoeg 1.3 Å stem goed ooreen met die
C–N-afstande in piridien (1.337 Å, gem.) en dui op aansienlike
dubbelbindingkarakter [51].
38

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Ter illustrasie van punt v hier bo word ’n kompleks van Merz en Hong en medewerkers [35]
in Fig. 1 getoon. Dis duidelik dat die bonkige adamantielgroepe in die Z-posisies voorkom,
terwyl die fenielringe benaderd parallel in die posisies waar die intersubstituent-afstoting die
grootste is, geplaas is.
Figuur 1. Molekulêre struktuur van kompleks 2 (R = adamantiel); die goud- en
omringende atome word as sfere getoon; die hoek tussen die fenielringvlakke is 13.6°.
Die implikasie van punt vi vir ADK-komplekse in terme van die hibridisasie-formalisme is
dat die formeel ongevulde p-orbitaal op die karbeenkoolstof grotendeels deur alleenpaarelektrone
afkomstig van die twee naburige N-atome in ’n “stoot-stoot”-aksie [31(a)] in beslag
geneem word. Laasgenoemde p-orbitaal is dus min beskikbaar vir π-elektrone wat op die
metaal beskikbaar is (terugdoneringsaksie), en ADK-ligande is by uitstek σ-donors.
Aangesien π-donasie vanaf O- en S-atome na die karbeenkoolstofatoom in ’n mindere mate
voorkom as by N-atome, bestaan by alkoksi- en tiokarbeenkomplekse derhalwe ’n groter
moontlikheid vir M

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Op grond van kwantum-meganiese berekeninge en ’n geassosieerde solveringsmodel kom
Yates en medewerkers [53] tot die gevolgtrekking dat asikliese diaminokarbene ’n hoër
basisiteit besit as N-heterosikliese karbene of fosfiene, onafhanklik van welke oplosmiddel in
die berekeninge gebruik word. Alhoewel hul modelle heelwat aannames bevat, word
uitstekende argumente gebruik om dit ten minste op ’n vergelykende basis te regverdig. Die
belangrike onderskeidende rol wat die N–C(karbeen)–N-hoek (kyk punt iv hier bo) speel,
word weer eens beklemtoon. Let daarop dat hierdie outeurs – soos trouens deesdae heelwat
ander in die organiese-chemie-literatuur – deurgaans verwys na die pKa-waardes van basisse
soos die vry karbene, terwyl sulke waardes eintlik op die gekonjugeerde sure van die gekose
basisse van toepassing is. Hoe groter sodoende ’n gerapporteerde, geassosieerde pKa vir ’n
spesifieke basis is, des te kleiner is die werklike pKb-waarde daarvan en des te sterker is die
basis. Kwalitatief kan ’n groter wordende N–C(karbeen)–N-hoek in terme van Bent se reël
[54] in verband gebring word met toenemende s-karakter in die oorvleuelende s x p y -tipe
hibriedorbitale. Die alleenpaar-bevattende σ-orbitaal verkry gevolglik meer p-karakter en die
elektrone daarin word makliker aan ’n suur (soos byvoorbeeld ’n metaalfragment) gedoneer.
Dit bring mens met ’n ander pad by die goeie σ-donorvermoë van ADK’s uit. Die hoër
basisiteit van ADK-ligande in vergelyking met NHK’s is ook onlangs deur berekeninge op
verskeie kwantum-meganiese-teorie-vlakke bevestig [35]. Die Eσ-orbitale oftewel die
alleenpaarbevattende orbitale van eersgenoemde, het hoër energieë as dié van hul NHKeweknieë
of van fosfiene. Dit maak die asikliese karbene die beste σ -donors en sterkste
basisse in die drie genoemde kategorieë.
Tydens ’n poging om hul reeds genoemde reaksiedata wat massaspektrometries verkry is
teoreties te bevestig, stel Chen en medewerkers [37(b)] vas dat dispersiekragte ’n uiters
belangrike rol by die interpretasie van botsing-geïnduseerde dissosiasies (BID’s) van
eenvoudige kompleksfragmente van goud speel. Omdat hulle lineêre vrye-energie-verbande
(LVEV’s) tussen beide die Hammet-konstantes σ en σ + en vrye energieveranderinge gevind
het, kon die relatiewe belangrikheid van die twee bydraende strukture C (kationiese lading op
goud gelokaliseer) en D (’n karbokationiese kompleks) (Skema 5) nie opgeklaar word nie.
’n Besondere eienskap van sekere goudkomplekse is dat, veral in die vaste toestand,
goudatome soms op ’n relatief kort afstand van mekaar voorkom, wat sodoende
intermetaliese binding impliseer. Sodanige aurofiliese interaksie is reeds eksperimenteel [22]
sowel as teoreties [23] deeglik ondersoek en talle voorbeelde vir P-donorkomplekse sowel as
vir NHK-komplekse is gerapporteer. Daarteenoor is dit merkwaardig hoe min asikliese
karbeenkomplekse van goud tot dusver sodanige interaksies toon. Vir ADK-komplekse vind
Howell en medewerkers [44] dat die goudatome in kristalle van [(NCS)Au{C(NHMe)NEt2}]
op ’n afstand van 3.132(1) Å van mekaar voorkom, terwyl Espinet en medewerkers vasstel
dat Au···Au-interaksies in hul gekristalliseerde 2-piridielbevattende karbeenkomplekse
(HADK’s) aanwesig is [40], maar nie in die vergelykbare komplekse wat vanuit 4piridielisosianied
berei is nie [41]. In die lig van die eersgenoemde resultaat met tiosianaat in
die trans-posisie, sal dit insiggewend wees om te weet of sodanige interaksies ook in
vergelykbare kristallyne [ClAu{C(NHMe)NEt2}] te vinde is of nie. Voorbeelde van Au···Aukontakte
in alkoksi(organo)- en in kogekristalliseerde ADK- en
40

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
alkoksi(amino)karbeenkomplekse van goud(I) is gevind. Eersgenoemde (Au···Au-afstand:
3.387(1) Å) is van die gekruisde-swaard-tipe [36] en die tweede (Au···Au-afstand: 3.288(1)
Å) kom in ’n dimolekulêre aggregaat voor [45].
Een van die verbindings 17 (R = 2,6-dimetielfeniel) verskaf die enigste voorbeeld van
Au···Au-kontakte wat in asikliese karbeenkomplekse van Au(III) voorkom (Au···Au-afstand:
3.514(2) Å) [42]. Die kortste Au(III)···Au(III) wat nog gerapporteer is, is in ’n (6-ariel-2,2’bipiridien)asetielkompleks
gevind (afstand: 3.495(2) Å) [55].
3. Toepassings in homogene katalise
In die eerste ondersoek waarin asikliese karbeenkomplekse van goud as katalisatore gebruik
is, vergelyk Echavarren, Espinet en hul medewerkers [46] die aktiwiteite van ’n aantal in situ
gedechlorineerde HADK-komplekse (mengsel VII, Skema 13) met dié van ’n geïsoleerde
kationiese [(HADK)Au]-triflimaatkompleks (23), asook met die isomeriese komplekse 19 in
teenwoordigheid van AgSbF6 (mengsel VIII, Skema 13). Voorbeelde van die tipe skeletale
herrangskikkings en metoksisikliserings (met metanol) wat uitgaande van ’n 1,6-enyn 24
verkry is, word in Skemas 14 en 15 getoon. Die uiters lae aktiwiteit, of selfs onaktiwiteit, van
die katalisator (in VIII) wat ’n 4-piridielgroep dra, is toegeskryf aan die intermolekulêre
blokkering van ’n ontruimde koördinasieposisie op die goudatoom deur die
imienstikstofatoom in ’n piridielring. Alkynkoördinasie en aktivering word sodoende
verhoed. Die interne H-gebonde 2-piridielgroep speel nie so ’n nadelige rol nie en die
katalisatore VII en 23 toon hoë aktiwiteite, selfs in vergelyking met die prestasie van
bekende effektiewe [LAu] + -katalisatore [56].
Skema 13: HADK- en ander komplekse van goud(I) wat met (19 en 22) of sonder (23) ’n
dechlorineringsmiddel as katalisatore gebruik is.
41

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Skema 14: Sikliseringsreaksies van 1,6-enyne met behulp van goud-katalisatore; Z =
C(CO2Me)2; i = VII, 23, VIII (Skema 13).
Skema 15: Metoksisikliserings met behulp van goud-katalisatore.
Voorts is dit belangrik dat aangesien die katalise van metoksisiklisering in ’n polêre metanoloplossing
waarin interne H-bindingsvorming nie voorkom nie, in hoë opbrengs met behulp
van 23 plaasvind, sodanige binding nie ’n vereiste vir effektiewe katalisatorwerking is nie.
Inderdaad is dié gevolgtrekking deur uitgebreide opvolgstudies bevestig. In drie
navorsingsgroepe is nagenoeg 20 eenvoudige [(ADK)AuCl]-komplekse van die tipe 18 soos
getoon in Skema 10(b) berei en saam met AgX (X = NTf2, SbF6, NNf2, OTf, OTs, BF4, ONf
of PF6) as dechlorineringsmiddel in ’n groot verskeidenheid reaksies as katalisatore
aangewend. Enkele triflimaatkomplekse is vooraf uit 18 gemaak en dan as silwervrye
katalisatore ingespan. Die eerste stel reaksies het sikliserings van 1,6-enyne soos reeds in
Skemas 14 en 15 getoon, behels [57], terwyl ’n tweede reeks, ook afkomstig vanuit Espinet
se laboratorium [58], in Skema 16 opgesom word.
42

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Skema 16: i Sikliserende herrangskikking, ii hidroaminering en hidroalkoksilering (Cbz
= karboksibensiel), iii hidroarilering (van asetileenkarboksielsuurester met mesitileen)
en bensilering (van anisool met fenieletielasetaat).
Hashmi en sy medewerkers [34] gebruik twee toetsreaksies in hul gaschromatografiese
ondersoeke, nl. ’n fenolsintese (Skema 17(a)) en die hidrasie van fenielasetileen (Skema
17(b)) om hul katalisatore met mekaar te vergelyk. Uit die voorafgaande drie artikels [57, 58,
34] kan ’n aantal gevolgtrekkings gemaak word. Dit moet steeds in gedagte gehou word dat
die katalitiese werking nie geoptimaliseer is of volledige kinetiese ondersoeke uitgevoer is
nie, en dat die bevindings dus hoofsaaklik gebaseer is op opbrengste wat verkry is.
Skema 17: Fenolsintese en alkynhidrolise met behulp van goudkatalisatore; i
MeOH/H2O.
43

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
i. Die katalitiese toepassingsmoontlikhede van [(ADK)Au] + -komplekse strek wyd –
veral waar sterk donoreienskappe van die ligand vereis word.
ii. 1,6-Enynsikliserings word net so goed of soms beter deur ADK-komplekse van
goud(I) gekataliseer as deur NHK-komplekse en beide funksioneer meer effektief as
fosfienkomplekse.
iii. In baie gevalle is ADK-komplekse meer regio- en chemoselektief as ander
komplekse wat reeds getoets is. Die substituente op die N-atome speel hier ’n
belangrike rol, alhoewel duidelike en rasionaliserende riglyne nog nie bestaan nie.
iv. In die fenolsintese word buitengewoon hoë omsettingsgetalle deur een of twee t-Bugroepe
op die N-atome bewerkstellig. Verder toon prekatalisatore wat met behulp
van primêre amiene berei is, laer aktiwiteite as dié wat vanuit sekondêre amiene
verkry is.
v. Ongetwyfeld speel die teenione van [(ADK)Au] + -komplekse ’n belangrike rol met
betrekking tot die aktiwiteit en effektiwiteit van katalisatore. Op hierdie stadium is
dit nog nie moontlik om uitsluitsel te gee oor watter teenioon die geskikste vir ’n
gekose omsetting sal wees nie. SbF6 - , NNf2 - en NTf2 - word tans die meeste gebruik,
alhoewel ONf - en OTf - ook in sommige gevalle belofte toon.
vi. Meestal toon halogeenvrye katalisatore en dié waarvan die halied in situ verwyder
is, nagenoeg dieselfde aktiwiteite, mits die teenioon dieselfde is.
Die reeds genoemde bonkige ligande van Merz en Hong en medewerkers (Fig. 1) [35]
koördineer aan AuCl en vorm dan (in die teenwoordigheid van AgOTf) uiters goeie
katalisatore vir ’n hidroamineringsreaksie van ’n alkeniel van ureum, asook vir indooladdisie
aan ’n 1,6-enyn. In laasgenoemde omsetting is twee produkte ter sprake en dis nog onduidelik
waarom ’n kompleks met t-Bu-substituente aan beide N-atome een produk tot gevolg het
terwyl twee adamantielgroepe in dieselfde posisies verkieslik tot ’n ander lei.
’n Goudbevattende di(alkoksi)karbenium- oftewel oksoniumioon 26, vorm spontaan vanuit
[LAu] + (L = fosfien, fosfiet, isosianied, ADK of NHK) en ’n diënoaat, 25 (Skema 18) [59]. In
’n verdere reaksie met water vorm dié verbinding ’n vinielgoudkompleks, 27, behorende tot
’n klas van verbindings wat as intermediêre in ’n verskeidenheid goudgekataliseerde
nukleofiele addisies aan alkyne of allene gepostuleer en toe bewys is [60]. Die
karbeniumioon 26 is teoreties aan die hand van digtheidsfunksionaalteorie (DFT) ondersoek.
’n Parallelle kinetiese ondersoek het getoon dat die tempo van die hidrolise (ii, Skema 18)
grootliks beïnvloed word indien verskillende ligande, L (Skema 19), aan goud gekoppel
word. Met sodanige variërende L korreleer die berekende energieë van die laagste ongevulde
molekuulorbitale (LOMO’s) van die betrokke karbeniumkomplekse (26) uitstekend met die
eksperimentele snelheidskonstantes vir die reaksie. Hierdie energieë kan as maatstaf dien vir
die aktivering van vergelykbare ringsisteme vir verdere nukleofiele aanval, in afhanklikheid
van L. Die orde van aktivering deur die gekose reeks ligande in Skema 19, naamlik
44

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
fosfiet (29) > isosianied (31) > fosfien (28) > ADK (32) > steries gehinderde fosfien
(30) > NHK (33),
kon nie in terme van eenvoudige chemiese konsepte gerasionaliseer word nie. So is
byvoorbeeld reeds tevore genoem dat ADK’s sterker basisse is as sowel fosfiene as NHK’s,
wat daarop dui dat basisiteit nie in die reeks hier bo die bepalende faktor kan wees nie.
Skema 18: Diënoaatomskakeling na oksikarbeniumkomplekse van goud en hidrolise
daarvan om vinielgoudkomplekse te lewer; i [LAu]OTf, ii H2O.
Skema 19: Ligande (L in Skema 18) wat in ’n kinetiese ondersoek gebruik is.
Asimmetriese katalise
Ten spyte van uitmuntende resultate wat met chirale fosfiene vir dikernige en met fosfiete en
fosforamidiete vir monokernige goudkomplekse verkry is [25, 26, 33], was chirale Nheterosikliese
en ander karbeenkomplekse tot dusver nie suksesvolle kandidate vir sulke
enantioselektiewe omsettings nie [25, 32]. In die beste gevalle, was die enantioselektiewe
oormaat (eo) bloot middelmatig.
45

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
In die eerste ondersoek waarin chirale asikliese karbeenkomplekse as katalisatore gebruik is
[49], het Echavarren, Espinet en hul medewerkers die katalitiese aktiwiteite van nege sulke
komplekse in alkynsiklisering met dié van twee bekende chirale, dikernige, P-donorgoudkomplekse
vergelyk. Die resultate was teleurstellend. Alhoewel die opbrengste redelik
is, lê die enantioselektiwiteit selfs met die twee suksesvolste ligande (34 en 35, Skema 20)
maar by die 20% eo (vir die maatstafligande > 80% eo). Nogtans het die resultate ’n aantal
belangrike aspekte van asimmetriese sintese met behulp van asikliese karbeenkomplekse
geïllustreer, soos hier onder aangedui word. Ander navorsers kon suksesvol daarop voortbou.
i. Twee metodes vir die bereiding van chirale [(ADK)AuCl]-komplekse is
bekendgestel.
a. Asimmetriese, intern-H-gebonde ADK-komplekse word verkry deur die reeds
genoemde chloro(2-piridielisosianied)goud(I) met ’n chirale binaftiel-2,2’diamien
te laat reageer. Geen substituente is op die aromatiese ringsisteem
gebruik nie en kompleks 34 in Skema 20 is geïsoleer.
b. Deur ’n dikernige chirale isosianied gebaseer op dieselfde oorspronklike BINOLstellasie
met ’n amien te behandel, vorm komplekse soos 35.
ii. Substituente (bv. R 1 in die 3,3’-posisie van 35) speel ’n belangrike en
differensiërende rol ten opsigte van die aktiwiteit van katalisatore.
iii. Dis in beginsel moontlik om volgens die tweede bereidingsmetode ook ’n chirale
primêre amien te gebruik – soos die outeurs met (R)-PhCH(Me)NH2 in een van hul
voorbeelde getoon het.
iv. Dikernige goudkomplekse presteer oor die algemeen beter as monokerniges.
46

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Skema 20: Chirale komplekse gebruik in asimmetriese sinteses.
Kort hierna verskyn ’n artikel deur Toste en medewerkers [50] waarin die eerste uiters
suksesvolle enantioselektiewe proses, asimmetriese siklisering van propargielesters (Skema
21(a)), met behulp van asikliese diaminokarbeenkomplekse van goud, beskryf word. Die
chromene wat enantioselektief volgens hierdie metode berei is, is verder deur behandeling
met LiAlH4 vinnig en sonder verlies van absolute konfigurasie in chromanone (99% eo)
omskep. Hierdie navorsers se prekatalisator, ’n HADK-kompleks 36, is volgens die eerste
metode (a hier bo) berei en word in Skema 20 getoon. Belangrike verskille tussen 34 en 36 is
die passende R-konfigurasie van die binaftielgroep in laasgenoemde teenoor die Srangskikking
wat in 34 voorkom, en die substituente R (R = 4-CF3C6H4) wat in die 3,3’posisies
van 36 (soos R 1 in 35) geplaas is. Temperature rondom 0°C het geblyk voordelig te
wees vir enantioseleksie in dié dinamies-kinetiese transformasie. Op hierdie stadium is die
presiese rol wat die tweede goudeenheid speel, asook die invloed wat die substituente R (met
hul gepaardgaande elektroniese effekte) uitoefen, nog nie opgeklaar nie.
47

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Skema 21: Reaksies deur die groepe van Toste en Slaughter met behulp van chirale
goudkomplekse uitgevoer; i 36 + AgOTf, ii 37 + LiNTf2.
In Figure 2 en 3 word die molekulêre strukture van die chirale komplekse afkomstig uit
Espinet en Toste se laboratoria onderskeidelik getoon. Die interessante toutrekkery tussen
Au···Au- en Au···(η2-ariel)-interaksies in twee onafhanklike molekules van 36 word nie deur
die outeurs [50] bespreek nie. As die eersgenoemde interaksie sterker word, verslap die
tweede en omgekeerd. Daar is geen aanduiding dat sulke effekte ook in oplossing voorkom
nie.
48

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Figuur 2. Molekulêre struktuur van een van die eerste dikernige, chirale ADKkomplekse
van goud, 34.
Figuur 3. Molekulêre struktuur van die eerste ADK-goudkompleks, 36, wat suksesvol in
asimmetriese sintese aangewend is; intramolekulêre aurofiliese interaksies en Au···(η 2 -
ariel)-kontakte word onderskeidelik met oranje en blou stippellyne aangedui.
Op grond van hul ondersoek na die homogene katalise van ’n aantal alkynbensaldehiedsikliserings
(Skema 21(b)) verkry Handa en Slaughter [61] ’n aantal ongeëwenaarde resultate
en kom hulle tot belangrike gevolgtrekkings, veral ook met die oog op toekomstige
ondersoeke [62]. Vir die eerste keer word hoë (> 90%) eo-waardes vir ’n reaksie wat deur ’n
monokernige asikliese karbeenkompleks van goud(I) gekataliseer is, gerapporteer. Die
tweede sinteseroete van Espinet (b hier bo) word gebruik om die R-binaftielgroep in hul
prekatalisatorkomplekse, 37, te installeer en die chirale informasie te dra. In teenstelling met
35, met R 1 in die 3,3’-posisie geplaas, verskyn die uiters belangrike enkele substituent, R 1 in
37 in ’n 2’-posisie. Vir die effektiewe funksionering van die katalisator is die gebruik van ’n
elektronarm arielgroep, 3,5-(CF3)2C6H3, hier ’n vereiste. Die sekondêre amien wat vir die
karbeenvorming in die katalisator verantwoordelik is, kan óf bonkige (i-Pr) óf chirale groepe
((S)-Me(Ph)CH) as R 2 bevat, met nagenoeg dieselfde uiteindelike resultaat.
Op grond van hul eksperimentele resultate, DFT-berekeninge en kristalstruktuurbepalings
skryf die outeurs hul suksesvolle resultate toe aan ’n betekenisvolle interaksie tussen die
sentrale goudatoom en die elektronarm, aromatiese substituent R 1 , wat sowel in die vaste
toestand as in oplossing voorkom. Die ligand funksioneer sodoende op ’n pseudobidentate
wyse. Die karbeenkoolstof doneer elektrone aan die goud, wat dit dan weer gedeeltelik aan
die aromatiese ring beskikbaar stel. Sodoende ontstaan, volgens die outeurs, ’n chirale holte
rondom die aktiewe sentrum (Fig. 4) en die chirale inligting kan – waarskynlik met die
verdere hulp van die substituente op die ander stikstofatoom – suksesvol aan die substraat
49

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
oorgedra word. Die enigste nadeel van hierdie werk is die bloot gemiddelde opbrengste wat
verkry is.
Figuur 4. Molekulêre struktuur van die eerste monokernige ADK-goudkompleks, 37,
vir suksesvolle asimmetriese sintese; intramolekulêre Au···ariel-interaksie word met ’n
blou stippellyn aangedui.
Uit ’n bindingsoogpunt is die verbindings 37 verder ook interessant aangesien (i) die chirale
substituent in die vaste toestand steeds Z ten opsigte van goud geplaas is; (ii) met R 2 = i-Pr
ook slegs dieselfde isomeer in oplossing voorkom; (iii) met R 1 = H en R 2 = i-Pr die kompleks
as dimere in die kristal pak (Au···Au: 3.36 Å); en (iv) die elektronarm arielgroepe in die
komplekse met R 1 = 3,5-(CF3)2C6H3 3.4 – 3.6 Å vanaf die goud geplaas is (Fig. 4), terwyl
met R 1 = C6H5 ’n sogenaamde “uit” rotameer vorm wat so ’n interaksie nie toelaat nie omdat
die aromatiese ring dan verwyderd van die goud geplaas is.
π
Dis insiggewend dat in vorige werk waar goeie asimmetriese induksie aan Au···arielinteraksie
toegeskryf is, die enantioselektiwiteit hoog was, maar die opbrengs ook
onbevredigend. Fürstner en medewerkers [63] gebruik ’n chirale fosfienkompleks van
goud(I) en weens die bekende π-akseptorvermoë van die P-donorligand wat die metaal effens
meer elektronarm laat, is die aromatiese substituente wat met die goudatoom in hulle
voorbeeld assosieer, elektronryk. Die gepaardgaande laer eksperimentele reaksietempo wat
vir katalisatore met addisionele ligand-metaalinteraksies bepaal is – hetsy of die metaal as
elektronryk of elektronarm sentrum optree – kan dus moontlik aan ’n te goeie stabilisering
van die katalisatorkompleks te wyte wees.
50

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die bostaande resultate beklemtoon die komplekse eise wat aan enantioselektiewe
katalisatorsisteme gestel word. Konkreet: nie alleen moet so ’n ideale katalisator onder sekere
omstandighede sy stereochemiese (regio- en chemo-) en enantioselektiewe induksie
suksesvol uitvoer nie, maar dit moet terselfdertyd ook die nodige elektroniese invloed op die
metaalsentrum uitoefen om aan die kinetiese vereistes vir substraataktivering te kan voldoen.
4. Ander toepassings
Soos in die inleiding genoem, is asikliese karbeenkomplekse van goud reeds vroeg aan
luminessensiestudies onderwerp. ’n Aantal sulke resultate, asook ander toepassings, is in die
tydperk 2007–2012 gerapporteer.
’n Wateroplosbare ADK-kompleks, [{(PhNH)(MeNCH2CH2OMe)C}AuCl], ontbind
fotochemies op ’n laserskyf en goud kon op keramiekoppervlakke neergeslaan word [44].
Die meeste eenvoudige monokernige en dikernige goudkarbeenkomplekse wat in Espinet se
laboratorium vanuit 4- en 2-piridielisosianied berei is, toon intense geel-groen luminessensie
gedurende UV-bestraling in die vaste toestand sowel as in oplossing [40, 41]. Die reeds
genoemde interne H-binding wat in sekere (HADK-) komplekse voorkom (Skema 11), speel
hierin prakties geen rol nie. Die belangrikste bevinding in hierdie ondersoek is dat aurofiliese
interaksie nie ’n vereiste vir luminessensie is nie, maar dat intramolekulêre oorgange ook
daarvoor verantwoordelik kan wees. In teenstelling met lineêre, monomeriese luminesserende
komplekse waarin die elektronegatiewe C6F5-groep in die trans-posisie tot die karbeenligand
voorkom, bring die sterk elektrondonor-karakter van Fmes in die trans-posisie mee dat
stralingslose oorgange weens intersisteemkruisings makliker plaasvind en sodoende
luminessensie uitskakel. Die reeds genoemde alkoksi(amino)karbeenkompleks (22) waarin
een aminogroep ’n benso–15–kroon–6-derivaat is, asook ander eenvoudiger ADKkomplekse,
toon luminessensie in die vaste toestand en in oplossing [47]. Weens die
betekenisvolle gemete verskille in die oorgange tussen N,N- en N,O-karbeenkomplekse word
die luminessensie aan ligandgesentreerde oorgange toegeskryf. Of so ’n gevolgtrekking
heeltemal geregverdig is, is te betwyfel, aangesien veranderinge in die karbeenstruktuur ook
veranderinge in die metaal–ligandinteraksie meebring.
Laagliggende d–d-energietoestande in goud(III)-komplekse laat stralingsvrye terugval van
elektrone vanuit die opgewekte toestand toe en kan verantwoordelik wees daarvoor dat so
min luminesserende goud(III)-komplekse nog bekend is [64]. Dieselfde outeurs en andere
vind verder dat energietoestande in d–d-ligandvelde genoegsaam deur sterk σ-donerende
ligande verhoog kan word om vir bogenoemde energieverlies te vergoed en luminessensie
moontlik te maak [65]. Dit is presies wat gebeur indien ’n imiendonorligand deur ’n asikliese
karbeen in ’n heterometallasikliese goud(III)chelaat (Skema 9) vervang word. Gevolglik
word (intraligand-) 3 IL-oorgange binne die ariel-piridielfragment – waarin die metaal ook ’n
rol speel – moontlik en al drie die komplekse 17 luminesseer in die vaste toestand by 77 K en
twee van hulle by kamertemperatuur (42).
51

5. Vooruitsigte vir die toekoms
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
i Ten spyte van geweldige vordering wat reeds gemaak is, is ligandontwerp van asikliese
karbeenkomplekse van goud nog maar in sy kinderskoene. Soos in ander oorsigartikels
getoon is, bestaan reeds ander metodes om ’n verskeidenheid :C(X)Y-ligande te berei.
Fosfinokarbene is byvoorbeeld soepeler as aminokarbene weens die sterker kompetisie
tussen P

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
dat hulle onafhanklik in dieselfde liga as fosfiene, fosfiete en N-heterosikliese karbene kan
meeding, maar terselfdertyd ander kenmerke openbaar waaruit munt geslaan kan word.
Bedanking
Dr. L. Dobrzánska, Departement Chemie, Katholieke Universiteit Leuven, word bedank vir
waardevolle insette ten opsigte van die kristallografiese resultate en vir die voorbereiding van
die figure.
Verwysings
[1] E.O. Fischer, A. Maasböl. On the existence of a tungsten carbonyl carbene complex.
Angew. Chem. Int. Ed. 1964, 3, 580–1.
[2] E.O. Fischer. On the way to carbene and carbyne complexes (Nobel-lesing). Adv.
Organomet. Chem. 1976, 14, 1–32.
[3] K.-H. Dötz, H. Fischer, P. Hofmann, F.R. Kreissl, U. Schubert, K. Weiss. Transition
metal carbene complexes. Verlag Chemie, Weinheim, 1983.
[4] F.Z. Dörwald. Metal carbenes in organic synthesis. Wiley-VCH, Weinheim, 1999.
[5] Handbook of metathesis, R.H. Grubbs (red.). Wiley-VCH, Weinheim, 2003.
[6] Y. Chauvin. Olefin metathesis: the early days (Nobel-lesing). Angew. Chem. Int. Ed.
2006, 45, 3740–7.
[7] R.R. Schrock. Multiple metal-carbon bonds for catalytic metathesis reactions (Nobellesing).
Angew. Chem. Int. Ed. 2006, 45, 3748–59.
[8] R.H. Grubbs. Olefin metathesis catalysis for the preparation of molecules and materials
(Nobel-lesing). Angew. Chem. Int. Ed. 2006, 45, 3760–5.
[9] N-heterocyclic carbenes in synthesis, S.P. Nolan (red.). Wiley-VCH, Weinheim, 2006.
[10] N-heterocyclic carbenes in transition metal catalysis. F. Glorius (red.). Springer-
Verlag, Heidelberg, 2007.
[11] H.G. Raubenheimer, S. Cronje. One-N, six-membered heterocyclic carbene complexes
and the remote heteroatom concept. Dalton Trans. 2008, 1265–72.
[12] O. Schuster, L. Yang, H.G. Raubenheimer, M. Albrecht. Beyond conventional Nheterocyclic
carbenes: abnormal, remote and other classes of NHC ligands with
reduced heteroatom stabilization. Chem. Rev. 2009, 109, 3445–78.
[13] O. Briel, C.S.J. Cazin. N-heterocyclic carbenes in industrial processes. In Transition
metal catalysts and organocatalysts. C.S.J. Cazin (red.). Springer-Verlag, Heidelberg,
2011, 315–24.
53

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
[14] W.A. Herrmann, B. Cornils. Homogeneous catalysis – quo vadis? In Applied
homogeneous catalysis with organometallic compounds. B. Cornils en W.A. Herrmann
(reds.). 2de Uitgawe, Vol. 3. Wiley-VCH, Weinheim, 2002, 1343–83.
[15] H. Schmidbaur. Preface. In Gold: Progress in Chemistry, biochemistry and technology.
H. Schmidbaur (red.). John Wiley, Weinheim, 1999, xiii.
[16] H. Schmidbaur, A. Grohmann, M.E. Olmas. Organogold chemistry. In Gold –Progress
in chemistry, biochemistry and technology, H. Schmidbaur (red.). John Wiley,
Weinheim, 1999, 647–746.
[17] H.G. Raubenheimer, S. Cronje. Gold halides, pseudohalides and related compounds. In
Gold – Progress in chemistry, biochemistry and technology, H. Schmidbaur (red.). John
Wiley, Weinheim, 1999, 608–32.
[18] H. Schmidbaur, A. Schier. Gold organometallics. Comprehensive Organometallic
Chemistry III. R.H. Crabtree, D.M. Mingos (reds.). Vol. 2. Elsevier, Amsterdam, 2006,
251–308.
[19] N. Marion, S.P. Nolan. N-heterocyclic carbenes in gold catalysis. Chem. Soc. Rev.
2008, 37, 1776–82.
[20] A.S.K. Hashmi, M. Rudolph. Gold catalysis in total synthesis. Chem. Soc. Rev. 2008,
37, 1931–51.
[21] H.G. Raubenheimer, S. Cronje. Carbene complexes of gold: preparation, medical
application and bonding. Chem. Soc. Rev. 2008, 37, 1998–2011.
[22] H. Schmidbaur, A. Schier. A briefing on aurophilicity. Chem. Soc. Rev. 2008, 37,
1931–51.
[23] P. Pyykkö. Theoretical chemistry of gold. III. Chem. Soc. Rev. 2008, 37, 1967–97.
[24] V.W.-W. Yam, E.C.-C. Chen. Highlights on the recent advances in gold chemistry – a
photophysical perspective. Chem. Soc. Rev. 2008, 37, 1806–13.
[25] H.G. Raubenheimer, H. Schmidbaur. Gold coordination during homogeneous alkyne
and allene cyclisation catalysis: coordination to substrates, to ancillary ligands and in
intermediates. S. Afr. J. Sci. 2011, 107, 31–43, en verwysings daarin.
[26] H.G. Raubenheimer, H. Schmidbaur. Gold chemistry guided by the isolobality concept.
Organometallics 2012, 31, 2507–22, en verwysings daarin.
[27] A.S.K. Hashmi, M. Rudolph. Gold catalysis in total synthesis – an update. Chem. Soc.
Rev. 2012, 41, 2448–62, en verwysings daarin.
[28] (a) F. Bonati, G. Minghetti. A gold(I) carbene complex. Synth. Inorg. Metalorg. Chem.
1971, 1, 299–302; (b) F. Bonati, G. Minghetti. Isocyanide and carbene complexes of
gold. Gazz. Chim. It. 1973, 103, 373–85; (c) F. Bonati, G. Minghetti.
Bis(alkylamino)carbene complexes of gold(I) and related compounds. J. Organomet.
54

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Chem. 1973, 59, 403–10; (d) G. Minghetti, L. Baratto. Carbene complexes from the
reaction of ionic isocyanide complexes of gold(I) with alcohols and amines. J.
Organomet. Chem. 1975, 102, 397–406.
[29] J.E. Parks, A.L. Balch. Gold carbene complexes: preparation, oxidation, and ligand
displacement. J. Organomet. Chem. 1974, 71, 453–63, en verwysings daarin.
[30] R.L. White-Morris, M.M. Olmstead, F. Jiang, D.S. Tinti, A.L. Balch. Remarkable
variations in the luminescence of frozen solutions of
[Au{C(NHMe)2}2](PF6)·0.5(acetone). J. Am. Chem. Soc. 2002, 124, 2327–36.
[31] (a) J. Vignolle, X. Cattoën, D. Bourissou. Stable noncyclic carbenes. Chem. Rev. 2009,
109, 3333–84; (b) D. Martin, M. Melaimi, M. Soleilhavoup, G. Bertrand. A brief
survey of our contribution to stable carbene chemistry. Organometallics, 2011, 30,
5304–13.
[32] A. Pradel, P.Y. Toullec, V. Michelet. Recent developments in asymmetric catalysis in
the presence of chiral gold complexes. Synthesis 2011, 1501–14.
[33] V.P. Boyanski, K.V. Luzyanin, V.Y. Kukushkin. Acyclic diaminocarbenes (ADCs) as a
promising alternative to N-heterocyclic carbenes (NHCs) in transition metal catalysed
organic transformations. Coord. Chem. Rev. 2012, 256, 2029–56.
[34] A.S.K. Hashmi, T. Hengst, C. Lothschütz, F. Rominger. New and easily accessible
nitrogen acyclic gold(I) carbenes: structure and application in the gold-catalyzed phenol
synthesis as well as the hydration of alkynes. Adv. Synth. Catal. 2010, 352, 1315–37.
[35] H. Seo, B.P. Roberts, K.A. Abboud, K.M. Merz, S. Hong. Novel acyclic
diaminocarbene ligands with increased steric demand and their application in gold
catalysis. Org. Lett. 2010, 12, 4860–3.
[36] C.E. Strasser, S. Cronje, H.G. Raubenheimer. Fischer-type tungsten acyl(carbeniate),
carbene and carbene complexes bearing C5-attached thiazolyl substituents: interaction
with gold(I) fragments. New. J. Chem. 2010, 34, 458–69.
[37] (a) A. Fedorov, M.-E. Moret, P. Chen. Gasphase synthesis and reactivity of a gold
carbene complex. J. Am. Chem. Soc. 2008, 130, 8880–8881; (b) A. Fedorov, P. Chen.
Electronic effects in the reactions of olefin-coordinated gold carbene complexes.
Organometallics 2009, 28, 1278–1381.
[38] L. Canovese, F. Visentin, C. Levi, V. Bertolasi. Synthesis and mechanism of formation
of novel NHC-NAC bis-carbene complexes of gold(I). Organometallics 2011, 30, 875–
83.
[39] L. Canovese, F. Visentin, C. Levi, C. Santo. Reactivity of cationic gold(I) carbene
complexes toward oxidative addition of bromine. Inorg. Chim. Acta 2012, 391, 141–9.
[40] C. Bartolomé, M. Carrasco-Rando, S. Coco, C. Cardovilla, P. Espinet, J.M. Martin-
Alvarez. Gold(I) carbenes derived from 4-pyridylisocyanide complexes:
55

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
supramolecular macrocycles supported by hydrogen bonds, and luminescent behaviour.
Dalton Trans. 2007, 5339–45.
[41] C. Bartolomé, M. Carrasco-Rando, S. Coco, C. Cardovilla, J.M. Martin-Alvarez, P.
Espinet. Luminescent gold(I) carbenes from 2-pyridylisocyanide complexes: structural
consequences of intramolecular versus intermolecular hydrogen-bonding interactions.
Inorg. Chem. 2008, 47, 1616–24.
[42] O. Crespo, M.C., Gimeno, A. Laguna, S. Montanel-Pérez, M.D. Villacampa. Facile
synthesis of gold(III) aryl-carbene metallacycles. Organometallics 2012, 31, 5520–6.
[43] B. Crociani, R. Richards. 1 H Nuclear magnetic resonance spectra of carbene complexes
of platinum(II) and palladium(II). J. Chem. Soc. Dalton 1974, 693–97.
[44] R. Heathcote, J.A.S. Howell, N. Jennings, D. Cartlidge, L. Cobden, S. Coles, M.
Hursthouse. Gold(I)-isocyanide and gold(I)-carbene complexes as substrates for laser
decoration onto ceramic surfaces. Dalton Trans. 2007, 1309–15.
[45] W.F. Gabrielli, S.D. Nogai, J.M. McKenzie, S. Cronje, H.G. Raubenheimer. Tetrazolyl
and tetrazolylidene complexes of gold: a synthetic and structural study. New. J. Chem.
2009, 2208-18.
[46] C. Bartolomé, Z. Ramiro, P. Pérez-Galán, C. Bour, M. Raducan, A.M. Echavarren, P.
Espinet. Gold(I) complexes with hydrogen-bond supported heterocyclic carbenes as
active catalysts in reactions of 1,6-enynes. Inorg. Chem. 2008, 47, 11391–7.
[47] J. Arias, M. Bardají, P. Espinet. Luminescence and mesogenic properties in crownether-isocyanide
or carbene gold(I) complexes; luminescence in solution, in the solid,
in the mesophase, and in the isotropic liquid state. Inorg. Chem. 2008, 47, 3559–67.
[48] L. Manojlović-Muir. The molecular structure of a dicarbenoid complex of gold(III),
[(p-MeC6H4NH)2AuI2]ClO4·Et2O. J. Organomet. Chem. 1974, 73, C45–C46.
[49] C. Bartolomé, D. García-Cuadrado, Z. Ramiro, P. Espinet. Synthesis and catalytic
activity of gold chiral nitrogen acyclic carbenes and gold hydrogen bonded heterocyclic
carbenes in cyclopropanation of vinyl arenes and intramolecular hydroalkylation of
allenes. Inorg. Chem. 2010, 49, 9758–64.
[50] Y.-M. Wang, C.N. Kuzniewski, V. Rauniyar, C. Hoong, F.D. Toste. Chiral (acyclic
diaminocarbene)gold(I)-catalysed dynamic kinetic, asymmetric transformations of
propargyl esters. J. Am. Chem. Soc. 2011, 133, 12972–5.
[51] F.H. Allen, O. Kennard, D. Watson, L. Brammer, A.G. Orpen, R. Taylor. Tables of
Bond lengths determined by X-ray and neutron diffraction. Part 1. Bond lengths in
organic compounds. J. Chem. Soc. Perkin Trans. II 1987, S1–S19.
[52] K. Klabunde, E.O. Fischer. Two new chromium-carbonyl-carbene complexes. J. Am.
Chem. Soc. 1967, 89, 7141–42.
56

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
[53] A.M. Magill, K.J. Cavell, B.F. Yates. Basicity of nucleophilic carbenes in aqueous and
nonaqueous solvents – theoretical predictions. J. Am. Chem. Soc. 2004, 126, 8717–24.
[54] H.A. Bent. An appraisal of valence-bond structures and hybridization in compounds of
the first-row elements. Chem. Rev. 1961, 61, 275–311.
[55] L. Lu, K.T. Chang, S.X. Wu, Y. Chen, C.M. Che. Quest for an intermolecular
Au(III)···Au(III) interaction between cyclometalated gold(III) cations. Chem. Sci.
2012, 3, 752–5.
[56] C.H.M. Amijs, V. López-Carillo, M. Raducan, P. Pérez-Golán, C. Ferrer, A.M.
Echavarren. Gold(I)-catalyzed intermolecular addition of carbon nucleophiles to 1,5-
and 1,6-enynes. J. Org. Chem. 2008, 73, 7721–30.
[57] C. Bartolomé, Z. Ramiro, D. García-Cuadrado, P. Pérez-Galán, M. Raducan, C. Bour,
A.M. Echavarren, P. Espinet. Nitrogen acyclic gold(I) carbenes: excellent and easily
accessible catalysts in reactions of 1,6-enynes. Organometallics 2010, 29, 951–6.
[58] C. Bartolomé, D. García-Cuadrado, Z. Ramiro, P. Espinet. Exploring the scope of
nitrogen acyclic carbenes (NACs) in gold-catalyzed reactions. Organometallics 2010,
29, 3589–92.
[59] R. Döpp, C. Lothschütz, T. Wurm, M. Pernpointner, S. Keller, F. Rominger, A.S.K.
Hashmi. Gold catalysis: hydrolysis of di(alkoxy)carbenium ion intermediates as a
sensor for the electronic properties of gold(I) complexes. Organometallics 2011, 30,
5894–5903.
[60] (a) D. Weber, M.A. Tarselli, M.R. Gagné. Mechanistic surprises in the gold(I)catalysed
intramolecular hydroarylation of allenes. Angew. Chem. Int. Ed. 2009, 48,
5733–5736; (b) A.S.K. Hashmi, A.M. Schuster, F. Rominger. Gold catalysis: isolation
of vinylgold complexes derived from alkynes. Angew. Chem. Int. Ed. 2009, 48, 8247–
49.
[61] S. Handa, L.G. Slaughter. Enantioselective alkynbenzaldehyde cyclizations catalysed
by chiral gold(I) acyclic diaminocarbene complexes that contain weak Au–arene
interacions. Angew. Chem. Int. Ed. 2012, 51, 2912–15.
[62] H.G. Raubenheimer. Monomeric linear diaminocarbene complexes of gold(I) show
merit in enantioselective catalysis. Angew. Chem. Int. Ed. 2012, 51, 5042–4.
[63] H. Teller, S. Flúgge, R. Goddard, A. Fürstner. Enantioselective gold catalysis:
opportunities provided by monodentate phosphoramidite ligands with an acyclic
TADDOL backbone. Angew. Chem. Int. Ed. 2010, 49, 1949–53.
[64] V.W.-W. Yam, E, C.-C. Chen. Photochemistry and photophysics of coordination
compounds of gold. Top. Curr. Chem. 2007, 281, 269–309.
[65] V. K.-M. Au, K.M.-C. Wong, N. Zhu, V.W.-W. Yam. Luminescent cyclometallated
dialkynylgold(III) complexes of 2-phenylpyridene-type derivates with ready tunable
emission properties. Chem. Eur. J. 2011, 17, 130–42.
57

Afdeling: Regte

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
’n Oorsig van die aard, ontwikkeling en invloed van
statutêre moratoria in Suid-Afrika gedurende die
eerste helfte van die 20ste eeu
Opsomming
J.J. Henning
J.J. Henning: Fakulteit Regsgeleerdheid, Universiteit van die Vrystaat
Oor ’n tydperk van meer as 3 000 jaar is veral in krisistye van buitengewone regsfigure of
billikheidsremedies gebruik gemaak om deur respyt onderstand te verleen aan persone wat as
gevolg van omstandighede buite hul beheer nie in staat is om hul verpligtinge reëlmatig na te
kom nie. Hierdie regsfigure word generies na verwys as moratoria, respytmaatreëls of siviele
onderstand.
Die belang van die statutêre moratoria tydens die Eerste Wêreldoorlog is basies tweeledig
van aard.
Eerstens is die heel eerste Suid-Afrikaanse algemene moratorium op kontraktuele verpligting,
naamlik vooroorlogse skulde, in wetgewing vergestalt wat sterk herinner aan
gemeenregtelike beneficia soos rescripta inductionis, rescripta moratoria (oftewel brieven
van respijt en atterminatie) en surcheance van betaalinge.
Tweedens het die moratorium wat deur wetgewing verleen is aan soldate en ander lede van
die Unie-verdedigingsmag op aktiewe diens, nie die Engelse voorbeeld gevolg nie, maar was
dit geskoei op die reëling voorsien in die Wet voor den Krijgsdiens in de Zuid-Afrikaansche
Republiek van 1898 gedurende die Anglo-Boere-oorlog. Laasgenoemde weerspieël weer die
bepalings van die Placcaet Raeckende alle Leger-Personen uitgereik deur die Prins van
Oranje op 7 Mei 1630 en soortgelyke vroeër reëlings in die Romeins-Hollandse reg.
Gedurende die Tweede Wêreldoorlog is die betrokke bepalings van die Openbare Welzijn en
Moratorium Wetten 1914–1919 weer aangewend om onderstand te verleen aan soldate op
aktiewe diens. Sodoende is aan die howe die geleentheid gegee om voort te bou op die vorige
regspraak by die uitleg van hierdie bepalings. Dit het aan die einde van die Tweede
Wêreldoorlog ’n redelik gesofistikeerde regsposisie tot gevolg gehad wat op plaaslike
omstandighede afgestem was. Hierdie statutêre bepalings het die basis gevorm vir alle latere
Suid-Afrikaanse moratoriumwetgewing van dié aard.
Die ontleding van die ontwikkeling van hierdie statutêre reëling vorm die hooftema van
hierdie bydrae. Onder andere word die baie belangrike verband tussen die opskorting van
siviele regsremedies en die uitstel van kontraktuele verpligtinge beklemtoon, en Hollandse
jurisprudensie wat geneig was om hierdie oorsaaklikheid te ignoreer, word gekritiseer.
58

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Trefwoorde: statutêre moratoria, Eerste Wêreldoorlog, Tweede Wêreldoorlog
Abstract
An overview of the nature, development and influence of statutory moratoria in South
Africa during the first half of the 20th century
For centuries Western and other legal systems have made use of equitable devices postponing
obligations and suspending legal remedies, especially for the benefit of persons unable to
meet their obligations in time owing to exceptional circumstances not of their own doing.
These devices are usually generically referred to as moratoria, stay laws or civil relief.
The moratoria introduced during the First World War by the Public Welfare and Moratorium
Act of 1914 may be seen as unique, primarily for two reasons.
First, it provided for the first South African general moratorium on contractual obligations, in
this instance pre-war debts. It authorised the courts to grant a moratorium in their discretion
on a pre-war debt to persons who, although solvent, were not able to comply in time with
their obligations as a consequence of the war conditions. The onus was on the debtor to prove
that the obligation had been contracted before 4 August 1914 and that he was not able to
comply with his obligations as a direct or indirect result of the circumstance consequent upon
the war. This beneficium or statutory largesse for dilatory debtors had a strong similarity to
the beneficia for impecunious debtors in Roman-Dutch law, such as rescripta inductionis,
rescripta moratoria (or brieven van respijt en atterminatie) and surcheance van betaalinge.
Although the courtsrelied on various principles and concepts underlying these beneficia in the
interpretation of the statutory moratoria, this particular provision was not re-enacted during
the Second World War or later, either during a proclaimed state of emergency or during an
armed conflict in which South Africa became engaged.
Secondly, the moratorium that was legislated in 1914 for soldiers and other members of the
Union defence force on active service, although not unusual, did not follow the English
example, but was based on the arrangement provided by the Wet voor den Krijgsdiens in de
Zuid-Afrikaansche Republiek of 1898 during the Anglo-Boer War. The latter in turn reflects
the provisions of the Placcaet Raeckende alle Leger-Personen issued by the Prince of Orange
on 7 May 1630 and similar earlier arrangements in Roman-Dutch and Roman law.
Although the soldiers’ moratorium was first introduced as an absolute arrangement without
any restrictions, this soon proved to be impracticable. Successive amendment acts introduced
and refined numerous exceptions, relating, for example, to rent, board and lodging, food and
other necessities of life, interest, prescription, desertion, surety and partnership. The basic
moratorium and some of these exceptions were canvassed in detail by the courts.
During the Second World War the relevant provisions of the Public Welfare and Moratorium
Acts 1914–1919 were re-enacted to provide civil relief to soldiers and other members of the
Union defence force on voluntary active service. This provided an excellent opportunity to
South African courts to further refine and develop the interpretation of the various statutory
provisions, building on judgements handed down during the First World War. In some cases
the interaction between jurisprudence and amending legislation resulted in the expeditious
introduction of solutions to problematic legal positions. Here especially the position of
partnerships with only some partners entitled to relief comes to mind.
59

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
At the end of the Second World War the result of this interaction was a developed and fairly
sophisticated legal position based on legislation attuned to South African conditions.
The statutory arrangement developed during the two world wars was adopted as the basis for
successive South African stay and moratory laws, in preference to the more modern and far
more comprehensive and detailed examples provide for the Soldiers and Sailors Civil Relief
Act of the United States, for example.
An analysis of the development of this statutory arrangement forms the main theme of this
contribution. Inter alia, the very important connection between the suspension of civil legal
remedies and the postponement of contractual obligations is stressed and Dutch jurisprudence
that tended to ignore this causality is criticised.
Keywords: statutory moratoria, First World War, Second World War
1. Inleiding
Oor ’n tydperk van meer as drie millennia is veral in krisistye van buitengewone regsfigure of
billikheidsremedies gebruik gemaak om deur uitstel onderstand te verleen aan persone wat as
gevolg van omstandighede buite hul beheer nie in staat was om hul verpligtinge reëlmatig na
te kom nie. 1 Hierdie regsfigure staan generies tans bekend as moratoria, hoewel almal streng
regstegnies gesproke nie noodwendig as sodanig te tipeer is nie. 2
Die beweegredes onderliggend aan die invoering van ’n moratorium is in beginsel dus
tweeledig van aard. Eerstens billikheid, naamlik om aan persone uitstel te verleen wat deur
omstandighede buite hul beheer verhoed word om hul verpligtinge betyds na te kom.
Sodoende word hierdie persone beskerm teen siviele eise gemik op die reëlmatige nakoming
van hul verpligtinge, uitwinning en verpligte sekwestrasie. Tweedens is dit gefundeer op
doelmatigheid, naamlik om gedurende tydperke wat as buitengewoon maar tydelik van aard
beskou word, kredietstrukture in stand te hou en die ekonomie teen ineenstorting te vrywaar. 3
Hierbenewens noop openbare belang, billikheid en militêre doelmatigheidsoorwegings die
verlening van ’n moratorium aan soldate op aktiewe diens ten einde die handhawing van ’n
hoë moreel en ’n effektiewe peil van paraatheid te bevorder. 4 Dit kan verreikende implikasies
hê indien geen maatreëls bestaan wat trag om ’n soldaat op aktiewe diens op die een of ander
wyse tegemoet te kom indien hy vanweë sodanige diens verhoed word om sy burgerlike
verpligtinge reëlmatig na te kom of nie daartoe in staat is nie. So kan hy blootgestel word aan
duur en moontlik langdurige litigasie wat daarop gemik is om die spesifieke, tydige en
reëlmatige nakoming van sy verpligtinge of skadevergoeding as surrogaat vir prestasie af te
dwing. Op dié wyse kan hy ernstig benadeel word, moontlik verplig word om van sy bates
prys te gee, en self finansieel geruïneer word. Hofbevele vir die betaling van sy kontraktuele
en ander skulde kan die uitwinning en/of sekwestrasie van sy boedel tot gevolg hê. Dit is nie
alleen onbillik dat ’n persoon vanweë die verrigting van ’n burgerplig, naamlik statutêr
voorgeskrewe aktiewe militêre diens, so benadeel word nie, maar dit is uiteraard ook nie
bevorderlik vir die handhawing van ’n hoë moreel nie. Daarbenewens kan afwesigheid van
60

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
soldate uit hul eenhede vanweë siviele litigasie denkbaar ernstig inbreuk maak op opleiding
en operasionele paraatheid.
Op die keper beskou vind deur hierdie regsweldaad ’n ingreep van owerheidsweë plaas op die
regsverhouding tussen kontrak- en prosespartye, en dit vanweë dwingende oorwegings van
billikheid en militêre doelmatigheid. 5 Voorbeelde van soortgelyke begunstiging is aan te tref
in van die vroegste oud-Babiloniese regstekste, die privelegia militum van die klassieke en
naklassieke Romeinse reg en van die Romeins-Hollandse reg, asook die respytwetgewing vir
milisie tydens die Amerikaanse burgeroorlog, die Frans-Pruisiese oorlog, die Anglo-Boereoorlog,
die twee wêreldoorloë en huidige moratoriumwetgewing ten gunste van weermaglede
op aktiewe diens. Laasgenoemde sluit in die Britse Reserve and Auxiliary Forces (Protection
of Civil Interests) Act 1951, die Switserse Bundesgesetz betreffend Revision des
Bundesgesetzes über Schuldbetreibung und Konkurs [Rechtsstillstand wegen Militärdienstes
des Schuldners] 1949 en die Israelse Enlargement of Times Law 1974, asook die
Amerikaanse Soldiers’ and Sailors’ Civil Relief Act 1940. Die omvattende onderstand wat
deur laasgenoemde verleen word, is juis onlangs tot voordeel van aktiewe lede van die
Amerikaanse weermag aangevul, uitgebrei en herbenoem as die Service Members Civil
Relief Act 2002. 6
Die Afrikaanse term moratorium is oorgeneem uit Latyn. Die Latynse woord moratorium en
regsterme soos moratoria praescriptio en rescriptum moratorium is afgelei van die klassieke
deponens moror, “om te vertraag, uit te stel”, en die selfstandige naamwoorde mora, wat
“oponthoud, verlet, versuim” beteken, en morator, wat “vertrager, uitsteller, talmer”
beteken. 7
Regtens kan ’n moratorium beskryf word as ’n regsweldaad in die vorm van ’n vertraging
oftewel ’n uitstel van verpligtinge 8 wat van owerheidsweë verleen word 9 aan persone wat
vanweë uitsonderlike of ander omstandighede buite hul beheer nie in staat is om daardie
finansiële en ander verpligtinge reëlmatig na te kom nie. 10
Een van die essentialia van die regsfiguur is die uitoefening van staatsgesag. ’n Verdere
essentiale is die handhawing van verpligtings. Die voortbestaan van die opgeskorte
verpligting word in beginsel nie geaffekteer nie; dit word uitgestel en nie opgehef nie. Dit is
juis een van die verskille tussen ’n moratorium en kwytskelding. Die inherente beperkings
van hierdie regsfiguur behoort dus voor oë gehou te word. Dit is naamlik allereers ’n
palliatief en nie ’n alheilmiddel nie. Dit maak nie voorsiening vir die kansellasie van
kontrakte, skulde of verpligtinge nie. Anders as insolvensiewetgewing is die oogmerk
daarvan die behoud van die status quo ante. Sekwestrasie en boedeloorgawe wis in effek
skulde uit in ruil vir die bates in die boedel van die skuldenaar. ’n Moratorium handhaaf die
skulde en laat die skuldenaar toe om sy bates intussen te behou. Dit verskaf as’t ware
noodhulp pro tempore in die hoop dat finansiële probleme minder sal wees indien dit
uitgestel word tot na die verstryking van aktiewe diens. Dit kan derhalwe hoogstens bloot
tydelike finansiële verligting en gemoedsrus bewerkstellig. Dit is nie bedoel as ’n maatreël
wat ’n klinkklare en permanente oplossing bied vir ernstiger probleme wat eerder as
welsynsgevalle te beoordeel en slegs deur direkte finansiële bystand te beredder is nie.
61

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Verskeie vastelandse regstelsels het mettertyd die individuele moratoria van die ius commune
bestaansreg ontsê of by verstek in die vergetelheid laat verdwyn, terwyl enkeles dit
verbeeldingryk tot gesofistikeerde regsfigure ontwikkel om aan te pas by die veranderde
behoeftes van die moderne handels- en regsverkeer. 11 Gedurende die eerste helfte van die
20ste eeu het die oorwig van die klem van regsontwikkelings egter geval op die invoering
van statutêre moratoria van uiteenlopende aard en omvang.
Veral die twee wêreldoorloë het as't ware ’n oorvloed van moratorium-wetgewing tot gevolg
gehad. 12 Suid-Afrika het in dié opsig ook nie agterweë gebly nie.
In hierdie bydrae word die aandag toegespits op Suid-Afrikaanse moratorium-wetgewing en
veral dié ten behoewe van soldate en ander lede van die verdedigingsmag van die Unie op
aktiewe diens gedurende die Eerste Wêreldoorlog en die Tweede Wêreldoorlog. Die
bespreking word veral toegespits op die bepalings wat in latere wetgewing nagevolg is. 13 Op
eenmalige of tydsgebonde maatreëls word die aandag net in die verbygaan gevestig en dan
slegs indien dit nodig geag word vir behoorlike perspektief op die historiese
ontwikkelingsgang.
2. Eenvormige verdedigingswet
Met die totstandkoming van die Unie van Suid-Afrika in 1910 het daar ’n dringende behoefte
bestaan aan ’n eenvormige verdedigingswet. Die Zuid-Afrika Verdedigings Wet 13 van 1912
was ’n uitvloeisel van die imperiale verdedigingskonferensie wat gedurende die vorige jaar in
Londen gehou is. 14 Hierdie wet het voorsiening gemaak vir ’n Verdedigingsmacht van de
Unie bestaande uit die staande mag, die kusgarnisoenmag, die burgermag, die koninklike
marinevrywilligersreserwe en die spesiale reserwe. 15 Dienspligtige burgers wat nie lede van
die burgermag was nie, was verplig om in te skryf as lede van sogenaamde skietverenigings,
die voorloper van die kommando's van weleer. 16
Artikel 95 en die vyfde bylae van die Zuid-Afrika Verdedigings Wet het voorsiening gemaak
vir die voortgesette toepassing van sekere bepalings van die Britse Army Act 1881 op die
lede van die Verdedigingsmacht van de Unie. Daaronder het artikel 144 van die Army Act
getel. 17 Lede van die Verdedigingsmacht kon ingevolge hierdie bepalings nie gearresteer
word of verplig word om in eie persoon voor enige geregshof te verskyn ten opsigte van
enige skuld of skadevergoeding wat minder as dertig pond beloop nie. 18 Alle verrigtinge in
enige hof in stryd met die bepalings was nietig en ’n hof was verplig om so ’n bevel te gee
ingeval beswaar aangeteken word deur die lid of sy bevelvoerende offisier. Die bepalings het
egter nie ’n eiser belet om ’n lid te dagvaar nie. ’n Eiser kon, nadat behoorlik aan die lid
kennis gegee is, voortgaan om vonnis teen so ’n lid te verkry en om eksekusie teen sy bates te
hef, uitgesonderd sy persoon, soldy, wapens, toerusting, uniform of ander
regimentsbenodigdhede. 19 Die noodwendige implikasie van die bepalings was dat indien die
skuld of skadevergoeding meer as dertig pond beloop het, die skorsing van persoonlike arres
nie gegeld het nie. 20 Of die wetgewer alle lede van die verdedigingsmag ’n guns bewys het
62

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
deur die invoering van hierdie veelal beperkte moratorium, kan betwyfel word. 21 Die
omvattender gemeenregtelike privilegie van soldate teen persoonlike arres, veral ten opsigte
van dié op aktiewe diens of op die punt om op aktiewe diens te vertrek, is reeds ’n geruime
tyd voor die invoering van hierdie statutêre maatreëls deur ’n reeks hofuitsprake in die Suid-
Afrikaanse reg geresipieer. 22
Ingevolge artikel 114 van die Zuid-Afrika Verdedigings Wet was lede verbied om die geheel
of enige deel van hul soldy of toelaes oor te maak. Ook kon nie daarop beslag gelê word nie
en dit het nie deel gevorm van die lid se insolvente boedel nie. Hierdie bevoorregting is wyer
as dié in die Romeins-Hollandse reg 23 of as dié verleen deur die Britse Army Act 1881. 24 Die
beskerming kragtens artikel 114 is ook omvattender as dié voorsien deur die Wet voor de
Staats-Artillerie van de ZA Republiek 1896. 25
3. Eerste Wêreldoorlog
3.1 Openbare Welzijn en Moratorium Wet 1914
3.1.1 Inleiding
Die Eerste Wêreldoorlog het op 4 Augustus 1914 ’n aanvang geneem. Die regering van die
Unie van Suid-Afrika was verplig om reeds vanaf die eerste uur van die oorlog aan Brittanje
alle hulp vir die voortsetting van die oorlog te verleen. ’n Mededeling te dien effekte is op
dieselfde dag deur die eerste minister aan die waarnemende goewerneur-generaal
oorhandig. 26
Op 9 September 1914 is die Wetsontwerp inzake Openbare Welvaart en Moratorium
ingedien. 27 Tydens die tweede lesing van die wetsontwerp 28 het die minister van spoorweë en
hawens toegegee dat dit ’n noodmaatreël is wat buitengewone bevoegdhede aan die regering
toesê. Dit is egter nodig geag, aangesien die afkondiging van krygswet vermy wou word. In
teenstelling met Brittanje, waar die afgekondigde moratorium in wese ’n bank- of
wisselmoratorium was, is in Suid-Afrika besluit om ’n moratorium in te voer wat die
handelsverhoudinge so min as moontlik sou versteur. 29
’n Moratorium vir soldate op aktiewe diens is in elk geval noodsaaklik geag om te verhoed
dat hulle met geldelike verpligtinge lastig geval word. 30 Origens is van die standpunt
uitgegaan dat persone wat werklik solvent is, maar vanweë onvoorsiene
oorlogsomstandighede nie in staat is om hul skulde te betaal nie, respyt verleen behoort te
word. Verder het sommige skuldeisers van die buitengewone omstandighede waarin veral die
landelike bevolking as gevolg van die oorlog gedompel was, misbruik gemaak deur verbande
en skuldaktes voor die voet op te roep. Die stand van sake moes ook dringend deur middel
van ’n moratorium beëindig word, aangesien talle boere op krediet gesteun het met ’n
toekomstige oes as sekuriteit. Die stelsel was reeds ’n geruime tyd in gebruik en dit sou talle
boere ruïneer indien eensklaps hieraan ’n einde gemaak sou word. 31
63

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Gedurende die komiteestadium van die wetsontwerp op 12 September 1914 is die
oorspronklike klousule 5 verwerp en vervang deur ’n totaal nuwe bepaling wat uiteindelik as
artikel 5 van die Openbare Welzijn en Moratorium Wet op die wetboek verskyn het. 32 Die
derde lesing van die wetsontwerp het op 14 September 1914 plaasgevind. Die Openbare
Welzijn en Moratorium Wet 1 van 1914 33 het op 15 September 1914 in werking getree. 34
3.1.2 Algemene moratorium vir vooroorlogse skulde
Geregshowe is deur artikel 5(1) en (2) van die Openbare Welzijn en Moratorium Wet 1914 35
gemagtig om ’n moratorium te verleen aan persone wat, hoewel solvent, as gevolg van
oorlogstoestande nie in staat was om aan hul verpligtinge te voldoen nie. 36 Die verlening van
die moratorium was in die diskresie van die hof. 37
Die skuldenaar moes bewys dat hy wel solvent is, dat die skuld aangegaan is voor 4 Augustus
1914 en dat hy as direkte of indirekte gevolg van oorlogsomstandighede nie in staat is om aan
sy verpligtinge te voldoen nie. 38 Die hof kon daarop na goeddunke die tyd verleng vir
voldoening aan die skuld of toelaat dat die siviele geding sy loop neem totdat vonnis
toegestaan word, en daarna op versoek van die vonnisskuldenaar die eksekusie van die vonnis
opskort of uitstel. 39
Voorts het artikel 5(2) daarvoor voorsiening gemaak dat ’n skuldenaar ten opsigte van ’n
skuld aangegaan voor 4 Augustus 1914 by sy krediteur kon aansoek doen om verlenging van
die tydperk om aan die skuld te voldoen op grond van sy onvermoë om, vanweë
oorlogsomstandighede, te betaal. Weier die skuldeiser om uitstel van betaling te verleen, kon
die skuldenaar ná behoorlike kennisgewing óf die afdeling van hooggeregshof met jurisdiksie
oor die skuld óf die landdroshof binne wie se regsgebied hy woonagtig was, versoek om so ’n
uitstel van betaling aan hom te verleen. Die hof kon dan ’n moratorium verleen wat nie langer
sou duur as tot drie maande na die einde van die oorlog nie.
Laasgenoemde voorskrif herinner nogal aan gemeenregtelike beneficia vir skuldenaars, soos
rescripta inductionis, rescripta moratoria (oftewel brieven van respyt en atterminatie) en
surcheance van betaalinge. 40 Die vraag ontstaan gevolglik of die gemeenregtelike beneficia
vir debiteure ook tot die beskikking was van betalingsonvermoënde individue voor, tydens en
na die Eerste Wêreldoorlog.
Die antwoord hierop lê opgesluit in ’n drietal uitsprake van regter Kotze. In Newcombe v
O'Brien 41 kom regter Kotze tot die gevolgtrekking dat die gemeenregtelike remedie
surcheance van betaling 42 geabrogeer is deur die Kaapse Insolvency Ordinance 1843. 43
Aangesien die Kaapse insolvensiewetgewing bykans verbatim oorgeneem is deur Natal in
1846, 44 die Oranjevrijstaat in 1878 45 en die Zuid-Afrikaansche Republiek in 1880 46 is die
uitspraak van kardinale belang vir die lotgevalle van surcheance van betaalinge in die
Suidelike Afrika van die 19de eeu. 47 Regter Kotze verwoord sy standpunt soos volg:
[T]he … Insolvency Ordinance … provides that “all the laws and customs heretofore
in force within this colony, in so far as the same are repugnant to or inconsistent with
64

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
any of the provisions of this Ordinance, shall be and the same are hereby respectively
repealed.” Surcheance, or suspension of debts, is no longer a remedy of which a
debtor can avail himself against the demand of his creditors. It may be of interest to
mention that after the war of 1880–81 land in the Transvaal dropped in value to a
most extraordinary extent, and in an application for surcheance of payment by a
debtor was per infortunium granted by an acting judge; but on a similar application
coming before me I, on the return day, dismissed it on the ground that the Insolvency
Ordinance, which had been introduced into the Transvaal Province in 1880, had
repealed this remedy of the Roman-Dutch law.
Die Transvaalse regspraak waarna in die aanhaling hier bo verwys word, is deur regter Kotze
in sy aantekeninge op sy vroeëre vertaling van Van Leeuwen 48 geïdentifiseer as sy eie
ongerapporteerde uitspraak in Ex parte van de Veen wat op 11 Julie 1885 gelewer is. In
dieselfde aantekeninge gee hy ook te kenne dat die ander Romeins-Hollandse beneficia vir
skuldenaars, soos rescripta moratoria, stilswyend "herroep" is deur die betrokke
insolvensiewetgewing. Volgens die Cape Law Journal 49 is op 1 Junie 1885 in die Transvaalse
hooggeregshof uitspraak gelewer in Ex parte Van de Veer 50 waarin bevind is dat die
"doctrine of attermination" by noodwendige implikasie "herroep" is deur artikel 4 van die
Insolvent Ordinance. Hierdie standpunt is weer deur regter Kotze in ’n latere Kaapse
uitspraak onderskryf. 51
Of die standpunt van regter Kotze in historiese perspektief beskou as korrek aanvaar kan
word, is egter nie bo alle twyfel verhewe nie. Hoe dit ookal sy, so ’n statutêre ingreep sou nie
nodig gewees het indien sorg gedra is om met groter omsigtigheid met die nalatenskap van
die Romeins-Hollandse reg te werk te gaan nie. Trouens, die ingreep kan gesien word as ’n
indirekte erkenning dat die Suid-Afrikaanse reg veel armer gelaat is deur ’n ongelukkige
sameloop van omstandighede wat die onbruik van rescripta moratoria en ander soortgelyke
beneficia tot gevolg gehad het. 52
Verjaring is opgeskort 53 en daar is voorsiening gemaak vir die verlening van rente teen ’n
koers van ses persent per jaar op die verskuldigde bedrag. 54
Die wet het ook verskeie strafbepalings ingevoer waarop nie verder ingegaan word nie. 55
3.1.3 Opskorting van siviele regsmiddels
3.1.3.1 Omskrywing
Voorsiening is soos volg deur artikel 5(5) vir ’n moratorium ten aansien van lede van die
verdedigingsmag op aktiewe diens gemaak: 56
Alle civiele rechtsmiddelen tegen een lid van de Zuid-Afrikaanse Verdedigingsmacht
... op aktieve dienst gedurende de tegenwoordige oorlog zijn geschorst voor het
gehele tijdperk dat zodanige lid op aktieve dienst is en gedurende drie maanden
daarna.
65

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Hierdie bepaling sou die caput et fundamentum vorm van alle soortgelyke latere Suid-
Afrikaanse moratorium-wetgewing ten behoewe van militêre dienspligtiges en krygspligtiges.
Daarbenewens stem dit in beduidende opsigte ooreen met artikel 10 van die Wet voor de
Krijgsdienst der ZA Republiek 2 van 1883. 57 Net soos artikel 10 van die Krijgswet het artikel
5(5) van die 1914-Moratoriumwet ’n wye moratorium ingevoer deur ’n allesomvattende
opskorting van siviele regsmiddels ten opsigte van soldate op aktiewe diens. In beide gevalle
was die moratorium absoluut en het daar aanvanklik geen uitsonderings daarop bestaan nie.
In beide gevalle het die moratorium ook ’n materieelregtelike uitwerking gehad in die sin dat
die opeisbaarheid van skulde effektief op die lange baan geplaas is. Trouens, betaling daarvan
kon eers regtens afgedwing word na verstryking van die respyt. 58 In beide gevalle het die
respyt langer geduur as die tydperk op aktiewe diens om die krygsman in staat te stel om na
sy terugkeer sy sake in orde te kry voordat die moratorium verstryk.
Die bepalings herinner in ’n gewisse mate ook aan die voorskrifte van die Edik van Karel V
van 20 Oktober 1547, die plakkaat van die Prins van Oranje van 7 Mei 1630, die plakkaat van
die State-Generaal van 8 Desember 1665, 59 en soortgelyke maatreëls wat gedurende die
Amerikaanse burgeroorlog ingevoer is. In dié opsig val veral die mate van ooreenstemming
met bepalings soos artikel 1 van Minnesota se Act to Protect Persons in the Military and
Naval Service of the United States from Civil Suits van 1865 60 in die oog.
3.1.3.2 Doel en uitleg
In Lloyd v Horn 61 is beslis dat artikel 5(5) uitgelê moet word op ’n wyse wat die wydste
moontlike beskerming aan die weerman verskaf:
If there were any question as to the exact meaning of the section I would say a very
wide interpretation must be given to the words of the section. The object of the
legislature was to prevent any person on active service being troubled or worried with
legal proceedings, and the reasons are so obvious that it is not necessary to state
them." 62
Dit is opmerklik dat ’n soortgelyke benadering in die Verenigde State voorgestaan is. 63
Hierdie toegeeflike benadering verskil opmerklik van die streng uitleg wat voorgestaan is in
Keyter v Maasdorp 64 ten opsigte van die moratorium op skulde aangegaan voor 4 Augustus
1914: 65
This Act is an Act interfering with the ordinary rights of creditors. It seems to me that
it is not intended that the court should exercise a sort of benevolent indulgence
towards debtors, but when the ordinary law is superseded by an Act, the court should
be careful to see that any condition precedent to such supersession is fulfilled.
In Willard v Daines, 66 Olsen v Olsen, 67 Wolfson v Heunes, 68 Ross R M & Co v Foster 69 en
Glensor and Passmore v Kantor 70 is as hoofrede vir die beskerming geïdentifiseer die
oogmerk om te verhoed dat persone op aktiewe diens te velde geteister of lastig geval word
met siviele litigasie, en wel om hul sodoende in staat te stel om hul volle aandag te wy aan
hul militêre take en pligte as krygslui. Hierdie take en pligte geniet naamlik in oorlogstyd
66

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
voorrang bo alle ander. Aangesien ’n krygsman op aktiewe diens nie na sy persoonlike sake
kan omsien nie, verleen die wetgewer nie slegs aan hom ’n moratorium terwyl hy aktiewe
diens doen nie, maar ook vir ’n verdere tydperk van drie maande daarna om sy sake na sy
terugkeer in orde te kry voordat sy respyt verstryk. In Worthington v Wilson 71 is die mening
deur regter Gregorowski uitgespreek dat die verlening van die betrokke moratorium ten doel
het om persone aan te moedig om op aktiewe diens te gaan.
Dit is duidelik dat die oorgrote meerderheid van die gewysdes die prosesregtelike aard van
die moratorium beklemtoon en dit bowendien as ’n streng persoonlike bevoorregting beskou.
Daar kan egter ook ’n saak uitgemaak word dat nie slegs billikheid en ekonomiese noodsaak
ter sprake kom by moratorium-wetgewing rakende krygslui nie, maar dat ook militêre
doelmatigheid die verlening noop van ’n moratorium aan persone wat aktiewe diens in
oorlogstyd verrig. Dit is veral om ’n hoë moreel, die minimum inbreukmaking op opleiding
en die handhawing van ’n effektiewe peil van paraatheid in ’n weermag te verseker. 72 Dit wil
derhalwe voorkom of moontlik te veel klem geplaas is op die verlening van hierdie
onderstand as ’n persoonlike beneficium. So ’n benadering kon geïnspireer gewees het deur
die teenwoordigheid van ander moratoria in die 1914-Moratoriumwet wat sterk aan die
beneficia van skuldenaars in die Romeins-Hollandse reg herinner. Dit wil egter voorkom of
so ’n eng interpretasie van die motivering vir die invoering van hierdie moratorium nie
sonder meer as bo alle kritiek verhewe beskou kan word nie.
3.1.3.3 Gemeenregtelike aanknopingspunte
Reeds in 1914 kom die hof in Estate van der Merwe v Bruwer 73 tot die volgende
gevolgtrekking: "The Public Welfare and Moratorium Act introduced no new principle into
the law. Under Roman-Dutch law, if a person could satisfy the court that if he was given time
he would be able to meet his liabilities, he was entitled to what was known as attermination
or respite." Die benadering is onderskryf in Borchers v Morgan 74 en Broomberg v Birkett. 75
In Barrett and Glynn v Davidson 76 bevind regter Wessels dat die statutêre opskorting van
siviele regsmiddels teen ’n lid van die verdedigingsmag aan die krygsman ’n persoonlike
privilegie verleen. Dit is veral so aangesien die Openbare Welzijn en Moratorium Wet 1914
nie ingevoer is tot voordeel van die staat nie, maar tot voordeel van die betrokke individu.
Juis daarom kan regsgeldig van die betrokke moratorium afstand gedoen word.
Volgens Worthington v Wilson 77 bestaan daar ’n aansienlike mate van ooreenkoms tussen die
beskerming verleen deur die Openbare Welzijn en Moratorium Wet en die privilegies verleen
deur atterminatie in die Romeins-Hollandse reg, hoewel dié deur die wet verleen
omvattender mag wees as die onderstand ingevolge die gemeenregtelike moratoria. Daarom
is die gemeenregtelike gesag rakende die regsposisie van ’n borg in ’n geval waar aan die
hoofskuldenaar ’n moratorium verleen word, ook van toepassing indien die hoofskuldenaar
op aktiewe diens is en derhalwe geregtig is op die moratorium verleen deur die opskorting
van siviele regsmiddels ingevolge die 1914-Moratoriumwet.
67

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die kritiek rakende die oorbeklemtoning van die oogmerk om die soldaat persoonlik te
bevoorreg kan ook hier weer geopper word. Voorts kom dit as histories geregverdig voor om
die besonder noue en bykans uitsluitlike verwantskap te bevraagteken wat in regspraak tussen
die statutêre respyt vir soldate en die gemeenregtelike voorregte vir skuldenare 78 getrek is.
Dit sou meer konsekwent gewees het om die maatreëls ter opskorting van siviele regsmiddels
teen soldate, soos dié aan te tref in die Edik van Karel V van 20 Oktober 1547, 79 te beskou as
die gemeenregtelike voorlopers van die goed vergelykbare moratorium ter opskorting van
siviele regsmiddels teen krygslui verleen deur die Openbare Welzijn en Moratorium Wet.
3.1.3.4 Regswerking
Aangesien geen siviele aksie of geding van welke aard ook al teen ’n lid van die Zuid-
Afrikaanse Verdedigingsmacht op aktiewe diens ingestel of voortgesit kon word nie, 80 geen
vonnis of bevel in ’n siviele aksie of geding teen hom verleen kon word nie, 81 en geen
tenuitvoerlegging van ’n vonnis kon geskied nie, 82 is die bevoegdheid van ’n eiser tydelik
lamgelê om die verpligtinge van die krygsman voortspruitend uit enige skuldoorsaak regtens
af te dwing. 83
Uit die oogpunt van die kontraktereg beskou, is die opeisbaarheid 84 van ’n prestasie deur die
krygsman verskuldig effektief op die lange baan geplaas en kon betaling van sy skulde dus
tot tyd en wyl nie regtens afgedwing word nie. 85 Daar behoort gewaak te word teen die
oorbeklemtoning van die formeelregtelike aspekte van die onderstand om te voorkom dat
hierdie materieelregtelike aspekte van die respyt op die agtergrond geskuif en sodoende buite
rekening gelaat word wanneer die regsgevolge van hierdie moratorium op die keper beskou
word.
Kentekenend van sodanige miskenning is die uitleg wat aan die voorganger van hierdie
bepaling, naamlik artikel 8 van die Wet voor den Krijgsdiens in de Zuid-Afrikaansche
Republiek 1898, gedurende 1903 in Nederland gegee is in twee ietwat kursoriese uitsprake
van howe te 's-Gravenhage. 86 In die hof a quo 87 is bevind dat die opskorting van regsprosesse
ook die opskorting van die vorderingsregte voortspruitend uit die verbintenis tot gevolg het,
wat weer daartoe aanleiding gee dat die moratorium ook ’n materieëlregtelike werking het.
Aangesien die betrokke vorderingsregte self ook opgeskort is, kon dit selfs nie in Nederland
afgedwing word nie. Dit was naamlik gemenesaak dat die betrokke verbintenis te
Johannesburg aangegaan was en derhalwe beheers is deur die toe geldende wette van die
Zuid-Afrikaansche Republiek. In appèl is die beslissing van die hof a quo egter
omvergewerp, aangesien die hof van oordeel was dat hoewel die tersaaklike deel van artikel 8
wel “voorschrift schorsing in genoemde republiek, gedurende bedoelden termijn van de
rechtspleging; maar niet, dat onder meer elke aldaar gesloten verbintenis zal geacht worden
met bijvoeging van dien termijn als tijdsbepaling te zijn aangegaan”. Die feitelike opskorting
van die vorderingsreg in die Zuid-Afrikaansche Republiek het volgens die hof derhalwe nie
tot gevolg dat die vorderingsreg nie elders regtens afgedwing kan word nie en daarom was
die eis in ’n Nederlandse hof ontvanklik. Die uitspraak in appèl kom waarskynlik slegs
daarop neer dat billikheidshalwe beslis is dat die betrokke bepaling nie die voortbestaan van
68

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
die vorderingsreg self wou affekteer nie, maar bloot die afdwinging daarvan wou opskort, en
dit bowendien slegs in Transvaalse howe en nie in enige ander bevoegde hof nie. Vir sover
die uitspraak te kenne gee dat ’n moratorium bestaande uit die opskorting van siviele
regsmiddels slegs ’n formeelregtelike werking het en nie ’n materieelregtelike een nie, kan
selfs uit ’n gemeenregtelike oogpunt beskou nie daarmee akkoord gegaan word nie. Trouens,
deur die opeisbaarheid van skulde op die lange baan te plaas, word effektief verhoed dat ’n
skuldenaar in mora verval indien hy gedurende die oorlog nie die skulde betaal op die dag
oorspronklik in die kontrak bepaal nie. Dienooreenkomstig kan daar nie sprake wees van
mora debitoris of kontrakbreuk as gevolg van versuim om op die oorspronklik bepaalde dag
te presteer nie en is die teenkontraktant nie daarop geregtig om hom voor die verstryking van
die moratorium op enige vervroegings- of verbeuringsbeding of lex commissoria te beroep
nie. Soos reeds beklemtoon, is die oogmerk van ’n moratorium in beginsel nie om regte en
verpligtinge geheel en al uit te wis nie, maar om die afdwinging daarvan uit te stel tot die
verstryking van die betrokke noodtoestand of ander onvoorsiene omstandigheid. Dat die
uitwerking van die uitstel as sodanig gesien kan word as ’n gewisse vermindering van die
regte van skuldeisers is gemeenregtelik reeds ingesien, want die stelreël het gegeld dat hy wat
ná die aanvanklik ooreengekome termyn betaal, te min betaal.
Aangesien die driemaande-tydperk na verstryking van aktiewe diens bedoel is om die soldaat
geleentheid te bied om sy persoonlike sake in orde te kry, is die moratorium nie van
toepassing op enige nuwe verpligtinge wat tydens die driemaande-periode aangegaan is nie,
maar net op die verpligtinge voor en tydens aktiewe diens aangegaan.
3.1.3.5 Vennootskap
3.1.3.5.1 Inleiding
Aanvanklik is geen uitsonderings op die moratorium verleen deur artikel 5(5), geskep nie en
geen diskresie is aan die howe verleen nie. Die wetgewer het dus op die invoering van ’n
absolute moratorium aan krygslui besluit. Die benadering verskil opmerklik van dié wat
gevolg is met die invoering van die moratorium ten opsigte van skulde aangegaan voor 4
Augustus 1914. 88
Twee uiteenlopende benaderings kan by die verlening van ’n moratorium gevolg word: die
wetgewer kan ’n streng en absolute reëling vir die toepassing van die moratorium daarstel, 89
of dit kan die verlening van die moratorium in ’n besondere geval aan ’n spesifieke persoon
grotendeels aan die diskresie van die howe oorlaat. 90
Kies die Suid-Afrikaanse wetgewer eersgenoemde uitweg, tree die regsposisie van die soldaat
wat lid van ’n vennootskap is en dié van sy medevennote 91 dadelik op die voorgrond, veral in
die lig van die voetangels en klemme waarmee die weg na ’n billike reëling van die
regsposisie besaai is.
Met die invoering van ’n absolute moratorium behoort in gedagte gehou te word dat die
versamelingsteorie oor die regsaard van ’n vennootskap as algemene reël in die Suid-
69

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Afrikaanse reg geld en die entiteitsteorie slegs in uitsonderingsgevalle inslag kon vind. ’n
Vennootskap word dus regtens bloot as ’n versameling van individue beskou. 92 Die regte en
verpligtinge van die vennootskap is die regte en verpligtinge van die vennote en die bates
daarvan is die eiendom van die vennote in gemeenskaplike onverdeelde aandele. 93 Deur die
totstandkoming van die vennootskap word ’n ingewikkelde netwerk van regte en verpligtinge
tussen die vennote in die lewe geroep. 94 Alhoewel elke vennoot in beginsel in solidum
aanspreeklik is vir vennootskapskulde, 95 staan die vennote voor die ontbinding van die
vennootskap, voor uitwinning van die vennootskapsbates, en veral ook vanweë die reëls van
die burgerlike prosesreg, vir sekere doeleindes op die oog af as ’n eenheid teenoor die
buitewêreld. Daarom kan vennote, veral terwyl daar wel voldoende uitwinbare
vennootskapsbates 96 voor ontbinding van die vennootskap teenwoordig is, as gesamentlike
medeskuldenaars beskou word en kan een van die vennote gewoonlik nie afsonderlik
aangespreek word deur skuldeisers van die vennootskap nie. 97 Eers na uitwinning van die
vennootskapsbates kan elke vennoot voor ontbinding van die vennootskap singuli in solidum
aanspreeklik gehou word vir die betaling van die restant van die vonnisskuld van die
vennootskap. 98 Daarom kan die aanspreeklikheid van vennote stante societate bestempel
word as subsidiêr in solidum. 99
In beginsel is daar dus twee uiteenlopende uitweë beskikbaar aan die wetgewer wat ’n
absolute reëling verkies: hy kan besluit om aan die begunstigde ook in sy hoedanigheid as
vennoot ’n moratorium te verleen, met die noodwendige gevolg dat sy vennote meteen ook
dieselfde prosesregtelike beskerming ten opsigte van vennootskapskulde sal geniet, of hy kan
die begunstigde onderstand ontsê in sy hoedanigheid as vennoot. Tussen die twee teenpole
moet getrag word om ’n uitweg te kies wat ’n billike opweging van belange tussen die
vennoot op militêre diens, sy vennote en die skuldeisers van die vennootskap sal verseker. 100
In die lig van bogemelde beginsels van die vennootskapsreg en die breë spektrum van
aktiwiteite wat in vennootskap beoefen kan word, 101 skyn die verwesenliking van so ’n ideaal
nie geredelik bereikbaar te wees nie. Die wetgewer het dan ook nie altoos hierin geslaag nie.
Inteendeel, sy eerste pogings is deur die howe as klaarblyklik onregverdig beskou en daar is
op wysiging aangedring.
Aanvanklik is geen bepalings in die Openbare Welzijn en Moratorium Wet 1914 opgeneem
waardeur besondere voorsiening gemaak is vir die reëling van die regsposisie indien een van
die lede van ’n vennootskap op aktiewe diens is nie. Een moontlike afleiding is dat die
wetgewer die mening toegedaan was dat die afwesigheid van sodanige bepalings geen
probleme sou veroorsaak nie. Indien die stand van die vennootskapsreg in daardie tydsgewrig
in aanmerking geneem word, skyn daar wel rede vir sodanige optimisme te gewees het.
Gemeenregtelik het die verlening van ’n moratorium slegs ’n persoonlike verweer aan ’n
skuldenaar verskaf, wat nie sonder meer ter beskikking van persone was wat addisioneel tot
die skuldenaar aanspreeklik gehou kon word nie. 102 In die Romeins-Hollandse reg kon
enigeen van die vennote afsonderlik gedurende die bestaan van die vennootskap, 103 en in die
latere Romeins-Hollandse reg selfs singuli in solidum, aanspreeklik gehou word vir die
betaling van ’n vennootskapskuld. 104 Ten spyte van die aanvaarding van die beginsel dat
70

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
vennote in solidum aanspreeklik is vir vennootskapskulde, 105 het hier te lande ’n praktyksreël
ontwikkel dat aksie deur of teen ’n vennootskap stante societate slegs in naam van al die
vennote ingestel kan word. 106 Nogtans is toegelaat dat waar ’n vennoot afwesig was, aksie
deur of teen die oorblywende vennoot ingestel kon word. 107 In Transvaal kon aksie in elk
geval deur of teen sekere vennootskappe in naam van die vennootskap ingestel word. 108
3.1.3.5.2 Regspraak
Enige optimisme in dié verband was egter ongegrond. In Lloyd v Horn 109 is beslis dat artikel
5(5) uitgelê moet word op ’n wyse wat die wydste moontlike beskerming verskaf. Ook word
in Nel v Naudé & Labuschagne; Nel v Naudé & Nel v Labuschagne; Labuschagne & Naude v
Nel 110 bevind dat die opskorting van siviele regsmiddels wel op ’n vennoot wat aktiewe diens
verrig, van toepassing is. Alhoewel die hof van mening is dat die vennoot wat nie op aktiewe
diens is nie, nie op die beskerming geregtig is nie, voel die hof billikheidshalwe verplig om in
die lig van die noue verwikkeldheid van die regte en verpligtinge van die vennote, ook aan
dié vennoot ’n moratorium te verleen.
Voorts word die hof in Matterson Bros v Rolfes Nebel & Co 111 versoek om te beslis of aksie
teen ’n vennootskap ingestel kan word indien slegs een van die vennote op aktiewe diens is
en die vennootskapsbesigheid soos voorheen deur die ander vennote voortgesit word. Die hof
is van mening dat aangesien ’n vennootskap nie ’n regspersoon is nie, enige aksie teen die
vennootskap inderwaarheid teen al die vennote, insluitend die vennote op aktiewe diens,
ingestel word. Dit sou in stryd wees met die opskorting van siviele regsmiddels teen die
vennoot op aktiewe diens. Die aksie kan nie slegs tot vonnis teen die vennootskapsbates
beperk word nie, want ook hierin het die vennoot op aktiewe diens ’n belang. Enige vonnis
teen die vennootskap gevel, sal wel die vennoot op aktiewe diens raak. Indien slegs die
vennote wat nie op aktiewe diens is nie, aan die vonnis gebonde gehou word, het hul wel ’n
regresreg teen die vennoot op aktiewe diens. Dié regresreg kan egter eers later uitgeoefen
word. Intussen word hierdie vennote moontlik wesenlik benadeel indien die
vennootskapsbates nie ter bevrediging van die vonnis aangewend mag word nie. Indien die
vennote wel later hul regresreg uitoefen teen die vennoot wat op aktiewe diens was, kan in
die aksie moontlik ’n ander uitspraak gegee word as in die voorafgaande aksie deur die
skuldeiser: "It seems to me that everyone concerned would be involved in the most hopeless
confusion if such a judgement could be given as would professedly operate against a
partnership, without affecting the position of the partner on military service." 112
Daar word dus beslis dat alle siviele regsmiddels teen die vennootskap ook opgeskort word,
dit wil sê ook teen die vennote nie op aktiewe diens nie ten opsigte van hul aanspreeklikheid
vir vennootskapskulde. Die hof volstaan met ’n beroep op die wetgewer om die
aangeleentheid in die reine te bring. 113
In Barrett & Glynn v Davidson 114 verkry die volbank van die Transvaalse provinsiale
afdeling geleentheid om die aangeleentheid te oorweeg. Weer eens word tot dieselfde
bevinding geraak: "There can be no doubt that directly one admits that a partnership is not a
legal persona, and that it is not a persona legis with respect to actions brought against it, then
71

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
it follows as a necessary corollary that you cannot sue a partnership, because you are
debarred from suing a partner." 115
In Mennie v Lennard & Washington 116 erken die vennoot op aktiewe diens dat hy by die
gewapende magte aangesluit het bloot om die afdwinging van sy verpligtinge te vertraag.
Nogtans weier die hof om óf die vennootskapsboedel óf die boedels van die vennoot op
aktiewe diens en sy vennote te sekwestreer, aangesien die boedel van die vennoot op aktiewe
diens nie gesekwestreer mag word nie. Weer eens word ’n beroep op die wetgewer gedoen
om in te gryp.
Die gevolg was dus dat selfs waar misbruik gemaak is van die moratorium in die vorm van
die opskorting van siviele regsmiddels, die skuldeiser van die vennootskap remedieloos
gelaat is. ’n Moontlike uitweg vir die skuldeiser sou wees om die vennoot op aktiewe diens te
oorreed om van die opskorting van siviele regsmiddels afstand te doen, in welke geval aksie
wel normaalweg ingestel en voortgesit sou kon word. 117
Uiteraard is bogemelde bespreking nie van toepassing op aksies déúr die vennootskap
ingestel nie, aangesien die opskorting van siviele regsmiddels alleen betrekking het op aksies
téén ’n lid van die verdedigingsmag. 118
3.1.3.6 Borg
In Worthington v Wilson 119 kom regters Mason en Gregorowski tot die gevolgtrekking dat ’n
moratorium gemeenregtelik slegs ’n persoonlike verweer aan die hoofskuldenaar verleen het
wat nie tot die beskikking van sy borge is nie. Derhalwe kon ’n borg van ’n hoofskuldenaar
aan wie ’n moratorium verleen is, hom nie beroep op die beneficium excussionis of
beneficium divisionis nie. Betaal die borg, word hy die skuldeiser van die hoofskuldenaar
onderhewig aan die moratorium. 120 Daar word voorts bevind dat "[a]s there is very
considerable analogy between the privilege granted by the Public Welfare and Moratorium
Acts and the privilege granted by atterminatie to debtors who have assets but require time to
make them available for their creditors", dieselfde regsposisie ten opsigte van borge ook
aanwending vind in geval van die moratorium bestaande uit die opskorting van siviele
regsmiddels verleen deur die Openbare Welzijn en Moratorium Wet 1914. 121 Derhalwe is die
borg van die soldaat op aktiewe diens nie daarop geregtig om hom op die opskorting van
siviele regsmiddels te beroep nie, aangesien die statutêre moratorium ’n persoonlike verweer
verleen wat slegs tot beskikking van die hoofskuldenaar is. Slegs indien die borg self op
aktiewe diens gaan, sou hy ook op die respyt geregtig wees. 122
Die borg bevind hom hiervolgens dus in die onbenydenswaardige posisie dat tensy hy ook op
aktiewe diens gaan, hy verplig is om die skuldeiser te betaal en dan te wag totdat drie maande
na die hoofskuldenaar se terugkeer van aktiewe diens verstryk het voordat hy die bedrag van
die hoofskuldenaar kan verhaal. Nogtans is Worthington v Wilson 123 sonder enige kritiek in
latere beslissings nagevolg. 124
3.1.3.7 Afstand
72

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die Romeinsregtelike standpunt vervat in C 2 3 29 125 was dat ’n soldaat regsgeldig van ’n
privilegie soos die praescriptio fori kon afstand doen. Hierdie beginsel is in Ritch and Bhyat
v Union Government (Minister of Justice) 126 deur hoofregter Innes onderskryf:
The maxim of the Civil Law (C. 2, 3, 29), that every man is able to renounce a right
conferred by law for his own benefit was fully recognised by the law of Holland. But
it was subject to certain exceptions, of which one was that no one could renounce a
right contrary to law, or a right introduced not only for his own benefit, but in the
interests of the public as well. […]
[…]
[T]he same principle must necessarily apply where, the result of the renunciation by
an individual would be to abrogate the term of a statute which in their nature are
mandatory and not merely directory. […] Because otherwise the result would be not
merely to destroy private rights, but to defeat the provisions of an enactment intended
on general and public grounds to be peremptory and binding on all concerned. 127
Hierdie standpunt dat van statutêre beskerming afstand gedoen kan word indien dit bloot tot
voordeel van ’n individu of ’n sekere klas persone ingevoer is, is weer deur hoofregter Innes
bevestig in Wilken v Kohler 128 en is sonder uitsondering in latere regspraak nagevolg. 129
Toe die vraag die eerste keer ter sprake kom of ’n krygsman kan afstand doen van die
moratorium verleen deur die opskorting van siviele regsmiddels ingevolge artikel 5(5) van
die Openbare Welzijn en Moratorium Wet 1914, is dit bevestigend beantwoord deur regter
Mason in Soutter v Soutter, 130 maar sonder om op enige besonderhede in te gaan. Dieselfde
standpunt is egter ook in Barrett and Glynn v Davidson, 131 die meer oorwoë locus classicus
oor die aspek, ingeneem:
The next question is whether sec. 5(5) of Act 1 of 1914 can be waived. Mr Pittman
has contended that it cannot be waived because, though it gives private rights, it is
also a matter of public expedience that a man on active service should not be sued. It
may be so that it is a matter of public expedience, but there is no doubt that the
Moratorium Act is not passed for the benefit of the State; it is passed for the benefit of
the individual. If an individual chooses to waive the right under the statute, he is not
prevented from doing so. Therefore, according to our law, the benefits of the statute
can be waived.
In Spencer v Spencer 132 kom die hof tot dieselfde gevolgtrekking.
3.1.3.8 Rente en verjaring
Verjaring is opgeskort vir die duur van die betrokke moratorium. Die tydperk van sodanige
skorsing is nie beskou as deel van die verjaringstermyn nie. 133 Daar is voorsiening gemaak
vir die verlening van rente teen ’n koers van ses persent per jaar op die verskuldigde bedrag
vir die duur van die moratorium of totdat betaling van die verskuldigde hoofsom voor
verstryking van die respyt plaasvind. 134
73

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Hierdie bepalings is klaarblyklik die voorlopers van artikels 4 en 5 van die Moratoriumwet 25
van 1963.
3.2 Openbare Welzijn en Moratorium Wet Wijzigingswet 1917
3.2.1 Inleiding
Uit persverslae 135 oor die debatte in die Volksraad tydens die tweede lesing en
komiteestadium van die Openbare Welzijn en Moratorium Wet Wijzigingswetsontwerp val
dit op dat verskeie probleemgebiede benewens vennootskappe in die praktyk na vore getree
het as gevolg van die verlening van ’n absolute moratorium aan krygslui.
Volgens die minister van justisie 136 het gewetenlose persone die respyt deur artikel 5(5) van
die Openbare Welzijn en Moratorium Wet 1914 uitgebuit om die reëlmatige betaling van hul
skulde te vermy en so die persone wat werklik die onderstand behoef ook benadeel. Gevalle
het selfs voorgedoen waar persone inderdaad op aktiewe diens gegaan het om betaling van
hul skulde te ontduik. As gevolg van sodanige misbruike van die regsweldaad het die
eggenotes van soldate op aktiewe diens byvoorbeeld ernstige probleme ondervind om gepaste
huisvesting te bekom.
Die konsepwysigingswetsontwerp 137 wat getrag het om hierdie probleme aan te spreek, het
nie oral ewe veel byval gevind en eenstemmigheid ontlok nie. Veral tydens komiteestadium
is die wetsontwerp grondig ontleed en gedebatteer. Uiteindelik is eenstemmigheid bereik dat
die afhanklikes van soldate op aktiewe diens die prys van lewensbenodigdhede normaalweg
behoort te betaal, aangesien gevalle voorgekom het waar toelaes roekeloos spandeer is op
luukshede en daar nagelaat is om rekenings aan slagters en bakkers te betaal. Hoewel dit vir
afhanklikes van soldate prakties onmoontlik was om huisvesting te bekom in Kaapstad of
Johannesburg, was dit die gevolg van wanpraktyke soos waar ’n eggenote ’n huis
onderverhuur het teen ’n hoër huurgeld as wat sy moes betaal en boonop ook nog geweier het
om self die huur te betaal omdat die huurkontrak in haar man se naam gesluit was en hy as
soldaat op aktiewe diens op ’n opskorting van alle siviele regsmiddels geregtig was. 138
Veral klousule 3, wat bedoel was om artikel 5 van die Openbare Welzijn en Moratorium Wet
1914 te herroep en te vervang, het in die komiteestadium talle veranderings ondergaan, sodat
die reëling wat uiteindelik op die wetboek verskyn het, heelwat verskil het van die
oorspronklike konsep. 139 Die Openbare Welzijn en Moratorium Wet Wijzigingswet 37 van
1917 het op 9 Julie 1917 in werking getree.
Artikel 3 van die 1917-wysigingswet het artikel 5(5) van die Openbare Welzijn en
Moratorium Wet herroep en vervang met ’n veel wyer en gedetailleerde bepaling. Die
oorspronklike artikel 5(5) het weer sy verskyning gemaak as artikel 5(5)(a). Daarbenewens is
die opskorting van siviele regsmiddels ook van toepassing gemaak op ’n lid van die
verdedigingsmag gedurende enige tydperk waartydens hy in ’n hospitaal vir siekte en wonde
behandel word. 140
74

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Uitsonderings is op die oorspronklik absolute moratorium geskep ten opsigte van
vennootskappe, asook huurgelde van woonhuise, kamers of wonings, die prys van
lewensbenodigdhede en losies of inwoning wat verskuldig geword het nadat die persoon
reeds aktiewe diens begin verrig het. 141
Voorts is aan die hooggeregshof die bevoegdheid verleen om, indien hy op aansoek oortuig is
dat van die opskorting van siviele regsmiddels misbruik gemaak word of dat dit andersins reg
en billik sou wees, die beskerming op te hef en aan die applikant verlof te verleen om met sy
aksie voort te gaan. 142 Enige aldus ingestelde aksie kon egter weer eens deur die hof
opgeskort word op die voorwaardes wat hy goeddink. 143 Hiermee het die wetgewer dan erken
dat die aangeleentheid nie aan die hand van absolute bepalings bevredigend gereël kon word
nie.
Ook is bepalings rakende aansoeke om die ontslag van eksekuteurs, trustees, likwidateurs en
dies meer op aktiewe diens uit hul amp, 144 vir die verlenging van tydperke vir vernuwing van
lisensies en vir die verrigting van voorgeskrewe handelinge ten aansien van patente,
handelsmerke en modelle ingevoer. 145
In die verdere bespreking word die klem merendeels gelê op maatreëls wat beskou kan word
as die voorgangers van bepalings wat in die oorspronklike Moratoriumwet 1963 aan te tref
was en sommige steeds is.
3.2.2 Vennootskap
Die wetgewer het op Matterson Bros v Rolfes Nebel & Co, 146 Barrett & Glynn v
Davidson, 147 en Mennie v Lennard & Washington 148 gereageer 149 deur die invoering van
artikel 3 van die Openbare Welzijn en Moratorium Wet Wijzigingswet 1917 wat artikel
5(5)(b)(i) ingevoeg het in die Openbare Welzijn en Moratorium Wet 1914. Hiervolgens is die
opskorting van siviele regsmiddels nie van toepassing op enige "aktie of ander rechtsgeding
van civiele aard" teen ’n vennootskap nie, indien enigeen van die vennote ten tyde van die
instel van aksie of geding nie op aktiewe diens is nie. 150
Die wetgewer het hiervolgens besluit om die krygsman in sy hoedanigheid as vennoot
beskerming te ontneem ten aansien van vennootskapskulde eerder as om die beskerming van
toepassing te laat bly op die vennote wat nie aktiewe diens doen nie. Alhoewel dit voorkom
of die wetgewer van een uiterste na die ander oorgegaan het, was dit nie heeltemal die geval
nie, aangesien die hof die bevoegdheid verleen is om ’n aksie wat in sodanige omstandighede
teen ’n vennootskap ingestel is, in gepaste gevalle op te skort. 151
Die howe het nie die geleentheid gehad om die konsekwensies van die 1917-wysigings ten
aansien van vennootskappe onder die loep te neem nie. Dit sou moes wag vir die Tweede
Wêreldoorlog.
3.2.3 Huur
75

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Volgens artikel 5(5)(b)(ii) is die opskorting van siviele regsmiddels ook nie van toepassing
op ’n aksie vir die betaling van huurgeld van ’n woonhuis, kamer of woning wat verskuldig
word deur ’n lid van die verdedigingsmag nadat hy op aktiewe diens gegaan het nie.
Dieselfde het gegeld vir ’n aksie vir die ontruiming van sodanige perseel. Prosesstukke vir
doeleindes van sodanige aksies kon bestel word op die bewoner van die betrokke perseel. Die
hof is die bevoegdheid verleen om ’n aksie wat in sodanige omstandighede teen ’n persoon
ingestel is, in gepaste gevalle op te skort onder sodanige voorwaardes as wat hy goedvind. 152
Hierdie bepaling is klaarblyklik ’n voorloper van die latere artikel 2(2)(b) van die
Moratoriumwet 1963.
3.2.4 Lewensbenodigdhede
Kragtens artikel 5(5)(b)(iii) is die moratorium verleen deur artikel 5(5) nie van toepassing op
’n aksie vir die betaling van die prys van werklike lewensbenodigdhede nie, indien dit
verskaf is deur persone in die gewone loop van hul besigheid aan of op versoek van ’n lid van
die verdedigingsmag nadat hy op aktiewe diens gegaan het. Die hof is ook in dié geval met
die bevoegdheid beklee om ’n aksie wat in sodanige omstandighede teen ’n lid van die
verdedigingsmag ingestel is in gepaste gevalle op te skort. 153
Hierdie bepaling is klaarblyklik ’n voorloper van die latere artikel 2(2)(c) van die
Moratoriumwet 1963.
3.2.5 Voedsel en losies
Die opskorting van siviele regsmiddels teen ’n lid van die verdedigingmag is ingevolge
artikel 5(5)(b)(iv) nie van toepassing op ’n aksie waarin ’n bedrag geëis word wat verskuldig
is vir voedsel en losies verstrek of verskaf op versoek van so ’n lid nadat hy op aktiewe diens
gegaan het nie.
Hierdie bepaling is klaarblyklik ’n voorloper van die latere artikel 2(2)(d) van die
Moratoriumwet 1963.
Die hof kon ’n aksie wat in sodanige omstandighede teen ’n lid ingestel is, in gepaste gevalle
opskort onder sodanige voorwaardes as wat hy goedvind. 154
3.2.6 Arres en beslaglegging
In die uitsonderingsgevalle rakende vennootskappe, huurgelde, lewensbenodigdhede, voedsel
en losies kon aksie ingestel en voortgesit word nieteenstaande die bepalings van artikel 5(5).
’n Lasbrief vir die eksekusie van ’n vonnis of bevel in so ’n geding verleen, kon normaalweg
uitgereik word. 155
In geen geval hoegenaamd het hierdie uitsonderingsgevalle egter tot gevolg gehad dat ’n
lasbrief uitgereik kon word vir die gyseling van sodanige lid of vir die aanhouding of arres
van sy persoon nie. Dieselfde het gegeld vir die inbeslagneming van ’n salaris of loon wat
76

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
aan so ’n lid verskuldig is of van enige "seperatietoelage" of toelae betaal uit ’n openbare
fonds aan hom of sy afhanklikes.
Hierdie bepaling is klaarblyklik ’n voorloper van die huidige voorbehoudsbepaling by artikel
2(2)(f) van die Moratoriumwet 1963. Dit het ook ’n wyer moratorium veronderstel as dié
deur óf artikel 144 van die Army Act 1881 óf artikel 114 van die Zuid-Afrika Verdedigings
Wet 1912 verleen.
3.2.7 Bevoegdhede van die hof
Die betrokke hof kon enige aksie ingestel ingevolge die uitsonderingsgevalle, rakende
vennootskappe, huurgelde, lewensbenodigdhede, voedsel en losies, staak op sodanige
voorwaardes as wat hy mag goedvind. 156 Daarbenewens kon ’n bevoegde provinsiale of
plaaslike afdeling van die hooggeregshof op aansoek verlof verleen vir die instel van aksie
teen ’n lid van die verdedigingsmag op aktiewe diens in die Unie. Die hof kon sodanige
verlof verleen slegs indien hy oortuig was dat:
• die lid op aktiewe diens gegaan het om die betaling van sy skulde te ontduik; of
• die waarskynlikheid bestaan dat die lid van die moratorium misbruik sou maak om
sy handelsonderneming of besigheid te bedryf sonder om sy skuldeisers te betaal
of om sy bates van die hand te sit tot nadeel van sy skuldeisers; of
• dit om enige ander rede reg en billik sou wees om sodanige regshulp toe te
staan. 157
Staan die hof sodanige verlof tot dagvaarding toe, en vonnis word teen ’n lid van die
verdedigingsmag verleen, kon dit normaalweg ten uitvoer gelê word. Die betrokke afdeling
kon egter te eniger tyd op aansoek sodanige aksie of eksekusie opskort vir so ’n tydperk en
onder sodanige voorwaardes as wat hy goedvind, indien dit in die omstandighede reg en
billik voorkom om so ’n aansoek toe te staan. 158
Hierdie bepaling is klaarblyklik ’n voorloper van artikel 2(3) van die Moratoriumwet 1963.
3.3 Openbare Welzijn en Moratorium Wetten Verlenging en Verdere Wijzigingswet 1919
Hierdie wysigingswet het eerstens daarvoor voorsiening gemaak dat die Openbare Welzijn en
Moratorium Wet 1914, soos gewysig, van krag bly tot twaalf maande na die datum wat deur
die goewerneur-generaal by proklamasie in die Staatskoerant vasgestel word as die datum
van beëindiging van die oorlog. 159
Voorts is artikel 5 van die Openbare Welzijn en Moratorium Wet 1914 gewysig 160 deur die
invoeging van ’n verdere subartikel. 161 Hierdie bepaling 162 het daarvoor voorsiening gemaak
dat indien ’n kragtens wet aangestelde amptenaar of enige ander statutêre outoriteit oortuig is
dat iemand verhinder word om iets te doen met betrekking tot die indiening of versending
van enige dokument binne die tydperk voorgeskryf deur die betrokke wet of regulasie
daarvolgens uitgevaardig, omdat so iemand weg was op aktiewe diens of noodwendig uit die
Unie afwesig was of weens enige ander omstandighede deur die oorlog veroorsaak, die
77

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
betrokke amptenaar of outoriteit die voorgeskrewe tydperk verder kon verleng soos hy in die
omstandighede billik ag, tensy die statutêre regte van iemand anders daardeur benadeel sou
word.
Hierdie voorskrif is klaarblyklik ’n voorganger van artikel 5 van die Moratoriumwet 25 van
1963.
Volgens artikel 4 van die 1917-wysigingswet sou die Openbare Welzijn en Moratorium Wet
1914 tesame met sy wysigingswette voortaan bekend staan as die Openbare Welzijn Wetten
1914–1919.
3.4 Openbare Welzijn en Moratorium Wetten Verlenging en Verdere Wijzigingswet
Verlengingswet 1920
Deur hierdie wet is die werking van sommige bepalings van die Openbare Welzijn Wetten
1914–1919 verleng tot 1 Julie 1922. 163 Die hele artikel 5 is egter van hierdie verlenging
uitgesluit. 164
4.Tweede Wêreldoorlog
4.1 Verdedigings Spesiale Pensioen en Moratoriumwet 1940
4.1.1 Inleiding
Op 1 September 1939 val Duitsland Pole binne, en met die verstryking van die gevolglike
Britse en Franse ultimatums op 3 September 1939 is die Tweede Wêreldoorlog ’n voldonge
feit. Op 6 September 1939 het die Unie van Suid-Afrika hom met ’n meerderheidstem in die
parlement aan die kant van die geallieerdes geskaar en oorlog teen die spilmoondhede
verklaar.
Alhoewel die verlening van ’n algemene moratorium ten opsigte van skulde voor die uitbreek
van oorlog nie gedurende die Tweede Wêreldoorlog herhaal is nie, het die bepalings van die
Openbare Welzijn Wetten 1914–1919 van toepassing op lede van die verdedigingsmag op
aktiewe diens die caput et fundamentum van latere wetgewing op hierdie gebied gevorm. So
is hierdie bepalings 165 bykans onveranderd opgeneem in die Verdedigings Spesiale Pensioen
en Moratoriumwet 29 van 1940 166 om voorsiening te maak vir die beskerming van
vrywillige 167 lede van die verdedigingsmag op militêre diens tydens die Tweede
Wêreldoorlog. 168
Die minister van finansies 169 het die invoering van die moratorium soos volg gemotiveer:
Die soldaat op aktiewe diens het beskerming nodig teen siviele aksies ten aansien van
die verhaal van skuld. Dit is altyd as redelik beskou dat sulke bepalings gemaak word,
en wanneer daar ’n tyd van oorlog aanbreek, dan is een van die eerste dade nog altyd
78

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
gewees om voorsiening van daardie aard te maak. In 1914 was een van die eerste
wette wat na die begin van die oorlog aangeneem is, die Wet op Openbare Welzijn en
Moratorium. Dit word in hierdie wetsontwerp voorgestel.
Die resulterende artikel 8 van die Verdedigings Spesiale Pensioen en Moratoriumwet het op
15 Mei 1940 in werking getree. Die res van die bepalings is geag reeds op 6 September 1939
in werking te getree het. 170
Die howe word sodoende geleentheid gegun om die uitwerking van die maatreëls ingevoer
deur die Openbare Welzijn en Moratorium Wet Wijzigingswet 37 van 1917 na waarde te
skat.
4.1.2 Vennootskap
4.1.2.1 Verpligte sekwestrasie
In Partridge v Harrison & Harrison 171 is die uitwerking van artikel 5(5)(b)(i) 172 op die
regsposisie van die vennoot op militêre diens oorweeg. Die hof bevind dat die wetgewer die
vennoot op militêre diens beskerming wou ontneem slegs ten opsigte van sy belang in die
vennootskapsbates, maar dat dit duidelik die bedoeling van die wetgewer was om nog steeds
beskerming te verleen aan die afsonderlike boedel van hierdie vennoot. Alhoewel die hof
ingevolge artikel 13 van die Insolvensiewet 1936 173 die boedel van elke lid van die
vennootskap moet sekwestreer, is die hof bereid om in die lig van die uitleg van artikel
5(5)(b)(i) die boedels van die vennootskap en die niediensdoende vennoot te sekwestreer,
maar nie dié van die vennoot op militêre diens nie. Hierdie beslissing is sonder uitsondering
nagevolg deur daaropvolgende uitsprake oor die uitleg van artikel 5(5)(b)(i). 174
Die gevolg is dus dat die afsonderlike boedel van die vennoot op militêre diens geensins deur
die voorskrifte van artikel 5(5)(b)(i) geraak word nie. Die opskorting van siviele regsmiddels
bly dus steeds daarop van toepassing of al sy vennote diens doen ten tyde van instel van aksie
al dan nie. 175
Die interpretasie van artikel 13 van die Insolvensiewet 24 van 1936, naamlik dat dit ruimte
laat vir die sekwestrasie van die boedel van die vennootskap sonder dat die afsonderlike
boedels van al die gewone vennote gelyktydig daarmee gesekwestreer hoef te word, is as
korrek aanvaar in ’n aantal latere uitsprake, soos Laymore (Pty) Ltd v Five Streams Wattle
Estate, 176 wat oor die uitleg van die Boerebystandswet 48 van 1935 gehandel het. 177
Hoewel hierdie uitleg nie in P de V Reklame (Edms) Bpk & Gesamentlike Onderneming van
SA Numismatiese Buro (Edms) Bpk en Vitaware (Edms) Bpk 178 aanvaar is nie, is
laasgenoemde uitspraak onlangs deur die hoogste hof van appèl omvergewerp en die vorige
uitleg van artikel 13 van die Insolvensiewet in ere herstel in Commissioner, South African
Revenue Services v Hawker Air Services (Pty) Ltd; Commissioner, South African Revenue
Service v Hawker Aviation Partnership. 179
4.1.2.2 Boedeloorgawe
79

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
’n Heel ander benadering as dié by verpligte sekwestrasie is egter deur die howe ten opsigte
van boedeloorgawe ingeneem.
In Ex parte Commercial Hotel 180 word die hof versoek om die oorgawe van die
vennootskapsboedel en die boedel van slegs een van die vennote te aanvaar. Die vennote op
militêre diens was bereid om toe te stem tot oorgawe van die vennootskapsboedel slegs op
voorwaarde dat sy afsonderlike boedel steeds deur die Verdedigings Spesiale Pensioen en
Moratoriumwet 1940 beskerm sou word en derhalwe nie tesame met die vennootskapsboedel
gesekwestreer sou word nie. Die hof toon aan dat daar ’n duidelike verskil tussen
sekwestrasie en boedeloorgawe bestaan: "In the latter case the parties are asking the court a
favour. Therefore there could not be a condition attached to the partner's consent to
surrender." 181
Derhalwe weier die hof om die boedeloorgawe te aanvaar tensy die vennoot op militêre diens
sy ongekwalifiseerde toestemming tot oorgawe van sowel die vennootskapsboedel as sy
afsonderlike boedel verleen. Die benadering is onderskryf in Ex parte Bleach: 182
An application for surrender of an estate is a favour granted to the debtor by the court
in terms of the law and I am not prepared to grant that favour unless there is an
unconditional and out and out request from both partners for the surrender of the
estate.
In P de V Reklame (Edms) Bpk & Gesamentlike Onderneming van SA Numismatiese Buro
(Edms) Bpk en Vitaware (Edms) Bpk 183 is dit deur regter Van den Heever nodig geag om
hierdie uitleg van artikel 3(2) van die Insolvensiewet obiter te beaam. Die uitspraak is egter
in 2006 deur die hoogste hof van appèl omvergewerp in Commissioner, South African
Revenue Services v Hawker Air Services (Pty) Ltd; Commissioner, South African Revenue
Service v Hawker Aviation Partnership. 184
4.1.2.3 Aksies deur ’n vennootskap
Ook word weer eens bevestig dat die opskorting van siviele regsmiddels en die uitsonderings
daarop slegs van toepassing is op aksies teen die vennootskap en nie aksies deur die
vennootskap nie. 185
4.1.2.4 Aksies tussen vennote of teen ’n vennoot
Daarbenewens is dit duidelik gestel dat artikel 5(5)(b)(i) betrekking het slegs op aksies of
gedinge deur skuldeisers van die vennootskap. Die artikel is nie van toepassing op aksies
tussen vennote nie en nog minder op aksies deur die afsonderlike skuldeisers van die vennoot
op militêre diens. 186
4.1.2.5 Opheffing
In Prosser v De Lange 187 beslis die hof dat artikel 5(5)(f) ook op vennootskappe van
toepassing is. Alhoewel alle vennote op militêre diens was, maar misbruik gemaak het van
80

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
die beskerming deur die opskorting van siviele regsmiddels aan hulle verleen deur die bates
van die vennootskap tot nadeel van die skuldeisers van die vennootskap te vervreem, het die
hof aan die applikant verlof verleen om voort te gaan met sy aansoek om sekwestrasie van die
vennootskapsboedel en die boedels van die vennote op militêre diens.
Ook hoef ’n lid van die verdedigingsmag ingevolge Ex parte A David & Co 188 nie persoonlik
sy besigheid voort te sit alvorens die hof hom ingevolge artikel 5(5)(f) beskerming sal
ontneem nie. Waar hy deur middel van ’n verteenwoordiger of bestuurder sy besigheid
voortgesit het sonder om sy skuldeisers te betaal, het die hof hom beskerming ontneem.
Toegepas op ’n vennootskap is die gevolg dus dat waar alle vennote diens doen en die
besigheid van die vennootskap deur middel van ’n bestuurder of verteenwoordiger voortgesit
word sonder om die skuldeisers van die vennootskap te betaal, die hof op aansoek
waarskynlik verlof sal verleen dat aksie ingestel of aansoek gedoen 189 en voortgesit word teen
die vennootskap en derhalwe in effek teen al die vennote op militêre diens.
Alhoewel in geen uitspraak oorweeg is wanneer die hof dit ingevolge artikel 5(5)(f) reg en
billik sou ag om ’n applikant toe te laat om aksie in te stel en voort te sit spesifiek teen ’n
vennootskap indien al die lede ten tye daarvan militêre diens verrig nie, kan die oorwegings
vermeld in paragraaf 4.4.6 infra moontlik wel as leidraad geneem word.
4.1.2.6 Vennoot ’n droster
Sodra ’n lid van die verdedigingsmag wegdros, verbeur hy onmiddellik alle beskerming
ingevolge die Verdedigings Spesiale Pensioen en Moratoriumwet 1940. 190 Dit beteken dat in
’n geval waar al twee vennote gelyktydig militêre diens verrig, aksie onmiddellik teen die
vennootskap ingestel kan word sodra enigeen van die vennote uit die verdedigingsmag
wegdros. 191
4.1.3 Huurkoop
Kragtens artikel 9(1) van die Verdedigings Spesiale Pensioen en Moratoriumwet 29 van 1940
was die bepalings van artikel 5(5)(a) van die Openbare Welzijn Wetten 1914–1919 nie van
toepassing op ’n regsgeding voortspruitend uit ’n huurkoopkontrak waarin die teruggawe van
die huurkoopgoedere geëis word, of die betaling van die koopprys wat ingevolge die kontrak
betaalbaar is nie. Die koste van ’n geding aangegaan voor die aanvang van militêre diens het
egter buite die trefwydte van die uitsondering geval.
Gedetailleerde voorskrifte is deur artikel 9(3) ingevoer om die regsposisie te reël waar ’n
vrywilliger wat op militêre diens is, geld skuld ingevolge ’n huurkoopkontrak. Onder andere
kon hy die huurkoopgoedere aan die skuldeiser teruggee, in welke geval hy nie verplig was
om enige verdere betalings te doen nie en ook daarop geregtig was om soveel van die reeds
betaalde paaiemente terug te vorder as wat ’n assessor vir die doel aangestel, mag vasstel. 192
Hierdie spesifieke reëlings ten aansien van huurkoopkontrakte is nie nagevolg in artikel
2(2)(e) van die Moratoriumwet 1963 nie.
81

4.1.4 Siviele regsmiddels
4.1.4.1 Uitleg
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die begrip siviele regsmiddels het ook nie die aandag van die howe ontglip nie. Hoewel ’n
aansoek om die sekwestrasie van ’n persoon se boedel regtens nie as ’n siviele aksie beskou
kan word nie, is ’n sekwestrasiebevel wel ’n siviele regsmiddel. 193 Ook ’n voorlopige
sekwestrasiebevel, en selfs net ’n bevel vir die uitstel van ’n geding, is as ’n siviele
regsmiddel te beskou. 194 Sowel ’n interdik as ’n mandement van spolie is vanselfsprekend
ook binne die begrip siviele regsmiddel tuis te bring. 195 Hoewel siviele regsmiddel wel ’n
siviele aksie of geding insluit, is dit nie daartoe beperk nie. Daarom is ook die taksering van
’n kosterekening en die uitreiking van ’n lasbrief vir eksekusie as die uitoefening van siviele
regsmiddels te beoordeel. 196
4.1.4.2 Ontoepaslikheid van "doctrine of prevention"
Die spesifieke aard van die moratorium wat alle siviele regsmiddels hoegenaamd teen lede
van die verdedigingsmag effektief lamlê, laat geen ruimte vir die toepassing van die
sogenaamde "doctrine of prevention" nie. 197 Regter Van den Heever stel die aangeleentheid
gepas soos volg in Gibson v Holtzhausen: 198
[T]he question whether the doctrine of prevention applied to a member on whom
process had been served prior to his qualifying for the benefits of the Act … was left
open. If the legislature had effected a moratorium by means of restricting the
jurisdiction of the Courts or expressly conferring a benefit on soldiers, there may have
been some doubt as to its intentions in this regard. It effected its purpose, however, by
paralysing all civil legal remedies against soldiers at their source. The suspension
therefore includes any remedy which, otherwise, might conceivably have been
crystallised by prevention, and no legal remedy can be put into effect against the
defendants.
4.1.4.3 Afstand
In ’n hele reeks uitsprake word die beginsel herbevestig dat afstand gedoen kan word van die
beskerming deur die opskorting van siviele regsmiddels verleen. 199 Blykbaar sal die
afstanddoening as geldig en voldoende aanvaar word alleen indien die hof oortuig is dat die
verweerder ten volle ingelig is oor die beskerming wat deur die Verdedigings Spesiale
Pensioen en Moratoriumwet 1940 aan hom verleen word, dit verstaan en desnieteenstaande
daarvan afstand gedoen het. 200
4.1.5 Wegdros
Soos reeds vermeld, verbeur ’n lid van die verdedigingsmag wat wegdros, onmiddellik alle
beskerming waarop hy andersins ingevolge die Verdedigings Spesiale Pensioen en
Moratoriumwet 1940 geregtig sou wees. 201
4.1.6 Misbruik en bevoegdheid van hof
82

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Ook artikel 5(5)(f) 202 het nie die aandag van die howe ontglip nie. ’n Lid van die
verdedigingsmag hoef volgens Ex parte A David & Co 203 nie persoonlik sy besigheid voort te
sit alvorens die hof hom ingevolge artikel 5(5)(f) beskerming sal ontneem nie. Waar so ’n lid
deur middel van ’n verteenwoordiger of bestuurder sy besigheid voortgesit het sonder om sy
skuldeisers te betaal, het die hof hom sonder huiwering die moratorium ontneem.
Om vas te stel wanneer die hof dit ingevolge artikel 5(5)(f) reg en billik sal ag om ’n
applikant toe te laat om aksie in te stel en voort te sit teen ’n lid van die verdedigingsmag, kan
die volgende oorwegings aan die hand van die interpretasie van die artikel as leidraad geneem
word. Die hof sal dit as reg en billik beskou om sodanige verlof te verleen indien die weiering
van sodanige verlof ernstige ontbering vir die applikant tot gevolg sal hê en op ’n growwe
miskenning van die regte van die applikant sal neerkom, 204 of indien die applikant
onherroeplik daardeur benadeel sal word. 205 Die hof sal sodanige verlof geredelik verleen
indien die voorgestelde aksie noodwendig volg op ’n aksie deur die lid ingestel; 206 of waar dit
duidelik is dat die respondent as gevolg van inkomste uit ander bronne wel finansieel in staat
is om sy skulde te betaal en geen rede hoegenaamd bestaan waarom hy dit nie kan doen
nie; 207 of waar dit duidelik is dat die respondent van die beskerming misbruik maak om die
applikant ’n wettige remedie te ontsê en voorheen alles in sy vermoë gedoen het om die
instelling van die aksie te vertraag. 208
Die bewyslas rus op die applikant om aan te toon dat ’n prima facie-skuldoorsaak bestaan en
dat misbruik van die beskerming plaasgevind het, of dat dit reg en billik sou wees om hom
verlof te verleen om sy aksie voort te sit. 209 Die hof behoort egter steeds die redes vir die
verlening van die moratorium deur die wetgewer in gedagte te hou en die aangevraagde
verlof dus nie ligtelik te verleen nie. 210
4.1.7 Prokureursklerke en leerkontrakte
Volgens artikel 10 van die Verdedigings Spesiale Pensioen en Moratoriumwet 1940 moet
militêre diens gedurende die oorlog as ’n genoegsame grond vir doeleindes van artikel 19 van
die Wet op Toelating van Prokureurs, Notarisse en Transportbesorgers 23 van 1934 beskou
word. Die hof is gemagtig om ’n klerk onder leerkontrak wat gedurende die oorlog weens
militêre diens afwesig was van die kantoor van sy prinsipaal, vry te stel van die verpligting
om enige addisionele tydperk onder leerkontrak te dien.
4.1.8 Wysigingswette
4.1.8.1 Algemeen
Vervolgens word die aandag kortliks gevestig op die wysigings van die Verdedigings
Spesiale Pensioen en Moratoriumwet 29 van 1940 wat gedurende die Tweede Wêreldoorlog
ingevoer is. Aangesien hierdie wysigings merendeels geen weerklank in latere wetgewing
gevind het nie, word slegs kursories op die hoofmomente gewys bloot vir die behoud van
korrekte perspektief op die historiese gang van sake.
83

4.1.8.2 Oorlogspensioenwet 1941
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Artikels 22 en 23 van die Oorlogspensioenwet 45 van 1941 het respektiewelik artikels 8(2) en
9(1) van die Verdedigings Spesiale Pensioen en Moratoriumwet gewysig om dit duidelik te
stel dat die uitsondering op artikel 5(5)(a) rakende die huurgelde van ’n woonhuis, kamer of
woning nie van toepassing is op die huurkoopkontrakte van onroerende eiendom nie, asook
dat die uitsondering rakende huurkoopkontrakte aanwending vind slegs waar roerende
goedere die onderwerp van die kontrak vorm.
4.1.8.3 Wet op Huurkoop 1942
Artikel 24 van die Wet op Huurkoop 36 van 1942 het artikel 9 van die Verdedigings Spesiale
Pensioen en Moratoriumwet 29 van 1940 gewysig om so die uitsondering op artikel 5(5)(a)
rakende huurkoopkontrakte van toepassing te maak slegs op huurkoopkontrakte soos omskryf
in artikel 1 van die Wet op Huurkoop 1942.
4.1.8.4 Oorlogspensioenwet 1942
Artikel 64 van die Oorlogspensioenwet 44 van 1942 het die hele Verdedigings Spesiale
Pensioen en Moratoriumwet 29 van 1940 herroep, behalwe artikels 1 en 8 tot 13. Die
moratoriumbepalings ten aansien van lede van die verdedigingsmag is derhalwe nie deur
hierdie herroeping geaffekteer nie.
4.1.8.5 Wet op Toelating van Prokureurs (Militêre Diens) 1944
Artikel 10 van die Verdedigings Spesiale Pensioen en Moratoriumwet 1940 is in ’n reeks
hofbeslissings 211 gekritiseer, aangesien dit nie duidelik was of ’n aansoek om die kondonasie
van die afwesigheid van ’n leerklerk op militêre diens wel nodig was nie.
Artikel 10 van die Verdedigings Spesiale Pensioen en Moratoriumwet 1940 is in die geheel
vervang deur die Wet op Toelating van Prokureurs (Militêre Diens) 31 van 1944 in ’n poging
om gebreke te ondervang en ’n duidelike en gedetailleerde reëling rakende die tydperke van
die leerkontrakte van klerke afwesig met militêre diens te verskaf. Blykbaar het dit wel die
gewenste uitwerking gehad. 212
4.1.9 Verwarring en herroeping
Die bedoeling met die tersaaklike bepalings van die Openbare Welzijn Wetten 1914-1919,
die Verdedigings Spesiale Pensioen en Moratoriumwet 1940 en die Moratoriumwet 1960 was
om gedurende onderskeidelik die Eerste en Tweede Wêreldoorlog sivielregtelike beskerming
aan lede van die verdedigingsmag te verleen. Daarom het elke wet telkens voorsiening
gemaak vir die verval van die betrokke bepalings ’n sekere periode na die beëindiging van
die oorlog of noodtoestand.
Desnieteenstaande het verskeie handboekskrywers volhard om na daardie uitgediende
bepalings te verwys as geldende gesag en om die regsposisie van militêre dienspligtiges en
84

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
weermaglede op aktiewe diens ingevolge die Verdedigingswet van 1957 213 aan die hand
daarvan te omskryf. Die wetgewer is uiteindelik genoop om deur middel van die Wet op die
Herroeping van Wette 94 van 1981 in te gryp en alle oorblyfsels en spore van die verouderde
bepalings van die wetboek te verwyder. So is onder meer die Openbare Welzijn en
Moratorium Wet 1914, die Openbare Welzijn en Moratorium Wet Wijzigingswet 1917, die
Openbare Welzijn en Moratorium Wetten Verlenging en Verdere Wijzigingswet 1919, die
Openbare Welzijn en Moratorium Wetten Verdere Verlengings Wet 1920 en die
Verdedigings Spesiale Pensioen en Moratoriumwet 1940 uitdruklik finaal herroep. 214
5. Ten slotte
Veral die respyt vir krygslui ingevoer deur artikel 5(5) van die Openbare Welzijn en
Moratorium Wet 1914 en die meer gedetailleerde reëling daargestel deur die 1917- en 1919wysigingswette
sou die caput et fundamentum vorm van alle moratorium-wetgewing
gedurende die onderhawige tydperk ingevoer ten behoewe van lede van die verdedigings- of
weermag en sekere ander persone op militêre en aktiewe diens. Een belangrike verskil is
egter dat die bepalings rakende ’n algemene moratorium ten opsigte van vooroorlogse skulde,
wat ook op soldate van toepassing was, nie in latere wetgewing herhaal is nie. Veral in
hierdie opsig het die Openbare Welzijn en Moratoriumwetten 1914–1919 dus uniek gebly.
Artikel 5(5) in die besonder stem in ’n beduidende mate ooreen met artikel 10 van die Wet
voor de Krijgsdienst der ZA Republiek 2 van 1883. 215 Net soos artikel 10 van die Krijgswet
het artikel 5(5) van die 1914-Moratoriumwet ’n omvattende onderstand ingevoer deur ’n
allesomvattende opskorting van siviele regsmiddels ten opsigte van persone op aktiewe diens
in oorlogstyd. In beide gevalle was die moratorium absoluut en het daar, ten minste
aanvanklik, geen uitsonderings daarop bestaan nie. In beide gevalle het die onderstand ook ’n
materieelregtelike uitwerking gehad in die sin dat die opeisbaarheid van skulde effektief op
die lange baan geskuif is. In beide gevalle het die respyt langer geduur as die tydperk op
aktiewe diens of op kommando om die krygsman in staat te stel om na sy terugkeer sy sake in
orde te kry voordat die moratorium verstryk.
Die bepaling herinner in ’n gewisse mate ook aan die voorskrifte van die Edik van Karel V
van 20 Oktober 1547, die plakkaat van die Prins van Oranje van 7 Mei 1630, die plakkaat van
die State-Generaal van 8 Desember 1665, en soortgelyke maatreëls wat gedurende die
Amerikaanse burgeroorlog ingevoer is. 216
Dit is opmerklik dat die Suid-Afrikaanse wetgewer nie in dié verband ook weer die voorbeeld
wat deur die Britse wetgewer gestel is, slaafs nagevolg het nie. Trouens, dit wil voorkom of
die Britse moratorium-wetgewing uiters geringe invloed, indien enige, hier te lande op die
besondere reëling van ’n statutêre respyt vir krygslui uitgeoefen het. Ook die werkswyse van
die howe staaf dié afleiding. In geen uitspraak oor die statutêre moratorium vir krygslui is na
óf tydgenootlike Britse regspraak óf tydgenootlike Britse wetgewing oor dié aspek verwys
nie. Inteendeel, in ’n hele aantal uitsprake is moeite gedoen om gemeenregtelike
85

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
aanknopingspunte bloot te lê en ook nie gehuiwer om regsbeginsels rakende gemeenregtelike
moratoria toe te pas op die statutêre respyt en aan te wend by die uitleg van die Openbare
Welzijn en Moratorium Wet nie. Treffende voorbeelde is die standpuntinname oor die
regsposisie van ’n borg en die haalbaarheid van afstanddoening. In die proses is egter
ongelukkig moontlik ook te veel klem gelê op gemeenregtelike aanknopingspunte en is die
korrekte Romeins-Hollandse regsfigure ook nie altyd as analoog geïdentifiseer nie. Die noue
verwantskap nagespeur tussen die statutêre moratorium vir soldate op aktiewe diens en die
gemeenregtelike beneficia vir skuldenare, in plaas van die Romeins-Hollandse
moratoriummaatreëls vir krygsvolk, kan as illustrasie hiervan dien.
Ten spyte van die ontwikkeling van moderne, omvattende en gedetailleerde moratoriumwetgewing
ten aansien van militêre diens- en krygspligtiges, veral in die Amerikaanse reg, 217
het die Suid-Afrikaanse wetgewer hom telkens gewend tot die aanwending van die beproefde
bepalings van die Openbare Welzijn Wetten 1914–1919. 218 Dit het die geleentheid vir die
howe geskep om gedurende die Tweede Wêreldoorlog voort te bou op die basis wat reeds
gedurende die Eerste Wêreldoorlog gelê is. In sommige gevalle het die wisselwerking tussen
wetgewing en regspraak aanleiding gegee tot die relatief vinnige ontwikkeling van ’n
besondere regsreëling. Hier tree veral die regsposisie van die vennoot op militêre of aktiewe
diens, en dié van sy vennote, sterk na vore.
Aangesien hierdie wetgewende tradisie ook by konsolidasie voortgesit is, het die bekende
bepalings van die Openbare Welzijn Wetten 1914–1919 nie saam met die Unie van Suid-
Afrika van die toneel verdwyn nie. Sommige het in latere moratorium-wetgewing bly
voortleef.
Bibliografie
Anoniem. 1915. The Ontario Moratorium Bill. Canadian Law Times, 35(3):193–9.
Anoniem. 1940. The federal moratorium. Australian Law Journal, 517.
Anoniem. 1953. Moratorium debris. Australian Law Journal, 321.
Asser, W.D.H. 1983. In solidum of pro parte? Leiden: Brill.
Balog, E. 1916. Randbemerkungen zur Rechtsschaffung im Kriege. Hannover: Helwing.
Barels, J.M. 1781. Advysen over den koophandel en zeevaert. Amsterdam: Gartman.
Barrault, H.A. 1916. L'application en droit international de la legislation de la guerre. Revue
de droit international privé, 572.
Beinart, B. 1961. Capital in partnership. Acta Juridica, 118–55.
86

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Bell, W.H.S. 1901. Immunity of arrest of persons on military service. South African Law
Journal, 18(4):450–1.
—. 1885. Digest of cases. Supreme Court, Transvaal. Cape Law Journal 2(5):272.
Bendetson, K.R. 1940. A discussion of the Soldiers' and Sailors' Civil Relief Act of 1940.
Washington and Lee Law Review, 2(1):1–43.
Brunnenman, J. 1679. Commentarius in duodecim libros codicis Justinianei. Lipsiae:
Tarnovius.
Cohen, M.J. 1987. Representing the military spouse. Florida Bar Journal, 117.
Conrad, H. 1906. Die Pfändungsbeschränkungen zum Schutze des schwachen Schuldners.
Eine juristische und sozialpolitische Studie. Jena: Fischer.
De Haas, G. 1741. Nieuwe Hollandsche consultatien, advertissementen van regten, memorien
en andere schrifturen van voorname regtsgeleerden. ‘s-Gravenhage: Mattheus Gaillard.
De Wet, J.C. en A.H. van Wyk. 1978. De Wet en Yeats. Die Suid-Afrikaanse kontraktereg en
handelsreg. 4de uitgawe. Durban: Butterworths.
De Wet, J.C. en J.P. Yeats. 1964. Die Suid-Afrikaanse kontraktereg en handelsreg. 3de
uitgawe. Butterworths: Durban.
Deumer, R. 1940. Der private Kriegskredit und seine Organisation. 2de uitgawe. Berlyn:
Duncker & Humblot.
De Tollenaere, F. en A.J. Persijn. 1985. Nieuw handwoordenboek der Nederlandse taal.
Utrecht: Van Dale Lexicografie.
De Villiers, M. e.a. 1968. Kernwoordeboek van Afrikaans. Kaapstad: Nasou.
Evans, P.M. 2006. Protecting those that protect us. A judicial primer on the Servicemembers
Civil Relief Act. Judges’ Journal, 45(3):25-31.
Faber, A. 1649. Codex Fabrianus definitiorum forensium et rerum in Sabaudiae senatu
tractatarum, ex ordine titolorum codicis Justinianei, quantum fieri potuit, accommodate ad
usum forensem, in novem libros ditributus. Geneva.
Feller, A.H. 1933. Moratory legislation: A comparative study. Harvard Law Review,
46(7):1061–85.
Ferry, M. e.a. 1918. The Soldiers and Sailors Civil Rights Bill. Illinois Law Review,
12(7):449–81.
Fouche, W.J. 1973. The Moratorium Act. Paratus, 40.
87

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Freese, D.W. 1987. Defending against debt collection. Washington State Bar News, 23.
Glare, P.G.W. (red.). 1976. Oxford Latin Dictionary. Oxford, Londen: Clarendon Press.
Grisel, A. 1962. La semaine de cinq jours et délais, actes et termes poursuites. Blätter für
Schuldbetreibung und Konkurs, 161.
Hailsham (red.). 1938. Halsbury's laws of England XXXIII. 2de uitgawe. Londen:
Butterworths.
Halsbury. 1913. The laws of England being a complete statement of the whole of the law of
England XXV. Londen: Butterworths.
Hanna, H. 1914. The war and suspension of legal remedies. Dublin: E. Ponsonby.
Henning, J.J. 1978. Vennootskap en moratorium. Die regsposisie van die vennoot op militêre
diens en sy vennote. Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 41(1):1–29.
—. 1991. ’n Oorsig van die aard en invloed van algemene respytmaatreëls in die tweede
helfte van die negentiende eeu. Tydskrif vir Regswetenskap, 16(2):72–98.
—. 1992. Rescripta inductionis, rescripta moratoria en surete du corps: Drie Romeins-
Hollandse beneficia in respytregtelike verband. Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-
Hollandse Reg, 55(1):1–19.
—. 1993. Aspekte van die privilegia militum in die Romeinse reg. Tydskrif vir Hedendaagse
Romeins-Hollandse Reg, 56(1):38–50.
—. 2001. Moratoria vir krygers in die Anglo-Boereoorlog: ’n regshistoriese perspektief.
Joernaal vir Eietydse Geskiedenis, 25(2):212–35.
—. 2007. Moratoria en privilegia militum veral in tempore belli. 41 Mededelings van die
Sentrum vir Ondernemingsreg. Bloemfontein: Sun Media.
—. 2009. Die wanresepsie in die Suid-Afrikaanse reg van die gemeenregtelike beneficia vir
onvermoënde debiteure. Joernaal vir Eietydse Geskiedenis, 34(2):169–93.
—. 2009. A partnership of companies under the Insolvency Act: Historical and comparative
perspectives on the resolution of a South African conundrum. Tydskrif vir Hedendaagse
Romeins-Hollandse Reg, 72(3):351–73.
Henning, J.J. en J.H. de Bruin. 2002. Enkele opmerkings oor die “privilegia militum” voor,
tydens en na afloop van die Anglo-Boereoorlog. Joernaal vir Eietydse Geskiedenis
27(2):167.
Henning, J.J. en H.J. Delport. 1988. The South African law of partnership. Durban:
Butterworths.
88

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Henning, J.J. en R.J.G. Nieuwenhuis. 1979. Defence in The Law of South Africa. Vol. VII
(Joubert, W.A. red.) Durban: Butterworths.
Hooper, S.R. 1986. The Soldiers' and Sailors' Civil Relief Act of 1940 as applied in support
litigation. A support enforcement attorney's perspective. Military Law Review, 112:93–104.
Horan, F.H. 1943. Civil Relief Act amendments. Fordham Law Review, 12(3):301.
Hüber, U. 1742. Hedendaegsche rechtsgeleertheyt. Amsterdam: De Groot en Schouten.
Huberich, C.H. 1914. Emergency legislation of Germany. Solicitors' Journal and Weekly
Reporter, 22.
—. 1915. The French and German moratoriums. The Law Student Helper, 23(6):10–1.
Jaeger, C. 1915. Die Kriegs-Bestimmüngen zum Bundesgesetz über Schuldbetreibung und
Konkurs. Zürich: Art Institut Orell Füssli.
Jensen, W.A. 1941. Civil relief for soldiers and sailors. A critical analysis. Illinois Law
Review, 36(3):325–37.
Juta, C.W.J.B. 1917. Moratorium Amendment Act, 1917. Application of section 4(9) to
section 8 of the Patents Designs, Trade Marks and Copyright Act, 1916. South African Law
Journal, 34(4):496–7.
Kerr, S.C.S. 1914. The effect of a moratorium. Canadian Law Times 34(9):793–6.
Kersteman, F.L. 1768. Hollandsch rechtsgeleert woordenboek. Amsterdam: Van Esveldt.
Killer, A. 1966. Betreibungsferien und Rechtsstillstand. Blätter für Schuldbetreibung und
Konkurs, 1.
Kotzé, J.G. 1886. Simon van Leeuwen's Commentaries on the Roman-Dutch Law II. Londen:
Stevens and Haynes.
Kritzinger, M.S.B. en F.J. Labuschagne. 1982. Verklarende Afrikaanse woordeboek. Pretoria:
Van Schaik.
Lipman, S.P. 1827. Essai historique sur les surseances. Amsterdam: AJ van Tetroode.
Lorenzen, E.G. 1919. Moratory legislation relating to bills and notes and the conflict of laws.
Yale Law Journal, 28(4):324–86.
Ludes, F.J. (red.) 1955. Moratorium in Corpus Juris Secundum LVIII. St Paul: West Group.
Lybrechts, A. 1768. Redenerend Vertoog over't Notaris Ampt. Amsterdam: Erven J
Ratelband en Comp.
89

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Mayer, A. 1915. Zur Geschichte und Theorie des Moratoriums. Schmollers Jahrbuch für
Gesetzgebung und Volkswirtschaft im Deutschen Reiche, 181.
—. 1917. Studien über das Moratorium des Altertums und Mittelalters im Rahmen der
gleichzeitigen Kreditwirtschaft. Jena: Fischer.
Meijers, E.M. en P. Scholten. 1914. Het recht tegenover de huidige crisis –
Oorlogssurcéance. Weekblad voor Privaatrecht Notaris-ambt en Registratie, 404.
Perezius, A. 1661. Praelectiones in XII libros codicis Justiiani. Amstelodami.
Perlman, P.B. 1917. Postponing payments of soldiers' debts. Moratory laws in other warring
countries and the prospects of similar legislation throughout the United States. Chicago Legal
News, 150.
Pierre, M. 1918. Le moratorium des effets de commerce, sa nature juridique et son
application international. Parys: Université de Paris.
Pothier, R.J. 1844. Traité des obligations in Oeuvres complétes de Pothier: nouvelle edition.
Parys: P.-J. Langlois: A. Durand.
—. 1844. Traité du contrat de société in Oeuvres complétes de Pothier: nouvelle édition
Parys: P.-J. Langlois: A. Durand.
Rebuffus, P. 1554. Tractatus de literis dilatoriis in In constitutiones regias commentarius ob
ipsa iuris Romani fundamenta, ad planiorem rationis et veritatis intellectum reducta et ad
usum practicum accommodata, non solum in scholis, sed in foro versantibus utilissimus.
Lugduni.
Rogers, P.H.T. 1940. The Courts (Emergency Powers) Act 1939 – A review in retrospect.
Conveyance and Real Property Lawyer, 4.
Rogers, T.W. 1941. Civil relief to persons in the military service of the United States.
American Law School Review, 9(10):1082–92.
Rüegger, K. 1947. Die Rechtstellung des schweizerischen Wehrmannes in der
Schuldbetreibung. Zürich: Buchdruckerei Dr J Weiss.
Scholtz, G.D. 1942. Die rebellie 1914–1915. Johannesburg: Voortrekkerpers.
Schoonees, P.C. e.a. (reds.) 1965. Verklarende handwoordeboek van die Afrikaanse taal.
Klerksdorp: Voortrekkerpers.
Selfe, L. 1914. The moratorium abroad. Solicitors' Journal and Weekly Reporter, 786.
Skilton, R.H. 1942. The Soldiers' and Sailors' Civil Relief Act 1940 and the amendments of
1942. University of Pennsylvania Law Review, 91(3):177–93.
90

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Steyn, I. van Z. 1929. Mora debitoris volgens die hedendaagse Romeins-Hollandse reg.
Stellenbosch: Universiteit Stellenbosch.
Taintor, C.W. en A.B. Butts. 1941. Soldiers' and Sailors' Civil Relief Act of 1940. Mississippi
Law Journal, 13(4):467–500.
Tibbs, B. 1943. Lawyers and the future of the Relief Act. Marquette Law Review, 71.
Trotter, W.F. 1940. The law of contract during and after war. 4de uitgawe. Londen:
Butterworths.
Twinem, L.K. 1941. Extent of debt relief for persons in military service. Nebraska Law
Review, 20(2):221–36.
Van Bynkershoek, C. 1744. Quaestionum iuris privati libri quattuor. Leiden: Joannem van
Kerckhem.
Van der Keessel, D.G. 1800. Theses seletae juris Holandici et Zelandici ad supplendam
Hugonis Grotii Introductionem ad jurisprudentiam Hollandicam. Lugduni Batavorum.
—. 1961–1967. Praelectiones iuris hodierni ad Hugonis Grotii Introductionem ad
iurusprudentiam Hollandicam. Amsterdam/Kaapstad.
Van der Linden, J. 1802. Verhandeling van het recht omtrent sociëteiten of
compagnieschappen en andere gemeenschappendoor Robert Joseph Pothier. Leiden: A. en J.
Honkoop.
—. 1804. Verhandeling van contracten en andere verbintenissen door Robert Joseph Pothier.
Leiden: Honkoop.
—. 1806. Rechtsgeleerd practicaal en koopmans handboek. Amsterdam: Allart.
Van Lanckeren, L. 1695. Utrechtsche consultation. Utrecht: Van Zyl.
Van Leeuwen, S. 1656. Paratitla juris novissimi, dat is, Een kort begrip van het Rooms-
Hollands-recht : waer in alle de materien van rechten, met alle de titulen ende wetten van het
Roomsche recht ... kortelijck ende methodice te samen gestelt, met het huydensdaeghsche
recht ... getrouwelijck werden vergeleecken .... Leiden: Pieter Leffen.
—. 1741. Censura forensic. Lugduni in Batavis: Samuelis Luchtmans et Cornelii Haak.
Van Wassenaar, G. 1661. Practyk notariael ofte instructie, tot het maken ende instellen van
de voornaemste instrumenten. Utrecht: Dirck van Ackersdijk.
—. 1746. Practyck judicieel ofte instructie op de formen en manieren van procedeeren.
Utrecht: Van Poolsen.
Verwer, A. 1711. Nederlants see-rechten; avaryen; en bodemeryen. Amsterdam: Jan Boom.
91

Voet, J. 1704. Commentarius ad pandectas. Den Haag.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Von Oberndorf, L.G. 1905. Das vom Landesherrn oder von Staatswegen erteilte Moratorium.
Greifswald: Abel.
Wessels, J.W. 1957. Law of contract in South Africa. 2de uitgawe. Durban: Butterworths.
Eindnotas
1 Feller 1933:1061; Conrad 1906:10–36.
2 Vgl. Henning 2007:2–4.
3 Meijers en Scholten 1914:404: "Helaas heersen hier toestanden, die op menig punt erger
zijn dan een moratorium. Bij een moratorium loopt tenminste de rechtszekerheid geen
gevaar; daartegen ist deze ten eenenmale ondermijnd"; Jaeger 1915:9: “Wir haben … einen
allgemeinen Rechsstillstand gewährt…”; Deumer 1940:86; Trotter 1940:177; Kerr 1914:793;
Mayer 1915:181; Lorenzen 1919:324. Vgl. Ludes 1955:1208: “A term designating a
suspension of all, or certain, legal remedies against debtors, authorized by law during times
of financial distress.”
4 Feller 1933:1061; Rüegger 1947:11: “[D]ie Bereitschaft einer Armee ist in erster Linie
abhängig von der uneingeschränkten Hingabe des einzelnen Wehrmannes an seine
militärischen Aufgaben. Jede Ablenkung von der Erfüllung seiner dienstlichen Pflichten
bedeutet eine Herabminderung der Schlagkraft des betreffenden Verbandes.” Skilton
1942:178–9 stel hierdie oorwegings soos volg: “Upon induction into the armed forces, the
soldier leaves behind him a civilian life of property relationships, most of which he has not
had time to solve. These property relationships had been of deep concern to him; they
involved the security that he was trying to build up for himself and his family, the financial
obligations he owed his creditors, and his good reputation in the community. To preserve
them intact, continuing payments were required: rent, interest, principal, taxes, premiums.
When he is inducted, in all probability his income is reduced drastically; he can no longer
preserve by his individual effort these property relationships unimpaired. But if he is forced
to sacrifice his property and the security of his dependants, it does not require much
imagination to foresee that his morale will be shaken and he will cease to be a useful member
of the armed forces. A solution is required, not only in fairness to the soldier involved, but
also as a matter of national necessity.” Sien ook Jensen 1941:333–7; Killer 1966:11; Hooper
1986:93; Cohen 1987:117; Freese 1987:23. Dat verpligte militêre diens ontbering kan
veroorsaak, is raak deur regter Stegmann verwoord in Hutchinson v Grobler 1990 2 SA 117
(T) 127 B–E: “Clearly the Legislature appreciated that the imposition of the duty to serve in
terms of the Defence Act would cause hardship in many instances … The hardship may be
increased by the effect of service on the serviceman’s planned education or on his earnings or
his earning capacity, and by its tendency to delay his advancement in his chosen career. The
relevant hardship is not confined to the person called upon to serve. It extends to his family
… His dependants will suffer additional hardship if his earnings or earning capacity should
be reduced and his advancement delayed. Moreover the persons with whom he associates in
the business world will suffer hardship.”
92

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
5 In die woorde van 2 Tim. 2:4: “’n Soldaat in aktiewe diens wat sy bevelvoerder tevrede wil
stel, bemoei hom nie met die dinge van die gewone lewe nie.”
6 Vgl. Henning 2007:1–3; Evans 2006:25–31.
7 Kritzinger en Labuschagne 1982:621; De Villiers e.a. 1968:331; De Tollenaere en Persijn
1985:645. Glare (1976:1133) vertaal dit as “Causing delay, dilatory”. Vgl. C Th 11 36 1; D
26 6 6; C 4 31 14. Ludes 1955:1208 verklaar: "A period during which an obligor has a legal
right to delay meeting an obligation. A term designating a suspension of all, or certain, legal
remedies against debtors, authorized by law during times of financial distress. A moratorium
suspends all or certain of legal remedies against debtors, usually through the means of
legislative enactment, and is primarily for the benefit of debtors."
8 Gewoonlik in die vorm van ’n uitstel van betaling as sodanig of ook d.m.v. ’n opskorting
van siviele regsmiddels.
9 Hetsy by wyse van direkte statutêre ingreep, hetsy deur die bemagtiging van die howe,
hetsy met of sonder die medewerking van die meerderheid in waarde van skuldeisers.
10 Mayer 1915:181; Lorenzen 1919:324; Feller 1933:1062; Vgl. Ludes 1955:1208: "A period
during which an obligor has a legal right to delay meeting an obligation. A term designating a
suspension of all, or certain, legal remedies against debtors, authorized by law during times
of financial distress. A moratorium suspends all or certain of legal remedies against debtors,
usually through the means of legislative enactment, and is primarily for the benefit of
debtors."
11 Sien Conrad 1906:198–210; Feller 1933:1062; Mayer 1917:62; Mayer 1915:186.
12 So is by die uitbreek of gedurende die loop van hierdie oorloë, moratoriummaatreëls van
die een of ander aard ingevoer deur die Verenigde State, Brittanje, Duitsland, Frankryk,
Italië, België, Nederland, Oostenryk, Pole, Swede, Switserland, Denemarke, Noorweë,
Finland, Hongarye, Rusland, Argentinië, Brasilië, Chili, Rhodesië, Kanada, Nieu-Seeland en
Australië. Vgl. A v B [1939] 4 All ER 169; Scott v Jenkinson 1940 SR 12; Soho Square
Syndicate Limited v E Pollard and Company [1940] 1 Ch 638; In re Stiasny 1945 SR 95;
Jaeger 1915:16–54; Pierre 1918:21–78; Trotter 1940:69–72; Rüegger 1947:6–11; Barrault
1916:572; Meijers en Scholten 1914:389; Selfe 1914:786; Anon 1915:195; Huberich
1915:13; Huberich 1914:22; Perlman 1917:150; Lorenzen 1919:324; Feller 1933:1062; Anon
1940:517; Skilton 1942: 178–9; Jensen 1941:333–7; Anon 1953:321.
13 Moratoriumwet 25 van 1963.
14 Henning en Nieuwenhuis 1979:223.
15 Art. 10 van die Zuid Afrika Verdedigings Wet 13 van 1912.
16 Art. 68. Sien Henning en Nieuwenhuis 1979:223–4.
17 Art. 144 van die Army Act 1881 verskyn nie in die vyfde bylae van die Zuid Afrika
Verdedigings Wet 1912 wat die lys van bepalings van eg. wet bevat wat kragtens art. 95 nié
langer aanwending in Suid-Afrika gevind het nie.
93

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
18 Art. 144(1) van die Army Act 1881 gelees met art. 95 en die Vyfde Bylae van die Zuid
Afrika Verdedigings Wet 1912; Marriot v Haigh (1892) 9 SC 501; Halsbury 1913:94–8.
19 Art. 144(5) van die Army Act 1881. Sien ook Hailsham 1938:680–1.
20 Marriot v Haigh supra.
21 Ibid.
22 Casson v Conolly (1881) 1 SC 68 69; Dougherty v Willoughby (1881) 2 NLR 161; Marriot
v Haigh supra; Lewis v Wheeler 1902 SALJ 270; Price Brothers v Wiggell (1902) 16 EDC
53; Bell 1901:450.
23 Sien Henning 1993:38–50.
24 Sien art. 138 van die Army Act 1881.
25 Sien Henning 2001:212–35.
26 Scholtz 1942:41.
27 1914 Debatte van die Volksraad kol 84–6.
28 Op 11 September 1914. Sien 1914 Debatte van die Volksraad, koll. 188–91.
29 Vir ’n verdere uiteensetting van die parlementêre debatte oor die wetsontwerp sien Weekly
Cape Times and Farmers' Record, 18 September 1914, bl. 3.
30 1914 Debatte van die Volksraad, kol. 191.
31 Ibid.
32 1914 Debatte van die Volksraad kol 217–9. Die kantskrif van die oorspronklike klousule 5
het bloot gelui: "Goeverneur-Generaal kan moratorium proklameeren."
33 Buitengewone Zitting.
34 By publikasie in Buitengewone Staatskoerant 577 van 15 September 1914.
35 Openbare Welzijn en Moratorium Wet 1 van 1914 (Buitengewone Zitting), gewysig deur
Openbare Welzijn en Moratorium Wet Wijzigingswet 37 van 1917 en Openbare Welzijn en
Moratorium Wetten Verlenging en Verdere Wijzigingswet 47 van 1919. Kragtens art. 4 van
lg. wet word na die drietal wette verwys as die Openbare Welzijn Wetten, 1914–1919, wat
verval 12 maande na die datum as beëindiging van oorlog geproklameer, nl. 10 Januarie
1920. Sien Proklamasie 6 van 1920 Buitengewone Goewermentskoerant 1020 van 14
Januarie 1920. Deur die Openbare Welzijn en Moratorium Wetten Verdere Verlengingswet
38 van 1920 is die gelding van die wette in die algemeen verleng tot 1 Julie 1922. Art. 5 is
egter van hierdie verlenging uitgesluit.
36 Sien art. 5(1) en (2) van die Openbare Welzijn en Moratorium Wet 1 van 1914.
94

37 Ibid.
38 Art. 5(1).
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
39 Art. 5(1). Sien ook Keyter v Maasdorp 1914 CPD 847; Kruger J W & SM v Smit &
Vermooten 1914 EDL 499; Leighton v Smith 1914 EDL 494; Raubenheimer v Fish 1914 CPD
942; Van Zitterts v Domingo, Estate Derksen v Domingo 1914 CPD 834; De Kock v Estate
Foster 1915 CPD 310; Garrett v Kantor 1915 WLD 1; Hilse v Standard Trading Co Ltd 1915
TPD 457; Jacobson v Van der Westhuizen 1915 CPD 194; Kaminsky's Executors v Mervis
and Rosenberg 1915 WLD 11; Kenner & Co v Adams 1915 CPD 186; National Bank of SA v
ARM Harrismith and Marais 1915 OPD 78; Sang v Garlick & Co 1915 OPD 15; Slabbert v
Van den Berg 1915 CPD 169; Southern Life Association v Estate Van Zyl 1915 CPD 39;
Gerber v J E H O'Grady and M O'Grady 1916 EDL 415; Borchers v Morgan 1917 TPD 681;
De Villiers v Gluckman 1916 CPD 328.
40 Vgl. Henning 1992:1–19.
41 (1906) 20 EDC 296.
42 Sic!
43 Ordonnansie 6 van 1843.
44 Ordinance for regulating the due collection, administration, and distribution of insolvent
estates within the district of Natal 24 van 1846. Dit is later herroep deur die Insolvency Law
47 van 1887.
45 De Wet over de Insolventie (Hoofdstuk CIV van het Wetboek voor den Oranjevrijstaat).
46 Wet voor het regelen van de behoorlike Invordering, Bestiering en Verdeeling van
Insolvente Boedels binnen deze Provincie 21 van 1880. Dit is later herroep deur die
Insolventiewet 13 van 1895.
47 Sien Kirkland v Romyn 1915 AD 327 330.
48 Kotzé 1886:341.
49 Bell 1885:272.
50 Sic!
51 Van der Merwe v Bruwer 1914 CPD 845, 848.
52 Vgl. Henning 2009:169.
53 Art. 5(6).
54 Art. 5(7).
95

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
55 Artt. 2–4. Sien ook R v Berman 1915 CPD 279; R v Bunting 1916 TPD 578; R v
Godongwane 1915 CPD 307; R v Kombrin 1920 TPD 414; R v Mohidian 1918 CPD 515; R v
Pearson 1914 TPD 592; R v Rubin 1922 EDL 12; R v Sondlo 1915 CPD 308; R v Tatton
1915 CPD 390.
56 Art. 5(5) wat gewysig is deur art. 3 van die Openbare Welzijn en Moratorium Wet
Wijzigingswet 37 van 1917 en deur art. 4 van die Openbare Welzijn en Moratorium Wetten
Verlenging en Verdere Wijzigingswet 47 van 1919 hernommer as art. 5(5)(a) van die
Openbare Welzijn Wetten 1914–1919.
57 Wat later vervang is deur die bykans identiese art. 8 van die Wet voor den Krijgsdienst in
de ZA Republiek 1898. Vgl. Henning 2001:212; Henning en De Bruin 2002:167.
58 Feller 1933:1065.
59 Vgl. Henning 1993:243.
60 Vgl. Henning 1991:72.
61 1915 CPD 136, 137.
62 Beklemtoning aangebring. Dit is opmerklik dat ’n soortgelyke benadering in die Verenigde
State voorgestaan is.
63 Vgl. Jensen 1941:337: "If the Act is intended to generate a high morale in the armed forces
of the nation, the courts should be eager to construe its provisions as liberally as is judicially
possible."
64 1914 CPD 847 848.
65 D.w.s. deur art. 5(1) en (2).
66 1915 EDL 285, 286.
67 1915 CPD 475, 476–7.
68 1915 TPD 377, 379.
69 1915 CPD 160, 161.
70 1917 TPD 452, 455: "The reason of the law is clear, and, if I may say so, is a perfectly
sound one, namely that persons who are doing their duty in the field should not be harassed
by actions at law."
71 1918 TPD 104, 110.
72 Vgl. Henning 1978:2; Balog 1916:11; Rüegger 1947:11; Rogers 1941:1084; Skilton
1942:177; Jensen 1941:325; Taintor en Butts 1941:467; Horan 1943:301; Ferry e.a.
1918:450; Twinem 1941:221; Fouche 1973:42; Grisel 1962:161; Killer 1966:11; Hooper
1986:93; Cohen 1987:117; Freese 1987:23.
96

73 1914 CPD 845.
74 Supra.
75 1918 TPD 227.
76 1916 TPD 42, 43.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
77 1918 TPD 104, 110–2. Sien ook Skelton v Shelvoke and Smith (1904) 21 SC 664; Ideal
Finance Corporation v Coetzer 1970 3 SA 1 (A) 12 E–F; RSA Faktors v Bloemfontein
Township Developers (Edms) Bpk 1981 2 SA 141 (O).
78 Vgl. Henning (1992:1–19) oor die gemeenregtelike voorregte vir skuldenare.
79 Vgl. Henning 1993:243–61.
80 Nel v Naudé & Labuschagne 1915 CPD 136; Lloyd v Horn 1915 CPD 136; Olivier &
Havenga v Moyes 1916 CPD 40; Olsen v Olsen 1915 CPD 475; Wolfson v Haines 1915 TPD
377; Willenberg v Beyers 1921 CPD 604; Price v Apter 1941 GWL 25; Van Heerden v
Muller 1943 TPD 48; Wilson v Meldau 1943 CPD 498; Kruger v Kruger 1944 WLD 191;
Bane v Howells 1945 CPD 131; Schonfeld v Schonfeld 1946 WLD 444; Ravenscroft v
Ravenscroft 1946 CPD 592; Gibson v Holtzhausen 1942 OPD 256; Jacaranda Mansions v
Hall 1947 1 SA 378 (T); Bleazby v Bleazby 1947 2 SA 523 (K).
81 Stevens v Annett 1916 WLD 78; Steel Murray & Co v Bothamley 1915 NPD 60; Willard v
Davies 1915 ELD 284; Fitzmaurice v Wilson 1917 CPD 466; Ross v Foster 1915 OPD 160;
Estate Titterton v Harrison 1917 EDL 342; Borchers v Morgan supra; Buys v Pietersen 1940
CPD 519; Fischer v Wessels & Co 1943 TPD 71.
82 Barrett & Glynn v Davidson 1916 TPD 42; Tweedie v Hargreaves 1915 CPD 462; Lazarus
v Acting Taxing Master & Spreeth 1944 CPD 416; Matterson Bros v Rolfes Nebel & Co 1915
WLD 33; Sang v Garlick & Co supra; Fischer v Wessels & Co supra; Buckley v Buckley 1952
NPD 178; Dunlop (SA) Ltd v Olivier 1942 OPD 146.
83 Rogers 1941:1084.
84 Hier gebruik in die sin dat dit nie slegs beteken dat die tyd vir vervulling aangebreek het
nie, maar ook dat die skuldenaar nóg ’n dilatore nóg ’n peremptore eksepsie teen die eis van
die skuldeiser het: sien Hüber HR 5 20 25; Steyn 1929:40; Wessels 1957:776; De Wet en
Yeats 1963:111; De Wet en Van Wyk 1978:144.
85 Borchers v Morgan supra 683: "It is clear that according to the Moratorium Act everything
must remain in status quo"; Broomberg v Birkett 1918 TPD 227, 322: "Therefore, during the
time he was on active service he was, under the Moratorium Act, free from payment of his
debts" (beklemtoning aangebring). Sien ook Wolfson v Heunes supra 379; Badenhorst v
Northern Construction Enterprises Ltd 1956 2 SA 348 (T); Nestel v National and Grindlays
Bank Ltd 1962 2 SA 390 (A); Ex parte Bircher 1962 2 SA 649 (SR); Fisheries Development
Corporation of SA Ltd v Jorgenson; Fisheries Development Corporation of SA Ltd v AWJ
Investments (Pty) Ltd 1980 4 SA 153 (W); Barclays National Bank v Brownlee 1981 3 SA
579 (D).
97

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
86 Hof 's-Gravenhage 10 Nov 1903 Weekblad voor het Recht 8017, 3. Die saak is aangehoor
deur die burgerlike kamer van die betrokke hof as ’n appèl teen die uitspraak van die
Arondissements-Rechtbank 's-Gravenhage, 21 Mei 1902, Weekblad voor het Recht 7819, 2.
87 Arondissements-Rechtbank 's-Gravenhage, 21 Mei 1902, Weekblad voor het Recht 7819,
2.
88 Sien art. 5(1) en (2) van die Openbare Welzijn Wetten 1914–1919 wat die verlening van
die moratorium al dan nie in ’n besondere geval in die hande van die howe laat.
89 In welke geval die skuldeiser sy reg ontsê word om hom tot die howe te wend vir die
verlening van die gepaste regshulp teen die soldaat. Dit hou die voordeel van regsekerheid
maar die nadeel van onbuigbaarheid in en kan tot misbruik aanleiding gee. Sien Twinem
1941:221; Ferry e.a. 1918:450.
90 Skilton1942:180: "This type of moratorium necessitates a review of each case on its merits.
It has both the advantages and disadvantages of elasticity." Nogtans is dit die uitweg wat in
sommige Europese en Anglo-Amerikaanse jurisdiksies verkies is. Sien Twinem 1941:222;
Feller 1933:1061; Jensen 1941:325.
91 En natuurlik van ander persone wat gesamentlik of gesamentlik en afsonderlik met of
addisioneel tot die soldaat aanspreeklik gehou kan word. In dié opsig is teenoorgestelde
standpunte in Suid-Afrika, die VSA en Brittanje ingeneem. Sien Worthington v Wilson 1918
TPD 104 teenoor Rogers 1941:1085; Tibbs 1943:71; Twinem 1941:226; Bendetson 1940:7;
Rogers 1940:4.
92 Jacobson v Norton (1841) 2 M 218; Norton’s Trustees v Norden’s Trustees (1848) 3 M
330; Bate v Hunt (1883) 2 SC 179; JJ Venter, JJ Joubert, A L de Wet v den Kerkeraad der
Gereformeerde Kerk te Bethulie 1879 OFS 4, 5; Ehrig & Weyer v Transatlantic Fire
Insurance Co 1905 TH 117; Executors of Paterson v Webster, Steel & Co (1881) 1 SC 350,
355; Standard Bank v Wentzel & Lombard 1904 TS 828, 833–5, 838; Grassis & Shrewe v
Lewis 1910 TPD 533, 538; Silbert & Co v Evans & Co 1904 TS 828, 434, 444; R v
Shamosewitz & Schatz 1915 AD 682, 693; Stern & Co v De Waal 1915 TPD 60, 65; Ebrahim
& Co v Hassen 1916 EDL 340, 342; Harding & Parker v John Pierce & Co 1919 OPD 113,
118; Sliom v Wallach’s Printing & Publishing Co Ltd 1925 TPD 650, 656; R v Levy 1929 AD
312, 322; Parker v Rand Motor Transport Co 1930 AD 353, 357–8; Solomon v Law Society
of the Cape of Good Hope 1934 AD 401, 410; Palmer v The Attorney-General 1934 TPD 50,
51; R v Hewertson (1) 1937 CPD 5, 22; McLeod & Shearsmith v Shearsmith 1938 TPD 87,
92; Kaplan v Turner 1941 SWA 29; Baldinger v Broomberg 1949 3 SA 258 (K) 268;
Shingadia Bros v Shingadia 1958 1 SA 582 (FC) 586; Commissioner for Inland Revenue v
Epstein 1954 3 SA 689 (A) 699; Goldberg v Di Meo 1960 3 SA 136 (N) 142; Michalow v
Premier Milling Co Ltd 1960 2 SA 59 (W) 61; Muller v Pienaar 1968 3 SA 195 (A) 202–3;
Abro v Softex Mattress (Pty) Ltd 1973 2 SA 346 (D) 351; Ex parte Cohen 1974 4 SA 674 (W)
675; Standard Bank of SA Ltd v Lombard 1977 2 SA 808 (W) 813; Strydom v Protea
Eiendomsagente 1979 2 SA 206 (T) 209; Spie Batignolles Société Anonyme v Van Niekerk: in
re Van Niekerk v SA Yster & Staal Industriële Korporasie Bpk 1980 2 SA 441 (NC) 446; Da
Silva v Pillay 1997 2 All SA 217 (D) 221; Metlika Trading Ltd v Commissioner, South
African Revenue Service 2005 3 SA 1 (HHA) 13.
98

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
93 Sacks v Commissioner for Inland Revenue 1946 AD 40; Muller v Pienaar supra 202–3;
Beinart 1961:118.
94 Michelow v Premier Milling Co supra; Van Heerden v Pienaar 1987 1 SA 96 (A);
Tjospomie Boerdery (Pty) Ltd v Drakensberg Botteliers (Pty) Ltd 1989 4 SA 31 (T).
95 Bester v Van Niekerk 1960 2 SA 779 (A) 785; Muller v Pienaar supra; Vrystaatse
Lewendehawe Ko-operasie Bpk v Van Jaarsveld 1970 4 SA 292 (NK) 293; Lee v Maraisdrif
(Edms) Bpk 1976 2 SA 536 (A) 543.
96 Indien vonnis teen die vennootskap gevel word, moet tenuitvoerlegging allereers teen die
vennootskapsbates geskied. Eers na uitwinning daarvan kan op die bates in die afsonderlike
boedels van die vennote beslag gelê word: sien r. 14(5)(h) van die Eenvormige Hofreëls en r.
40(3) van die Landdroshowereëls; Turkstra v Goldberg 1960 1 SA 512 (T); Mahomed v Karp
Bros 1938 TPD 112; Muller v Pienaar supra 203.
97 Meintjies & Co v Simpson Bros & Co (1841) 2 Menz 216; Mahomed v Karp Bros supra;
Press v Barker 1919 CPD 243; Du Toit v African Dairies Ltd 1922 TPD 245; Turkstra v
Goldberg supra; Standard Bank of SA v Pearson 1961 3 SA 723 (OK); Muller v Pienaar
supra 203; Vrystaatse Lewendehawe Ko-operasie Bpk v Van Jaarsveld supra; Lee v
Maraisdrift (Edms) Bpk supra; Vulcan Trading Co Ltd v Angliffe 1970 1 SA 10 (R); Geerdts
v Crawford 1953 2 SA 795 (N); Standard Bank of SA Ltd v Lombard supra; Du Toit v
Barclays Nasionale Bank Bpk 1985 1 SA 563 (A).
98 Ibid.
99 Henning en Delport 1988:307.
100 Skilton 1942:180.
101 Ally v Dinath 1984 2 SA 451 (T); Mühlmann v Mühlmann 1984 3 SA 192 (A).
102 Dus was die verweer nie sonder meer tot ’n borg se beskikking nie, selfs al het hy nie van
die beneficium excussionis afstand gedoen nie: Voet Commentarius 46 1 18; Van Leeuwen
Censura Forensis 4 45 10; Van Leeuwen Rooms-Hollands-Recht 4 41 5; Brunnenman ad
Cod 1 19 2 5; Faber ad Cod 1 19 def 14; Rebuffus gloss 1 42. Contra Perezius ad Cod 1 19
89; Hüber HR 5 43 1; Van Lanckeren Utr Cons 3 99.
103 Die communis opinio is dat vennote individueel aanspreeklik was vir vennootskapskulde.
Die twispunt is of elk pro rata of in solidum aanspreeklik was. Sien Henning en Delport
1988:310.
104 Holl Cons 1 151, 1 283, 1 303, 2 235, 3 143; Van Wassenaar Practyk Notariael 2 17 5;
Barels Advysen 2 59, 2 60, 2 61; Verwer 1711:171; Van Bynkershoek Quaest Iur Priv 4 23;
Lybrechts Notaris Ampt 2 21 2; Kersteman (1768) sv. "compagnieschap" en "societeit"; Van
der Keessel Th Sel 702, 703; Van der Keessel Praelectiones 3 21; Van der Linden Koopmans
Handboek 4 1 13; Van der Linden ad Pothier Contracten en verbintenissen 1 265; Van der
Linden ad Pothier Societeiten 6 1 96; Pothier Societe 6 2; Pothier Obligations 2 3 8; Asser
1983:139; Henning en Delport 1988:309.
99

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
105 Kidson v Campbell & Jooste (1844) 2 M 279; Simpson & Co v Fleck (1833) 3 M 213 217;
Aurets Trustee v Pienaar (1884) 3 SC 40, 41; Pienaar v Rattray (1895) 12 SC 35; Jacobson v
Nitch (1890) 7 SC 174; Tedder v Greig 1912 AD 86, 91. Sien ook art. 3 van die Special
Partnerships Limited Liability Act 1 van 1865 (Natal) en art. 3 van die Special Partnerships
Limited Liability Act 24 van 1861 (Kaap).
106 Haarhoff v Cape of Good Hope Bank (1887) 4 HCG 304; Meintjies & Co v Simpson Bros
& Co supra; Official Liquidators of the Frontier Commercial Bank v Adams (1872) 2 R 17;
Gubler v Peycke 1903 TS 133; Uys v Le Roux 1906 TS 429.
107 Pienaar v Rattray supra; Official Liquidators of the Frontier Commercial Bank v Adams
supra; Stoltenhoffs Estate v Howard (1907) 24 SC 693; Webb & Co v Hartogh 1893 H 210;
Alcock v Du Preez 1875 Buch 130; Barker & Co v Blore 1908 TS 1156.
108 Art. 8(1) van die Registration of Businesses Act 36 van 1909 (Transvaal) wat herroep is
deur art. 14 van die Wysigingswet op Inkomstewette 89 van 1972.
109 1915 CPD 136 137: "If there were any question as to the exact meaning of the section I
would say a very wide interpretation must be given to the words of the section."
110 1915 CPD 124.
111 1915 WLD 33.
112 35.
113 Alhoewel die hof nie kan insien hoe die gewenste effek bewerkstellig kan word nie:
"[S]hort of prohibiting a partner of going on military service or depriving him of this
protection" (35).
114 1916 TPD 42.
115 44.
116 1916 WLD 8.
117 Barrett & Glynn v Davidson supra 43: "[T]here is no doubt that the Moratorium Act is …
passed for the benefit of the individual. If the individual chooses to waive the right under the
statute he is not prevented from doing so." Sien ook Soutter v Soutter 1915 WLD 10; Spencer
v Spencer 1918 NPD 134.
118 Willenberg v Beyers supra.
119 1918 TPD 104, 109–12.
120 Sien ook Skelton v Shelvoke and Smith supra 666–7.
121 110–12.
100

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
122 110: "Of course if the surety were to go on active service, he would also get exemption but
not otherwise."
123 Supra.
124 Sien o.a. Ideal Finance Corporation v Coetzer supra 12 E–F; RSA Faktors v Bloemfontein
Township Developers (Edms) Bpk supra 144.
125 Dit lui: Cum alia regula est iuris antiqui omnes licentiam habere his quae pro se
introducta sunt renuntiare.
126 1912 AD 719.
127 734–5.
128 1913 AD 135, 142.
129 Vgl. o.a. South African Railways and Harbours v Conradie 1922 AD 137; Murphy v South
African Railways and Harbours 1946 AD 501; SA Eagle Insurance Co Ltd v Bavuma 1985 3
SA 42 (A) 49.
130 1915 WLD 10 11: "I am not … prepared to say a defendant cannot waive the benefit of
the section, on the contrary I think he can."
131 1916 TPD 42, 43.
132 1918 NPD 134.
133 Art. 5(6).
134 Art. 5(7).
135 Sien Cape Times 3 Mei 1917 sv. "Moratorium Amendment Bill. The suspension of civil
legal remedies"; Cape Times 11 Mei 1917 sv. "Moratorium Act. Amendment Bill in the
Assembly"; Cape Times 19 Junie 1917 sv. "Moratorium Act defects. Many alterations made
in committee".
136 Cape Times 11 Mei 1917 sv. "Moratorium Act. Amendment Bill in the Assembly".
137 Die teks daarvan is aan te tref in Cape Times 3 Mei 1917 sv. "Moratorium Amendment
Bill. The suspension of civil legal remedies".
138 Sien Cape Times 19 Junie 1917 sv. "Moratorium Act defects. Many alterations made in
committee".
139 Sien Cape Times 1 Junie 1917 sv. "To amend Public Welfare Act. Protracted debate in
assembly"; Cape Times 19 Junie 1917 sv. "Moratorium Act defects. Many alterations made
in committee".
101

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
140 Art. 5(5)(h) ingevoeg deur art. 3 van die Openbare Welzijn en Moratorium Wet
Wijzigingswet 37 van 1917.
141 Art. 5(5)(b)(i)–(iv) ingevoeg deur art. 3 van die Openbare Welzijn en Moratorium Wet
Wijzigingswet 37 van 1917.
142 Art 5(5)(f) ingevoeg deur art. 3 van die Openbare Welzijn en Moratorium Wet
Wijzigingswet 37 van 1917, waarin misbruik soos volg aangetoon is: "Indien ’n lid van die
Verdedigingsmag: (i) op aktiewe diens vertrek het bloot om betaling van sy skulde te
ontduik; (ii) ’n bedryf of besigheid voortsit sonder om sy skuldeisers te betaal; (iii) sy bates
van die hand sit tot nadeel van sy skuldeisers."
143 Art. 5(5)(f) voorbehoudsbepaling.
144 Artt. 5(5)(c)–(d) van die 1914-wet ingevoeg deur art. 3 van die Openbare Welzijn en
Moratorium Wet Wijzigingswet 37 van 1917.
145 Artt. 5(8) en (9) van die 1914-wet ingevoeg deur art. 4 van die Openbare Welzijn en
Moratorium Wet Wijzigingswet 37 van 1917. Sien Juta 1917:496.
146 1915 WLD 33.
147 1916 TPD 42.
148 1916 WLD 8.
149 Cape Times 11 Mei 1917 sv. "Moratorium Act. Amendment Bill in the Assembly".
150 Art. 5(5)(b)(i) ingevoeg deur art. 3 van die Openbare Welzijn en Moratorium Wet
Wijzigingswet 37 van 1917.
151 Art. 5(5)(b) van die Openbare Welzijn en Moratorium Wet Wijzigingswet 37 van 1917.
152 Ibid.
153 Ibid.
154 Ibid.
155 Art. 5(5)(b)(iv) ingevoeg deur art. 3 van die Openbare Welzijn en Moratorium Wet
Wijzigingswet 37 van 1917.
156 Art. 5(5)(b) voorbehoudsbepaling ingevoeg deur art. 3 van die Openbare Welzijn en
Moratorium Wet Wijzigingswet 37 van 1917.
157 Art. 5(5)(f) ingevoeg deur art. 3 van die Openbare Welzijn en Moratorium Wet
Wijzigingswet 37 van 1917.
158 Ibid.
102

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
159 Nl. 10 Januarie 1920. Sien Proklamasie 6 van 1920 Buitengewone Goewermentskoerant
1020 van 14 Januarie 1920.
160 Deur art. 3 van die Openbare Welzijn en Moratorium Wetten Verlenging en Verdere
Wijzigingswet 47 van 1919.
161 Art. 5(10).
162 D.w.s. art. 5(10) van die Openbare Welzijn Wetten, 1914–1919.
163 Art. 1 van die Openbare Welzijn en Moratorium Wetten Verdere Verlengingswet 36 van
1920.
164 Art. 2 en gelees met die Bylae.
165 D.w.s. art. 5(5), (6), (7), (8) en (10) van die Openbare Welzijn Wetten 1914–1919.
166 Soos gewysig deur die Oorlogspensioenwet 45 van 1941, die Wet op Huurkoop 36 van
1942, die Oorlogspensioenwet 44 van 1942 en die Wet op Toelating van Prokureurs (Militêre
Diens) 31 van 1944.
167 Die verklaarde oogmerk is dat die moratorium slegs op vrywilligers van toepassing sal
wees. Sien 1940 Debatte van die Volksraad, kol. 7249.
168 Sien art. 8(1) en die woordomskrywing van "die oorlog" in art. 1 van die Verdedigings
Spesiale Pensioen en Moratorium Wet 1940.
169 1940 Debatte van die Volksraad, kol. 7250.
170 Art. 13.
171 1940 WLD 265.
172 Van die Openbare Welzijn Wetten 1914–1919 waarvolgens die opskorting van siviele
regsmiddels nie van toepassing is op ’n aksie teen ’n vennootskap nie, indien alle vennote nie
ten tye van die instel van die aksie militêre diens doen nie.
173 Wet 24 van 1936.
174 SA Mercantile Co Ltd v Marlborough Boot & Shoe Manufacturing Co 1940 2 PH C 79
(K); SA Mercantile Co Ltd v Labovitz 1940 CPD 581; Dunlop SA Ltd v Olivier supra; Dunlop
SA Ltd v Unie Garage 1942 1 PH C 16 (O).
175 Partridge v Harrison & Harrison 1940 WLD 265, 268: "I do not think, therefore, that the
private estate is affected by section 5(5)(b)(i)." Sien ook Dunlop v Olivier supra 148: "[T]he
moratorium still exempts them from execution."
176 1957 3 SA 671 (N).
103

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
177 Sien ook SA Incorporated Merchants Protection Agency Ltd v Kruger 1947 3 SA 304 (T);
SA Leather Co (Pty) Ltd v Main Clothing Manufacturers (Pty) Ltd 1958 2 SA 118 (O).
178 Supra.
179 2006 4 SA 292 (HHA). Vgl. Henning 2009:351–73.
180 1940 2 PH C 94 (K).
181 Ibid.
182 1941 CPD 51, 52.
183 1985 4 SA 876 (K).
184 2006 4 SA 292 (HHA).
185 Munich & Munich v Estate Munich 1941 1 PH F 120 (OK).
186 Goodman v Lunn 1947 1 SA 445 (K).
187 1941 1 PH K 6 (W).
188 1941 GWL 23. Sien verder Vacuum Oil of SA Ltd v Green 1941 OPD 36; Botha v De
Villiers 1943 1 PH K 6 (K); SA Permanent Mutual & Building Society v Brown 1943 1 PH K
21 (K).
189 Sien Ex parte Winter 1941 2 PH B 49 (W); Woodhouse v Horne 1941 NPD 68
190 Ex parte Oosthuizen 1942 2 PH B 63 (GW); Ex parte Oosthuizen 1942 GWL 53; Ex parte
Venter 1942 1 PH B 45 (W); Smith v Smith 1942 1 PH B 56 (K); Glintenkamp v Glintenkamp
1943 2 PH K 69 (K); Glintenkamp v Glintenkamp 1943 CPD 367; Ex parte Smith 1942 1 PH
F 17 (K); Vosloo v Vosloo 1945 1 PH F 38 (OK); Vosloo v Vosloo 1945 EDL 155.
191 Aangesien geen lid van die vennootskap in daardie stadium besig is met die verrigting van
militêre diens nie.
192 Art. 9(3)(a). Sien ook 1940 Debatte van die Volksraad, kol. 7251.
193 Vgl. Collett v Priest 1931 AD 290.
194 Buys v Pietersen supra.
195 Farmer's Assistance Board v Coetzee 1941 EDL 207; Gluckman v Assistant Master 1941
GWL 51.
196 Incorporated Law Society of the OFS v Moll 1942 OPD 138; Incorporated Law Society v
Kahn 1943 TPD 434; Lazarus v Acting Taxing Master and Spreeth supra; Bane v Howells
supra; Jacaranda Mansions v Hall supra.
104

197 Vgl. Dunlop SA Ltd v Unie Garage supra.
198 1942 OPD 256, 257.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
199 Van Rooyen v Van Rooyen 1940 WLD 135; Classens v Classens 1940 EDL 295; Binedell
v Binedell 1940 2 PH B 54 (K); Thompson v Thompson 1940 2 PH B 70 (W); Gouws v
Everson 1940 2 PH C 70 (W); Mienie v Mienie 1940 2 PH B 69 (O); Thompson v Thompson
1940 2 PH B 70 (W); Van Rooyen v Van Rooyen (2) 1940 2 PH B 44 (W); Pottas v Pottas
1941 1 PH B 20 (O); Munich & Munich v Estate Munich 1942 1 PH F 120 (OK); Williams v
Swanepoel 1941 2 PH M 32 (O); Johnson v Johnson 1942 1 PH B 48 (W); Van Rooyen v Van
Rooyen, Coleby-Husk v Coleby-Husk 1940 WLD 233; Van Rooyen v Van Rooyen, Coleby-
Husk v Coleby-Husk 1940 2 PH B 43 (W); Ex parte Gilkinson 1941 2 PH B 79 (O); Fourie v
Fourie 1941 WLD 80; Hannaford v Hannaford 1941 2 PH B 47; Hind v Hind 1941 WLD 65;
Pottas v Pottas 1941 1 PH B 20 (O); Price v Price 1941 1 PH B 68 (K); Ex parte Gilkinson
1942 OPD 55; Hilton v Hilton 1942 1 PH B 55 (K); Williams v Swanepoel 1941 1 PH M 32
(D); Ex parte Lassere 1943 1 PH B 9 (OD); Lesserle v Lesserle 1943 EDL 73; Malherbe v
Botha 1943 OPD 314; Kruger v Kruger supra; Tasker v Tasker 1945 2 PH B 56 (W); Tasker
v Tasker 1945 WLD 261; Ravenscroft v Ravenscroft 1946 2 PH F 92 (K); Ravenscroft v
Ravenscroft supra; Bleazby v Bleazby supra; Bleazby v Bleazby 1947 1 PH B 54 (K). Sien ook
MacDonald v Enslin 1960 2 SA 314 (O); Swart v Smuts 1971 1 SA 819 (A); Vrystaatse
Lewendehawe Ko-operasie Bpk v Pretorius 1978 1 SA 651 (O); Braude v Pretoria City
Council 1981 1 SA 680 (T).
200 Pottas v Pottas supra.
201 Ex parte Oosthuizen 1942 2 PH B 63 (GW); Ex parte Oosthuizen 1942 GWL 53; Ex parte
Venter supra; Smith v Smith supra; Glintenkamp v Glintenkamp 1943 2 PH K 69 (K);
Glintenkamp v Glintenkamp 1943 CPD 367; Ex parte Smith supra; Vosloo v Vosloo 1945 1
PH F 38 (OK); Vosloo v Vosloo 1945 EDL 155.
202 Van die Openbare Welzijn Wetten 1914–1919 wat aan die hooggeregshof die
bevoegdheid gee om die verleende beskerming in sekere gevalle op te hef.
203 1941 GWL 23. Sien verder Vacuum Oil of SA Ltd v Green supra; Botha v De Villiers
supra; SA Permanent Mutual & Building Society v Brown supra.
204 Schonfeldt v Schonfeldt supra 45. Sien ook Atkinson v Atkinson 1944 WLD 41.
205 Ex parte Leach 1943 2 PH K 108 (W); Bane v Howells supra.
206 Russell v Russell supra.
207 SA Permanent & Building Society v Brown supra; Mossel Bay Municipality v Miller 1943
1 PH K 45 (K); Botha v De Villiers supra.
208 De Villiers v De Villiers 1942 1 PH B 32 (W); Atkinson v Atkinson 1944 1 PH B 10 (W);
Ravenscroft v Ravenscroft 1946 2 PH F 92 (K).
209 O'Reilly v Purcocks & Purcocks 1943 WLD 135; Malherbe v Botha supra; Kruger v
Kruger supra; Coomber v Coomber 1945 CPD 155; Russell v Russell supra.
105

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
210 Russell v Russell supra; O'Reilly v Purcocks & Purcocks supra; Wilson v Meldau supra.
211 Ex parte Galpin 1940 CPD 552; Ex parte Mansell; Ex parte Fisch 1940 TPD 380; Ex
parte Fisch; Ex parte Carel 1943 TPD 329; Ex parte Grimbeek 1945 CPD 212.
212 Ex parte Grimbeek supra.
213 Wet 44 van 1957.
214 Art. 1(1) van die Wet op Herroeping van Wette 94 van 1981.
215 Wat later vervang is deur die bykans identiese art. 8 van die Wet voor den Krijgsdienst in
de ZA Republiek 1898.
216 In dié opsig val veral die mate van ooreenstemming met bepalings soos art. 1 van
Minnesota se Act to Protect Persons in the Military and Naval Service of the United States
from Civil Suits1865 in die oog.
217 Sien veral die huidige Servicemembers Civil Relief Act 2002;
http://usmilitary.about.com/od/sscra/l/blscramenu.htm (9 Julie 2012 geraadpleeg): “The
Servicemembers Civil Relief Act is a federal law that protects soldiers, sailors, airmen,
Marines and the like from being sued while in active military service of their country and for
up to a year after active duty.”
218 Sien Moratoriumwet Wet 57 van 1960, Moratoriumwet 53 van 1962 en Moratoriumwet 25
van 1963.
106

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die betekenis van ’n ontneming weens ’n
rasdiskriminerende wet of praktyk vir doeleindes
van die Wet op Herstel van Grondregte 22 van 1994
– ’n oorsig van ontwikkelings in regspraak
Opsomming
Juanita Pienaar
Juanita Pienaar: Universiteit van Stellenbosch
Persone of gemeenskappe kwalifiseer vir restitusie indien hul ontneem is van ’n reg in grond
na 19 Junie 1913 as gevolg van ’n rasdiskriminerende wet of praktyk. Die Wet op Herstel van
Grondregte 22 van 1994 verskaf nie werklik duidelikheid oor wat onder “as gevolg van ’n
rasdiskriminerende wet of praktyk” verstaan word nie. Gevolglik is dit die taak van die howe
om die relevante frase te interpreteer en op bepaalde feite toe te pas. Die frase is ’n belangrike
deel van die regsvereistes alvorens ’n grondeis suksesvol kan wees. Aan die een kant beteken
dit dat nie sommer enige ontneming vir restitusie kwalifiseer nie. Aan die ander kant is dit
algemeen bekend dat die hele Suid-Afrikaanse grondbeheerstelsel voor 1991 in beginsel op
’n rassebasis gefunksioneer het. Wat presies word dus onder hierdie frase verstaan?
Die doel van hierdie bydrae is om aan die hand van regspraak bepaalde benaderings (of
toetse) te identifiseer en te bepaal of ’n spesifieke benadering ’n bepaalde resultaat sou
bewerkstellig. Die uitgangspunt is dat die Restitusiewet, omdat dit uit hoofde van die
Grondwet (artikel 25(7)) uitgevaardig is, ook ’n doelmatige interpretasiebenadering vereis. In
hierdie proses is egter oor die jare drie verskillende benaderings (of toetse) in drie
toonaangewende hofbeslissings ontwikkel. ’n Uiteensetting van die verskillende benaderings
en ’n vergelyking daarvan dui aan dat die resultate inderdaad verskil, afhangende van die
benadering wat gevolg word. Nadat die huidige (jongste) benadering van die Popelauitspraak
(konstitusionele hof) bespreek is, word die mees onlangse beslissing, Jacobs,
waarin die optrede van staatsamptenare ter sprake was, in die lig van dié benadering ontleed.
Die slotsom is dat hoewel duidelikheid ten aansien van die algemene doelmatige benadering
tot interpretasie verkry is, die oorsaaklikheidskwessie moontlik nog steeds problematies kan
wees.
Trefwoorde: Doelmatige benadering; kousaliteitskwessie; ontneming; Popela-gewysde;
rasdiskriminerende wet of praktyk; rasgebaseerde grondbeheerstelsel; restitusie;
Richtersveld-gewysde; Slamdien-gewysde; staatsamptenaar se optrede.
107

Abstract
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
The meaning of a dispossession as a result of a racially discriminatory act or practice
for purposes of the Restitution of Land Rights Act 22 of 1994 – an overview of
developments in case law
From 19 June 1913 South Africa’s land control system was racially based, resulting in the
acquisition and exercise of land rights being linked to and determined by the specific racial
background of the individual or community concerned. In this racially based process,
thousands of legislative measures were promulgated over a period of roughly 80 years
resulting in millions of people being uprooted and dispossessed of land rights. The interim
Constitution provided for a restitution act (section 121), a commission (section 122) and the
land claims court (LCC) (section 123). Following the inauguration of the new political
dispensation, the Restitution of Land Rights Act 22 of 1994 was one of the first legislative
measures to be promulgated.
The final Constitution provided for an all-encompassing land reform programme, embodying
restitution (section 25(7)), redistribution (section 25(5)) and tenure reform (section 25(6)). In
order to be successful with a land claim, two sets of requirements are relevant: (a) a formal
set and (b) the legal requirements. The formal set requires that no just and equitable
compensation had already been paid and contains a cut-off date. The legal requirements entail
that the applicant(s) must have been dispossessed of a right in land after 19 June 1913 as a
result of racially discriminatory laws or practices. Unfortunately the Restitution Act in itself
is not really helpful in clarifying “as a result of racially discriminatory laws or practices”.
Accordingly, the task of interpreting and finally applying the relevant phrase rested upon the
courts. Exactly how the courts approached and interpreted the relevant phrase is the main
focus of this contribution.
Over the years three distinctive approaches (or tests) were developed to clarify what would
constitute a dispossession resulting from racially discriminatory laws and practices. The first
test was developed in Minister of Land Affairs v Slamdien 1999 4 BCLR 413 (LCC)
following a purposive interpretation approach linked to a three-question test. The latter
entailed (a) whether the particular law or measure was racially discriminatory; (b) whether
the particular conduct was a racially discriminatory practice; and (c) whether the actual
dispossession was a result of (a) or (b) above. In casu land belonging to so-called coloured
land owners was dispossessed under the 1950 Group Areas Act to build a school for coloured
children. This test entailed that the relevant law or practice would be a racially discriminatory
law or practice if all of the three questions were answered in the affirmative. Though a
purposive approach was followed, the end result was rather rigid. This was specifically
streamlined in this fashion so as to prevent a floodgate of claims as the court argued that,
formerly, the whole of South Africa essentially functioned on a racially discriminatory basis.
Therefore some kind of additional restriction was required. The LCC was satisfied that the
dispossession of the land here was not the result of racially discriminatory laws or practices.
Instead, discrimination was linked to education and aimed at school children and was neither
linked with the exercise of land rights nor aimed at creating spatial racial segregation.
The three-question approach was thereafter applied in the LCC in the Richtersveld
Community v Alexkor Ltd 2001 3 SA 1293 (LCC). Here the court found that (a) the Precious
Stones Act, in terms of which dispossession and removal had occurred, was not a racially
discriminatory law; (b) that proclaiming the area a security area was not a racially
discriminatory practice; and that (c) the dispossession was not a result of (a) or (b) above.
108

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Accordingly, the court found that the dispossession was not a result of racially discriminatory
laws or practices. However, the three-question approach was discarded in Richtersveld
Community v Alexkor Ltd 2003 6 SA 104 (SCA) by the SCA on the basis that it was too rigid
and that an approach that would best suit the purpose and aims of the Restitution Act should
be followed. In this regard both the SCA and the constitutional court (CC) in the Richtersveld
case scenario focused on the impact of the act or measure as opposed to the aims of the
measure. It was found that the impact of the Precious Stones Act was indeed racially
discriminatory because registered (Western-style) landowners received compensation and
certain other benefits whereas unregistered landowners – customary law owners – did not.
Because only the Richtersveld community had no registered land rights, the impact of the act
was indeed racially discriminatory.
A third approach was thereafter developed in Popela Community v Department of Land
Affairs and Goedgelegen Tropical Fruits (Pty) Ltd 2005-6-03 saaknr. 52/00 (GH). While the
two former cases dealt with government practice or legislative measures, the Popela case
concerned the private business decision of landowners to terminate labour tenancy rights
without payment of compensation. However, before the Popela judgement was scrutinised,
the above two approaches were first superimposed on the facts of the Popela case to
determine whether the particular approach would in fact have a different end result. The
three-question test of Slamdien was applied to the Popela facts, resulting in the finding that
the decision of the landowners would not constitute the necessary dispossession. Under the
Slamdien approach the Popela claim would thus not have been successful. The impact test
applied in the Richtersveld case would also not have validated the Popela claim, because: (a)
the Richtersveld approach entailed government and not private conduct; and (b) the decision
to terminate labour tenancy rights, occurred before the official government notice abolishing
labour tenancy. The impact of the legislative measure or practice could not be established on
the particular facts. The Slamdien and the Richtersveld approaches did not assist the Popela
community. In the Popela a quo and SCA judgements it was emphasized that no causal link
existed between the landowners’ decision and the overarching grid of racially discriminatory
laws and practices. Therefore the dispossession was not “a result of” the racially
discriminatory laws and practices.
In the CC Judge Moseneke followed a general purposive approach, but linked with a
teleological approach (Department of Land Affairs, Popela Community and Others v
Goedgelegen Tropical Fruits (Pty) Ltd 2007 6 SA 199 (CC)). Accordingly, though the
historical background and the lessons learnt from the past are also considered, the
interpretation process is essentially forward-looking. The CC underlined that regarding
restitution, causation is different from that usually required in criminal and delictual law. The
“but for” (sine qua non) test would thus not suffice. Regarding restitution, it would be
sufficient if the consequence was “a” consequence and not “solely” the consequence of the
overarching framework. Because this causation approach was rather broad, it was tempered
by requiring that there should be some “reasonable connection” between the overarching grid
of discriminatory laws and the resulting dispossession. The exact connection would depend
on the particular facts in each case. Therefore, by following a purposive approach, linked
with teleological interpretation and expanding the causation issue, the CC reached the
conclusion that the landowners’ decision to terminate tenancy rights without any
consequences was supported by, aided by and made possible by the overarching grid of
racially discriminatory laws or practices. That dispossession was thus a result of racially
discriminatory laws or practices, thereby validating the claim.
109

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
The latest judgement dealing with the issue is Jacobs v Departement Grondsake 2011 6 SA
279 (LCC). At the time the Jacobs case was decided, legal certainty had already been
achieved at CC level regarding the approach to interpretation; that causation was unique in
restitution cases and that it was established if the dispossession was a consequence (if not the
only one) of the overarching legislative measures with some reasonable connection between
the dispossession and the overarching framework. In the Jacobs judgement no new approach
or test was formulated. It seems as if the Popela approach, especially regarding causation,
was merely applied to the facts. However, for the first time, the concepts of racism and
racialism were explained and placed in perspective. Here the overall climate of racialism
impacted on and even prescribed the conduct of the relevant master and the magistrate
respectively. These two functionaries’ conduct regarding the deceased estate of a coloured
married couple resulted in the relevant parcel of land’s finally being lost and registered in the
name of the government. In light of the Popela approach the broad concept of causation was
underscored, finding that the dispossession had indeed occurred because of racially
discriminatory laws or practices. This judgement highlights exactly to what degree the South
African community was regulated on a racial basis. The racialism that existed at the time of
the dispossession was so overpowering and all-encompassing that it permeated almost all
actions and decisions – especially regarding government officials. Though it seems that
consensus has been reached regarding the interpretation approach, the causation issue may
still be unresolved. The Jacobs finding onracialism essentially echoes the finding in
Slamdien, which led to the limiting function of the three-question approach to prevent a
floodgate of claims. As all actions would inevitably be linked with racialism in any event, it
raises the question how and to what extent a “reasonable connection” is to be established.
Given the climate of racialism, wouldn’t all such actions and conduct then automatically
qualify for purposes of the Restitution Act?
Key words: Causation issue; conduct of functionary; dispossession; Popela case; purposive
approach; racially based land control system; racially discriminatory law or practice;
restitution; Richtersveld case; Slamdien case; conduct of functionary.
1. Inleiding
Die historiese rasgebaseerde grondbeheerstelsel wat amptelik op nasionale vlak in Suid-
Afrika in 1913 aanvaar en stelselmatig sedert 1991 afgetakel is, is welbekend. 1 Behalwe die
afbakening van grond op ’n rassebasis deur die Swart Grond Wet 27 van 1913 enersyds en
die Ontwikkelingstrust en Grond Wet 18 van 1936 andersyds, 2 is sowel toegang tot en die
beweging tussen stedelike en landelike gebiede, as die uiteindelike vestiging in stedelike
gebiede verder op ’n rassebasis gereguleer. 3 Hier was veral die verskeie stukke
Groepsgebiede-wetgewing van groot belang. 4 Ten einde ruimtelike beplanning en
rassesegregasie te bewerkstellig en af te dwing, 5 is oor ’n tydperk van ongeveer 80 jaar etlike
duisende maatreëls 6 uitgevaardig en miljoene mense in Suid-Afrika deur gedwonge
verskuiwings ontwortel en rondgeskuif, met die gepaardgaande verlies van grondregte.
Die Witskrif op Grondhervorming in 1991 het aangedui dat toegang tot grond ’n basiese
mensereg vir elke landsburger is. 7 Saam met die publikasie van die witskrif is verskeie
statutêre maatreëls ook afgekondig, waaronder die Wet op die Afskaffing van Rasgebaseerde
110

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Grondreëlings 108 van 1991. 8 Die herroeping van hierdie maatreëls alleen was egter nie
genoeg om die wanbalans in grondeiendomsreg en die verwronge vestigingspatrone te
verander nie. 9 Hoewel die (tussentydse) Grondwet 200 van 1993 wat in April 1994 in
werking gestel is, spesifiek vir die herstel van grondregte (grondrestitusie) voorsiening
gemaak het, 10 is verdere grondhervorming met die inwerkingstelling van die (finale)
Grondwet vir die Republiek van Suid-Afrika, 1996 bewerkstellig. Dit is gedoen deur
voorsiening te maak vir drie afsonderlike, dog verwante, subprogramme, naamlik (a)
herverdeling; 11 (b) grondbeheerhervorming; 12 en (weer eens) (c) restitusie. 13 Die Wet op die
Herstel van Grondregte 22 van 1994 wat reeds voor die finale Grondwet uitgevaardig is,
reguleer die restitusieproses in Suid-Afrika. 14
Behalwe die formele of drempelvereistes 15 vir die instel van ’n suksesvolle grondeis, moet
daar ook aan die regsvereistes voldoen word. Laasgenoemde behels dat ’n persoon geregtig
op herstel van ’n reg in grond is indien hy of sy ’n persoon (of gemeenskap) is wat na 19
Junie 1913 van ’n reg in grond ontneem is “as gevolg van wette of praktyke van die verlede
wat op grond van ras gediskrimineer het”. 16 Wat word egter onder hierdie frase verstaan?
Geld dit slegs ten aansien van ontnemings wat veroorsaak is deur primêre wetgewing, of sluit
dit ook proklamasies, staatskennisgewings en ander ondergeskikte wetgewing in? Sou ’n
amptenaar se optrede of nalate ook hierby ingereken kon word? Sou ’n amptenaar se
bedoeling of motivering tydens sy of haar optrede van belang wees? Funksioneer dit net ten
aansien van staatsoptrede – direk of indirek – of sou besluite van privaat grondeienaars wat
tot ’n ontneming lei, ook moontlik hierby ingesluit kon word? Moes die wet of maatreël
rassediskriminasie beoog of bedoel het of sou dit voldoende wees as die uitwerking van die
wet inderdaad rasdiskriminerend was? Kan ’n rasneutrale maatreël hoegenaamd as ’n
rasdiskriminerende maatreël funksioneer?
Dit is hierdie frase, “as gevolg van wette of praktyke van die verlede wat op grond van ras
gediskrimineer het”, wat spesifiek met die rassegeskiedenis van Suid-Afrika verband hou,
wat die fokus van die bydrae is. Hoewel die frase as ’n geheel deel van die regsvereistes
uitmaak, bestaan dit in wese eintlik uit verskillende elemente. Vir doeleindes van die
bespreking kan dit in drie elemente onderverdeel word, naamlik (a) “as gevolg van” – wat op
kousaliteit wys; (b) “rasdiskriminerend” – wat konsepte soos “ras” en “diskriminasie” insluit;
en (c) “wette of praktyke” – wat ’n instrument of meganisme aandui.
Nie elke element is noodwendig ondersoek in die regspraak wat ontleed word nie. Inteendeel,
die eerste poging om ’n benadering of toets te ontwikkel om te bepaal wat onder die frase
verstaan word, het die frase as ’n geheel interpreteer. Die Slamdien- saak, wat in 1999 beslis
is, is die eerste saak waarin sodanige benadering geformuleer is. 17 Sedert hierdie uitspraak is
die sogenaamde drie-vrae-toets wat deur die grondeisehof geformuleer is, in ’n magdom
daaropvolgende hofsake nagevolg. 18 Bykomend tot die drie-vrae-toets moet die
besitsontneming enersyds deel uitgemaak het van die oorhoofse proses om ruimtelike
rassesegregasie 19 daar te stel, en andersyds moet die ontneming met die uitoefening van
grondregte verband hou.
111

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Sedert die Slamdien-saak het twee ander restitusie-sake, wat beide wye mediadekking geniet
het, ook op die tersaaklike frase, “as gevolg van wette of praktyke van die verlede wat op
grond van ras gediskrimineer het”, gefokus. In beide gevalle was die eise van die
Richtersveld-gemeenskap 20 in die Noord-Kaap en die Popela-gemeenskap 21 in die Limpopoprovinsie
aanvanklik onsuksesvol, onder meer omdat die hof bevind het dat die ontneming
nie as gevolg van ’n rasdiskriminerende wet of praktyk plaasgevind het nie. Beide hierdie
eise is egter na die hoogste hof van appèl en daarna na die konstitusionele hof verwys. In
hierdie proses het daar interessante en nuwe ontwikkelings plaasgevind wat die manier
waarop howe die frase benader en ontleed, drasties beïnvloed het. Die jongste ontwikkelings
op die gebied is vervat in ’n Desember 2011-uitspraak, naamlik Jacobs v Departement van
Grondsake. 22
Die oogmerk met hierdie bydrae is hoofsaaklik drieledig, naamlik (a) om ’n kort oorsig te gee
van tersaaklike statutêre maatreëls in die lig van die frase “rasdiskriminerende wet of
praktyk”; (b) om die verskillende toetse wat deur howe ontwikkel is ten einde die frase te
benader en te interpreteer, uiteen te sit en met mekaar te vergelyk; en (c) om die implikasies
van die verskillende benaderings te bespreek en die gevolge wat dit vir restitusie in die
algemeen inhou, kortliks uit te lig.
2. Kontekstualisasie: die Grondwet
Reeds in die tussentydse Grondwet is daar in artikels 121–123 vir restitusie voorsiening
gemaak. 23 Die volgende persone of gemeenskappe sou kwalifiseer: diegene wat na 19 Junie
1913 van ’n reg in grond ontneem is indien sodanige ontneming bedoel het om ’n oogmerk te
bevorder (of effektief ’n oogmerk bevorder het) wat in stryd sou wees met ’n verbod op
rassediskriminasie ooreenkomstig artikel 8(2), 24 sou die artikel ten tye van die
besitsontneming op die wetboek wees. Dit het beteken dat persone vir restitusie kwalifiseer
indien hul ontneem is deur (a) wetgewing wat duidelik rasdiskriminerend was of (b)
wetgewing wat nie noodwendig rasdiskriminerend was nie, maar wat wel die oogmerke van
rassediskriminasie bevorder het.
Artikel 25(7) van die finale Grondwet is in wese ’n herformulering van die vorige artikel 121
en bepaal die volgende:
’n Persoon of gemeenskap wat na 19 Junie 1913 die besit van eiendom ontneem is as
gevolg van wette of praktyke van die verlede wat op grond van ras gediskrimineer
het, is geregtig, in die mate wat deur ’n Parlementswet bepaal word, op óf teruggawe
van daardie eiendom, óf billike vergoeding.
Die feit dat die Wet op Herstel van Grondregte 22 van 1994 (hierna die Restitusiewet) uit
hoofde van die Grondwet gepromulgeer is, hou gevolglik bepaalde implikasies in vir die
interpretasiebenadering wat deur howe gevolg word wanneer inhoud aan die relevante
bepalings gegee word. 25
112

3. Wetgewing
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Bovermelde artikel 121 van die tussentydse Grondwet is in artikel 2(1)(a) van die
Restitusiewet geïnkorporeer toe dit in Desember 1994 in werking gestel is. Artikel 2(1)(a) en
(d) maak nou spesifiek daarvoor voorsiening dat persone of gemeenskappe wat ontneem is
weens rasdiskriminerende wette of praktyke, grondeise kan indien. Volgens die
woordomskrywingsartikel, artikel 1 van die Restitusiewet, behels “wette wat op grond van
ras gediskrimineer het” ook wette op enige regeringsvlak uitgevaardig en ondergeskikte
wetgewing 26 en “praktyke wat op grond van ras gediskrimineer het”; praktyke, handelinge of
versuime wat regstreeks of onregstreeks op grond van ras gediskrimineer het deur –
a. enige staatsdepartement of administrasie in die nasionale, provinsiale of plaaslike
regeringsfeer;
b. enige ander funksionaris of instelling wat ’n openbare bevoegdheid uitgeoefen het
of ’n openbare werksaamheid verrig het ingevolge enige wetgewing. 27
Hoewel hierdie omskrywings in die Restitusiewet aanduidings bevat van die meganisme of
instrument waardeur, en die vlakke waarop, rassediskriminasie moontlik kon plaasvind, bevat
dit nie werklik ’n omskrywing van “rassediskriminasie” as sodanig nie. Artikel 7(d) van die
Promotion of Equality and Prevention of Unfair Discrimination Act 4 van 2000 bepaal egter
dat rassediskriminasie ook “[t]he provision or continued provision of inferior services to any
racial group, compared to those of another racial group” kan insluit. 28
Uit die kort historiese oorsig hier bo is dit duidelik dat die hele Suid-Afrikaanse gemeenskap
in die algemeen, maar veral ten aansien van grondregte, sedert 1913 op ’n rassebasis
gefunksioneer het. Die woordomskrywings in die Restitusiewet alleen sou dus nie werklik
voldoende wees om grondeise kragtens artikel 2 in hierdie konteks te kwalifiseer nie.
Inteendeel, die spesifieke benadering tot, en interpretasie van, die frase en die elemente
daarvan, sou die taak van die howe wees. Presies hoe die howe die spesifieke frase as deel
van die regsvereistes in artikel 2 benader en ontleed het, volg hierna.
4. Regspraak-analise
4.1 Minister of Land Affairs v Slamdien
4.1.1 Feite
Hoewel daar heelwat regspraak is waarin die geldigheidsvereistes van artikel 2 van die
Restitusiewet na inwerkingstelling ontleed is, 29 is daar vir die eerste keer spesifiek op die
frase “as gevolg van rasdiskriminerende wet of praktyk” in die lig van die restitusievereistes
in die Slamdien-saak gefokus. Die feite was kortliks die volgende: Die eerste respondent, ’n
113

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
persoon van kleurlingafkoms, het in 1955 grond in Kaapstad gekoop, waarna die area met
ingang 1960 tot ’n kleurlinggroepsgebied uit hoofde van die Wet op Groepsgebiede 41 van
1950 verklaar is. 30 Toe grond vir die oprigting van ’n kleurlingskool gesoek is, is die eiendom
van die respondente as die geskikte perseel geïdentifiseer en in 1970 deur die staat
aangekoop. Toe die restitusieprogram van stapel gestuur is, het die respondente ’n grondeis
ingedien op die basis (a) dat hul ontneem is as gevolg van ’n rasdiskriminerende wet of
praktyk; (b) dat die oorsprong van die relevante wetgewing rasgebaseerd was; en (c) dat die
destydse Groepsgebiedewet 41 van 1950 beoog het om ’n doel te bevorder wat in stryd met
die gelykheidsbeginsel is.
Die Departement van Grondsake het die eis op twee gronde teengestaan: (a) dit sou ’n
stortvloed van eise ontketen, omdat die grootskaalse rassebenadering sou inhou dat byna elke
handeling van die vorige regering op ’n grondeis sou neerkom; en (b) daar nie ’n duidelike
kousale band tussen (i) die ontneming en (ii) die rasdiskriminerende wet of praktyk was nie.
In die afwesigheid van riglyne oor kousaliteit in die Restitusiewet self het die grondeisehof
vervolgens voortgegaan om ’n benadering (en toetse) te ontwikkel.
4.1.2 Metode
Met verwysing na ander beslissings bevind regter Dodson van die grondeisehof dat ’n
doelmatige benadering gevolg moet word. 31 Dit beteken dat, in die algemeen, die betekenis
van ’n bepaling vasgestel moet word deur te ontleed wat die bepaling wil bereik of die
oogmerke van die bepaling te probeer vasstel. In hierdie proses of ontleding moet ag geslaan
word op, of kennis geneem word van:
• die konteks van die bepaling en die historiese begronding daarvan;
• die wet as ’n geheel, die onderwerp waarmee dit handel, die breë oogmerke
daarvan en die onderliggende waardes;
• die onmiddellike konteks, naamlik die spesifieke deel van die wet en die ander
bepalings wat daarby aansluit;
• die presiese bewoording van die bepaling; en
• waar ’n grondwetlike reg ter sprake is, moet ’n ruim benadering 32 eerder as ’n
regstegniese (of wettiese) perspektief 33 gevolg word ten einde die volle
beskerming wat die maatreël (wet) kan inhou, daar te stel.
Met betrekking tot laasgenoemde bepaal regter Dodson dat ’n doelmatige benadering nie
noodwendig ’n liberale of allesomvattende interpretasie beteken nie – in sekere gevalle sou ’n
doelmatige benadering juis ’n enger betekenis verg. 34 In die lig van die historiese agtergrond
bevind regter Dodson dat: 35
The history of the Restitution Act […] strongly points to its underlying purpose being
to address dispossessions of land rights which were the result of a particular class of
racially discriminatory laws and practices, namely those that sought specifically to
achieve the [then] ideal of spatial apartheid, with each racial and ethnic group being
confined to its particular racial zone. These would then mean those laws and practices
which discriminated against persons on the basis of race in the exercise of rights in
land in order to bring about that racial zoning. It does not, in my view, include any
114

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
racially discriminatory law or practice whatsoever, regardless of the particular area of
human activity where the discrimination had its impact. It was that particular class of
laws which gave rise to the phenomenon of forced removals with their associated
awful consequences. It is that phenomenon which the land restitution regime seeks to
address.
4.1.3 Die drie-vrae-benadering
In die lig van bostaande is die hof se taak vervolgens om vas te stel of die spesifieke
ontneming ’n ontneming was wat beoog het om ruimtelike rassesegregasie te bewerkstellig.
Die hof doen dit deur die volgende drie vrae te stel:
a. Was die wet ’n rasdiskriminerende maatreël?
b. Was die oprigting van die skool ’n rasdiskriminerende praktyk?
c. Was die ontneming ’n gevolg van (a) of (b)?
Elk van die vrae sal vervolgens kortliks ontleed word.
4.1.3.1 Was die wet ’n rasdiskriminerende maatreël?
Die relevante maatreël hier ter sprake was die Wet op Groepsgebiede 41 van 1950. Die wet is
vir seker ’n soort maatreël waarna artikel 2 van die Restitusiewet verwys: dit was sentraal in
die bevordering van ruimtelike rassesegregasie en rassesonering en funksioneer op ’n
rasdiskriminerende grondslag. 36
4.1.3.2 Was die oprigting van die skool ’n rasdiskriminerende praktyk?
In beginsel is die oprigting van ’n skool vir slegs kleurlingkinders ’n rasdiskriminerende
praktyk. Die grondeisehof bevind egter dat die diskriminasie nie verbind kan word met die
uitoefening van grondregte as sodanig nie. Die diskriminasie is eerder gerig teen die kinders
wat gedwing word om afsonderlik van ander kinders (dikwels minderwaardige) onderrig te
ontvang. Op ’n diskriminerende wyse sou persone wat die skool wou bywoon, maar wat nie
kleurlinge was nie, verder verhoed word om dit te doen. Die diskriminasie wat hier ervaar
word, is dus binne die onderwyssektor. 37 In die lig daarvan dat nie alle vorme van
rassediskriminasie dus kwalifiseer nie, interpreteer regter Dodson artikel 2(1) beperkend om
die soort diskriminasie wat hier plaasgevind het, uit te sluit. 38
Die hof bevind verder dat indien eise soos hierdie ook deur die Restitusiewet hanteer moet
word, die net te wyd gesprei sou wees. Dit sou byvoorbeeld beteken dat “claims by members
of the formerly advantaged white group who had to make way for the establishment of
institutions for that group” 39 ook hierby ingesluit sou wees. In wese sou dit ’n “second bite of
the cherry” 40 bewerkstellig wat sekerlik nie die oogmerk van die restitusieprogram is nie.
Gevolglik bevind die hof dat die oprigting van ’n ras-eksklusiewe skool op dié perseel nie ’n
rasdiskriminerende praktyk vir doeleindes van die Restitusiewet daarstel nie. 41
4.1.3.3 Was die ontneming ’n gevolg van die Groepsgebiedewet?
115

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die hof verklaar dat die gewone betekenis van “as gevolg van” ook insluit “vervolgens”, 42
“veroorsaak deur” 43 en “wat voortvloei in”. 44 Dit vereis ’n kousale verband tussen die
ontneming en die rasdiskriminerende wet of praktyk. Met verwysing na die strafreg en die
deliktereg is ’n tweefase-benadering moontlik: eers word (a) feitelike kousaliteit en daarna
(b) regskousaliteit ondersoek. Met betrekking tot die eerste fase moet die condictio sine qua
non-vereiste nagekom word.Met ander woorde: ’n voorwaarde of gebeurtenis is noodsaaklik
vir die resultaat om in te tree. Eers as dit vasgestel is, begin die tweede fase, naamlik ’n
ondersoek na ’n causa vir die bepaalde resultaat. As die statutêre bepaling egter duidelik is, is
dit nie nodig om ’n tweefase-benadering te volg nie. In die lig van die doelmatige benadering
en die verduideliking wat met die tweede vraag hier bo verband hou, bereik die hof die
slotsom dat die ontneming nie noodwendig ’n gevolg van die inwerkingtreding van die
Groepsgebiedewet was nie. Inteendeel, die oprigting van die skool kon noodsaaklik geword
het toe die getalle van skoolgaande kinders in die woonbuurt toegeneem het. Die
Groepsgebiedewet was dus nie die bepalende oorsaak 46 vir die oprigting van die skool in die
bepaalde woonbuurt nie. Die derde vraag word dus negatief beantwoord. 47
Dus, ten einde ’n rasdiskriminerende wet of praktyk vir doeleindes van die Restitusiewet daar
te stel, moet al drie vrae hier bo positief beantwoord word; verder moet die ontneming aan
rassesegregasie op ruimtelike vlak verbind word en moet die ontneming met die uitoefening
van grondregte verband hou. Aangesien daar nie aan al hierdie vereistes voldoen word nie,
bevind die hof dat die ontneming in die Slamdien-saak dus nie as gevolg van ’n
rasdiskriminerende wet of praktyk was nie.
4.2 Die Richtersveld-scenario
4.2.1 Die grondeisehof-beslissing
Die Richtersveldgebied is in die Noord-Kaap, aangrensend aan Namibië, geleë. Na
anneksasie deur die Britse owerhede in 1847 het die Richtersveld-gemeenskap ongestoord
voortgegaan om daar te woon en die grond te gebruik. In die 1920’s is die hele gebied tot ’n
sekuriteitsgebied verklaar nadat diamante daar ontdek is. Dit het daartoe gelei dat alle
inwoners en okkupeerders gedwing was om die gebied te verlaat.
Die Richtersveld-gemeenskap se grondeis was een van die eerste groot eise wat ingedien is
nadat die restitusieprogram volstoom in 1994 begin is. Die grondeisehof bevind dat die
ontneming van grond ooreenkomstig die Wet op Edelgesteentes 44 van 1927 nie ’n gevolg
van ’n rasdiskriminerende wet of praktyk was nie. 48 Dit was die geval omdat ruimtelike
rassesegregasie nie die oogmerk van die Wet op Edelgesteentes was nie. 49 Die afsperring van
die sekuriteitsgebied het ook beteken alle persone, ongeag ras en afkoms, die gebied moes
ontruim. Daar was verder ook geen bewyse dat die versuim om okkupasieregte te beskerm
aan rassediskriminasie toegeskryf kon word nie. 50 Alles in ag genome kon die optrede dus nie
met die regering se rassebeleide of met ruimtelike rassesegregasie verbind word nie. 51
Hierdie slotsom strook met die benadering wat in die Slamdien-saak gevolg is. Die eerste
vraag, naamlik of die Wet op Edelgesteentes ’n rasdiskriminerende maatreël is, word
116

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
ontkennend beantwoord: dié wet reguleer edelgesteentes en die ontginning daarvan en het
niks met rassesegregasie te doen nie. Die tweede vraag, naamlik of die afbakening van die
spergebied ’n rasdiskriminerende praktyk daarstel, word ook negatief beantwoord: die
verklaring van die spergebied was om sekuriteitsoorwegings en nie rasse-oorwegings nie. Of
die ontneming verbind kon word met die eerste en tweede vrae soos hier uiteengesit, is ’n
moontlikheid wat die hof oorweeg het, hoewel ’n positiewe antwoord by slegs die derde
vraag nie kon bevind dat die bepaling, handeling of praktyk rasdiskriminerend was nie. Die
ontneming was verder ook nie gekoppel aan die daarstel van ruimtelike rassesegregasie nie
en kon nie per se met die uitoefening van grondregte verbind word nie. Daar is vervolgens
nie aan die vereistes van artikel 2 van die Restitusiewet voldoen nie en die eis kon dus nie
slaag nie. 52
4.2.2 Die hoogste hof van appèl se beslissing
Die Richtersveld-gemeenskap het na die hoogste hof van appèl geappelleer. 53 Dit is
interessant dat dié hof, anders as die grondeisehof, nie soseer op die anneksasie fokus nie,
maar eerder klem lê op die maatreëls waarvolgens verskillende rassegroepe (effektiewelik)
verskillend benader is. 54 Byvoorbeeld: ooreenkomstig verskeie proklamasies wat uit hoofde
van die Wet op Edelgesteentes uitgevaardig is, is die gebiede waar spoeldelwerye en
ontginnings kon plaasvind, verskeie kere vergroot (in 1929, 55 in 1931 56 en 1963 57 ) totdat dit
later die hele oorspronklike spergebied ingesluit het. In die proses is grondeienaars met
geregistreerde regte ingevolge die Wet op Edelgesteentes bevoordeel deurdat hulle kleims
kosteloos kon afsteek, 58 dat lisensiegelde kwytgeskeld is 59 en dat eienaars se wonings en
waterregte beskerm sou word. 60
In die lig hiervan het die Richtersveld-gemeenskap aangevoer dat daar teen hulle
gediskrimineer is omdat die staat opgetree het asof die gemeenskap geen regte gehad het nie.
Hulle is anders hanteer as byvoorbeeld geregistreerde grondeienaars. In hierdie verband
verwys die hof na die wyse waarop die Slamdien-toets in dieeerste Richtersveld-beslissing
gebruik is en kom tot die slotsom dat daardie toepassing te beperkend 61 is. Regter Vivier
bevind: 62
The real ratio of the judgment in Slamdien was therefore not the absence of “spatial
apartheid” measures but that the Act limited restitution remedies to persons who had
been discriminated against in the exercise of their land rights.
Tog is daar nóg in die Grondwette (tussentyds en finaal) nóg in die Restitusiewet enige
aanduidings dat restitusie-eise beperk is net tot gevalle waar ontnemings plaasgevind het om
ruimtelike rassesegregasie te bevorder. In hierdie verband verwys die hoogste hof van appèl
na artikels 8(2), 8(3)(b) en 121 van die tussentydse Grondwet, naamlik dat restitusie gerig is
op ontnemings wat plaasgevind het om die oogmerk van ’n wet te bevorder wat in stryd sou
wees met die gelykheidsbeginsel as dit op die oomblik van ontneming gegeld het. Artikel
25(7) van die Grondwet het die omvang van restitusie verder verbreed deur ook nog
voorsiening te maak vir ontnemings wat plaasgevind het weens rasdiskriminerende praktyke.
Om op ’n motief, bedoeling of ’n rassistiese beweegrede vir die ontneming te fokus, het die
117

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
grondeisehof die impak of die effek van die wette en praktyke en die indirekte
rassediskriminasie wat daarmee gepaard gegaan het, oor die hoof gesien. Wat die hoogste hof
van appèl dus hier doen, is om eerder op die wye strekking van artikel 25(7) en die impak van
die spesifieke (oënskynlik rasneutrale) maatreëls te fokus.
Die hof ontleed voorts rasdiskriminerende praktyke waar indirekte diskriminasie voldoende
is. 63 Hier is bewyse dat die staat bedoel het of beoog het om op grond van ras te diskrimineer,
nie nodig nie. Die staat se benadering was rasdiskriminerend sonder dat noodwendig bedoel
is om rasdiskriminerend op te tree: 64
The effect of the State policy was that the Richtersveld people were treated as if they
had no rights in the subject land. Their dispossession resulted from a racially
discriminatory practice in that it was based upon and proceeded from the premise that
due to their lack of civilization, to which their race was inextricably linked, the
Richtersveld people had no rights in the subject land.
Die hof bevind eindelik in die guns van die Richtersveld-gemeenskap deur op die impak of
effek van die wetgewende maatreëls te fokus en nie soseer op die oogmerk van
rassesegregasie nie.
4.2.3 Die konstitusionele hof se uitspraak
Nadat die Richtersveld-gemeenskap suksesvol was in die hoogste hof van appèl, appelleer
Alexkor na die konstitusionele hof. Hoewel hierdie hof dieselfde resultaat as die appèlhof ten
aansien van “rasdiskriminerende wet of praktyk” bereik, is ’n effens ander benadering in die
konstitusionele hof gevolg. 65
As vertrekpunt fokus die hof op inheemse of swart gewoontereg as regsbron in die algemeen
en die inheemse-eiendomskonsep in die besonder. 66 Hierdie gedeelte van die uitspraak skep
die raamwerk waarbinne die hof later bevind dat die ignorering van die inheemseeiendomsregte
van die Richtersveld-gemeenskap op ’n rasdiskriminerende praktyk
neergekom het. 67 Die effek van die Wet op Edelgesteentes was dat ongeregistreerde regte,
naamlik inheemse-eiendomsregte – insluitende mineraalregte – nie as grondregte erken is nie.
Aan die ander kant is geregistreerde grondregte inderdaad erken en dus anders hanteer.
Aangesien slegs inheemse gemeenskappe inheemse, en gevolglik ongeregistreerde, regte
gehad het, was die impak of die effek van die (rasneutrale) Wet op Edelgesteentes dus
inderdaad rasdiskriminerend. 68
Die konstitusionele hof bevind verder dat die Slamdien-toets te beperkend was en volg eerder
die hoogste hof van appèl se benadering. 69 Die hof verklaar pertinent dat vir ’n maatreël om
binne die strekwydte van die Restitusiewet te val, dit nie noodwendig ruimtelike
rassesegregasie hoef te bevorder nie. Wat wérklik van belang was, was die onvermydelike
effek of impakvan die spesifieke maatreël. 70
118

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die vrees wat in die aanvanklike Slamdien-uitspraak geopper is dat daar een of ander
beperking op die benadering of uitleg geplaas moet word om ’n stortvloed van eise te
voorkom, is nie in die Richtersveld-gemeenskap-uitsprake herhaal nie.
4.3 Die Popela-gemeenskap se grondeis
4.3.1 Uitspraak in die grondeisehof 71
Voorvaders van die Popela-gemeenskap het grond in die Limpopo-provinsie, aangrensend
aan Zimbabwe, ooreenkomstig inheemse reg en gebruike geokkupeer lank voordat die eerste
wit setlaars in die 1880’s in die gebied kom vestig het. In die jare lange proses van
onderverdeling en oordrag van grond deur titelaktes aan wit persone het die inheemsregtelike
eiendomsregte van die Popela-gemeenskap stelselmatig in die slag gebly.
Die Popela-gemeenskap se okkupasie van grond in die gebied is uiteindelik op die basis van
huurarbeiderskap moontlik gemaak. Dit het beteken dat hul verblyf op, en gebruik van, grond
geduld sou word solank as wat hulle dienste aan die onderskeie grondeienaars verskaf het.
In 1964 is die Ontwikkelingstrust en Grond Wet 18 van 1936 gewysig, met die gevolg dat
huurarbeiderskap in bepaalde gebiede in Suid-Afrika afgeskaf sou word. Die relevante
gebiede wat hierdeur geraak sou word en die datum waarop afskaffing sou plaasvind, sou
deur die minister deur kennisgewing in die Staatskoerant afgekondig word. In 1970 is
sodanige kennisgewing in die Staatskoerant met betrekking tot die relevante gebied waarin
die plaas (in daardie stadium die restant van Boomplaats, tans die eiendom van Goedgelegen
Tropical Fruits) geleë was, afgekondig. Op die spesifieke plaas is huurarbeiderskap egter
reeds die vorige jaar, in 1969, deur die grondeienaars self, die Altenroxel-broers, afgeskaf –
dus een jaar voordat die amptelike kennisgewing in die Staatskoerant gepubliseer is. Meneer
Altenroxel het getuig dat hulle die gebruik afgeskaf het omdat dit ondoeltreffend was en nie
vir ’n moderne boerdery geskik was nie. 72
Die Popela-gemeenskap het ’n grondeis ingedien op die basis dat hulle in 1969 ontneem is
van hul huurarbeiderregte sonder dat billike en regverdige vergoeding betaal is. Aangesien
daar aan al die vereistes in artikel 2 van die Restitusiewet voldoen moes word voordat ’n
grondeis suksesvol kon wees, moes die hof hier bepaal of die private besigheidsbesluit van ’n
grondeienaar om huurarbeiderskap op sy plaas af te skaf op ’n ontneming neerkom “as
gevolg van ’n rasdiskriminerende wet of praktyk”.
In die grondeisehof bevind regter Gildenhuys dat die wysiging van die Ontwikkelingstrust en
Grond Wet en die goewermentskennisgewings wat dienooreenkomstig uitgevaardig is,
inderdaad rasdiskriminerend was. 73 In die stadium toe die kennisgewing met verwysing na
die Moketsi-streek, waar die plaas Boomplaats geleë is, gepubliseer is, het die Popelagemeenskap
egter reeds hul grondregte (huurarbeiderregte) verloor. Die Popela-gemeenskap
het aangevoer dat die Altenroxel-broers bewus was daarvan dat huurarbeiderskap afgeskaf
sou word en dat hul gewoon die amptelike afskaffing vooruitgeloop het. Die grondeisehof
bevind dat vir dié argument om te slaag, daar bewyse moes wees dat die Altenroxel-broers as
119

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
instrumente of as agente vir ’n staatsinstelling of funksionaris opgetree het om sodoende
indirek ’n staatspraktyk te bevorder. 74 Daar was egter geen bewyse dat regeringsinstansies of
-agentskappe boere aangemoedig het om die bepalings van die afskaffingskennisgewings
vooruit te loop of te oortref nie.
Die grondeisehof bevind vervolgens dat die ontneming van huurarbeiderregte (wesenlik
weidings- en landbouregte) in 1969 nié as gevolg van ’n rasdiskriminerende wet of praktyk
was nie, maar die gevolg was van ’n onafhanklike handeling van grondeienaars gegrond op
suiwer ekonomiese oorwegings. 75
4.3.2 Die hoogste hof van appèl se uitspraak 76
Die mislukking van die grondeis in die grondeisehof het die Popela-gemeenskap genoop om
die hoogste hof van appèl te nader. Die vraag was dus weer eens of die ontneming van
grondregte die gevolg van ’n rasdiskriminerende wet of praktyk was. 77
Die hof beklemtoon dat die blote inwerkingstelling van die wysiging van die
Ontwikkelingstrust en Grond Wet geen persone bestaande huurarbeiderregte ontneem het nie.
Die wysiging het gewoon die minister gemagtig om in ’n later stadium sulke regte deur
kennisgewing in die Staatskoerant te beëindig. Op 31 Julie 1970 het die Staatskoerant
inderdaad deur kennisgewing afgekondig dat beëindiging van sulke regte in die gebied
waarin die Boomplaats-plaas geleë is, intree. Die kennisgewing het bepaal dat geen nuwe
huurarbeiderkontrakte vanaf 1 Augustus 1970 gesluit mag word nie.
Soos hier bo verduidelik, het die grondeisehof bevind dat die wysiging van die wet en die
daaropvolgende kennisgewings rasdiskriminerend was. Dit alleen het egter nie ’n grondeis
regverdig nie. Van belang in hierdie besondere geval was die feit dat die grondeienaar reeds
’n jaar voordat die kennisgewing afgekondig is, die huurarbeiderregte op sy plaas afgeskaf
het. Die hoogste hof van appèl gee die hof a quo gelyk dat hul bevinding korrek was dat die
ontneming van grondregte nie as gevolg van die 1964-wysiging of daaropvolgende
kennisgewings was nie. 78
Die hof ondersoek daarna die moontlikheid of die ontneming as gevolg van ’n
rasdiskriminerende praktyk (en nie ’n statutêre maatreël nie) kon gewees het. Vir doeleindes
van die Restitusiewet is ’n rasdiskriminerende praktyk nie beperk tot ’n direkte
diskriminerende praktyk nie, maar sluit dit ook indirektediskriminerende praktyke van
staatsdepartemente of enige sfeer van die staat of enige funksionaris of instelling wat met
openbare gesag beklee is, in. 79 Omdat geen staatsliggame of -instellings direk by die
ontneming betrokke was nie, sou bewys moet word dat sodanige liggame of instellings
indirek, via die ontnemers self, naamlik die grondeienaars, gehandel het. Daar is weer na die
argument gekyk dat die grondeienaars bewus was van die uitfasering van huurarbeiderregte
en dat hulle besluit het om daaraan te voldoen voordat die kennisgewing van toepassing op
hul spesifieke gebied gepubliseer is. Die hof bevind dat daar geen bewyse was dat die
grondeienaars in hierdie proses as agente van die staat opgetree het nie. Inteendeel, die
grondeienaars het getuig dat hulle die gebruik van huurarbeiderskap om veral drie redes
120

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
afgeskaf het: (a) dit was oneffektief en nie vir moderne boerderybedrywighede geskik nie; (b)
buurplase waarop huurarbeiderskap afgeskaf is, het alreeds by die verandering baat gevind;
en (c) huurarbeiderskap het vir die huurarbeiders self ook nadele ingehou.
Hierteen is daar aangevoer dat alles wat die grondeienaars gedoen het, noodwendig deur die
bestaande apartheidstelsel “besoedel” is en dat dit onvermydelik ’n uitwerking op hul
besluitneming gehad het, ook op die afskaffing van huurarbeiderskap. Dié argument sou
beteken dat die besluitneming tog binne die strekwydte van die Restitusiewet val.
Appèlregter Conradie bevind egter soos volg: 80
Even if the Altenroxels knew of the projected phasing out of the labour tenancy
agreements, I am gravely doubtful whether that knowledge, by itself and without any
counselling or prompting by a government agency to move in that direction, would be
sufficient to establish the necessary causal connection between the racially motivated
law or practice and the dispossession. The Act does not require that every
dispossession of land taken in the context or even in furtherance of the apartheid
doctrine to be made good. It envisages reparation in respect of a racially
discriminatory law or practice of government or one of its agencies (a functionary or
institution exercising a public function) that directly or indirectly resulted in a
dispossession. If such an agency had prompted the decision by the Altenroxels to
terminate their labour tenants’ contracts, one might have been able to say that the
termination was the indirect result of a discriminatory practice, but the evidence
accepted by the Court a quo is all the other way.
Die hof bevind dat die frase “as gevolg van” duidelik ’n kousale verband vereis. Aangesien
daar geen kousale verband tussen die maatreëls en die ontneming as sodanig was nie,
verwerp die hof die aansoek en bevestig dat daar nie aan al die vereistes van artikel 2 van die
Restitusiewet voldoen word nie. Gevolglik kan die grondeis nie slaag nie.
4.3.3 Die konstitusionele hof se beslissing
Die resultaat in die hoogste hof van appèl het daartoe gelei dat die Popela-gemeenskap die
konstitusionele hof nader. Op 6 Junie 2007 lewer adjunkhoofregter Moseneke uitspraak
waarin beide die grondeisehof- en die appèlhofuitsprake omvergewerp word in die
konstitusionele hof. 81
Soos in die vorige hofsake is die kwessie voor die konstitusionele hof of die optrede van die
grondeienaars waarin huurarbeiderregte afgeskaf is, restitusie ooreenkomstig die
Restitusiewet regverdig. Regter Moseneke doen besondere moeite met die historiese
agtergrond en sit die omstandighede waarin ontneming plaasgevind het, deeglik uiteen. 82 Uit
die staanspoor bevind hy dat “the narrative has all the hallmarks of forcible dispossession of
indigenous ownership of land, which in time, has degenerated into dispossession of mere
labour tenancy”. 83 Die Popela-gemeenskap het die gebied geokkupeer, bewoon, bewerk en
bewei lank voordat daar enige wit inkomelinge was. Sedert die eerste wit setlaars in die laat
19de eeu in die gebied aangekom het, is die gemeenskap stelselmatig in gewone arbeiders
omskep. Beide die grondeisehof en die hoogste hof van appèl het bevind dat hierdie
121

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
omskepping tot die ontneming van inheemsregtelike eiendomsreg gelei het. 84 Die voorsate
van die huidige applikante het egter steeds op die grond aangebly, nie meer as
inheemsregtelike eienaars nie, maar wel as huurarbeiders. In 1969 het hulle egter ook hul
huurarbeiderregte verloor sonder dat vergoeding betaal is.
Soos reeds hier bo uiteengesit, het die Altenroxel-broers getuig dat hulle geen ander uitweg
gehad het as om die huurarbeiderregte te beëindig nie. In die boerdery-omgewing waarin
hulle hul bevind het, was ’n gereelde, aanpasbare en goed-gekontroleerde werksmag
noodsaaklik. 85 Dít kon bereik word slegs deur huurarbeiderskap te beëindig en in die plek
daarvan gesalarieerde werkers aan te stel. Hulle beklemtoon dat die afskaffingsbesluit slegs
op grond van besigheidsoorwegings geneem is en nie ter wille van of ten behoewe van enige
staatsbeampte of in navolging van enige maatreël of regulasie nie. Tydens kruisondervraging
was dit egter baie duidelik dat die Altenroxel-broers deeglik bewus was van die staat se
“tuisland-beleid” en die regering se voorneme om huurarbeiderskap te beëindig. 86
Die vereiste dat die ontneming die gevolg van ’n rasdiskriminerende wet of praktyk moes
wees, word deur die hof ondersoek deur eerstens net die gedeelte “as gevolg van”, met ander
woorde die kousaliteitsvraag of oorsaaklikheidselement, te ontleed. 87 Beide die grondeisehof
en die hoogste hof van appèl het bevind dat die frase “as gevolg van” kousaliteit vereis en dat
daar geen sodanige kousale verband gevind kon word nie. In die vorige twee uitsprake is die
“as-dit-nie-was-vir”-toets aangewend. In die lig van hierdie feite behels dié toets die
volgende: Sou die Altenroxel-broers die huurarbeiderskap beëindig het as dit nie was vir die
rasdiskriminerende maatreëls en praktyke nie? Beide die grondeisehof en die hoogste hof van
appèl het bevind dat, ongeag die rasdiskriminerende wette of praktyke, die Altenroxels steeds
sou voortgegaan het om die huurarbeiderregte te beëindig. Dus het nie die rasdiskriminerende
wette of praktyke nie, maar ander oorwegings, besigheidsoorwegings, tot die ontneming
aanleiding gegee. Daar was dus geen kousale band tussen die rasdiskriminerende wette en
praktyke aan die een kant en die ontneming aan die ander kant nie.
In hierdie konteks benadruk regter Moseneke weer eens ’n doelmatige benadering tot
interpretasie 88 en verkies hy ’n ruim eerder as ’n streng tekstuele of regstegniese benadering.
Hoewel die teks gewoonlik die beginpunt van interpretasie is, is dit noodsaaklik dat die
konteks van die spesifieke bepaling in ag geneem moet word. Dit is steeds nodig, al is die teks
duidelik en ondubbelsinnig. Ten einde die konteks van die relevante frase “as gevolg van” te
bepaal, moet die doel van die Restitusiewet self eers ontleed word. 89 Die Restitusiewet het
duidelik ’n remediërende doel. Om hierdie doel te bereik, moet die geskiedenis en konteks
waarbinne grondregte gefunksioneer het en die bepaalde konteks waarbinne grondregte
beëindig is, in ag geneem word. 90 Die hof kyk vervolgens na die regs- en sosiale kontekste
waarbinne ontneming in die bepaalde omstandighede plaasgevind het. As vertrekpunt
oorweeg die hof die breë spektrum van rasdiskriminerende maatreëls en praktyke en hul
impak op grondregte vir die tydperk 1913 tot 1970, in die besonder ten aansien van swart
Suid-Afrikaners. 91 Die historiese agtergrond tot huurarbeiderskap in Suid-Afrika word daarna
uiteengesit. 92 Die hof kom tot die slotsom dat al hierdie ontwikkelings en die maatreëls wat
op huurarbeiderskap van toepassing is, nie in afsondering beskou kan word nie: 93
122

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
They must be considered in the context of other laws which ensured that blacks could
not acquire rights to land, could not insist on the recognition of their existing rights in
land; could not seek to protect those existing rights in land against further erosion; and
were precluded from asserting rights to occupy or move onto land in so-called nonscheduled
areas other than as squatters or labour tenants whose rights continued to be
diminished.
Dit is in hierdie bepaalde konteks dat die frase “as gevolg van” verstaan moet word. In
hierdie konteks moet die benadering tot kousaliteit van so ’n aard wees dat dit die doel van
die Restitusiewet die beste dien. Die raamwerk van diskriminerende maatreëls waarna hier bo
verwys is, het oor ’n tydperk van ongeveer 85 jaar ontwikkel. Dus was rassebeleide en
diskriminerende praktyke nie eenmalige verskynsels nie, maar gebeure of verskynsels wat
oor ’n lang periode ontstaan het en ontwikkel is. In baie gevalle was die oorsaak van ’n
ontneming dus nie ’n enkele handeling of eenmalige gebeurtenis in afsondering nie. Die
kousale verband kan dus eers werklik afgelei word nadat alle faktore en feite in oorweging
geneem is. Met dit in ag genome, bevind die hof dat die frase “as gevolg van” bedoel is om
minder beperkend te wees en gewoon te beteken “as ’n gevolg van” en nie “alleenlik as ’n
gevolg van” nie. Tog moet die resultaat (ontneming) wat wel intree, nie te ver verwyderd
wees van die diskriminerende maatreël of praktyk nie. Om as “as ’n gevolg van”
rasdiskriminerende maatreëls en praktyke te kwalifiseer, moet daar ten minste ’n redelike
verband tussen die diskriminerende maatreëls en praktyke van die staat aan die een kant en
die ontneming aan die ander kant wees: 94
I conclude that the term “as a result of” in the context of the Restitution Act is
intended to be less restrictive and should be interpreted to mean no more than “as a
consequence of” and not “solely as a consequence of”. It is fair to add that, on this
construction, the consequence should not be remote, which means that there should be
a reasonable connection between the discriminatory laws and practices of the State,
on the one hand, and the dispossession, on the other. For that determination, a
context-sensitive appraisal of all relevant factors should be embarked on.
Was die ontneming dus ’n gevolg van rasdiskriminerende wette of praktyke? Die bestaande
netwerk van diskriminerende maatreëls, beleide en praktyke op die oomblik van ontneming
het die Altenroxels in staat gestel om die huurarbeiderpraktyk en -regte sonder enige
voorskrifte of beperkings te beëindig. Die ontneming was dus ’n direkte gevolg van onbillike
maatreëls en staatsgesteunde praktyke wat spesifiek op die grondregte van swart persone van
toepassing was. 95 Die afskaffing van huurarbeiderregte was verder ook deel van die
oorhoofse apartheidsplan. 96 Wat staatsbetrokkenheid of -optrede betref, bevind die hof: 97
In my view, the causal connection under section 2 of the Restitution Act should not be
understood to require that the state or a public functionary should itself perform the
dispossession of rights in land. It is sufficient if the termination of rights in land is
permitted, aided and supported by racially discriminatory laws or practices of the state
or other functionaries exercising power. The question is not whether the dispossession
is effected by the state or a public functionary, but rather whether the dispossession
was a consequence of laws or practices put in place by the state or other public
functionary.
123

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Is die onderliggende rede vir die ontneming enigsins relevant, of behoort daar gewoon op die
rasdiskriminerende netwerk van die tyd gefokus te word? In hierdie verband bevind regter
Moseneke soos volg: 98
The individual and subjective motives of each farmer who terminated labour tenancies are
irrelevant. What matters is the impact of the laws, policies and practices of government on
the land interests of labour tenants. The wording used in section 2(1)(a) of the Restitution Act
and section 25(7) of the Constitution refers in the passive to a person dispossessed,
emphasizing that dispossession is an event or occurrence, rather than the conduct of any
agent.
Die konstitusionele hof bevind dus, anders as die vorige twee howe, dat die ontneming
inderdaad as gevolg van ’n rasdiskriminerende wet of praktyk ingetree het. In wese is dit so
omdat die besluit van die Altenroxels om die huurarbeiderregte sonder enige gevolge af te
skaf, deur die oorhoofse netwerk toegelaat, aangemoedig en moontlik gemaak is.
5. Bespreking
5.1 Implikasies van die verskillende benaderings
Omrede die hele Suid-Afrikaanse bestel in beginsel op ’n rassebasis gefunksioneer het, was
dit noodsaaklik om ’n raamwerk te ontwikkel waarin wetgewing en praktyke wat spesifiek
met die uitoefening van grondregte verband gehou het, vir doeleindes van grondrestitusie
geëvalueer kon word. In beide die Slamdien- en die Richtersveld-gewysde is die spesifieke
ontneming deur ’n statutêre maatreël moontlik gemaak en was die staat dus in effek by die
ontneming betrokke. Reeds in die Slamdien-saak is ’n doelmatige benadering gevolg
waartydens die historiese agtergrond en die oorkoepelende netwerk van rasdiskriminerende
maatreëls ook by interpretasie in ag geneem is. Tog het ’n doelmatige benadering in die
Slamdien-saak en die aanvanklike Richtersveld-uitspraak nie in ’n wye benadering neerslag
gevind nie, maar juis ’n meer beperkte of enger resultaat opgelewer. Dit het gebeur omdat die
doelmatige benadering aan ’n drie-vrae-toets gekoppel is wat in effek baie beperkend
gefunksioneer het, welke benadering ook in die a quo in Richtersveld nagevolg is. Gevolglik
is in beide die hoogste hof van appèl en die konstitusionele hof se uitsprake in Richtersveld
bevind dat die Slamdien-benadering te eng was en dat die fokus eerder op die impak van die
bepaalde statutêre maatreël of praktyk moet wees. As die impak van die bepaalde maatreël
rasdiskriminerend was, is daar wel aan die vereistes van die Restitusiewet voldoen. Omdat
staatsoptrede en betrokkenheid deur staatsamptenare en statutêre maatreëls in beide die
Slamdien- en Richtersveld-sake instrumenteel in die ontnemings was, is die optrede van
privaat individue nie in hierdie konteks ondersoek nie. Sodanige ondersoek na die optrede
van privaat persone is eers in die Popela-saak onderneem.
Maak dit egter saak of verskillende benaderings en toetse gevolg word? Sou daar werklik
verskillende resultate ingetree het? Die benaderings en toetse van onderskeidelik die
124

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Slamdien-saak en die Richtersveld-saak word vir hierdie doeleindes op die feitestel van die
Popela-saak toegepas om vas te stel of die resultaat sou verskil het.
In navolging van die drie-vrae-toets wat in die Slamdien-saak ontwikkel is, sou dit soos volg
in die Popela-feite verloop het:
a. Was die wet/praktyk ’n rasdiskriminerende maatreël?
b. Was die afskaffing van huurarbeiderregte ’n rasdiskriminerende praktyk?
c. Was die ontneming ’n resultaat van (a) of (b)?
Die antwoord op vraag (a) sou negatief wees, aangesien die besluit van die grondeienaars om
huurarbeiderskap af te skaf ’n private besigheidsbesluit was. Die optrede het ook nie ’n wet
betrek nie en was ook nie ’n rasdiskriminerende praktyk nie. Vraag (b) sou dus ook negatief
beantwoord word. Die spesifieke optrede van die grondeienaars was geensins
rasdiskriminerend nie; inteendeel, dit was ’n besigheidsbesluit wat in die belang van beste
boerderypraktyke geneem is. Gevolglik is die antwoord by vraag (c) ook “nee”, aangesien die
grondeienaars in elk geval huurarbeiderskap sou beëindig het. Dus, in navolging van die
Slamdien-benadering in die Popela-feitestel, sou die ontneming nie as gevolg van ’n
rasdiskriminerende wet of praktyk gewees het nie en sou die grondeis nie aan die vereistes
van artikel 2 voldoen het nie.
In navolging van die benadering wat in die hoogste hof van appèl en die konstitusionele hof
gevolg is in die Richtersveld-geval, is die vraag: Wat is die impak van die maatreël of praktyk
wat hier gevolg is? As die impak inderdaad rasdiskriminerend is, word daar wel aan artikel 2
van die Restitusiewet voldoen. Die optrede van die grondeienaars in die Popela-geval was die
beëindiging van huurarbeiderregte sonder enige vergoeding. Hier moet die geheelbeeld egter
in ag geneem word. Huurarbeiderpraktyke is nie net onder swart persone aangetref nie. 99 In
groot dele van die land was daar goedgevestigde praktyke van deelsaai waartydens minder
gegoede wit boere ’n stuk grond van ’n ander wit boer geokkupeer het en bepaalde saai- en
weidingsregte daarop gevestig het. Toe die wysigings aan die 1936-Wet in werking gestel is
en die gepaardgaande kennisgewings later gepubliseer is, het dit alle vorme van
huurarbeiderskap in die hele Suid-Afrika beïnvloed, ook gevalle waar wit persone
deelsaaiers, bywoners of huurarbeiders was. Die verskil was egter dat wit deelsaaiers vir hul
verliese vergoed is, dat hul gewoonlik van alternatiewe grond voorsien is of andersins deur
staatshulp ondersteun is. 100 Wat swart huurarbeiders betref, was daar in die reël egter geen
vergoeding, alternatiewe grond of staatshulp beskikbaar nie. Gevolglik was die impak van die
afskaffing van huurarbeiderskap en gepaardgaande regte inderdaad rasdiskriminerend.
Sou die Popela-gemeenskap suksesvol gewees het indien die impak-benadering op hul
feitestel nagevolg was? In die Richtersveld-uitsprake, waar die impak-benadering ontwikkel
is, was die ontneming steeds aan staatsoptrede, -wetgewing en -praktyke gekoppel. Hierdie
koppeling was egter afwesig in die Popela-saak, waar die optrede van privaat individue ter
sprake was. Dit is ook belangrik om in ag te neem dat die afskaffing van huurarbeiderregte
plaasgevind het vóórdatdie amptelike maatreëls vanaf owerheidsweë gepromulgeer was. Die
Richtersveld-benadering, waar daar op impak gefokus is, sou dus steeds nie die Popela-
125

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
gemeenskap se grondeis bekragtig het nie. Vir die Popela-gemeenskap om suksesvol te wees
met hul grondeis, moes ’n verdere ontwikkeling dus plaasvind.
In beide die a quo-uitsprake en die hoogste hof van appèl se uitsprake van die Popela-geval is
bevind dat daar geen kousale band tussen die ontneming (die besluit van die grondeienaars)
en rasdiskriminerende maatreëls of praktyke was nie. Gevolglik was die ontneming nie “as
gevolg van” ’n rasdiskriminerende wet of praktyk nie. In die konstitusionele hof se uitspraak
is beklemtoon dat die korrekte benadering die een is wat die doel van die Restitusiewet die
beste dien. 101 Afhangende van die spesifieke afdeling van die reg is daar verskillende
benaderings tot kousaliteit. Daar is veral klem daarop gelê dat kousaliteit vir doeleindes van
die Restitusiewet nie dieselfde is as vir doeleindes van die deliktereg of strafreg nie. Nie net
is die bedoeling van die ontnemer irrelevant nie, maar ook word restitusie-eise teen die staat
ingestel en is privaat persone geensins aanspreeklik nie. Om dus gewoon die “as-dit-nie-wasvir”-toets,
een van die algemeenste toetse in die deliktereg, 102 te gebruik is nie voldoende
nie. Daar sou egter wel aan die vereistes van artikel 2 van die Restitusiewet voldoen word as
aangetoon kon word dat die spesifieke ontneming “’n gevolg van” rasdiskriminerende
maatreëls of praktyke was en nie noodwendig “alleenlik as ’n gevolg (daar)van” was nie. 103
Omdat alle resultate tog op een of ander manier gevolge van handelinge of praktyke is, moet
hierdie taamlik breë kousale benadering ietwat getemper word. Regter Moseneke doen dit
deur te vereis dat daar tog ’n redelike verband tussen die wetgewing en praktyke van die staat
aan die een kant en die eindelike ontneming aan die ander kant moet wees. Wat onder
“redelik” verstaan word, sou van die feite van elke geval afhang. In wese was die besluit van
die Altenroxel-broers hier moontlik gemaak, ondersteun en aangevul deur die oorhoofse
netwerk van rasdiskriminerende maatreëls wat deur die staat daargestel is. In hierdie
besondere geval was daar dus wel ’n redelike verband tussen die besluit van die
grondeienaars en die oorkoepelende instaatstellende statutêre raamwerk.
5.2 Rol van die bepaalde interpretasie-benadering
Die enigste rede waarom die konstitusionele hof in die Popela-geval ’n ander slotsom as in
die a quo en die hoogste hof van appèl bereik het, was dat ’n ander benadering tot
interpretasie van die frase binne artikel 2 gevolg is. Soos reeds hier bo verduidelik, sou die
Slamdien-benadering en die impak-benadering van die Richtersveld-beslissing ook nie ’n
suksesvolle eis vir die Popela-gemeenskap daargestel het nie. Welke spesifieke
interpretasiebenadering word dus in die konstitusionele hof in die Popela-beslissing gevolg?
Die doelmatige benadering gekoppel aan teleologiese interpretasie word normaalweg met
betrekking tot interpretasie van die Grondwet gevolg. 104 In wese behels hierdie benadering
dat ’n spesifieke bepaling gesien moet word in die lig van die bepaling se doel, 105 sodat
substantiewe eerder as letterlike voldoening bereik kan word. So ’n benadering neig om weg
te beweeg van ’n streng regstegniese of legalistiese interpretasie. 106 Omdat die Restitusiewet
onlosmaaklik aan die Grondwet verbind is, 107 is ’n soortgelyke interpretasiebenadering dus
ook hier sinvol. 108
126

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Teleologiese interpretasie is ’n interpretasiebenadering wat op die geskiedenis gevestig is,
maar steeds toekomsgerig is. Met ander woorde, die verlede, vorige ervarings en lesse so
geleer, asook die geskiedenis, is hier relevant. 109 Alles in ag genome, ook die historiese
agtergrond, was die werklike vraag in hierdie konteks nie of die ontneming veroorsaak is
deur die staat of agente nie, maar eerder of die ontneming ingetree het “as ’n gevolg” van
bepaalde maatreëls en praktyke wat op ’n bepaalde tydstip gegeld het. As die sosiale,
ekonomiese en politieke agtergrond verder in ag geneem word wat die daarstel van die
Restitusiewet voorafgegaan het en wat dit inderdaad genoodsaak het, en die hedendaagse
grondwetlike waardes word oorweeg, is die slotsom duidelik dat die ontneming inderdaad ’n
gevolg van rasdiskriminerende maatreëls en praktyke was.
6. Jongste regspraak
Jacobs v Departement van Grondsake 110 is die mees onlangse beslissing wat fokus op artikel
2, in die besonder die “as gevolg van rasdiskriminerende wet of praktyk”-frase. Toe hierdie
uitspraak gelewer is, was daar dus reeds op konstitusionele-hof-vlak duidelikheid oor die
volgende:
• Oorhoofs word ’n algemene doelmatige benadering tot interpretasie gevolg,
waartydens die historiese agtergrond en die lesse wat in die verlede geleer is, ook
in ag geneem word. Dit is in beginsel ’n milddadige benadering.
• Wat kousaliteit of die oorsaaklikheidskwessie betref, is dit nou seker dat die
gewone deliktereg- of strafregbenaderings onvoldoende is en dat ’n eiesoortige
benadering spesifiek ten aansien van restitusie gevolg word. Dit behels ’n breë
konsep van kousaliteit wat inhou dat die conditio sine quo non-vereiste nie geld
nie en dat die bepaalde resultaat ’n gevolg moet wees en nie noodwendig die
enigste gevolg hoef te wees nie.
• Gekoppel aan die bogenoemde, behels ’n breë benadering dat daar ten minste ’n
redelike verband tussen die ontneming self en die oorhoofse rasdiskriminerende
wette of praktyke moet wees. Wat “redelike” behels, sal van die bepaalde
omstandighede en faktore van die spesifieke geval afhang.
• Gevolglik kwalifiseer die optrede (handelinge of nalate) van privaat persone ook
vir doeleindes van artikel 2 van die Restitusiewet.
Die Jacobs-gewysde is dus die eerste uitspraak waarin die Popela-benadering tot
interpretasie enersyds en dié ten aansien van kousaliteit andersyds weerspieël of toegepas kon
word.
6.1 Feite
Op 15 Julie 1893 is ’n sekere erf 38 in Upington in die Noord-Kaap (Gordonia) in erfpag aan
Abraham September (’n kleurlingpersoon) toegeken. 111 Hiervolgens het die erfpaghouer
vrylik oor die grond beskik, kon dit in ’n testament bemaak word of tydens sy leeftyd
vervreem word. 112 Nadat ’n gesamentlike testament opgestel is, sterf Abraham September in
1898 en word sy vrou (Elizabeth) as eksekutrise aangewys. In die boedel was onder meer ’n
127

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
plaas Oab en erf 38. In 1900 het prokureurs namens die eksekutrise ’n likwidasie- en
distribusierekening voorberei en is dit by die meester ingedien. Vir sewe jaar, tot en met
1907, het niks verder gebeur nie. Die plaas Oab is in 1907, nadat suksessiebelasting betaal is,
in die naam van die drie September-seuns geregistreer, waarna dit in dieselfde jaar aan ’n wit
koper verkoop is.
Nadat ’n onderhoud in 1909 met Elizabeth gevoer is oor die verskillende erflatings wat
betrokke was, is ontdek dat erf 38 nege jaar nadat die likwidasie- en distribusierekening
ingedien is, nog nie op Elizabeth se naam oorgedra was nie. Die meester het vervolgens die
magistraat opdrag gegee om die saak te ondersoek. Op 1 April 1918 is Elizabeth September
oorlede. Tot einde 1919 was alle paggelde ten aansien van erf 38 betaal. Sedert 1920 het een
van die lede van die September-familie, ene J.J. Steeneveld, gereeld per brief navraag gedoen
oor die afhandeling van die boedels van wyle Abraham en Elizabeth September. Hierdie
korrespondensie het ook die assistentmeester te Kimberley, die magistraat en die relevante
prokureurs betrek. 113 In reaksie op een van die briewe verklaar die magistraat in 1920
verkeerdelik dat Elizabeth September geen boedel nagelaat het nie en dat sy as armlastige
gesterf het. 114 In reaksie hierop het die assistentmeester vir Steeneveld ingelig dat die boedel
dus afgesluit word, dat daar niks vir die erfgename was nie en dat daar niks meer aan die saak
gedoen kon word nie. Beide die magistraat en die assistentmeester se briewe was verkeerd.
Die inligting in die relevante lêers het duidelik aangetoon daar nog nie met erf 38 gehandel
was nie en dat dit steeds in die boedel gesetel het. 115
Die September-familie se saak is daarna, in 1921, deur die African Political Organisation
verder gevoer. Dit het tot verdere korrespondensie tussen die betrokke partye en die meester
gelei. 116 In ’n poging om ’n eksekuteur vir Elizabeth September se boedel aangestel te kry,
het steeds nog meer briefwisseling gevolg. Die meester se antwoord in 1921 was weer eens
dat daar geen boedel was wat vereffen moes word nie en dat daar dus nie ’n eksekuteur
aangestel hoef te word nie. 117 Na nog ’n navraag rig die meester in April 1921 tog weer ’n
versoek aan die magistraat om ondersoek in te stel na wat geword het van erf 38 in Upington
wat in die boedel van wyle A. September was. 118 Die antwoord van die magistraat was soos
volg: 119
Erf No 38 is lying vacant and no Quit Rent, Divisional Council, Municipal or
Property Tax rates have been paid for some years past. In terms of the last will of
Abraham September the erf was bequeathed to his daughter Elizabeth September.
This party, as far as I can ascertain, died many years ago.
Dié antwoord het van die foute gewemel. Op grond van bostaande verklaring het die
uitvoerende komitee van die Unie van Suid-Afrika in 1924 aanbeveel dat erf 38 terugval na
die staat, aangesien “[it] has been abandoned, deserted and left derelict and the quitrent on
which is in arrear for more than five years”. 120 ’n Kansellasiekennisgewing is inderdaad op
20 Maart 1925 in die Staatskoerant ten aansien van erf 38 gepubliseer. Dieselfde dag is die
erfpag gekanselleer en erf 38 op die staat se naam oorgedra. 121 Die eiser se restitusie-eis is
gegrond op die ontneming wat deur die kansellasie en oordrag teweeggebring is.
128

6.2 Metode
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
In die lig van bostaande is die vraag voor die hof of die ontneming inderdaad “as gevolg van
rasdiskriminerende wet of praktyk” ingetree het. Hier ontleed die hof eers die rassegrondslag
en beweeg daarvandaan na die kousaliteitskwessie.
6.2.1 Rassegrondslag
Dit is interessant dat daar nie melding is van die doelmatige benadering tot interpretasie nie.
Dit is waarskynlik daaraan toe te skryf dat die interpretasiebenadering sedert die Popelabeslissing
’n gegewe is en dat die hof in elk geval die kwessie vanuit daardie perspektief
benader. Wat die hof egter hier doen, is om eerstens konsepte soos rassisme en rassewaan
uiteen te sit. Dit is nie in een van die vorige uitsprake waar die frase, “as gevolg van
rasdiskriminerende wet of praktyk”, ontleed was, gedoen nie. Rassisme behels die laking van
ander rasse, terwyl rassewaan ’n teoretiese leerstuk daarstel wat meerderwaardigheid van
sommige rasse jeens ander rasse reguleer. Rassisme is dus effektief ’n praktiese beliggaming
van rassewaan. 122 Pligsversuim, soos in hierdie onderhawige geval, kan dus uit rassisme of
rassewaan (of ook ander oorsake) voortspruit. Die uiteensetting van die konsepte alleen bring
nie werklik die kwessie verder nie. Die hof gaan egter verder en verklaar dat die spesifieke
optrede (of nalate) van die onderskeie amptenare (die magistraat en die meester) in die milieu
van rassisme en rassewaan wat op daardie tydstip voorgekom het, geëvalueer moet word. 123
Anders as in die vorige uitsprake, gaan die hof ook verder en verduidelik prakties hoe so ’n
rassegrondslag daargestel word. Die rassegrondslag is naamlik ’n feit in geskil wat deur die
eiser bewys moet word (facta probandum). Dit kan geskied deur direkte getuienis of deur
getuienis rakende ander feite (facta probantia), waaruit afleidings omtrent die feit in geskil
gemaak kan word, aan te bied. 124 In hierdie geval is die facta probantia die heersende klimaat
van rassewaan waarin handelinge en versuime van die twee amptenare plaasgevind het. Die
hof beklemtoon dat waarskynlikhede objektief beoordeel moet word en as daar meer as een
waarskynlikheid is, die hof die mees natuurlike en geloofwaardige gevolgtrekking vanuit
verskeie moontlikhede moet aanvaar, ondanks die beskikbaarheid van ander redelike
gevolgtrekkings. 125 Daar is verskeie waarskynlikhede vir die optrede van die twee amptenare:
hul kon gewoon traak-my-nie-agtig of agtelosig opgetree het, of hul kon in die sfeer van
bestaande rassewaan en rassisme opgetree het. Regter Gildenhuys bevind uiteindelik dat: 126
Na my oordeel regverdig die bewese primêre feit, te wete die klimaat van rassewaan,
die afleiding dat die handelinge en versuime van die magistraat en die meester waarop
die eiser hom beroep, aan een of meer van voormelde redes toe te skryf is. Myns
insiens is hierdie redes die mees waarskynlike redes, eerder as onbekwaamheid of
traak-my-nie-agtigheid. Die pligversakings teenoor die September-familie is so
skreiend dat ek beswaarlik kan aanvaar dat dit destyds ook by blankes algemeen
voorgekom het.
Die hof is dus tevrede dat die rassegrondslag inderdaad aanwesig was. Die volgende vraag
tree egter nou na vore: Was die heersende rassewaan werklik die (enigste) oorsaak vir die
129

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
ontneming? Of anders gestel, is die ontneming ’n gevolg van die rassewaan? Die hof
ondersoek vervolgens die kousaliteitskwessie.
6.2.2 Oorsaaklikheid
Die hof bevestig dat ’n eiesoortige kousaliteit by restitusiegevalle vereis word. 127 Sonder dat
die hele oorsaaklikheidskwessie herbeoordeel word, volg die hof gewoon die Popelabenadering.
Die herneem van die erf deur die staat was die direkte oorsaak van die
ontneming. Volgens die Popela-benadering moet daar ten minstens ’n redelike verband
tussen die ontneming (staatsoptrede) en die oorhoofse, rasdiskriminerende maatreëls of
praktyke wees om vir doeleindes van artikel 2 te kwalifiseer. Regter Gildenhuys verwoord dit
soos volg: 128
Indien bevind sou word dat die ontneming waarskynlik nie sou plaasgevind het nie
indien die boedel gedurende die vyf jaar ’n eksekuteur sou gehad het, of indien die erf
voor 1925 aan die betrokke erfgenaam of erfgename oorgedra sou gewees het, dan sal
die voormelde pligsversakings van die magistraat en van die meester as ’n oorsaak
van die ontneming beskou kan word. Dit is voldoende om, ooreenkomstig die norme
gestel deur Moseneke AHR, ’n reg op restitusie te vestig.
Die hof gaan vervolgens voort om die spesifieke nalate en pligsversuim van bogenoemde
twee amptenare uiteen te sit. 129 In ooreenstemming met die Popela-benadering bevind die hof
dan finaal dat: 130
Die handelinge en versuime van die magistraat en die meester, soos hierbo
uiteengesit, het na my oordeel gelei tot die ontneming van erf 38, al was dit nie die
enigste of selfs die hoofoorsaak van die ontneming nie.
6.3 Bespreking
In hierdie uitspraak word nie ’n nuwe of verdere toets of benadering ontwikkel om die
tersaaklike frase te interpreteer nie. Daar kan dus aangeneem word dat die doelmatige
benadering met ’n teleologiese element inderdaad die relevante benadering tot interpretasie
is. Soos in die Popela-gewysde beklemtoon, is van belang dat die gevolg wat inderdaad
intree, nie noodwendig die enigste gevolg hoef te wees nie, mits dit inderdaad een of ’n
gevolg is. In die Jacobs-beslissing is daar ietwat meer klem op die oorsaak van die
ontneming en nie soseer op die gevolg nie. Of anders gestel: regter Gildenhuys beklemtoon
dat die optrede van die amptenare tot die ontneming gelei het, al was dit nie die enigste of
selfs hoof-oorsaakvan die ontneming nie. Hoekom het die amptenare dan op ’n bepaalde
wyse opgetree wat tot die ontneming gelei het? Hulle het spesifiek so opgetree omdat dit
algemeen aanvaarbaar was as deel van die rassewaan of die klimaat van rassisme wat op
daardie tydstip gegeld het. ’n Mens kan moontlik selfs sê dat alle (staats)optrede in ’n mate
dus binne die sfeer van rassewaan plaasgevind het.
In die lig van die regspraakontwikkeling hier bo en die betreklik onlangse Jacobs-beslissing,
ontstaan die volgende vrae onvermydelik: As dit inderdaad die geval was dat staatsamptenare
130

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
binne ’n bepaalde, geldende rassewaankonteks opgetree het, is dit dan nog nodig om ’n
“redelike verband” tussen die ontneming en die oorhoofse maatreëls te vind? Sou dit nie
inhou dat alle (staats)optrede in beginsel dan rasdiskriminerend of rasgeoriënteerd was nie?
Indien wel, wat is die gevolge hiervan vir die oorsaaklikheidskomponent? Verder, is die
bedoeling of opset dan werklik irrelevant in hierdie konteks? Het staatsamptenare dan nie juis
bedoel om te diskrimineer op grond van ras nie, aangesien hul hele optrede en al hul besluite
intens deur die rassewaan van die tyd beïnvloed en selfs voorgeskryf is? Aan die ander kant:
Indien ’n mens nie so ver kan gaan om algemene rassewaan en gevolglike rasse-optrede te
aanvaar nie, hoe gaan die redelike verband hoegenaamd vasgestel word? Wat is die
implikasies hiervan vir die oorsaaklikheidskomponent?
7. Slotsom
Oor die jare is drie afsonderlike benaderings of toetse ontwikkel om te bepaal of ’n
ontneming as gevolg van ’n rasdiskriminerende wet of praktyk vir doeleindes van artikel 2
van die Restitusiewet plaasgevind het. Die eerste benadering is in ooreenstemming met ’n
doelmatige benadering in die Slamdien-gewysde ontwikkel. Hierdie benadering het in ’n
drie-vrae-toets neerslag gevind. Die toets was juis streng om ’n stortvloed van eise te
verhoed, aangesien die hele Suid-Afrika in elk geval op ’n rassebasis gefunksioneer het. Die
impak-toets is daarna in die Richtersveld-beslissing ontwikkel op die basis dat die Slamdienbenadering
te eng en rigied was. Die mees resente konstitusionele-hof-uitspraak wat spesifiek
op hierdie kwessie gefokus het, naamlik die Popela-beslissing, volg ’n doelmatige
benadering gekoppel met ’n teleologiese interpretasie. In direkte kontras met die
oorspronklike Slamdien-benadering is die Popela-konsep van kousaliteit ’n breë konsep,
maar getemper deur redelikheid. Hierdie benadering beteken dat die optrede van privaat
persone dus ook binne die konteks van artikel 2 van die Restitusiewet kan val.
Dit is gevolglik baie duidelik dat die eindresultaat, naamlik of ’n ontneming inderdaad as
gevolg van ’n rasdiskriminerende wet of praktyk ingetree het, deur die spesifieke benadering
of toets wat gebruik is, bepaal is.
Die jongste gewysde, Jacobs, het nie ’n nuwe toets of benadering ontwikkel nie. Die hof se
ontleding en bewoording van ’n rassedimensie beklemtoon presies hoe rasgeoriënteerd die
Suid-Afrikaanse samelewing in die algemeen en die staatsektore in die besonder
gefunksioneer het. Die bevinding in Jacobs, dat optrede deur rassewaan enersyds en rassisme
andersyds bepaal is, is nie onbekend of nuut nie. Dit eggo in ’n mate die perspektief wat jare
gelede reeds in die Slamdien-saak beklemtoon is, naamlik dat alle dele van die samelewing
op ras gefunksioneer het. Hierdie perspektief het die hof in die Slamdien-saak juis genoop om
’n beperking te ontwikkel om ’n stortvloed van eise te verhoed. In effek het die Jacobsbeslissing
dieselfde vertrekpunt geneem as waarmee die Slamdien-beslissing afgesluit het,
naamlik dat bykans alle optrede en handelinge in Suid-Afrika binne ’n bepaalde milieu van
rassewaan plaasgevind het.
131

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Is ons dus nou, na etlike jare en verskeie toetse, moontlik terug by Slamdien? In hierdie
konteks bly die vraag hoe howe in toekomstige eise te werk sal gaan om die “redelike
verband” vas te stel ten einde die kousaliteitskwessie te temper, steeds onbeantwoord.
Bibliografie
Badenhorst, P.J., J.M. Pienaar en H. Mostert. 2006. Silberberg and Schoeman’s law of
property. Durban: LexisNexis.
Beinart, W. en S. Dubow (reds.). 1995. Segregation and apartheid in twentieth-century South
Africa. Londen: Routledge.
Bennett, T.W. 1996. African land – A history of dispossession. In Zimmermann en Visser
(reds.) 1996.
Carey Miller, D.L. en A. Pope. 2000. Land title in South Africa. Kaapstad: Juta.
Changuion, L. en B. Steenkamp. 2011. Omstrede land: Die historiese ontwikkeling van die
Suid-Afrikaanse grondvraagstuk, 1652-2011. Pretoria: Protea Boekhuis.
Cross, C. en R. Haines (reds.). 1988. Towards freehold: Options for land and development in
South Africa’s black rural areas. Kaapstad: Juta.
Devenish, G. 2006. African Christian Democratic Party v. Electoral Commission: The new
methodology and theory of statutory interpretation in South Africa. South African Law
Journal, 123(3):399–408.
Du Plessis, L.M. 2002. Re-interpretation of statutes. Durban: Butterworths.
—. 2007. Interpretation. In Woolman, Roux en Bishop (reds.) 2007.
Du Plessis, W., N.J.J. Olivier en J.M. Pienaar. 2004. Land matters: new developments. SA
Publiekreg, 19(1):212–29.
Haines, R. en C. Cross. 1988. An historical overview of land policy and tenure in South
Africa’s black areas. In Cross en Haines (reds.) 1988.
Jackson, P. en D.C. Wilde (reds.). 1997. The reform of property law. Dartmouth: Ashgate
Publishing.
Jaichand, V. 1997. The restitution of land rights: A workbook. Johannesburg: Lex Patria.
Keegan, T. 1996. Colonial South Africa and the origins of the racial order. Charlottesville:
University Press Virginia.
132

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Le Roux, W. 2006. Directory provisions, section 39(2) of the Constitution and the ontology
of statutory law. SA Publiekreg, 21(2):382–401.
Legassick, M. 1995. British hegemony and the origins of segregation in South Africa, 1901-
14. In Beinart en Dubow (reds.) 1995.
Liebenberg, S. 2010. Sosio-Economic rights: adjudication under a transformative
constitution. Kaapstad: Juta.
McCarthy, J.J. 1988. African land tenure as a popular issue and power relation in South
African urban and peri-urban areas. In Cross en Haines (reds.) 1988.
Mostert, H. en M.J. de Waal (reds.). 2011. Essays in Honour of CG van der Merwe.
Kaapstad: LexisNexis.
Pienaar, J.M. 1998. Farm workers: extending security of tenure in terms of recent legislation.
SA Publiekreg, 13(2):423–37.
—. 2011. “Unlawful occupier” in perspective: history, legislation and case law. In Mostert en
De Waal (reds.) 2011.
Pienaar, J.M. en J. Brickhill. 2007. Land. In Woolman, Roux en Bishop (reds.) 2007.
Singh, A. 2009. An illustration of the teleological interpretation par excellence: DLA v
Goedgelegen Tropical Fruits (Pty) Ltd 2007 6 SA 199 (CC). Tydskrif vir die Hedendaagse
Romeins-Hollandse Reg, 72(2):336–45.
Spilg, B. 2007. Popela – the Constitutional Court, racial discrimination and causation.
Advocate, 20(2):42—4.
http://www.sabar.co.za/law-journals/2007/august/2007-august-vol020-no2-pp42-44.pdf (15
Mei 2012 geraadpleeg).
Van der Merwe, C.G. en J.M. Pienaar. 1997. Land reform in South Africa. In Jackson en
Wilde (reds.) 1997.
Van der Walt, A.J. 1990. Towards the development of post-apartheid land law: an
explanatory survey. De Jure, 23(1):1–45.
—. 2005. Constitutional property law. Kaapstad: Juta.
—. 2009. Property in the margins. Oxford: Hart Publishing.
—. 2011. Constitutional property law. Kaapstad: Juta.
Walker, C. 2008. Landmarked: Land claims and land restitution in South Africa.
Johannesburg: Jacana.
133

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Wolpe, H. 1995. Capitalism and cheap labour power in South Africa: from segregation to
apartheid. In Beinart en Dubow (reds.) 1995.
Woolman, S., T. Roux en M. Bishop (reds.). 2007. Constitutional Law of South Africa.
Kaapstad: Juta.
Zimmermann, R. en D. Visser (reds.). 1996. Southern Cross: Civil and Common Law in
South Africa. Kaapstad: Juta.
Zulu, P. 1988. The inadequacies of reform: Land and the Freedom Charter. In Cross en
Haines (reds.) 1988.
Eindnotas
1 Die Swart Grond Wet 27 van 1913 is op 19 Junie 1913 in werking gestel en in 1991
herroep. Sien veral Changuion en Steenkamp (2011:133–8); Bennett (1996:65–94);
Legassick (1995:43–60); Haines en Cross (1988:73–92).
2 Changuion en Steenkamp (2011:166–75); Bennett (1996:82–6); Wolpe (1995:60–91).
3 Sien veral McCarthy (1988:122–7).
4 Die Wet op Groepsgebiede 41 van 1950 is vervang deur die Wet op Groepsgebiede 77 van
1957 en nog later deur die Wet op Groepsgebiede 36 van 1966.
5 Sien in die algemeen Beinart en Dubow (1995).
6 Badenhorst e.a. (2006:585).
7 Badenhorst e.a. (2006:586).
8
Van der Merwe en Pienaar (1997:334–380); Van der Walt (2005:1–4); Pienaar en Brickhill
(2007:1-3).
9 Van der Walt (2009:3–4); Liebenberg (2010:2–7); Pienaar en Brickhill (2007:3–5); Van der
Walt (1990:1–45); Van der Merwe en Pienaar (1997:350–7).
10 Artt. 121–123 – sien Badenhorst e.a. (2006).
11 Ooreenkomstig art. 25(5) van die finale Grondwet. Sien in die algemeen Badenhorst e.a.
(2006:593–606); Pienaar en Brickhill (2007:25–52).
12 Ooreenkomstig art. 25(6) van die finale Grondwet. Sien in die algemeen Badenhorst e.a.
(2006); Pienaar en Brickhill (2007:10–25).
13 Ingevolge art. 25(7) van die finale Grondwet. Sien veral in die algemeen Walker (2008).
134

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
14 Sien vir ’n volledige uiteensetting van die redes vir die daarstel van die wet, die
hoofoogmerke, die instellings waarvoor dit voorsiening maak, asook die prosedures ter
sprake Carey Miller en Pope (2000:313–97); Badenhorst e.a. (2006:629–51); Jaichand
(1997); Pienaar en Brickhill (2007:52–68).
15 Art. 1(2)(a) en (b) van die Wet. Dit behels dat geen persoon aanspraak kan maak op
restitusie indien (a) billike en regverdige vergoeding, soos uiteengesit in art. 25(3) van die
finale Grondwet, reeds betaal is; of (b) enige ander vergoeding wat billik en regverdig is,
bereken op die oomblik van ontneming, reeds t.a.s. van die ontneming ontvang is nie. Art.
25(3) van die finale Grondwet bepaal dat die bedrag van vergoeding en die tyd en wyse van
betaling regverdig en billik moet wees en dat dit ’n billike ewewig moet toon tussen die
openbare belang en die belange van diegene wat geraak word, met inagneming van alle
relevante omstandighede.
16 Art. 2(1)(a) van Wet 22 van 1994.
17 Minister of Land Affairs v Slamdien 1999 4 BCLR 413 (GH).
18 Sien Badenhorst e.a. (2006:635–7).
19 “Racial spatial segregation”.
20 Richtersveld Community v Alexkor Ltd 2001 3 SA 1293 (GH).
21 Popela Community v Department of Land Affairs and Goedgelegen Tropical Fruits (Pty)
Ltd 2005-6-03 saaknr. 52/00 (GH).
22 Jacobs v Departement van Grondsake 2011 6 SA 279 (GH).
23 Art. 121 van die tussentydse Grondwet 200 van 1993 het voorsiening gemaak vir die
daarstel van ’n parlementswet wat restitusie en aangeleenthede wat daarmee verband hou,
reguleer; art. 122 het voorsiening gemaak vir ’n kommissie op die herstel van grondregte en
art. 123 vir ’n grondeisehof. Sien ook Pienaar en Brickhill (2007:1–5).
24 Art. 8(2) van die tussentydse Grondwet het die gelykheidsklousule behels wat ’n verbod op
onbillike diskriminasie bevat het. Tans is die gelykheidsklousule in art. 9(3) van die
Grondwet.
25 Pienaar en Brickhill (2007:5–8); sien ook die bespreking by par. 5.2 hier onder; sien Van
der Walt (2011:13).
26 Hierdie omskrywing is in 1997 ingevoeg deur art. 2(k) van die Wysigingswet op
Grondherstel- en Grondhervormingswette 63 van 1997.
27 Ingevoeg deur art. 2(k) van Wet 63 van 1997.
28 Dié wet is slegs in Engels uitgevaardig en gevolglik bestaan daar geen amptelike
Afrikaanse vertaling nie. ’n Vrye Afrikaanse vertaling van die frase kan egter soos volg lyk:
“die verskaffing (voorsiening) of voortgesette verskaffing van gebrekkige
135

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
(ondergeskikte/mindere) dienste aan enige rasgroep, vergeleke met dié van enige ander
rasgroep”.
29 Sien in die algemeen Badenhorst e.a. (2006:630–4); Du Plessis e.a. (2004:212–29).
30 Sien veral Abrams v Allie 2004 4 SA 534 (HHA) en Ex Parte Pillay 2004-9-13 saaknr.
1/99 (GH) vir ’n uiteensetting van die funksionering van die verskillende
Groepsgebiedewette. Vgl. Pienaar (2011:317–20). Basies het die proklamasie van ’n area as
’n “kleurlinggroepsgebied” beteken dat slegs persone van kleurlingafkoms regte in die
bepaalde gebied kon vestig en uitoefen. Groepsgebiede het van “beheerde gebiede” verskil.
In lg. geval het dit beteken dat na proklamasie as ’n beheerde gebied, persone slegs
eiendomsreg aan ander persone van dieselfde ras kon oordra. M.a.w., ’n wit persoon kon
eiendomsreg slegs aan ’n wit persoon oordra en ’n Indiër-persoon eiendomsreg slegs aan ’n
ander Indiër-persoon. Sodoende is die bestaande rassesamestelling binne ’n bepaalde gebied
beheer.
31 “Purposive approach” soos in Minister of Land Affairs v Slamdien par. 12–16.
32 “Generous approach”.
33 “Legalistic perspective”.
34 Minister of Land Affairs v Slamdien par. 15.
35 Par. 26.
36 Minister of Land Affairs v Slamdien par. 31; sien ook Carey Miller en Pope (2000:241–2);
Badenhorst e.a. (2006:635–6).
37 433I.
38 Sien 432C.
39 432I.
40 433G.
41 434E.
42 “In consequence of”.
43 “Caused by”.
44 “Resulting in”. Sien 434G–435C; vgl. die bespreking by par. 4.3.3 hier bo.
45 435D.
46 “Determinative cause”.
47 Par. 44.
136

48 Richtersveld Community v Alexkor Ltd 2001 par. 76–96.
49 1338D–H.
50 1346B–D.
51 1346F–1347B, 1347F–G.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
52 Die grondeis was ook om ander redes onsuksesvol: weens die spesifieke benadering wat
hier gevolg is, het die hof bevind dat die ontneming voor die 1913-afsnydatum plaasgevind
het (naamlik in 1847) en dat daar geen bewyse was dat die regering en/of amptenare se
versuim om grondregte te beskerm aan rasse-oorwegings toegeskryf kon word nie – sien
1346B–D. Sien ook Badenhorst e.a. (2006:536).
53 Richtersveld Community v Alexkor Ltd 2003 6 SA 104 (HHA).
54 Sien par. 90 e.v.
55 Proklamasie 1 van 1929–01–03.
56 Proklamasie 250 van 1931–07–17.
57 Proklamasie 158 van 1963–06–158.
58 Ingevolge art. 19(1)(a).
59 Ingevolge art. 22.
60 Ingevolge art. 23.
61 Par. 97 – “too restrictive”.
62 Par. 99.
63 Par. 105.
64 Par. 110.
65 Alexkor Ltd v Richtersveld Community 2004 5 SA 460 (KH).
66 Sien par. 47–58.
67 Par. 95.
68 Par. 99.
69 Par. 97.
70 Par. 99.
137

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
71 Popela Community v Department of Land Affairs and Goedgelegen Tropical Fruits (Pty)
Ltd 2005-6-03 saaknr. 52/00 (GH).
72 Popela Community v Goedgelegen Tropical Fruits (Pty) Ltd 2007 2 SA 21 (HHA) par. 12.
73 Popela (HHA) par. 6.
74 Popela (HHA) par. 9.
75 Sien ook Spilg (2007:43–4).
75 Popela Community v Goedgelegen Tropical Fruits (Pty) Ltd 2007 2 SA 21 (HHA).
77 Popela (HHA) par. 2.
78 Popela (HHA) par. 6.
79 Popela (HHA) par. 8.
80 Popela (HHA) par. 14.
81 Department of Land Affairs (Popela Community) v Goedgelegen Tropical Farms (Pty) Ltd
2007 6 SA 199 (KH).
82 Department of Land Affairs (KH) par. 6–19.
83 Department of Land Affairs (KH) par. 6.
84 Welke ontneming nie onder die Restitusiewet aangespreek kon word nie, omdat dit voor
die afsnydatum van 1913 was – Department of Land Affairs (KH) par. 11.
85 Department of Land Affairs (KH) par. 18.
86 Department of Land Affairs (KH) par. 19.
87 Department of Land Affairs (KH) par. 50.
88 Department of Land Affairs (KH) par. 51 e.v.
89 Department of Land Affairs (KH) par. 54 e.v.
90 Department of Land Affairs (KH) par. 55.
91 Department of Land Affairs (KH) par. 56.
92 Department of Land Affairs (KH) par. 57–63.
93 Department of Land Affairs (KH) par. 63.
138

94 Department of Land Affairs (KH) par. 69.
95 Department of Land Affairs (KH) par. 73.
96 Department of Land Affairs (KH) par. 75.
97 Department of Land Affairs (KH) par. 76.
98 Department of Land Affairs (KH) par. 80.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
99 Department of Land Affairs (KH) par. 72. Sien ook Pienaar (1998:423–8); Wolpe
(1995:78–87).
100 Par. 72. Sien ook Spilg (2007:44).
101 Par. 53–5.
102 Par. 67.
103 Par. 69.
104 Sien bv. S v Mlungo 1995 7 SA 793 (KH); S v Makwanyane 1995 3 SA 391 (KH). Sien
Du Plessis (2002:115) vir meer inligting rakende interpretasie van die Grondwet in die
algemeen. Sien vir interpretasie van sosio-ekonomiese regte in die besonder Liebenberg
(2010:43–76).
105 Devenish (2006:403); Le Roux (2006:382–401).
106 Le Roux (2006:388).
107 Department of Land Affairs (KH) par. 53.
108 Par. 53. Sien veral Van der Walt (2011:12–5); sien ook verder Singh (2009:336–45).
109 Du Plessis (2002:248-9).
110 2011 6 SA 279 (GH).
111 Sien volledigheidshalwe egter Jacobs v Departement van Grondsake 2011 6 SA 279 (GH)
par. 5–42.
112 Par. 9.
113 Sien par. 22–37.
114 Par. 26.
115 Par. 27.
116 Par. 29–34.
139

117 Par. 34.
118 Par. 34.
119 Sien par. 35.
120 Par. 36.
121 Par. 37.
122 Par. 73.
123 Par. 75.
124 Par. 83.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
125 Par. 85 – “more natural, or plausible, conclusion from among several conceivable ones,
even though that conclusion be not the only reasonable one”.
126 Par. 87.
127 Par. 88–9.
128 Par. 91.
129 Par. 92–3.
130 Par. 94.
140

Opsomming
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Jurisdiksiegrondslae vir die vervolging van
internasionale misdade met verwysing na Suid-
Afrika se verpligtinge as lidstaat van die
internasionale strafhof
Neels Swanepoel
Neels Swanepoel: Departement Proses- en Bewysreg, Universiteit van die Vrystaat
Onlangse gebeure – veral die Noord-Gautengse hoë hof se tersydestelling van die Suid-
Afrikaanse nasionale direkteur van openbare vervolging en die Suid-Afrikaanse Polisiediens
se besluit om nie misdade teen die mensdom wat Zimbabwiese burgers in 2007 in Zimbabwe
gepleeg het, te ondersoek nie – vorm die agtergrond vir hierdie artikel oor die Wet op die
Implementering van die Statuut van Rome oor die Internasionale Strafhof 27 van 2002 (“die
Implementeringswet”) en die implikasies van sodanige implementeringswetgewing vir
lidstate van die internasionale strafhof (“die hof”).
Aangesien die hof self slegs oor aanvullendheidsjurisdiksie beskik en dus net kan optree
indien die veiligheidsraad of ’n lidstaat hom so versoek, óf ’n lidstaat self nie vervolging wil
of kan instel nie, verplig dit lidstate van die hof om universele jurisdiksie uit te oefen en
plegers van internasionale misdaad nasionaal te vervolg. In Suid-Afrikaanse verband het die
uitvaardiging van die Implementeringswet statutêre inhoud aan die uitoefening van universele
jurisdiksie verleen. Aan die hand van die Implementeringswet beskou hierdie artikel dus die
erns waarmee die land sy verpligtinge as lidstaat van die hof benader.
Hoewel die regverdiging van universele jurisdiksie histories met grondgebied en nasionaliteit
(of die gebrek daaraan) verband hou, toon hierdie artikel voorts dat die internasionale
gemeenskap se afsku van ’n misdaad eerder nou as regverdiging vir vervolging deur
universele jurisdiksie dien. Universele jurisdiksie gaan dus deesdae om die beskerming van
die belange en waardes van die internasionale stategemeenskap.
Laastens doen die artikel ook ’n moontlike wysiging van die Implementeringswet, óf die
instel van beleidsraamwerke, aan die hand om uitdruklik voorsiening te maak vir ondersoeke
na – eerder as net verhore van – internasionale misdaad ingevolge universele jurisdiksie.
Hierdie voorstel spruit uit die hofuitspraak in bogenoemde Zimbabwe-saak, wat die
staatsorgaan se ondeurdagte besluit om nié ’n ondersoek na die internasionale misdaad van
marteling in te stel nie, hersien het.
Trefwoorde: aanvullendheidsjurisdiksie; Implementeringswet; internasionale misdade;
internasionale strafhof; jurisdiksie; universele internasionale misdade
141

Abstract
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Jurisdictional bases for the prosecution of international crimes with reference to South
Africa’s obligations as a member state of the international criminal court
The recent judgement of the North Gauteng high court in Southern African Litigation Centre
v National Director of Public Prosecutions is the contextual background of the article. In this
judgement the applicants were successful in an application to review and set aside a decision
by the Director of Public Prosecutions and the South African Police Services not to
investigate alleged crimes against humanity that occurred in Zimbabwe in 2009 by members
of the security forces in that country against a number of Zimbabwean citizens. Incidental to
this judgement, the press has also recently reported that the director of public prosecutions
has agreed to investigate alleged crimes against humanity that occurred at the order of the
exiled former president of Madagascar currently living in South Africa.
South Africa is a member state of the Statute of Rome which created the international
criminal court. The Statute of Rome has been incorporated in domestic legislation in terms of
the Implementation of the Statute of Rome Act 27 of 2002. The stipulations in this act are the
legal basis on which the application in the Zimbabwe case was made and in terms of which
the request to the Director of Public Prosecutions to investigate the alleged slaughter in
Madagascar was made earlier this year.
The article sets out to describe the jurisdictional base of the international criminal court and
shows that its jurisdiction is conservative in scope. It shows that in terms of the Statute of
Rome it was agreed by member states that the primary responsibility to investigate and
prosecute criminals on counts of genocide, crimes against humanity, war crimes and the
crime of aggression (once that crime has been defined by the international community) is that
of member states. This is referred to as “complementarity jurisdiction” and the concept is
explained.
This jurisdictional scheme is now clearly contained in South Africa’s Implementation Act.
One of the cornerstone provisions of this act (following on the provisions of the Statute of
Rome) is the incorporation of the international principle of universal jurisdiction. This
principle has now found domestic statutory recognition in the Implementation Act. The
article explains the origins and application of universal jurisdiction. It focuses on the two
versions of universal jurisdiction, which, in its narrower application, requires that in order to
prosecute international crimes the presence of the accused person is required on the territory
of the prosecuting state. The more liberal version of universal jurisdiction is that it may be
applied even in the absence of the accused person when charges are brought.
The provisions of the Implementation Act in giving statutory recognition to the principle of
universal jurisdiction inevitably leads to an investigation into South Africa’s legal obligations
in terms of its membership of the international criminal court. These obligations and their
significance with regard to ending a cycle of impunity that has traditionally attached to the
perpetrators of international crimes are highlighted.
Apart from the fact that the North Gauteng judgement in the Zimbabwe case was, therefore,
the first occasion on which a South African court was called on to apply the stipulations of
142

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
the Implementation Act, it was further called on to direct an investigation into alleged
international crimes where the accused persons are absent from South African soil. The court
in the Zimbabwe case was therefore called on to examine the scope, objects and
commitments of not only the Implementation Act but also other statutory enactments with
which this article deals.
Section 4(3) of the Implementation Act stipulates that all international crimes in terms of the
act are “deemed” to have taken place on South African soil. It is argued in this article that this
stipulation waylays any doubts of the clear intention of the South African legislator to give
domestic statutory recognition to the principle of universal jurisdiction. Furthermore, it points
to the serious intention and resolve of South Africa as a member state of the International
criminal court to break the traditional cycle of impunity against prosecution which has often
been accorded perpetrators of international crimes.
Any decision by an organ of state in South Africa must further be considered against the
backdrop of constitutional considerations of reasonableness and fairness to which the article
briefly refers. Key provisions and relevant considerations in the South African Constitution in
relation to the investigation in casu are sections 195, 231 and 232. The overriding impact of
these constitutional duties is that all actions of organs of state must meet the principle of
legality. If, therefore, the Implementation Act allows the investigation and prosecution of
international crimes, then it follows that the decision not to investigate alleged crimes of
humanity in the Zimbabwe case did not meet these criteria.
Because the Implementation Act in its current form does not make provision for the
investigation of international crimes as opposed to its clear intention to provide for the
prosecution thereof, it is proposed that for the sake of legal certainty amendments to the
Implementation Act ought to be considered. Be that as it may, the article argues that there are
clear indications in the act itself, as well as in the South African Police Service Act, the
judgement in the Zimbabwe case is warranted.
In is notable that soon after this judgement, the Director of Public Prosecutions agreed to
investigate alleged crimes against humanity committed in Madagascar. A notable difference
between the facts in the Zimbabwe and Madagascar situations is that in the latter case the
person to be investigated finds himself on South African soil. It is submitted that in terms of
section 4(2) (the “deeming provision”) of the Implementation Act, this ought not to be an
obstacle for an appeal court in the Zimbabwe judgement.
Key words: complementarity jurisdiction; Implementation Act; international crimes;
international criminal court, Implementation Act; jurisdiction; universal jurisdiction
1. Inleiding
Die belang van die totstandkoming van die permanente internasionale strafhof is al
gelykgestel met die totstandkoming van die Verenigde Nasies. 1 Dit is egter eers by die
ontleding van die implikasies van nasionale implementeringswetgewing ingevolge die Statuut
van Rome 2 dat die volle omvang van die totstandkoming van die internasionale strafhof
(hierna “die hof”) en lidmaatskap daarvan eintlik blyk. Hoewel die jurisdiksiegrondslag van
143

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
die hof heel konserwatief is, is die implikasies van hierdie jurisdiksie verreikend vir sy
lidstate.
Lidstate se implementeringswetgewing, soos dié van Suid-Afrika in die vorm van die Wet op
die Implementering van die Statuut van Rome oor die Internasionale Strafhof 27 van 2002
(hierna “die Implementeringswet”), volg ’n volkeregtelike jurisdiksiebeginsel wat as
universele jurisdiksie bekend staan. Universele jurisdiksie is ’n regstreekse uitvloeisel van die
aanvullende jurisdiksionele aard van die internasionale strafhof. Gedagtig aan die
hoofontstaansrede van die hof – naamlik om die ernstigste internasionale misdade ter
aanvulling van nasionale strafjurisdiksies te vervolg 3 – onderstut hierdie sogenaamde
aanvullendheidsjurisdiksie van die hof immers juis lidstate se uitoefening van universele
jurisdiksie.
Ten einde Suid-Afrika se verpligtinge as lidstaat van die hof te verstaan, ontleed hierdie
artikel eerstens die konsep universele jurisdiksie, waarna dit die aanvullingsbeginsel van
jurisdiksie in oënskou neem. Daar word deurgaans na sowel Suid-Afrika se verpligtinge as
lidstaat van die hof as na die Suid-Afrikaanse Implementeringswet verwys. Wat die Suid-
Afrikaanse Implementeringswet betref, verleen ‘n onlangse uitspraak van die Noord-
Gautengse hoë hof en die tersydestelling van ’n besluit deur die Suid-Afrikaanse nasionale
direkteur van openbare vervolging en die Suid-Afrikaanse Polisiediens om nie misdade teen
die mensdom wat in 2007 in Zimbabwe gepleeg is, te ondersoek nie (hierna “die Zimbabwesaak”),
kontekstuele agtergrond aan die artikel. 4 Daar was ook onlangs berigte dat ’n
nieregeringsorganisasie die Suid-Afrikaanse vervolgingsgesag versoek het om die eertydse
president van Madagaskar, wat tans in ballingskap in Suid-Afrika woon, op aanklagte van
beweerde misdade teen die mensdom drie jaar gelede in Madagaskar te ondersoek. 5 Die
artikel verwys ten slotte na aspekte van geregtelike hersiening van sodanige besluite deur
staatsorgane.
2. Die jurisdiksie van die internasionale strafhof
Die hof het jurisdiksie oor volksmoord, misdade teen die mensdom, oorlogsmisdade en
aggressie. 6 Aggressie as misdaad sal egter binne die hof se jurisdiksie val eers sodra ’n
bepaling ingevolge artikels 121 en 123 van die Statuut van Rome aanvaar word wat die
misdaad omskryf en die voorwaardes vir sodanige jurisdiksie neerlê. 7 In die praktyk beteken
dit dus dat die internasionale gemeenskap eers ’n aanvaarbare definisie van aggressie moet
formuleer. 8 Wat egter van groter belang is vir doeleindes van hierdie artikel, en voordat die
voorgeskrewe elemente van hierdie misdade in ag geneem word, is dat ’n sekere vlak van
gruwel vereis word voordat die internasionale strafhof jurisdiksie sal hê. Dit word reeds in
die aanhef van die Statuut van Rome duidelik.
Die aanhef verwys na “ondenkbare wandade” wat die “kollektiewe bewussyn van die
internasionale gemeenskap diep skok”. Later noem die aanhef weer dat die hof tot stand
gebring is om die “ernstigste misdade wat die hele internasionale gemeenskap raak”, te
144

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
vervolg. Ook in die aanhef word die grondslag vir die hof se aanvullendheidsjurisdiksie gelê.
Dit sluit af deur uitdruklik te bepaal dat die hof se jurisdiksie die nasionale jurisdiksie van
lidstate sal aanvul. 9 Die aanhef verwys ook na die doelstelling om deur die oprigting van die
hof volhoubare respek vir en afdwinging van internasionale geregtigheid te bewerkstellig.
Hiérin lê dan die gewigtigheid van lidstate se verpligtinge ingevolge die Statuut van Rome,
naamlik dat die internasionale strafreg state nie net toelaat om plegers van internasionale
misdade te vervolg nie, maar lidstate inderwaarheid daartoe verplig. 10 Die prosesregtelike
beginsel waarmee dit gedoen kan word, is die beginsel van universele jurisdiksie. 11 Voordat
bepaalde aspekte van Suid-Afrika se Implementeringswet in oënskou geneem word, moet dié
beginsel dus eers aan bod kom, wat ook Suid-Afrika se verpligtinge as lidstaat van die hof
beter sal toelig.
3. Universele jurisdiksie
3.1 Algemeen
Die volkeregtelike konteks van jurisdiksie erken staatsregtelike soewereiniteit. Staatsregtelike
soewereiniteit sluit in ’n staat se eksklusiewe reg om wetgewende, uitvoerende en
regsprekende gesag binne sy gebiedsgrense uit te oefen. 12 Staatsregtelike soewereiniteit gaan
hand aan hand met die beginsel van die soewereine gelykheid van state. 13
In ’n algemeen prosesregtelike sin van jurisdiksie wat misdaad betref, moet daar ’n skakel, of
neksus, tussen die hof en die misdaad bestaan (die sogenaamde ratione jurisdictionis).
Hierdie neksuskan verband hou met grondgebied of territorialiteit (waar die staat jurisdiksie
uitoefen omdat die misdaad op sy grondgebied gepleeg is), nasionaliteit (waar jurisdiksie
uitgeoefen word omdat die misdadiger of slagoffer ’n burger van die staat is) en sogenaamde
belangejurisdiksie (waar jurisdiksie uitgeoefen word omdat die bepaalde staat ’n gevestigde
belang het in die reg wat deur die misdryf geskend is). Jurisdiksie word egter hoofsaaklik, en
meestal, op grond van grondgebied of nasionaliteit uitgeoefen. 14
Ingevolge die beginsel van universele jurisdiksie, en in die geval van sekere misdade, kan
enige van hierdie skakels egter ontbreek en sal ’n hof steeds in staat wees om in ’n
strafregtelike vervolging jurisdiksie uit te oefen.
3.2 Die ontstaan van universele jurisdiksie
Die ontstaan van die beginsel van universele jurisdiksie kan toegeskryf word aan die behoefte
in vervloë dae om seerowers en persone sonder bepaalde nasionaliteite, en dus sonder trou
aan ’n bepaalde staat, voor die gereg te bring. 15 Cowles 16 dui met verwysing na
oorlogsmisdade daarop dat die ou regsgeleerdes seerowery met bendewese of struikrowery
gelykgestel het. Nie een van dié losse geselskappe het enige noemenswaardige trou aan enige
staat openbaar nie, en kon gevolglik ook nie op enige staatsbeskerming (as burgers)
145

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
staatmaak nie. Met verwysing na Grotius beklemtoon Cowles 17 dat die reg om diesulkes te
vervolg en te straf, uit die gewoonteregtelike volkereg ontstaan het. De Than en Shorts 18
verduidelik op hulle beurt dat seerowers hulleself deur hul onwettige bedrywighede buite die
beskerming van enige staat plaas vir sover hulle hostis humani generis word. Die
oorspronklike grondslag van universele jurisdiksie na analogie van seerowery lê dus daarin
dat dié individue hul misdadige bedrywighede op die ope see beoefen het, wat buite die
gebiedsjurisdiksie van enige staat was. Die ope see word vir die doeleindes van die vestiging
van jurisdiksie as res omnium omnes beskou.
Moderne skrywers wys egter daarop dat die regverdiging van universele jurisdiksie mettertyd
verander het in ’n substantiewe regverdiging wat eerder die afskuwelikheid van die betrokke
misdaad beklemtoon. Die afsku waarmee die hele internasionale gemeenskap die misdaad
bejeën, regverdig dus die vervolging daarvan deur universele jurisdiksie in belang van die
algehele internasionale gemeenskap van state. 19 Met die uitoefening van universele
jurisdiksie vervang die afskuwelikheid van die misdaad daarom die tradisionele
jurisdiksieskakels van grondgebied en nasionaliteit. 20 Cassese 21 beskryf die beweegrede vir
universele jurisdiksie as ’n “gesamentlike bewaking van universele waardes”.
Histories beskou is daar ook geen twyfel nie dat die Neurenberg- en Tokio-verhore ná die
Tweede Wêreldoorlog verdere inhoud verleen het aan universele jurisdiksie, synde ’n
erkende beginsel van die internasionale strafreg. 22 Toe daar beswaar gemaak is teen die
jurisdiksie van dié tribunale en dit as ongeldig afgemaak is, het die tribunale die besware
telkens weerlê deur die beginsel van universele jurisdiksie voor te hou. Na die strafregtelike
verhore deur die oorlogstribunale is universele jurisdiksie al hoe meer gebruik as
regverdiging om misdadigers op aanklagte van menseregte- en humanitêre vergrype te
vervolg. 23
3.3 Die toepassing van universele jurisdiksie
Die vroegste voorbeeld van die toepassing van die beginsel van universele jurisdiksie is die
verhoor van Eichmann, ’n lid van sowel die Oostenrykse Nazi-party as die veiligheidsdiens
van Himmler gedurende die Tweede Wêreldoorlog. Die Israelse veiligheidspolisie het
Eichmann in 1960 uit Argentinië ontvoer. Hy is in Israel verhoor en op ’n groot
verskeidenheid aanklagte van misdade teen die mensdom skuldig bevind en tereggestel. Die
Israelse hof het sy regsbevoegdheid op grond van universele jurisdiksie regverdig. 24
Nog ’n bekende voorbeeld is dié van die voormalige Chileense president Pinochet, oor wie
die Verenigde Koninkryk se Britse hoërhuis eerstens jurisdiksie aanvaar het in ’n
uitleweringsversoek aan Spanje op aanklagte van volksmoord, terreur en marteling wat onder
Pinochet se bewind in Chili gepleeg is. Die verdediging het aangevoer dat die
inhegtenisneming onwettig was op grond van Pinochet se immuniteit as voormalige
staatshoof. Tog het die hof op 24 Maart 1999 beslis dat die verbod wat die internasionale
strafreg op misdade teen die mensdom plaas, die oorspronklike immuniteitsbeskerming van
voormalige staatsamptenare en staatshoofde tot niet maak waar sodanige misdade in ’n
privaat hoedanigheid gepleeg is of “internasionale misdade” is. 25
146

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Hierdie immuniteit is voorheen aan die gebruiklike volkereg ontleen. 26
Meer onlangs het die Suid-Afrikaanse pers berig 27 dat twee nieregeringsorganisasies by die
Noord-Gautengse hoë hof aansoek gedoen het om die tersydestelling van vroeëre besluite
deur die Suid-Afrikaanse nasionale vervolgingsgesag en die Suid-Afrikaanse polisiediens om
nie vervolgingsaksie in te stel teen die beweerde Zimbabwiese plegers van misdade teen die
mense van daardie land nie. 28 29 Die hof het op 8 Mei 2012 uitspraak ten gunste van die
aansoekers gelewer. 30 Die jurisdiksiegrondslag van hierdie aansoek was artikel 4(3) van die
Suid-Afrikaanse Implementeringswet. Die uitvaardiging van hierdie wet, en in die besonder
die bepalings van artikel 4(3), het in Suid-Afrikaanse verband statutêre inhoud aan die
beginsel van universele jurisdiksie verleen, soos die bespreking hier onder sal aantoon.
3.4 Universele jurisdiksie en die internasionale strafhof
’n Kernvraag is of die internasionale strafhof op grond van universele jurisdiksie
regsbevoegdheid oor ’n saak het indien ’n lidland nie vervolging wil of kan instel nie. 31 Dié
vraag is veral ter sake in die lig van die Zimbabwe-saak hier bo. Eerstens moet in gedagte
gehou word dat Zimbabwe nie ’n lidland van die internasionale strafhof is nie; tweedens
bring die uitoefening van universele jurisdiksie noodwendig politieke sensitiwiteit teweeg.
Die alombekende Cherif Bassiouni 32 waarsku juis dat universele jurisdiksie selfs met die
beste bedoelings onoordeelkundig toegepas kan word. Dít kan onnodige onenigheid tussen
state veroorsaak en kan tot die misbruik van ’n land se regsprosesse lei. 33 Bassiouni
beklemtoon dat nasionale state se uitoefening van universele jurisdiksie vir net die ernstigste
internasionale misdade, soos oorlogsmisdade, misdade teen die mensdom, volksmoord en
ook sekere verdragsmisdade, soos terreur, gehou behoort te word. Op watter bepaalde
internasionale misdade universele jurisdiksie van toepassing is, is volgens Bassiouni nog nie
’n uitgemaakte saak nie. Die internasionale gemeenskap blyk dit wel eens te wees dat dit
seerowery, slawerny en slawernyverwante gebruike, oorlogsmisdade, misdade teen die
mensdom en volksmoord insluit. 34
Die beweerde klag in die Zimbabwe-saak is marteling, synde ’n misdaad teen die mensdom. 35
In hierdie verband kan ook kennis geneem word van die uitspraak van die internasionale
straftribunaal vir die eertydse Joego-Slawië in die saak Prosecutor v Kunarac (hierna die
Kunarac-saak), 36 waarin daardie tribunaal bevind het dat selfs ’n enkele voorval van
marteling, al word dit in vredestyd gepleeg, genoeg is om as internasionale misdaad beskou te
word. Tog, indien ’n aanklag van marteling teen ’n beskuldigde ingebring word, synde ’n
misdaad teen die mensdom soos dit tans in die Statuut van Rome, asook in die elemente van
misdade by die statuut uiteengesit word, 37 sal die vervolgingsgesag ten spyte van die
Kunarac-saak moet kan bewys dat sodanige marteling deel was van, of bedoel was as ’n
wydverspreide of stelselmatige aanval 38 op, lede van die burgerlike samelewing. 39
Om nou terug te keer na die inleidende vraag: die internasionale strafhof is nie met universele
jurisdiksie beklee nie, ondanks (mislukte) voorstelle deur Duitsland en Suid-Korea dat
sodanige jurisdiksie wél aan die hof toegeken moet word. 40 Ten einde jurisdiksie uit te oefen
oor ’n misdaad binne die hof se regsbevoegdheid – by gebrek aan ’n hoofstuk VII-verwysing
147

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
deur die veiligheidsraad ingevolge die Verenigde Nasies se handves 41 of op versoek van ’n
staat self – sou die misdryf op ’n lidstaat se grondgebied of deur ’n lidstaat se burger(s)
gepleeg moet wees. 42 Suid-Afrika kan dus nie bloot enige saak waaroor hy volgens universele
jurisdiksie regsbevoegdheid het, maar nie self vervolging wil instel nie, voor die voet aan die
internasionale strafhof oorhandig nie.
Hierdie artikel handel nie oor die wenslikheid al dan nie van die verlening van universele
jurisdiksie aan die internasionale strafhof nie. Dit is voldoende om te sê dat daar oortuigende
regsargumente bestaan ingevolge waarvan sodanige jurisdiksie wel wettig verleen sou kon
word, 43 naamlik dat state inderdaad die regsbevoegdheid waaroor hulle wettig ingevolge
universele jurisdiksie beskik, regmatig aan die hof kan oordra. 44
Vervolgens word die twee vorme van universele jurisdiksie kortliks bespreek voordat die
bedeling van aanvullendheidsjurisdiksie in oënskou geneem word.
3.5 Twee vorme van universele jurisdiksie
Die beginsel van universele jurisdiksie word in twee vorme toegepas. 45 Die meer algemene
vorm word die beperkte of voorwaardelike toepassing van universele jurisdiksie genoem. 46
Ingevolge hiervan moet die beweerde misdadiger op die grondgebied van die staat wat
jurisdiksie uitoefen, teenwoordig wees. Dít is dan die forum deprehensionis wat ’n staat se
jurisdiksie ingevolge internasionale strafreg bepaal. 47 Wat die tweede, meer liberale
weergawe van universele jurisdiksie betref, word daar aangevoer dat ’n staat persone van
internasionale misdade kan aankla ongeag die persoon se nasionaliteit, die plek waar die
misdaad gepleeg is, en die slagoffer se nasionaliteit, en selfs of die beweerde oortreder
hom/haar in die staat bevind of nie. Baie state se regstelsels, onder meer Suid-Afrika s’n,
erken nie in absentia-verhore nie. Hier moet die aangeklaagde op die grondgebied van die
staat – trouens, in die hof by die verhoor – wees.
Du Plessis 48 onderskei egter tussen die regverdige-verhoor-vereistes wat in die Suid-
Afrikaanse Grondwet van 1996 verskans is en wat die beskuldigde se teenwoordigheid
gedurende die verhoor waarborg, 49 en die staat se reg op die wettige uitoefening van
universele jurisdiksie. Hy wys daarop dat internasionale reg nie vereis dat ’n verdagte eers in
’n staat teenwoordig moet wees voordat ondersoekstappe ingevolge universele jurisdiksie
gedoen kan word nie. 50 Hy wys ook daarop dat die Verenigde Koninkryk ’n beleidsraamwerk
van “verwagte teenwoordigheid” (“anticipated presence”) geskep het ten einde wel ’n
ondersoek ingevolge universele jurisdiksie van stapel te stuur. 51 Die oortuigendste rede
waarom daar ook in Suid-Afrika vir die “verwagte teenwoordigheid” van ’n misdadiger
voorsiening gemaak behoort te word, is dat die Implementeringswet dan tot sy reg kan kom. 52
Die doelstellings van dié wet, en gevolglik ook Suid-Afrika se verpligtinge as lidstaat van die
internasionale strafhof, word later in meer besonderhede bespreek.
Eers egter ’n bondige blik op die beginsel van aanvullendheidsjurisdiksie.
148

4. Aanvullendheidsjurisdiksie
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Soos uit voormelde afgelei kan word, kan die internasionale strafhof nie jurisdiksie oor ’n
saak uitoefen tensy die betrokke lidstaat en dié se regstelsel versuim om vervolgingsaksie in
te stel nie. 53 Die uitdruklike uitgangspunt met die daarstelling van die hof was juis om
nasionale jurisdiksie aan te vul, nie om dit te vervang nie. Die hoof internasionale plig om
internasionale misdade te vervolg berus steeds by state.
Internasionale betrekkinge, en daarom ook die internasionale reg, is en was nog altyd in wese
op konsensus en erkenning van nasionale regsoewereiniteit geskoei. Op grond van hierdie
gegewe moes die jurisdiksie van die hof in die verdrag by Rome geformuleer word. In die
onderhandelingsproses wat tot die aanvaarding van die Statuut van Rome gelei het, is daar
reeds vooraf beduidende eenstemmigheid oor die bepalings van artikel 17 van die statuut oor
die toelaatbaarheid van sake verkry. 54
Die belangrikste implikasie van die hof se aanvullendheidsjurisdiksieraamwerk is moontlik
lidstate se plig om vervolgingsaksie met betrekking tot internasionale misdade in te stel.
Trouens, as gevolg van die eerste aanklaer van die hof, Luis Moreno Ocampo, se
beleidstelling is die gewone aanvullingsbeginsel na “aktiewe aanvullendheidsjurisdiksie”
uitgebrei. 55 Met hierdie beleidstelling het die aanklaer dit duidelik gestel dat die aantal sake
waaroor die hof beslis, nie ’n aanwyser behoort te wees van die hof se doeltreffendheid nie,
maar eerder nasionale jurisdiksies se gebrekkige vervolging van verdagtes in internasionale
misdade. 56 Kortom behels die positiewe benadering tot aanvullendheidsjurisdiksie dat die hof
nasionale vervolging aanmoedig, en dat daar swaar op nasionale en internasionale
samewerkingsnetwerke gesteun behoort te word. 57 Hierdie benadering is sinvol in die lig van
die sogenaamde “strafloosheidsgaping” wat ontstaan wanneer persone met laer range in
onderdrukkende bedelings internasionale misdade pleeg, dog vervolging vryspring. Juis as
gevolg daarvan dat die internasionale strafhof tot stand gebring is om die plegers van die
ernstigste menseregte- en humanitêre skendings te vervolg, word geringer oortreders in ’n
onderdrukkende bestel immers dikwels oor die hoof gesien. 58 Sekere aspekte van dié
positiewe benadering tot aanvullendheidsjurisdiksie is ook nou by die vergadering van
lidstate se strategiese beplanning vir die hof ingesluit. 59
5. Suid-Afrika se implementering van die Statuut van Rome
Suid-Afrika was ’n ywerige voorstander van die oprigting van ’n sterk en onafhanklike
internasionale strafhof. Dié land het die Statuut van Rome op 10 November 2000 bekragtig
en die minister van justisie het die Implementeringswet in Julie 2001 bekend gestel.60 Op 18
Julie 2002 het die Suid-Afrikaanse parlement die Implementeringswet aanvaar. Die inleiding
tot die aanhef van die wet lui soos volg:
149

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Om voorsiening te maak vir ’n raamwerk ten einde die doeltreffende implementering
van die Statuut van Rome oor die Internasionale Strafhof in Suid-Afrika te verseker;
om te verseker dat Suid-Afrika aan sy verpligtinge soos in die Statuut uiteengesit
voldoen; om voorsiening te maak vir die misdaad van volksmoord, misdade teen die
mensdom en oorlogsmisdade; om voorsiening te maak vir die vervolging in Suid-
Afrikaanse howe van persone wat daarvan beskuldig word dat hul bedoelde misdade
in Suid-Afrika en oor die grense van Suid-Afrika in sekere omstandighede gepleeg
het; om voorsiening te maak vir die inhegtenisneming van persone wat daarvan
beskuldig word dat hul bedoelde misdade gepleeg het en vir hul uitlewering aan
bedoelde Hof in sekere omstandighede; om voorsiening te maak vir samewerking
deur Suid-Afrika met bedoele (sic) Hof; en om voorsiening te maak vir
aangeleenthede wat daarmee verband hou.
Vervolgens word Suid-Afrika se internasionale verpligtinge as lidstaat van die hof
bespreek. 61 Hierdie verpligtinge spruit onder meer uit Suid-Afrika se eie ondernemings, die
doelwitte van die Implementeringswet, die aanvullendheidsjurisdiksieraamwerk ingevolge
die wet, asook sekere ander Suid-Afrikaanse wetgewing. 62
5.1 Suid-Afrika se ondernemings ingevolge die Implementeringswet
In die aanhef van die Implementeringswet verbind Suid-Afrika, wat sedert 1994 “’n integrale
en aanvaarde lid van die gemeenskap van nasies” geword het, hom daartoe om persone wat
“gruweldade” pleeg, waar moontlik in Suid-Afrikaanse howe en ingevolge munisipale reg
voor die gereg te bring – hetsy ooreenkomstig sy verpligtinge as lidstaat van die
internasionale strafhof of, ingeval die nasionale vervolgingsgesag weier of nie vervolging kan
aanvoor nie, “ooreenkomstig die aanvullingsbeginsel”. 63
5.2 Suid-Afrika se internasionale verpligtinge met verwysing na die doelwitte van die
Implementeringswet
Suid-Afrika se internasionale verpligtinge met verwysing na die doelstellings van die
Implementeringswet is in artikel 3 van die wet uiteengesit. Dié verpligtinge is:
a. om ’n raamwerk te skep wat sal verseker dat die statuut doeltreffend in die
republiek toegepas word
b. om te verseker dat enigiets wat ingevolge die wet gedoen word, aan die
verpligtinge ingevolge die statuut voldoen
c. om voorsiening te maak vir die misdade van volksmoord, misdade teen die
mensdom en oorlogsmisdade
d. om so ver moontlik en ingevolge die aanvullingsbeginsel die nasionale
vervolgingsgesag in staat te stel om vervolgings in te stel en Suid-Afrikaanse hoë
howe in staat te stel om sake te bereg wat ingebring word teen enige persoon wat
daarvan beskuldig word dat hy ’n misdaad in die republiek of, in sekere
omstandighede, buite die grense van die republiek gepleeg het
e. om ingeval die nasionale vervolgingsgesag weier, of nie vervolging kan instel nie,
met die internasionale strafhof saam te werk wanneer die hof versoeke vir bystand
aan die republiek rig, sodat daar meganismes sal wees vir die uitlewering van
150

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
verdagtes aan die hof, dat die hof in Suid-Afrika sitting sal kan neem, en dat ’n
vonnis wat die hof oplê in die republiek afgedwing sal kan word.
Die doelwit in (d) hier bo verwys dus indirek na die internasionale strafhof se
aanvullendheidsjurisdiksie, en lê die grondslag vir die uitoefening van universele jurisdiksie
deur Suid-Afrikaanse hoë howe. Dit is verder ook duidelik dat die Suid-Afrikaanse wetgewer
in die doelwit in (e) hier bo in gedagte gehad het dat verdagte persone geredelik aan die hof
uitgelewer sou kon word in gevalle waar die Suid-Afrikaanse vervolgingsgesag onwillig of
nie in staat sou wees om vervolging in te stel nie. Wat die vestiging van regsbevoegdheid oor
’n verdagte ingevolge universele jurisdiksie betref, is daar egter reeds hier bo aangetoon dat
Suid-Afrika nie in staat sou wees om so ’n persoon aan die hof uit te lewer as die misdaad nie
op die grondgebied van ’n lidstaat of deur ’n burger van ’n lidstaat gepleeg is nie. Indien
Zimbabwiese burgers byvoorbeeld in Suid-Afrika in hegtenis geneem word vir internasionale
misdrywe wat in Zimbabwe gepleeg is, sou Suid-Afrika nie daardie persone aan die hof kon
uitlewer nie, omdat Zimbabwe nie ’n lidstaat van die hof is nie.
5.3 Suid-Afrika se internasionale verpligtinge met verwysing na die beginsel van
aanvullendheidsjurisdiksie
Artikel 4 van die Suid-Afrikaanse Implementeringswet is besonder belangrik vir doeleindes
van hierdie navorsing, veral die bepalings van artikel 4(3). Artikel 4(1) magtig Suid-
Afrikaanse howe om skuldigbevindings en strawwe op te lê vir die misdrywe wat in die wet
genoem word. In pas met die Statuut van Rome bepaal artikel 4(2) dat immuniteit teen
vervolging van huidige of vorige staats- of regeringshoofde, regerings- en parlementslede en
staatsamptenare, en lede van veiligheids- of gewapende magte wat wettig verplig was om ’n
klaarblyklik onwettige bevel van ’n regering of meerdere te gehoorsaam, nie as verweer
gebruik mag word nie en ook nie by die oplegging van ’n vonnis as versagtende
omstandighede mag dien nie. Artikel 4(3) bepaal dan soos volg:
Ten einde die jurisdiksie van ’n Suid-Afrikaanse hof vir doeleindes van hierdie Hoofstuk te
vestig, word enige persoon wat ’n misdaad beoog in subartikel (1) buite die gebied van die
Republiek pleeg, geag daardie misdaad in die gebied van die Republiek te gepleeg het indien
–
a. Daardie persoon ’n Suid-Afrikaanse burger is; of
b. Daardie persoon nie ’n Suid-Afrikaanse burger is nie maar gewoonlik in die
Republiek woonagtig is; of
c. Daardie persoon, na pleging van die misdaad, in die gebied van die Republiek
teenwoordig is; of
d. Daardie persoon bedoelde misdaad teen ’n Suid-Afrikaanse burger of teen iemand
wat gewoonlik in die Republiek woonagtig is, gepleeg het.
Du Plessis 64 meen dat aangesien subartikel (c) geen melding maak van ’n persoon se
nasionaliteit of woonadres nie, en omdat subartikel (a) en (b) reeds voorsiening maak vir
gevalle waar burgers van die republiek of persone met verblyfreg in Suid-Afrika misdade
buite die republiek pleeg, subartikel (c) duidelik na gevalle verwys waar misdadigers sonder
151

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
enige beduidende band met Suid-Afrika internasionale misdade pleeg. Derhalwe verleen dit
duidelik statutêre inhoud aan die uitoefening van universele jurisdiksie deur Suid-Afrikaanse
howe.
’n Paar opmerkings kan in hierdie verband gemaak word.
Eerstens moet universele jurisdiksie nie verwar word met die geldige toepassing van
internasionale reg in ’n bepaalde staat, of die toepassing van nasionale wetgewing buite die
grense van die republiek nie. 65 Tweedens kan aanvaar word dat aangesien universele
jurisdiksie nou statutêr in die Suid-Afrikaanse reg erken word, dit die beperkte weergawe
daarvan is wat minstens die misdadiger se teenwoordigheid op Suid-Afrikaanse grondgebied
gedurende die verhoor vereis. 66 Artikel 35 van die Suid-Afrikaanse Grondwet, synde dié land
se opperwet, waarborg die reg op teenwoordigheid van gearresteerde, aangehoude en
beskuldigde persone in die hof.
Soos vroeër aangedui, is daar egter skrywers wat meen dat die reg op teenwoordigheid in die
hof gedurende die verhoor onderskei kan word van dit wat in ’n ondersoek voor die verhoor
gebeur. Die uitspraak in die Zimbabwe-saak 67 beaam dit. In voormelde uitspraak stel die hof
dit duidelik dat artikel 4(3) na ’n verhoor verwys, en hoewel die Implementeringswet dus oor
’n ondersoek swyg, is dit logies dat ’n besluit om te vervolg of nie deur ’n ondersoek
voorafgegaan moet word. Met verwysing na die Madagaskar-situasie waarna ten aanvang
verwys is, is dit insiggewend dat die besluit van die Suid-Afrikaanse direkteur van nasionale
vervolging om die eertydse president van daardie land wel op beweerde klagtes van misdade
teen die mensdom te ondersoek, gegrond is op die feit dat daar ‘n “redelike vermoede”
bestaan dat die beweerde misdade wel gepleeg kon gewees het; maar tweedens, en belangrik,
omdat die persoon wat ondersoek staan te word, op Suid-Afrikaanse grondgebied
teenwoordig is. 68 Die feite in die Zimbabwe-saak en dié in die Madagaskar-ondersoek kom
dus meestal ooreen, maar verskil in een belangrike opsig - ‘n verskil wat ‘n wesenlike invloed
kan hê op enige appèl deur die respondente teen die beslissing van die Noord-Gautengse hoë
hof in die Zimbabwe-saak: die sukses al dan nie van sodanige appèl kan dalk net staan of val
by daardie hof se uitleg van artikel 4(3) van die Implementeringswet, waarna vervolgens
verwys word.
’n Treffende kenmerk van artikel 4(3) van die Implementeringswet is dat misdade wat na
bewering buite die grense van die republiek gepleeg is, beskou word as dat dit op Suid-
Afrikaanse grondgebied gepleeg is. Juis hierdie bepaling weerlê dan enige twyfel dat die
wetgewer uitdruklik bedoel het om universele jurisdiksie, ’n gebruiklike volkeregtelike
regsbeginsel, in die Suid-Afrikaanse reg te erken. In die praktyk, en met verwysing na die
Zimbabwe-saak, sal dit in die uitoefening van universele jurisdiksie irrelevant wees dat die
staat op wie se grondgebied die misdaad gepleeg is en waarvan die beweerde misdadigers
burgers is, nie ’n lidstaat van die internasionale strafhof is nie. State sou dus in staat wees om
die vervolging van die plegers van internasionale misdrywe te vermy deur bloot lidmaatskap
van die hof te weerhou. Dít sou in werklikheid sowel die doelstellings van die Suid-
Afrikaanse Implementeringswet as die volkeregtelike beginsel van universele jurisdiksie tot
niet maak. 69 Dit is juis om hierdie rede, en met verwysing na ‘n beslissing in appèl in die
152

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Zimbabwe-saak en die impak daarvan op die Madagaskar-ondersoek, dat ek meen dat die
strekking van artikel 4(3) wyd genoeg is om die beslissing van die hof a quo in die
Zimbabwe-saak te steun.
6. Enkele ander verantwoordelikhede en verpligtinge ingevolge die Implementeringswet
en ander wetgewing
Artikel 5 van die Implementeringswet bepaal dat geen vervolging ingevolge die wet teen ’n
persoon ingestel mag word sonder die toestemming van die nasionale direkteur van openbare
vervolging nie. Artikel 5(3) bepaal dat wanneer die direkteur hierdie besluit oorweeg, hy/sy
die “aanvullingsbeginsel” soos die wet dit uiteensit, en soos hier bo toegelig, in ag sal neem.
Indien die direkteur besluit om nie vervolging in te stel nie, sal die besluit én redes daarvoor
aan die Suid-Afrikaanse “sentrale owerheid” voorgelê word, welke sentrale owerheid dit
weer aan die griffier van die hof “moet” stuur. 70 Ook hierdie bepalings het ’n paar
implikasies.
Eerstens is dit belangrik om daarop te let dat die direkteur se toestemming verlang word om
vervolging in te stel, maar nie om ’n ondersoek 71 van stapel te stuur nie. In dié verband
verskil die Implementeringswet van die Statuut van Rome. In laasgenoemde maak artikel 54
uitvoerig voorsiening vir die staatsaanklaer se pligte en bevoegdhede ten opsigte van
ondersoeke. Artikels 55 en 56 maak ook onderskeidelik voorsiening vir die regte van persone
gedurende ondersoeke en die rol van die voorverhoorhof in ondersoeke. Die Statuut van
Rome is natuurlik ’n samevoeging van akkusatoriese en inkwisitoriale prosesse, en artikels
55 en 56 in die besonder toon sterk inkwisitoriale kenmerke van die proses voor die
internasionale strafhof. 72 Daar word aan die hand gedoen dat die Suid-Afrikaanse
Implementeringswet in die toekoms gewysig sou kon word om ook vir die nasionale
direkteur van openbare vervolging se pligte en magte in verband met ondersoeke na
internasionale misdade voorsiening te maak. Sodanige pligte en magte sou ook as riglyn kon
dien vir die pligte en magte van die Suid-Afrikaanse Polisiediens om ondersoeke in oorleg
met die direkteur van openbare vervolging te onderneem.
Tog is die Suid-Afrikaanse reg soos dit tans daar uitsien, nie heeltemal sonder enige
bepalings in dié verband nie. Artikel 27(7) van die Wet op die Nasionale Vervolgingsgesag
32 van 1998 (hierna “die Vervolgingswet”) bepaal dat die nasionale direkteur van openbare
vervolging die direkteur van die nasionale polisiediens om bystand met ondersoeke kan vra,
in welke geval die betrokke provinsiale polisiekommissaris “sover doenlik aan die versoek
[moet] gehoor gee”.
Tweedens is dit opmerklik dat wanneer die nasionale direkteur van openbare vervolging
besluit om nié vervolging in te stel nie, daardie besluit met ’n opgaaf van redes eers aan die
“sentrale owerheid”, en dan deur sodanige owerheid aan die griffier van die hof, oorhandig
moet word. So ’n besluit kan dus nie maar lukraak of arbitrêr geneem word nie. maar moet
die produk wees van ’n wel-oorwoë besluitnemingsproses en -struktuur.
153

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Ingevolge artikel 13(1)(c) van die Vervolgingswet kan die Suid-Afrikaanse staatspresident by
wyse van proklamasie een of meer spesiale nasionale direkteure van vervolging aanstel.
Kragtens proklamasie 24876, nommer 46 van 2003, 73 het die voormalige staatspresident
sodanige spesiale direkteur as hoof van ’n prioriteitsmisdaadeenheid aangestel om die
ondersoek en vervolging van sowel misdade in die Implementeringswet as ander ernstige
misdrywe te rig en te bestuur. Uiteraard is hierdie ontwikkeling eweneens ’n aanwyser van
die Suid-Afrikaanse wetgewer se erns met dié land se internasionale verpligtinge as lidstaat
van die hof. Die vervolgingsbevoegdheid in die geval van internasionale misdade ingevolge
die Implementeringswet berus dus by die nasionale direkteur van openbare vervolging en
bepaald dan die prioriteitsmisdaadeenheid. 74
7. Die besluit om ’n ondersoek/vervolgingsaksie in te stel by internasionale misdade, en
die geregtelike hersiening daarvan
Van verdere belang is dat die besluit om ’n ondersoek of vervolgingsaksie met betrekking tot
internasionale misdaad in te stel, deur veel meer as die Implementeringswetgerig word. In die
Zimbabwe-saak 75 het die hof bevind dat die respondente nie hul besluitnemingsbevoegdhede
wettig uitgeoefen het nie, en indien daar ’n diskresionêre uitoefeningsmag by daardie
bevoegdhede ingesluit was, sodanige mag ook nie behoorlik uitgeoefen is nie.
Die hof bevind voorts dat die respondente nie hul pligte ingevolge Suid-Afrika se
internasionale verantwoordelikhede nagekom het nie, weens ’n gebrekkige waardering vir en
onvoldoende begrip van die internasionale gewoonte- en strafreg, die Implementeringswet
saamgelees met die presidensiële proklamasie, 76 die bepalings van die Wet op die Suid-
Afrikaanse Polisiediens 68 van 1995, asook die bepalings van die Vervolgingswet. Die hof
bevind 77 dat die respondente bloot moes gevra het: Beskik ons oor genoeg inligting om ’n
ondersoek ingevolge die toepaslike reg te regverdig?
Vervolgens word ’n paar aspekte in dié verband ondersoek.
7.1 Suid-Afrikaanse vervolgingsbeleid en internasionale riglyne
Volgens Du Plessis 78 moet drie faktore oorweeg word om te besluit of ’n staat oor die nodige
gesag beskik om ondersoeke en/of vervolging met betrekking tot internasionale misdade in te
stel. Eerstens behoort die besluitnemer die oogmerke of doelwitte van die
Implementeringswet te oorweeg, soos wat hier bo bespreek is. 79 Tweedens moet die
besluitnemer daarvan kennis neem dat indien daar teen vervolging besluit word, die redes vir
sodanige besluit aan die sentrale owerheid – in Suid-Afrikaanse verband dus die direkteurgeneraal
van die departement justisie en staatkundige ontwikkeling – oorgedra moet word,
wat op sy beurt daardie redes aan die griffier van die hof moet stuur. Derdens moet die
besluitnemer kennis neem van die nasionale direkteur van openbare vervolging se
vervolgingsbeleid, wat vereis dat die Verenigde Nasies se riglyne vir aanklaers in ag geneem
word. 80 Laasgenoemde riglyne stel dit duidelik dat aanklaers verplig is om behoorlike aandag
154

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
aan die vervolging van openbare amptenare te skenk, veral in geval van die gruwelike
skending van menseregte en ander internasionale misdade wat die internasionale reg erken. 81
Kragtens paragraaf 3 van die nasionale direkteur van openbare vervolging se
vervolgingsbeleid, onder die opskrif “Rol van die aanklaer”, word bepaal dat aanklaers
onpartydig en te goeder trou moet optree. Faktore soos persoonlike standpunte oor die aard
van ’n misdryf, of die etnisiteit, nasionaliteit, geslag, geloofsoortuigings, status, politieke
oortuigings en seksuele voorkeur van die slagoffer behoort geen rol in besluitneming te speel
nie, 82 en kan as irrelevant bestempel word. Paragraaf 4(c) bepaal weer dat indien ’n aanklaer
tevrede is dat daar genoeg getuienis bestaan wat ’n redelike vooruitsig van ’n
skuldigbevinding daarstel, sodanige aanklaer “normaalweg” sal oorgaan tot vervolging, tensy
openbare beleid anders vereis. Paragraaf 4 bepaal voorts die faktore wat by die vasstelling
van die openbare beleidsvereistes in ag geneem behoort te word. Hierdie faktore is die aard
en erns van die misdryf, die gemeenskap en die groter samelewing se belange, en die
oortreder se omstandighede.
Soos wat Du Plessis 83 tereg opmerk en die uitspraak in S v Basson 84 beklemtoon, is
volksmoord, oorlogsmisdade en misdade teen die mensdom uiteraard so ernstig dat ’n
ondersoek of vervolging in die reël behoort te volg. Die internasionale verpligting in verband
met die vervolging van plegers van misdade teen die mensdom word ook in die Zimbabwesaak
beklemtoon. 85 Die openbare belang daarby dat Suid-Afrika nie ’n veilige hawe vir
internasionale misdadigers behoort te wees nie, is verder ’n kernoorweging in die besluit om
’n ondersoek of vervolgingsaksie in te stel. 86 Daar bestaan ook sowel besliste grondwetlike
bepalings as uitlegte en toepassings daarvan deur die Suid-Afrikaanse howe wat direk
hiermee verband hou. Daarbenewens is die Wet op die Bevordering van Administratiewe
Geregtigheid 3 van 2000 (hierna “PAJA”) juis uitgevaardig om aan grondwetlike bepalings
uitvoering te gee.
7.2 Die grondwetlike oorwegings van redelikheid en billikheid
Die Grondwet lê ’n stewige grondslag vir redelike en billike openbare administrasie. Vir die
doeleindes van hierdie artikel word daar vervolgens oorsigtelik daarop gelet.
Die Suid-Afrikaanse Grondwet verbind die land tot die oppergesag van die Grondwet en die
heerskappy van die reg. 87 Artikel 32 verseker elkeen se reg op inligting wat deur die staat
gehou word en wat “vir die uitoefening of beskerming van enige regte” benodig word. Om
ware inhoud aan hierdie regte te gee, moet nasionale wetgewing uitgevaardig word. 88 Artikel
33 waarborg “regverdige administratiewe optrede” wat regmatig, redelik en prosedureel billik
moet wees. Elkeen wie se regte nadelig deur administratiewe optrede geraak word, “het die
reg op die verskaffing van skriftelike redes daarvoor”. Artikel 195 bied ’n uiteensetting van
die basiese waardes en beginsels wat Suid-Afrikaanse openbare administrasie beheer. Artikel
195(1)(a) bepaal dat dit deur hoë standaarde van beroepsetiek gekenmerk moet word.
Volgens artikel 195(1)(d) moet dienste “onpartydig, regverdig, op billike grondslag en sonder
vooroordeel” gelewer word. Van der Merwe v Taylor 89 beklemtoon die hoë standaarde wat
vir die Suid-Afrikaanse openbare administrasie gestel word. 90 Die hof maak dit duidelik dat
155

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
voormelde grondwetlike waardes ten grondslag aan die openbare administrasie moet lê. 91
Artikel 231 van die Grondwet bevestig ook Suid-Afrika se verbintenis tot internasionale
ooreenkomste; 92 artikel 232 bepaal dat die volkeregtelike gewoontereg in die republiek
regskrag geniet; terwyl artikel 237 voorskryf dat alle grondwetlike verpligtinge “getrou en
sonder versuim” nagekom moet word.
Price 93 wys daarop dat die konstitusionele hof se uitsprake in ’n reeks sake ook die algemene
grondwetlike beginsel van legaliteit ontwikkel het. Die legaliteitsbeginsel word duidelik deur
die aanvaarding van die oppergesag van die Grondwet en van die reg onderstut. 94 Openbare
gesag moet dus rasioneel eerder as arbitrêr uitgeoefen word. 95 In Government of the Republic
of South Africa v Von Abo 96 was die hoogste hof van appèl, hoewel obiter, afkeurend oor hoe
sekere staatsorgane by ’n versoek om diplomatieke beskerming van ’n Suid-Afrikaanse
burger opgetree het. 97 Die hof het die betrokke staatsorgane gekritiseer omdat die hof (én die
respondent) nooit van geskikte inligting voorsien is om aan te toon dat redelike en gepaste
stappe wél ter uitoefening van openbare gesag gedoen was nie. Die hof het die staatsorgane
se optrede as voorbeeld voorgehou van hoe ’n regering wat op grondwetlike waardes geskoei
is, nie sy burgers en howe behoort te behandel nie. 98
Benewens grondwetlike bepalings (bepaald artikel 195 en 237) en die legaliteitsbeginsel,
soos dit hier bo beskryf word, kan PAJA ook as grondslag vir die hersiening van aanvegbare
optrede deur staatsorgane dien. Die hersienbaarheid van, en hersieningsgronde vir,
aanvegbare besluite deur staatsorgane is interafhanklik en ineengevleg. Volgens Govender
het die uitvaardiging van PAJA ’n nuwe standaard vir administratiewe geregtigheid gestel, en
is die oorsprong van PAJA se grondwaardes en hoofbeginsels te vinde in artikel 32 en 33 van
die Grondwet. 99 Onder meer aan die hand van soortgelyke wetgewing in vele ander lande
voer hy aan dat die sukses van PAJA van ’n houdingsverandering by staatsadministrateurs
afhang. 100
8. Gevolgtrekking en aanbeveling
Die voorgaande bespreking van die jurisdiksieraamwerk van die internasionale strafhof toon
eerstens duidelik dat die regsbevoegdheid van die hof op die veronderstelling berus dat dit die
ernstigste internasionale misdade kan vervolg slegs indien die veiligheidsraad of ’n lidstaat
hom so versoek of indien ’n lidstaat self nie vervolging wil of kan instel nie. As gevolg van
hierdie aanvullendheidsjurisdiksieraamwerk van die hof is dit belangrik dat lidstate, soos
Suid-Afrika, in hul onderskeie implementeringswette bemagtig word om hulle verpligtinge as
lidstate na te kom. Hierdie artikel het sodanige verpligtinge en die omvang daarvan
breedvoerig verduidelik.
Tweedens is een van hierdie bemagtigingsmiddele klaarblyklik die verankering van
universele jurisdiksie in implementeringswetgewing. In die geval van Suid-Afrika se
Implementeringswetis dítdeur middel van die bepalings van artikel 4(3) gedoen. Benewens
die bepalings van hierdie artikel en die doelstellings van die wet toon die prioritisering van
156

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
internasionale misdade en die daarstelling van ’n prioriteitsmisdaadeenheid wat die
ondersoek en vervolging van oorlogsmisdade, misdade teen die mensdom en volksmoord
insluit, dat die Suid-Afrikaanse wetgewer duidelik erns maak met die vervolging van
internasionale misdaad.
Derdens toon die artikel dat marteling ook ingesluit is by die misdade wat ingevolge die
beginsel van universele jurisdiksie vervolg mag word. Die baanbrekersuitspraak in die
Zimbabwe-saak het hiertoe bygedra. Dit is die eerste maal dat ’n Suid-Afrikaanse hof hom
oor die bepalings van die Implementeringswet uitspreek.
Vierdens is ek dit eens met Du Plessis 101 dat, ten spyte daarvan dat die Implementeringswet
slegs na vervolging verwys, enige vervolging tog deur ’n ondersoek voorafgegaan moet
word. Hieroor was die hof in die Zimbabwe-saak 102 baie duidelik: die hoof van die
prioriteitsmisdaadeenheid, tesame met die Suid-Afrikaanse Polisiediens, is verplig om
ondersoeke na internasionale misdade te bestuur en te rig. Die hof laat hom voorts soos volg
hieroor uit:
Having regard to the objects of that Act, there could be no doubt that the power
incidental to or necessary for the achievement of the ICC Act’s purposes includes …
the power of the Priority Crime Litigation Unit to engage in investigation particularly
in the multi-disciplinary manner envisaged under the South African Police Services
Act and the National Prosecution Act. The first respondent’s contention that the Rome
Statute did not provide the second respondent or himself with any power to initiate an
investigation was therefore materially flawed. It ignored the special status according
(sic) to international crimes, and the need for special procedures to be developed and
adopted, and it ignored the very clear terms of the South African Police Services Act
that had to be read with the ICC Act and which, as was said, required a multidisciplinary
approach. 103
Ter wille van toekomstige regsekerheid behoort daar wetswysigings aangebring te word ten
einde bepaald voorsiening te maak vir ondersoeke na internasionale misdaad deur die
nasionale direkteur van openbare vervolging, veral ten opsigte van beweerde misdadigers se
“verwagte teenwoordigheid” op Suid-Afrikaanse bodem. Indien dan nie deur wetswysigings
nie kan dit ook met duidelike beleidsraamwerke vir die direkteur van openbare vervolging
bereik word, soos wat byvoorbeeld in die Verenigde Koninkryk gedoen is. Hoewel daar
aangetoon is dat Suid-Afrikaanse wetgewing tans wél duidelike bepalings in hierdie verband
bevat, is die ondersoek en vervolging van internasionale misdade, veral ingevolge universele
jurisdiksie, so ’n betreklik nuwe en omvangryke gebied in Suid-Afrika dat voormelde
voorgestelde wetswysigings of beleidsraamwerke net groter duidelikheid kan bring.
In die vyfde en laaste plek is daar aangetoon dat die afsku waarmee die hele internasionale
gemeenskap sekere misdade bejeën, die grondslag van universele jurisdiksie uitmaak. Dit is
in die internasionale gemeenskap van state se belang dat hierdie gruwelmisdade vervolg
word, en die hoof internasionale verpligting om sodanige internasionale misdade te vervolg,
berus by die onderskeie lede van die gemeenskap van state.
157

Bibliografie
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Bantekas, I. en S. Nash. 2003. International criminal law. Londen: Cavendish Publishing
Limited.
Bassiouni, M.C. 2001. Universal jurisdiction for international crimes: Historical perspectives
and contemporary practice. Virginia Journal of International Law,42(1):82–161.
Bekou, O. en R. Cryer. 2007. The International Criminal Court and universal jurisdiction: a
close encounter? International and Comparative Law Quarterly,56:49–68.
Brandon, B. en M. du Plessis (reds.). 2005. The prosecution of international crimes. A
practical guide to prosecuting ICC crimes in Commonwealth states. Londen:
Statebondsekretariaat.
Cassese, A. 2003. International criminal law. 2de uitgawe. Oxford: Oxford University Press.
—. 2008. International criminal law. 2de uitgawe. Oxford: Oxford University Press.
Cowles, W.B. 1945. Universality of jurisdiction over war crimes. California Law
Review,33(2):177–218.
Cryer, R., H. Friman, D. Robinson en E. Wilmshurst. 2007. An introduction to international
criminal law. Cambridge: Cambridge University Press.
De Than, C. en E. Shorts. 2003. International criminal law and human rights. Londen: Sweet
& Maxwell.
Dugard, J. (red.). 2005. International law. A South African perspective. 3de uitgawe.
Lansdowne: Juta.
Du Plessis, M. 2003. Bringing the International Criminal Court home – the implantation of
the Rome Statute of the International Criminal Court Act 2002. South African Journal of
Criminal Justice, 16:1–16.
—. 2005a. Serious human rights violations in Zimbabwe: Of international crimes,
immunities, and the possibility of prosecutions. South African Journal of Human Rights,
21:337–69.
—. 2005b. International Criminal Courts, the International Criminal Court and South Africa’s
implementation of the Rome Statute. Hoofstuk 10. In Dugard (red.) 2005.
—. 2008. South Africa’s International Criminal Court Act. Countering genocide, war crimes
and crimes against humanity. Instituut vir Sekerheidstudies-referaat, 172:1–12.
http://dx.doi.org/10.1080 (31 Mei 2012 geraadpleeg).
158

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
—. 2010. The future of international criminal justice: Civil society complementarity and the
case of South Africa. African Security Review, 19(4):17–30.
Du Plessis, M. (red.). 2008. African guide to international criminal justice. Pretoria: Instituut
vir Sekerheidstudies.
Fabricius, P. 2012. NPA called on to probe crimes outside SA. The Sunday Independent. 1
April.
Gentile, L. 2008. International criminal law in an African context. In Du Plessis (red.) 2008.
Hoover, D.V. 2011. Universal Jurisdiction not so universal: A time to delegate to the
International Criminal Court. Referaat vir interuniversiteitskonferensie van nagraadse
studente deur die Cornell-regsfakulteit. Referaat 52. http://scholarship.law.cornell.edu (6
Junie 2012 geraadpleeg).
Jallow, H. en F. Bensouda. 2008. International criminal law in an African context. In Du
Plessis (red.) 2008.
Jessberger F en C. Powell. 2001. Prosecuting Pinochets in South Africa – implementing the
Rome Statute of the International Criminal Court. South African Journal of Criminal
Justice,14:344–62.
Katz, A. 2003. An act of transformation. The incorporation of the Rome Statute of the ICC
into national law in South Africa. African Security Review, 12(4):25–30.
Kontorovich, E. 2004. The piracy analogy: modern universal jurisdiction’s hollow
foundation. Harvard International Law Journal,(45) 183-237.
Price, A. 2010. Rationality review of legislation and executive decisions: poverty alleviation
network and Albutt. The South African Law Journal, 127(4):580–91.
Ryngaerdt, C. 2010a. The International Court and universal jurisdiction. Werksdokument 46.
Leuven Centre for Global Governance Studies. http://ghum.kuleuven.be/ggs/publications (12
Junie 2012 geraadpleeg).
—. 2010b. Horizontal complementarity: The complementarity jurisdiction of bystander states
in the prosecution of international crimes under the universality principle. Werksdokument
44. Leuven Centre for Global Governance Studies. http://ghum.kuleuven.be/ggs/publications
geraadpleeg op 15 Junie 2012.
Schabas, W.A. 2001. An introduction to the International Criminal Court. Cambridge:
Cambridge University Press.
Swanepoel, C.F. 2007. Universal jurisdiction as procedural tool to institute prosecutions for
international core crimes. Journal of Juridical Science, 32(1):118–43.
159

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Van der Vyver, J.D. 1999. Universal jurisdiction in international criminal law. South African
Yearbook of International Law, 24:109–19.
Werle, G. 2005. Principles of international criminal law. The Hague: TMC Acer Press.
Werle, G. en F. Jessberger. 2002. International criminal justice is coming home: The new
German Code of Crimes against international law. Criminal Law Forum,13(2):191–223.
Wise, E.M. en E.S. Podgor. 2000. International criminal law: Cases and materials. New
York. Lexis Nexis.
Eindnotas
1 Schabas (2001:20).
2 Ingevolge waarvan die internasionale strafhof gevestig is.
3 Art. 1 van die Statuut van Rome van die internasionale strafhof, 17 Julie 1998.
4 Southern African Litigation Centre v National Director of Public Prosecutions 8 Mei 2012
saaknr. 77150/09 (GNP). Die uitspraak is beskikbaar by http://uscdn.creamermedia.co.za/assets/articles/att.
Die aansoekers het beweer dat die Zimbabwiese
polisie die hoofkwartier van die opposisie, die Movement for Democratic Change (MDC), in
opdrag van die regerende party, Zanu-PF, geplunder het. Meer as 100 persone is in hegtenis
geneem, onder wie MDC-ondersteuners en -amptenare. Diegene wat aan die MDC verbonde
was, is vir ’n aansienlike tyd aangehou en gemartel. Daar is voorts beweer dat die marteling
as deel van ’n wydverspreide en stelselmatige aanval op die burgerlike bevolking plaasgevind
het. Verdere verwysings na die uitspraak sal aan die hand van paragraafnommers gedoen
word. Wat die agtergrond van die Madagaskar-ondersoek betref, is die volgende inligting
beskikbaar by http://allafrica.com/stories/201208040384.html geraadpleeg op 23 Aug.2012):
‘n Groep oorlewendes van ‘n 2009-slagting van mense wat plaasgevind het in Madagaskar,
en welke groep bekend staan as die Association of Martyrs of Antaninarenina Merina Square,
het vroeër vanjaar die direkteur van nasionale vervolging versoek om ‘n ondersoek te loods
teen die eertydse president van dié land, Marc Ravalomanana, op klagte van misdade teen die
mensdom. Die bewering is dat Ravalomanana die bevel gegee het aan sy wagte om op lede
van ‘n vreedsame optog op 7 Februarie 2009 te skiet, wat die dood van 43 mense en die
besering van 170 mense tot gevolg gehad het. Ravalomanana se bewind is kort hierna omver
gewerp en hy het na Suid-Afrika gevlug, waar assiel deur die Suid-Afrikaanse regering aan
hom verleen is en waar hy hom sedertdien bevind. Die versoek aan die nasionale direkteur
van vervolging om die ondersoek in te stel, is, soos in die Zimbawe-saak, gegrond op die
bepalinge van die Wet op die Implementering van die Statuut van Rome oor die
Internasionale Strafhof 27 van 2002 (“die Implementeringswet”). Die Suid-Afrikaanse
direkteur van nasionale vervolging het reeds aangedui dat die saak wel ondersoek sal word op
sterkte daarvan dat die inligting vervat in ‘n dossier deur die klaers aan hom oorhandig, ‘n
“redelike vermoede” (“reasonable suspicion”) skep dat misdade teen die mensdom wel
gepleeg kon gewees het, en omdat die persoon wat ondersoek moet word, in Suid-Afrika
teenwoordig is.
160

5 Fabricius (2012:2).
6 Art. 5(1) van die Statuut van Rome.
7 Art. 5(2) van die Statuut van Rome.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
8 Du Plessis (2005b:179). Sien ook Cryer, Friman, Robinson en Wilmshurst (2007:125).
9 My beklemtoning.
10 Werle (2005:61).
11 Werle (2005:61). Sien ook Swanepoel (2007:118 e.v.), asook die Zimbabwe-uitspraak, par.
13, waar die aansoekers hul betoog soos volg stel: “In order to give effect to the principle of
universal jurisdiction, and to confer jurisdiction on domestic courts for international crimes,
the ICC Act deems that all crimes contemplated by that Act, wherever they may occur, are
committed in South Africa. Therefore it was legally irrelevant that the victims were tortured
in Zimbabwe, because the ICC Act requires that they are to be regarded as having been
tortured in South Africa.” Die wet waarna die aanhaling verwys, is die Implementeringswet.
12 Brandon en Du Plessis (2005:17).
13 Dugard (2005:126). Sien ook Cryer et al. (2007:73).
14 Bantekas en Nash (2003:143 e.v.). Sien ook Wise en Podgor (2000:28).
15 Van der Vyver (1999:116–7).
16 1945:177 e.v.
17 1945:177 e.v.
18 2003:257.
19 Van der Vyver (1999:117).
20 Cassese (2003:285 e.v.).
21 2003:285.
22 Cassese (2003:333).
23 Kontorovich (2004:183).
24 Jallow en Bensouda (2008:17).
25 Du Plessis (2005a:354).
26 Jallow en Bensouda (2008:19–21).
161

27 Fabricius (2012:2).
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
28 Sien Du Plessis (2005a:340 e.v.) vir ’n kernagtige uiteensetting van die feitelike gegewens
van die menseregte- en humanitêre vergrype in Zimbabwe wat oor ’n hele paar dekades
gepleeg is.
29 Du Plessis (2010:25–6).
30 Southern African Litigation Centre v National Director of Public Prosecutions 8 Mei 2012
saaknr. 77150/09 (GNP).
31 Art. 17(1) van die Statuut van Rome lui dat die hof sal bepaal dat ’n saak ontoelaatbaar is
waar (a) die saak ondersoek of vervolg word deur ’n staat wat jurisdiksie het oor die misdaad,
tensy daardie staat werklik nie die ondersoek of vervolging kan of wil instel nie; (b) die
bepaalde staat wel die saak ondersoek en besluit het om nie te vervolg nie, behalwe as so ’n
besluit die resultaat is van die onwilligheid of onvermoë om te vervolg; (c) die beweerde
misdadiger reeds vervolg is vir die handeling waarop die aanklag betrekking het; en (d) die
saak nie gewigtig genoeg is om deur die hof verhoor te word nie. Art. 17(2) bepaal voorts dat
die hof die volgende sal oorweeg om oor die onwilligheidskwessie te beslis: (a) of die besluit
geneem is met die oogmerk om die misdadiger teen strafregtelike aanspreeklikheid te
beskerm; (b) of daar ’n onregverdigbare vertraging in die proses was wat daarop dui dat daar
geen werklike bedoeling is om die persoon voor die gereg te bring nie; (c) of die verrigtinge
in die nasionale hof partydig en afhanklik gevoer word, wat weer eens dui op geen werklike
bedoeling om die persoon voor die gereg te bring nie
32 2001:81 e.v.
33 Bassiouni (2001:82).
34 Bassiouni (2001:156). Sien ook die sg. Princeton principles on universal jurisdiction by
http://www1.umn.edu/humanrts/intree/princeton.html (24 Feb 2012 geraadpleeg). Hoewel
hierdie beginsels natuurlik glad nie bindend is nie, weerspieël dit kontemporêre denke oor
universele jurisdiksie. Dit is opmerklik dat seerowery, slawerny, oorlogsmisdade, misdade
teen vrede, misdade teen die mensdom, volksmoord en ook marteling by beginsel 2, getiteld
“Ernstige misdade onder internasionale reg”, ingesluit word. Hoewel marteling nie by name
genoem word as ’n misdaad wat onder die jurisdiksie van die hof val nie, maak dit deel uit
van die misdade teen die mensdom ingevolge art. 7(1)(f) van die elemente van misdade by
die Statuut van Rome.
35 Ingevolge die Verenigde Nasies se Internasionale Konvensie teen Marteling wat op 26
Junie 1987 in werking getree het, word marteling as misdaad omskryf en moet state wat die
konvensie bekragtig het, stappe doen om marteling as nasionale misdaad by wetgewing in te
sluit, verseker dat dit ’n uitleweringsmisdaad is, en ingevolge art. 5 daarvan stappe doen om
universele jurisdiksie te vestig om marteling te verhoor ingeval ’n beweerde martelaar nie
uitgelewer kan word nie. Suid-Afrika het hierdie Konvensie bekragtig, Zimbabwe nie.
Volgens onlangse persberigte
http://www.apt.ch/index.php?option=com_k2&view=itemlist&task=tag&tag=South
Africa&Itemid=227&lang=en (18 Junie 2012 geraadpleeg) het die Suid-Afrikaanse kabinet
’n konsepwetsontwerp, die Wetsontwerp op die Voorkoming en Bestryding van Marteling,
162

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
goedgekeur en dit sal binnekort in die parlement ter tafel gelê word. Die wetsontwerp kan
beskou word op http://www justice.gov.za/legislation/bills (13 Junie 2012 geraadpleeg).
36 22 Februarie 2001 saaknr. IT-96-23-T ICTY Verhoorhof III, parr. 488–97.
37 Hoewel die elemente van misdade deel is van die Statuut van Rome, is dit nie by die Suid-
Afrikaanse Implementeringswet ingesluit nie. Daar is egter niks wat ’n Suid-Afrikaanse hof
daarvan weerhou om in die beregtiging van internasionale misdade daarna te verwys nie.
38 Sien Du Plessis (2005a:345) wat ’n besonder nuttige onderskeid tussen “wydverspreide
aanval” en “stelselmatige aanval” tref. Die aanval is “wydverspreid” as dit op baie
verskillende slagoffers gerig is; dit is “stelselmatig” as dit op grond van ’n voorbedagte plan
of beleid uitgevoer word.
39 Art. 7(1)(f) van die elemente van misdade.
40 Ryngaerdt (2010a:23).
41 Du Plessis (2005a:358). Die skrywer wys daarop dat hierdie magte van die veiligheidsraad
nie aan enige beperking onderworpe is nie, veral nie daaraan of die bepaalde staat ’n lid van
die hof is of die hof se jurisdiksie aanvaar nie. ’n veiligheidsraadsverwysing na die hof vind
plaas waar die gebeure in die staat vrede bedreig, vrede verbreek of ’n handeling van
aggressie daarstel.
42 Art. 12 van die Statuut van Rome. Sien ook die artikel deur Bekou en Cryer (2007:49 e.v.).
43 Sien bv. Bekou en Cryer (2007:49 e.v.); Hoover (2011:1 e.v.); Ryngaerdt (2010:1 e.v.);
Ryngaerdt (2010:1 e.v.).
44 Hoover (2011:22); Ryngaerdt (2010 (a):4).
45 Cassese (2003:284 e.v.).
46 Brandon en Du Plessis (2005:27).
47 Du Plessis (2008:5 e.v.).
48 2008.
49 Art. 35 van die Grondwet.
50 Du Plessis (2008:5). Hy verwys na die gesamentlike minderheidsuitsprake in die
internasionale hof in Congo v België wat dít duidelik gemaak het.
51 Du Plessis (2008:5).
52 Du Plessis (2008:6).
53 Cryer et al. (2007:127).
163

54 Cryer et al. (2007:127).
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
55 Beskikbaar by http://www.icc-cpi.int/library/organs (22 Mei 2012 geraadpleeg).
56 Beskikbaar by http://www.icc-cpi.int/library/organs (22 Mei 2012 geraadpleeg).
57 Beskikbaar by http://www.icc-cpi.int/library/organs (22 Mei 2012 geraadpleeg).
58 Gentile (2008:113).
59 Beskikbaar by http://www.icc-cpi.int/library/organs (22 Mei 2012 geraadpleeg).
60 Jessberger en Powell (2001:344–5). Sien ook Du Plessis (2010:18–20) wat toon hoe Suid-
Afrika se verhouding met die internasionale strafhof in die war gestuur is veral ná die hof se
uitreiking van ’n lasbrief vir die inhegtenisneming van al-Bashir van Soedan. Du Plessis
steun dan ook die ontwikkeling van ’n duidelike en gekoördineerde Suid-Afrikaanse beleid
deur die Suid-Afrikaanse regering oor internasionale strafgeregtigheid. Sien ook Katz
(2003:25 e.v.) wat die behoorlike insluiting van die bepalings van die Statuut van Rome by
nasionale wetgewing bepleit. Waar nodig, moet wetgewing geïmplementeer of bestaande
wetgewing gewysig word.
61 Du Plessis (2003:16).
62 Du Plessis (2003:369) wys daarop dat die implementeringswetgewing nie noodwendig net
ingevolge die Statuut van Rome geskied nie, maar ook ingevolge die implementering van
ander verdrae, waarvan die VSA se implementeringswetgewing van die Konvensie teen
Marteling ’n goeie voorbeeld is. Hy wys daarop dat die hoofvoordele van
implementeringswetgewing dat dit nasionale howe nie net met jurisdiksie ratione materiae
beklee nie, maar dikwels ook met universele jurisdiksie.
63 My beklemtoning.
64 2005b:199.
65 Van der Vyver (1999:115). Dit gebeur soms dat die term universele jurisdiksie gebruik
word om te verwys na ’n soort jurisdiksie wat buite landsgrense toegepas word. Sien ook bv.
Werle en Jessberger (2002:212).
66 My beklemtoning.
67 Par. 31.
68 Mannak (2012) beskikbaar by http://allafrica.com/stories/201208040384 (23 Augustus
2012 geraadpleeg).
69 In die Zimbabwe-saak het die hof hierdie gedagte beaam (sien par. 31).
70 Art. 5(5).
71 My beklemtoning.
164

72 Sien Cassese (2008:371–7).
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
73 Beskikbaar by http://discover.sabinet.co.za (23 Mei 2012 geraadpleeg).
74 Sien Du Plessis (2008:7).
75 Par. 26.
76 Waarna later hierin verwys word.
77 Par. 28.
78 2008:7.
79 Sien ook par. 25 van die hof se uitspraak in die Zimbabwe-saak. Die hof is van oordeel dat
die besluit deur die nasionale direkteur van openbare vervolging en die hoof van die
prioriteitsmisdaadeenheid om nié ’n ondersoek van stapel te stuur nie omdat die
Implementeringswet hulle na bewering nie daartoe in staat stel nie, gebrekkig was. Dié
besluit het eerstens die spesiale status misken wat die Suid-Afrikaanse wetgewer aan
internasionale misdade verleen het; tweedens het dit versuim om spesiale prosedures vir die
ondersoek van internasionale misdade te ontwikkel; en derdens het dit versuim om die
duidelike bepalings van die Wet op die Suid-Afrikaanse Polisiediens 68 van 1995,
saamgelees met die Implementeringswet, in ag te neem, welke bepalings vir ’n
multidissiplinêre benadering voorsiening maak.
80 Die vervolgingsbeleid is beskikbaar by http://us-cdn-creamermedia.co.za (1 Junie 2012
geraadpleeg).
81 Du Plessis (2008:7–8).
82 In par. 27 van die uitspraak in die Zimbabwe-saak het die hof dit duidelik gestel dat die
beslissing deur die respondent om ’n ondersoek van stapel te stuur, vereis het dat sekere
faktore in ag geneem moes word en ander as irrelevant geïgnoreer moes word. Die
respondent se hoofverpligting was om te verseker dat die funksies en oogmerke van die
Implementeringswet nagekom word, nl. die ondersoek en vervolging van internasionale
misdade in die lig van die beskikbare inligting. Om ’n redelike besluit te neem, moes dit op
akkurate feitebevindinge en ’n korrekte toepassing van die reg berus. Wat die respondent se
oënskynlike besorgdheid oor Suid-Afrika se internasionale betrekkinge met Zimbabwe betref,
het die hof (par. 28) beslis dat hierdie oorwegings in die lig van die respondent se
verpligtinge “irrelevante politieke oorwegings” was. Die hof (par. 29) merk op dat politieke
en beleidsoorwegings van tyd tot tyd verander; behoorlike regspleging, daarenteen, bly
onveranderlik as grondslag vir ’n stabiele samelewing onder die oppergesag van die reg.
83 2008:8.
84 2005 12 BCLR 1192 (CC).
85 Par. 27.
86 Du Plessis (2008:8).
165

87 Artt. 1(c) en 2.
88 Art. 32(2).
89 2008 1 SA 1 (CC).
90 Parr. 71–4.
91 Par. 72.
92 Lidmaatskap van die internasionale strafhof val uiteraard hieronder.
93 2010:580–1.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
94 Art. 1(c) van die Grondwet. In die aansoeker se skriftelike vertoë in die Zimbabwe-saak
word ’n aantal hersieningsgronde uiteengesit, maar wat die hersienbaarheid van die
aanvegbare besluit deur die respondente betref, steun die aansoeker op (a) artt. 237 en 195
van die Grondwet; (b) die legaliteitsbeginsel wat die konstitusionele hof ontwikkel het; en (c)
die bepalings van PAJA.
95 Price (2010:581).
96 2011 5 SA 262.
97 Par. 39.
98 Par. 39.
99 Govender (2001:142).
100 Govender (2001:141–2).
101 2005b.
102 Par. 25.
103 Par. 25.
166

Abstract
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Aantekeninge: Huwelik binne gemeenskap van
goed: Die effek van ’n egskeidingsbevel op ’n
bateverdelingsooreenkoms
Neil van Schalkwyk
Neil van Schalkwyk: Departement Privaatreg, Universiteit van Pretoria
Marriage in community of property: The effect of a divorce order on a division of assets
settlement
In this note the question as to the effect of a divorce order upon the ownership of the assets of
a marriage in community of property is answered with reference to recent case law. The
discussion begins with an overview of the general principles applicable in South African law
to the acquisition of ownership. In the case of derivative acquisition of ownership our law
requires inter alia traditio, and without it ownership cannot be acquired. However, in a recent
decision the court held that in the case of a divorce settlement in a marriage in community of
property, with the grant of the divorce order the former spouses automatically acquire
individual ownership of assets as agreed upon in the divorce settlement. The note looks
critically at the reasons for this judgment and reaches the conclusion that the decision is
wrong. This view is also shared by a subsequent judgement where the court decided that the
settlement agreement creates only a personal right, or personal rights, for the transfer of
ownership and that the divorce order consequently does not vest ownership without traditio.
This decision, after critical revision, is supported.
1. Inleiding
Die doel met hierdie aantekening is om te kyk wat die effek van ’n egskeidingsbevel op ’n
bateverdelingsooreenkoms is indien die partye binne gemeenskap van goed getroud is. Die
bespreking word gevoer met verwysing na twee teenoorstaande beslissings in Corporate
Liquidators (Pty) Ltd v Wiggill 1 en Middleton v Middleton. 2 Die redes vir elke beslissing
word krities ondersoek.
Alvorens hierdie beslissings aandag geniet, is dit nodig om as algemene agtergrond die wyses
van eiedomsverkryging in ons reg uiteen te sit.
Eiendomsreg kan op twee maniere in die Suid-Afrikaanse reg verkry word, naamlik
eiendomsverkryging op oorspronklike wyse en eiendomsverkryging op afgeleide wyse. 3 Die
167

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
onderskeid tussen die twee is geleë in die feit dat by eiendomsverkryging op oorspronklike
wyse die medewerking van ’n regsvoorganger, indien daar een is, nie nodig is nie. Die
eiendomsreg word dus nie oorgedra nie, maar vestig opnuut in die verkryger. 4 In die geval
van eiendomsverkryging op afgeleide wyse word eiendomsreg van een eienaar na die
volgende oorgedra 5 en vestig daar nie soos in die geval van eiendomsverkryging op
oorspronklike wyse ’n nuwe eiendomsreg nie. Van der Merwe 6 vermeld dat by
eiendomsverkryging op afgeleide wyse daar onderskei word tussen verkryging onder
algemene titel en onder besondere titel en noem onder eersgenoemde boedelvermenging as
gevolg van die huwelik binne gemeenskap van goed en eiendomsverkryging deur die kurator
by sekwestrasie van ’n insolvente boedel. Ten opsigte van afgeleide eiendomsverkryging
onder besondere titel meld hy al die gevalle waar ’n bepaalde saak by wyse van lewering of
registrasie oorgedra word. 7 In laasgenoemde gevalle is daar twee vereistes wat gestel word
alvorens die eiendomsreg oorgedra word, te wete (1) die subjektiewe vereiste wat deur die
saaklike ooreenkoms verteenwoordig word, en (2) die objektiewe vereiste wat deur
registrasie in die geval van onroerende goed en lewering in die geval van roerende goed
beliggaam word. 8
2. Corporate Liquidators (Pty) Ltd v Wiggill
2.1 Feite en beslissing van verhoorhof
Die eerste appellant is ’n maatskappy van likwidateurs van die insolvente boedel van mnr. en
mev. Wiggill 2, en die tweede appellant is in diens van eerste appellant. Eerste respondent
(mev. Wiggill 1) was aanvanklik met mnr. Wiggill binne gemeenskap van goed getroud
voordat hulle huwelik deur egskeiding ontbind is. As deel van die skikkingsooreenkoms is
beding dat by egskeiding, erf 833, wat met ’n verband beswaar is, onderverdeel sal word en
dat mev. Wiggill 1 een gedeelte sou ontvang en mnr. Wiggill die ander gedeelte. Hierdie
eiendom is by egskeiding net in naam van mnr. Wiggill geregistreer. Die egskeidingsbevel is
verleen, maar erf 833 is nooit onderverdeel nie en haar gedeelte ook nie aan mev. Wiggill 1
oorgedra nie. Die verband waarmee erf 833 beswaar is, is kort na die egskeidngsbevel
afgelos, maar nooit gekanselleer nie. Mnr. en mev. Wiggill 2 sluit ook ’n huwelik binne
gemeenskap van goed en daar word geld teen die genoemde verband geleen. Mev. Wiggill 1
het ’n aansoek na die hof a quo gebring waarin die hof versoek is dat erf 833 onderverdeel
word en dat haar gedeelte aan haar en die ander gedeelte in die naam van die insolvente
boedel van mnr. en mev. Wiggill 2 oorgedra word, onderhewig aan ’n vruggebruik ten gunste
van mev. Wiggill 1 se ouers, soos ook in die egskeidingskikking ooreengekom is. Regter
Claassen staan die aansoek toe. 9 Hy kom in die woorde van regter Hartzenberg, wat die
appèluitspraak lewer, só tot hierdie beslissing: 10
Claassen J held that one of the natural consequences of a marriage in community of
property is that both spouses immediately become co-owners of their previously
separate estates; which become their joint estate, irrespective of in whose name the
assets are held. He held that on dissolution of the marriage the reverse follows
168

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
automatically. The dominium of each spouse’s share in the joint estate vests in that
spouse. He concluded that on divorce the first respondent’s share vested in her and
that Mr Wiggill ceased to have any claim to it, especially as far as the immovable
property was concerned. He furthermore held that the first respondent’s portion of the
first joint estate never became part of Mr and Mrs Wiggill’s joint estate and the
registration of her portion in her name was a mere formality.
Die beslissing van regter Claassen, waarna in hierdie aanhaling verwys word, was nie by die
skryf van hierdie aantekening beskikbaar nie. Geen gesag vir sy standpunt word vermeld nie.
Regter Claassen is reg waar hy sê dat die huwelik binne gemeenskap van goed outomaties ’n
gemeenskaplike boedel van hulle onderskeie aparte boedels voor die huwelik tot gevolg het.
Volgens hom gebeur na ontbinding die teenoorgestelde. Die dominium van elke (halwe)
aandeel van die gemeenskaplike boedel vestig onderskeidelik in elke gade en registrasie
hiervan is ’n blote formaliteit. Hierdie beskouing wek die indruk dat na ontbinding die
gemeenskaplike boedel outomaties verdeel en elke gade eiendomsreg vestig in sy aandeel tot
die uitsluiting van die ander gade. Registrasie van hierdie stand van sake is ’n blote
formaliteit. Soos hier onder blyk, is hierdie siening egter vatbaar vir kritiek.
Dit is egter die standpunt van die regsverteenwoordiger van appellant dat by ontbinding van
die huwelik binne gemeenskap van goed, mev. Wiggill 1 alleen ’n vorderingsreg ter
onderverdeling en oordrag van haar gedeelte in haar naam verkry het. Aangesien die boedel
van mnr Wiggill en mev. Wiggill 2 gesekwestreer is alvorens die verdeling en oordrag
plaasgevind het, het mev. Wiggill 1 geen saaklike reg (eiendomsreg) op erf 833 nie. 11
2.2 Lubbe v O’Dwyer12
Die volbank, by monde van regter Hartzenberg, stem in appèl nie met hierdie siening saam
nie en is net soos regter Claassen in die hof a quo van mening dat mev. Wiggill 1 by
ontbinding van die huwelik onmiddellik eindomsreg van gedeelte 1 verkry het en toe die
verband daaroor afgelos is, haar eiendomsreg onbeswaard geword het. 13 Alvorens ek na die
motivering vir hierdie beslissing kyk, is dit gepas om na die saak van Lubbe v O’Dwyer te
verwys. Ek verwys na hierdie saak (en dan moet dit ook onmiddellik vermeld word dat
laasgenoemde saak nie as gesag gebruik is in die uitspraak onder bespreking nie), omdat dit
met die eerste lees daarvan ook as gesag kan dien vir die siening van regter Hartzenberg in
die saak onder bespreking. Regter Millin vermeld: 14
Now it appears from this that just as upon a marriage in community of property all
fixed property belonging to either spouse becomes the property of the community and
is put under the administration of the husband, so upon the dissolution of the marriage
whether by death or by order of Court, it matters not, the contrary result is produced.
Although, at the dissolution of the marriage in community the property stands
registered in the name of the husband, the wife becomes vested, by operation of law,
with an undivided half-share in that property. She has the right, and the correct
practice is, immediately to claim transfer into her name of the half-interest; … in law
the dominium of the half-interest is in her. 15
169

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die woorde van hierdie aanhaling verskil in een belangrike opsig van die opsomming van
regter Claassen se beslissing deur regter Hartzenberg hier bo. By ontbinding vestig die vrou
se onverdeelde halfaandeel deur regswerking. Sy verkry dus nie, soos die saak onder
bespreking beslis, haar afsonderlik verdeelde aandeel outomaties nie. Die aanhaling van
regter Millin hier bo is egter ongelukkig in die sin dat desnieteenstaande vermeld word dat
die huwelik binne gemeenskap van goed mede-eiendomsreg skep, die vrou eers by
ontbinding haar mede-eiendomsaandeel verkry. In Ex parte Menzies toon regter King tereg
aan dat hierdie beskouing nie houdbaar is nie. 16 Dit is nie in ooreenstemming met die
beginsel dat die huwelik binne gemeenskap van goed mede-eiendomsreg tot gevolg het nie.
Regter King vermeld dat hierdie siening in elk geval obiter is, aangesien dit nie die regsvraag
vir beslissing was nie. 17 Die ontbinding van die huwelik vestig met ander woorde nie
outomaties haar aandeel nie; sy het dit reeds van huweliksluiting af, maar haar aandeel moet
nou ook in haar naam geregistreer word. Hoe dit bewerkstellig word, laat die hof hom in
Lubbe nie oor uit nie. 18 Die hof is egter tereg van mening dat nieteenstaande die eiendom in
naam van die man (Lubbe) geregistreer is, hy sy eksgade se aandeel kan verkry alleen indien
dit by wyse van registrasie aan hom oorgedra word; hy verkry dit nie outomaties deur
egskeiding ingevolge die bepalings van die skikkingsooreenkoms nie. 19 Hierdie beslissing
bied dus geen gesag vir die beslissing van die hof a quo asook die beslissing onder
bespreking nie, naamlik dat die egskeidingsbevel outomaties die ooreengekome gedeelte in
me Wiggill 1 vestig. 20
2.3 Motivering vir die volbankbeslissing die Corporate-saak
Dié motivering word vervolgens in oënskou geneem. Regter Hartzenberg steun vir sy
beslissing op die Menzies-saak, waar regter King, met verwysing na Van der Merwe, 21
bevestig dat die huwelik binne gemeenskap van goed gebonde mede-eiendomsreg tot gevolg
het. 22 Met verwysing na Hahlo 23 kyk regter King dan ook na die effek van ’n
egskeidingsbevel op die huwelik binne gemeenskap van goed, en sê: 24
The implication of the above statement by Hahlo is that, upon the dissolution of the
community by divorce, the ex-spouses become in effect free co-owners entitled to a
division of the estate. Their shares become divisible. Given the circumstances of
divorce, it can rarely arise in practice that they would elect to continue in coownership
in this new form, and thus possibly the rule has grown up that the granting
of a divorce carried with it an automatic order for division. It is open to the divorcing
spouse (see s 7(1) of the Divorce Act 70 of 1979) to arrive at a settlement in terms of
which they could, for example, continue as co-owners of particular assets.
Regter Hartzenberg lig onder andere twee aspekte met verwysing na bostaande aanhaling uit
wat vir die huidige bespreking belangrik is.
2.3.1 Effek van egskeidingsbevel op eiendomsreg in huwelik binne gemeenskap van goed
Die egskeidingsbevel verander die gebonde mede-eiendomsreg wat deur die huwelik binne
gemeenskap van goed geskep is na vrye mede-eiendomsreg. 25 ’n Gevolg van gebonde mede-
170

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
eiendomsreg by die huwelik binne gemeenskap van goed is dat die gades mede-eienaars van
halwe onverdeelde en onverdeelbare aandele is. 26
2.3.2 Effek van egskeidngsbevel op bateverdelingsooreenkoms
Artikel 7(1) van die Wet op Egskeiding 70 van 1979 verleen aan die partye onder andere die
bevoegdheid om skriftelik ’n bateverdelingsooreenkoms te sluit. 27 Die partye mag
byvoorbeeld ooreenkom dat A die sitkamerstel en B die rekenaar kry. Die gevolg is dat
wanneer die skikkingsooreenkoms in die egskeidingsbevel opgeneem word, A outomaties die
sitkamerstel verkry sonder dat lewering hoef plaas te vind indien A nie fisies in beheer
daarvan is nie en so ook B. 28 Dieselfde geld ook met betrekking tot onroerende goed.
Registrasie van die verskillende onroerende eiendomme in die naam van die eienaar is nie ’n
vereiste nie, aangesien ons ’n negatiewe registrasiestelsel volg waar die
akteregister/grondregister nie noodwendig die korrekte stand van sake weerspieël nie. 29
Hierdie interpretasie van artikel 7(1) stem volgens regter Hartzenberg ook ooreen met die
gemeenregtelike posisie soos uiteengesit in Rosenberg v Dry’s Executors. 30 Die feit dat erf
833 in die saak onder bespreking nog nie formeel onderverdeel is nie, doen volgens regter
Hartzenberg geen afbreuk daaraan dat eiendomsreg sonder registrasie vestig nie. Die oomblik
wanneer die skikkingsooreenkoms in die egskeidingsbevel opgeneem word, vind verdeling
van die boedel plaas en verkry die partye individuele eiendomsreg in die gedeeltes. 31 Die
fisiese onderverdeling is bloot ’n formaliteit. 32 Die bevinding dat ’n bevel ingevolge artikel
7(1) van die Wet op Egskeiding outomaties eiendomsreg vestig sonder lewering of registrasie
na gelang van die geval, is vatbaar vir kritiek. Daar is geen gesag vir hierdie standpunt in ons
reg nie. Die beslissing dat genoemde gevolg van die egskeidingsbevel in ooreenstemming
met ons gemenereg is, soos beslis is in die Rosenberg-saak, is nie ten volle korrek nie. In
laasgenoemde saak is die hof van mening dat as ’n huwelik (en dié huwelik was ook binne
gemeenskap van goed gesluit) deur dood ontbind word, verkry die erfgename (legatarisse)
ingevolge ’n gesamentlike testament na adiasie daavan deur die langslewende en legatarisse
outomaties die halwe aandeel van die eerssterwende, sonder dat lewering of registrasie vereis
word. Die langslewende behou egter eiendomsreg van haar/sy halwe aandeel as gevolg van
die voormalige huwelik binne gemeenskap van goed. 33 Die legatarisse het ten opsigte van die
halwe aandeel van die langslewende slegs ’n vorderingsreg (ius in personam ad rem
acquirendam) 34 en by afsterwe van die langslewende word hulle ook outomaties eienaars
daarvan sonder enige objektiewe vereiste van lewering of registrasie. Hierdie beslissing van
die appèlhof word later verwerp. Die legatarisse verkry eers na traditio (lewering of
registrasie na gelang van die geval)eiendomsreg van die erflater se bates. 35 Die langslewende
gade se erfporsie en halwe aandeel in die gemeenskaplike boedel na afsterwe van die
eerssterwende vestig ook eers na traditio en nie outomaties nie. 36
Die rede vir hierdie veranderde siening van die gemeenregtelike regsposisie ten opsigte van
erfgename en langslewende gades hou direk verband met die vervanging van die Romeins-
Hollandse reg van universele erfopvolging (soos vergestalt in die Rosenberg-saak) deur die
Engelse stelsel van eksekuteurskap. 37 Eiendomsreg van die ontbinde gemeenskaplike boedel
171

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
in die geval van die huwelik binne gemeenskap van goed vestig nou in die eksekuteur en nie,
soos ingevolge die gemenereg, outomaties in die erfgename en langslewende gade nie. Die
gemeenregtelike posisie soos in die Rosenberg-saak erken, vorm nie meer deel van ons reg
nie. Daar moet ook onthou word dat Rosenberg oor die geval handel waar die huwelik deur
dood ontbind is en nie deur egskeiding nie. Sover my kennis strek, is daar geen
gemeenregtelike gesag wat hierdie beginsel ook by egskeiding toepas nie. Die Corporateuitspraak
skep dus met betrekking tot die erkende uitsonderings 38 by die verkryging van
eiendomsreg sonder traditio ’n nuwe “uitsondering” waarvoor daar geen gemeenregtelike
gesag bestaan nie.
2.4 Bykomstige motivering vir die Corporate-uitspraak
Daar dien egter vermeld te word dat benewens bogenoemde nuwe “uitsondering” op
eiendomsverkryging, kan diegene wat hierdie uitspraak ondersteun, ook as addisionele
motivering die geval van die fideicommissarius noem (en die beslissing onder bespreking het
dit nie gedoen nie). In Eksteen v Pienaar 39 is beslis dat die fideicommissarius by afsterwe van
die fiduciarius outomaties eiendomsreg van die fideikommisêre bate(s) verkry indien die reg
(belang) van die fideicommissarius tydens oordrag van die eiendom aan die fiduciarius
geregistreer is. Hierdie siening word ook deur sommige regskrywers ondersteun. 40 Die
gevolg hiervan is dat waar die reg (belang) van die fideicommissarius nie geregistreer is nie,
of die fideicommissum oor ’n roerende saak gevestig word, die fideicommissarius geen
saaklike reg (eiendomsreg) verkry nie. 41 Indien hierdie toedrag van sake korrek is, kan dit
met verwysing na die nuwe grondwetlike bedeling onder sterk kritiek kom, omdat dit ’n
oortreding van artikel 9 van die Grondwet daar mag stel. Daarteenoor is die hof in Van der
Merwe v Registrateur van Aktes 42 van oordeel dat die fideicommissarius slegs ’n ius in
personam en geen saaklike reg het nie. 43 Hierdie standpunt onderskei dus nie die geval waar
die reg van die fideicommissarius geregistreer is van die geval waar dit nie geregistreer is of
roerende goed die objek van die fideicommissum is nie. Hierdie standpunt is ook nie in stryd
met aktespraktyk waar die reg van die fideicommissarius ’n persoonlike reg is nie. Alhoewel
die algemene reël is dat slegs saaklike regte geregistreer mag word, besit die registrateur die
diskresie om ook vorderingsregte (persoonlike regte) te registreer indien dit na sy mening
aanvullend is tot, of andersins diensbaar is aan, ’n registreerbare voorwaarde of reg wat in die
akte vervat is of verleen word. 44 Die aktespraktyk bestaan ook om iura in personam ad rem
acquirendam te registreer. 45 Alvorens die oordrag van die fideicommissum geskied, mag die
reg van die fideicommissarius ook as ’n ius in personam ad rem acquirendam kwalifiseer.
Hierdie siening dat die reg van die fideicommissarius ’n vorderingsreg is en en dat
eiendomsreg van die saak of sake van die fideicommissum oorgedra moet word, word ook
deur De Waal en Schoeman 46 ondersteun waar hulle met vermelding van onder andere die
Eksteen-saak en die normale sakeregtelike en erfregtelike beginsels met betrekking tot die
oordrag van onroerende goed van oordeel is dat daar nie “werklik oortuigende redes bestaan
waarom in hierdie omstandighede van die normale beginsels afgewyk moet word nie”. Dit
blyk dus dat daar nie eensgesindheid oor die aard van die reg van die fideicommissarius is
nie. Selfs al word die mening aanvaar dat die fideicommissarius eiendomsreg het wanneer die
172

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
voorwaarde of termyn van die fideicommissum vervul is, geld dit in die hedendaagse reg
slegs as die reg van die fideicommissarius geregistreer is. Eiendomsreg is ingevolge hierdie
siening dan aan die fideicommissarius oorgedra onderhewig aan ’n termyn of voorwaarde. Hy
verkry nie die eiendosmreg outomaties sonder oordrag nie. In die Corporate-saak vestig die
egskeidingsbevel outomaties individuele eiendomsreg van die halwe aandeel sonder dat die
reg oorgedra word. Dit is met hierdie siening waarmee daar verskil word.
2.5 Gevolgtrekking
Na aanleiding van bostaande uiteensetting van die regsposisie is die gevolgtrekking dat
Corporate Liquidators ernstige tekortkominge openbaar. Daar word met betrekking tot die
regsposisie tussen me. Wiggill 1 en mnr. Wiggill na egskeiding met die volgende enkele
opmerkings afgesluit. By verlening van die egskeidingsbevel (wat die ooreenkoms ingevolge
artikel 7(1) insluit), word die gebonde mede-eiendomsreg beëindig en vervang deur vrye
mede-eiendomsreg tot tyd en wyl die verdeling plaasvind. Eers by registrasie (attestasie) van
die verdelingstransporte deur die registrateur word die vrye mede-eiendomsreg vervang deur
individuele eiendomsreg. 47 Bakker 48 is van mening dat mnr. Wiggill nie die gemeenskaplike
eiendom voor verdeling en nadat die aanvanklike verband afgelos is, weer kon beswaar nie,
aangesien dit strydig is met die regsbeginsels wat vrye mede-eiendomsreg onderlê. Hy is wel
bevoeg om sy aandeel in die vrye mede-eiendom te beswaar, maar is nie in staat om die
eiendom self sonder die toestemming van die ander mede-eienaar te beswaar nie. 49 Gevolglik
is die beswaring van die eiendom volgens Bakker nietig en is die eiendom in geheel
onbeswaard.
Hierdie weergawe van die algemene regsbeginsels is korrek. Daar moet egter nie uit oog
verloor word nie dat die verband wat die hele eiendom beswaar, nooit gekanselleer is nie en
steeds bestaan. Mnr. Wiggill kan geld leen sonder toestemming van me. Wiggill 1, en die
bestaande verband dien as sekerheid daarvoor. Vervolgens is die eiendom dus beswaar en is
die verbandhouer ’n versekerde skuldeiser vir die uitstaande skuld; die hele eiendom kan dus
as sekerheid daarvoor op beslag gelê en verkoop word. Die hof bevind egter dat me. Wiggill
1 eienaar van ’n onbeswaarde gedeelte 1 van die erf is. 50 Soos nou duidelik blyk, is sy nog nie
voor registrasie individuele eienares van gedeelte 1 van die erf nie. Die indruk word egter
deur die hof geskep dat alleen gedeelte 2 van die erf beslaglegbaar is vir die skuld aangegaan
deur mnr. Wiggill en me. Wiggill 2. Bakker 51 toon tereg aan dat voor verdeling van die erf
twee eienaars nie eindomsreg van verskillende dele van ’n onverdeelde eiendom kan hê nie.
Jy kan wel jou onverdeelde aandeel in die gemeenskaplike eiendom beswaar, maar hierdie
scenario doen hom nie in hierdie geval voor nie. Volgens Bakker is die hele eiendom
onbeswaard. Die siening en beslissing van die hof dat slegs gedeelte 2 van die erf vir
beslaglegging vatbaar is, is sowel vir my as vir Bakker onaanvaarbaar.
Die beslissing in Corporate Liquidators word later in Middleton, wat met ’n soortgelyke
regsvraag handel, verwerp. Daar word vervolgens ook krities na hierdie beslissing gekyk.
173

3. Middleton v Middleton
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
In hierdie saak is die applikant en die eerste respondent se huwelik wat binne gemeenskap
van goed gesluit was, deur egskeidng ontbind. In die skikkingsooreenkoms is ooreengekom
dat applikant die erf in Ramsgate wat deel van die gemeenskaplike boedel vorm, in volle
eiendomsreg verkry. Nadat die huwelik deur egskeiding ontbind is, maar voordat die eerste
respondent se onverdeelde halwe aandeel aan die applikant, soos ooreengekom, oorgedra is,
gaan die eerste respondent skuld aan. Die tweede respondent verkry vonnis teen mev.
Middleton (eerste respondent) en daar word beslag op die eiendom gelê. Die applikant verkry
’n interdik in die hoë hof wat die tweede en derde respondente verbied om voort te gaan met
die eksekusieverkoping van mev. Middleton se halwe onverdeelde aandeel in die eiendom, en
’n verklarende bevel dat hy die alleeneienaar van die eiendom is. Die hoë hof staan die
aansoek in die vorm van ’n bevel nisi toe. Op die keerdatum word daar deur die applikant
beweer dat die effek van die egskeidingsbevel en die skikkingsooreenkoms wat dit
voorafgegaan het, is dat mev. Middleton van haar reg en titel in die eiendom ontdoen is en
dat applikant daarmee beklee is. Gevolglik is die applikant die alleeneienaar van die
eiendom. 52 Die betoog deur die applikant se regsverteenwoordiger is dat die applikant eienaar
van die eerste respondent se aandeel geword het op die tydstip dat die egskeidngsbevel
gemaak is, of alternatief toe die skikkingsooreenkoms voor egskeiding bereik is, ondanks die
gebrek aan traditio deur registrasie van ’n transportakte ingevolge artikel 16 of ’n
endossement op die titelakte ingevolge artikel 45bis(1)(a) van die Aktes Wet. 53 Die applikant
se regsverteenwoordiger voer verder aan dat geen traditio (registrasie in die saak onder
bespreking) in naam van die applikant nodig is nie en dat die doel daarvan alleen is om op
rekord ’n reeds voldonge feit te plaas. 54 Hierdie siening van die applikant stem wesenlik
ooreen met die beslissing in Corporate Liquidators sonder om na hierdie saak te verwys.
Dié betoog van die applikant se regsverteenwoordiger vind egter nie by die hof byval nie. 55
Regter Motlala motiveer sy beslissing deur te begin met verwysing na artikel 16 van die
Aktes Wet wat tot inhoud het dat eiendom van grond, behalwe sover hierdie wet of ’n ander
wet anders bepaal, alleen deur middel van ’n transportakte deur die registrateur onderteken of
geattesteer, van een persoon na ’n ander oorgedra kan word. 56 Die hof wys ook daarop dat die
abstrakte stelsel by die oordrag van eiendomsreg van roerende en onroerende goed in ons reg
van toepassing is. 57 Vervolgens vermeld die hof dat die skikkingsooreenkoms wat tussen die
applikant en mev. Middleton bereik is, alleen ’n vorderingsreg voortbring waarvan applikant
die houer is en waarmee mev. Middleton se halwe onverdeelde aandeel in die erf gevorder
kan word. 58 Die reg vereis by afgeleide eiendomsverkryging ’n handeling van traditio
(lewering of registrasie) en in die geval van die oordrag van onroerende eiendom word
traditio bewerkstellig deur registrasie van ’n transportakte ingevolge artikel 16 van die Aktes
Wet. 59 Hiermee verwerp die hof die applikant se regsverteenwoordiger se betoog dat
registrasie nie in hierdie geval ’n vereiste is nie. 60 Die egskeidingsbevel en
skikkingsooreenkoms het in die woorde van die hof die volgende effek: 61
The effect of the divorce order was to dissolve the applicant and first respondent’s
joint ownership or co-ownership of the property and to render each of the spouses
174

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
registered owner of one half undivided share in and to the property. The fact that the
divorce settlement agreement preceded the grant of the divorce made no difference to
the de jure position. A settlement agreement, whether predating or postdating the
grant of a divorce dissolving a marriage in community of property, creates merely
personal rights and obligations enforceable inter partes.
Daar word met hierdie beskouing oor die effek van die skikkingsooreenkoms saamgestem.
Die skikkingsooreenkoms skep alleen vorderingsregte en geen eiendomsreg nie. 62 Daar word
egter verskil met die siening oor die effek van die egskeidingsbevel. Die gebonde medeeiendomsreg
tydens die huwelik binne gemeenskap van goed word met die egskeidingsbevel
beëindig, maar die mede-eiendomsreg kom nie tot ’n einde nie. Die gebonde word vervang
deur vrye mede-eiendomsreg. 63 Dit is nie wat die aanhaling hier bo sê nie. Die aanhaling uit
die hofsaak hier bo sê uitdruklik dat die mede-eiendomsreg beëindig word. Daarna word die
voormalige gades geregistreerde eienaars van onverdeelde aandele in die eiendom. Met die
verdere lees van die uitspraak wys die hof ten slotte ook op die Menzies–saak. 64 By die lees
van hierdie paragraaf handhaaf die hof steeds die onduidelikheid waarna hier bo verwys is.
Daar word steeds beklemtoon dat die egskeidingsbevel die gemeenskaplike boedel (“joint
estate”) beëindig
by virtue of which each became owner in his or her own right of his/her respective
one half share in the property. The Menzies case, unlike the present case, did not
entail the passing or transfer of ownership. The present matter, on the other hand,
clearly contemplated and required the actual passing or transfer of ownership from
one co-owner to another. An act of traditio was clearly necessary for that purpose. …
The Menzies case was for the aforegoing reasons clearly distinguishable from the
present matter. 65
In sowel die Menzies-saak, waar beëindiging van die huwelik binne gemeenskap van goed
ingevolge artikel 21(1) van die Wet op Huweliksgoedere 88 van 1984 ter sprake is, as die
beslissing onder bespreking, waar die beëindiging van die huwelik binne gemeenskap van
goed deur egskeiding plaasvind, word gebonde mede-eiendomsreg ingevolge die huwelik
binne gemeenskap van goed vervang deur vrye mede-eiendomsreg. Die applikant kan die
onverdeelde vrye mede-eiendomsaandeel van eerste respondent verkry alleen indien dit
oorgedra word, wat nie by die Menzies-saak nodig is nie, aangesien die vrye medeeiendomsreg
nie opgehef is nie. Nieteenstaande hierdie duidelike regsbeginsel handhaaf die
hof die vermelde standpunt en laat dit ons steeds in twyfel met die bedoeling van die
uitlating. Indien die hof hiermee bedoel dat gebonde mede-eiendomsreg deur vrye medeeiendomsreg
vervang word, is dit jammer dat die hof dit nie in soveel woorde gestel het nie.
Die beslissing dat die applikant nie eienaar van die eerste respondent se onverdeelde aandeel
is nie, is regsteoreties egter korrek en word sonder kritiek aanvaar. Die voormalige gades bly
steeds mede-eienaars van presies dieselfde onverdeelde aandele as voor die egskeiding en
word nie nou eers “owner in his or her own right of his/her respective one half share in the
property” nie.
175

4. Slot
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
In Corporate Liquidators beslis die hof dat ’n egskeidingsbevel waar ’n
egskeidingskikkingsooreenkoms in ’n huwelik binne gemeenskap van goed van toepassing is,
tot gevolg het dat die gemeenskaplike boedel onmiddellik verdeel en elke voormalige gade
outomaties individuele eiendomsreg sonder traditio vestig. Indien hierdie saak as korrek
beslis aanvaar word, beteken dit dat dieselfde gevolg intree by ’n huwelik buite gemeenskap
van goed indien daar ’n skikkingsooreenkoms is. As die hofbevel die eiendomsreg vestig, dan
moet dit ook die gevolg wees in die geval waar geen skikkingsooreenkoms bereik is nie. In
Middleton bevind die hof dat die skikkingsooreenkoms slegs ’n vorderingsreg skep en nie
eiendomsreg nie. Traditio moet dus plaasvind alvorens die individuele eiendomsreg vestig.
Hiermee word saamgestem.
Die posisie is dus tans onseker oor die effek wat ’n egskeidingsbevel op ’n
skikkingsooreenkoms ten opsigte van ’n huwelik binne gemeenskap van goed het. Die
hoogste hof van appèl sal waarskynlik die Middleton-beslissing handhaaf, omdat die
sakeregtelike beginsels hier suiwer toegepas is.
Daar dien egter vermeld te word dat nieteenstande die kritiek teen die Corporate-uitspraak,
daar ’n argument uit te maak is vir die outomatiese verkryging van eiendomsreg soos
ooreengekom in die bateverdelingsooreenkoms. Die behoefte aan sodanige verkryging kan
bestaan om die belange van die gades in die gemeenskaplike boedel te beskerm. Die
probleem met selfs hierdie benadering tot die verkryging van individuele eiendomsreg is
egter die feit dat die eiendomsreg eers by verlening van die hofbevel verkry word. Voordat
die hofbevel verleen word, bestaan die gebonde mede-eiendomsreg steeds en kan artikel
15(9)(a) van die Wet op Huweliksgoedere 88 van 1984 beskerming aan die derde bied.
Onmiddellike verkryging van individuele eiendomsreg soos in Corporate beskerm die
belange van die benadeelde gade beslis beter. (Dit is egter ’n aangeleentheid wat ’n
afsonderlike bespreking verg.)
In Middleton bevind die hof dat die egskeidingsbevel die mede-eiendomsreg beëindig en dat
die voormalige gades elk ’n geregistreerde eienaar van ’n halwe onverdeelde aandeel van die
eiendom word. Hierdie standpunt word gekritiseer. Die egskeidingsbevel beëindig nie die
mede-eiendomsreg nie, maar vervang gebonde mede-eiendomsreg deur vrye medeeiendomsreg.
Bibliografie
Bakker, P. 2007. Nature of ownership in immovable property of the joint estate on divorce.
Corporate Liquidators (Pty) Ltd v Wiggill [2006] 4 All SA 439 (T). Tydskrif vir
Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 70(3):515–21.
176

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Beinart, B. 1968. Fideicommissum and modus. Acta Juridica, 157–219.
Corbett, M.M., G. Hofmeyr en E. Kahn. 2001. The law of succession in South Africa. 2de
uitgawe. Kaapstad: Juta
Cronjé, D.S.P. en A. Roos. 2002. Casebook on the law of succession / Erfregvonnisbundel.
4de uitgawe. Pretoria: Unisa Uitgewers.
Delport, H.J. en N.J.J. Olivier. 1985. Sakereg vonnisbundel. 2de uitgawe. Kaapstad: Juta.
De Waal, M.J. en M.C. Schoeman–Malan. 2008. Erfreg. 4de uitgawe. Kaapstad: Juta.
Hahlo, H.R. 1985. The South African law of husband and wife. 5de uitgawe. Kaapstad: Juta.
Nel, H.S. 1991. Jones conveyancing in South Africa. 4de uitgawe. Kaapstad: Juta.
Sonnekus J.C. en J.L. Neels. 1980 [1994]. Sakereg vonnisbundel. 2de uitgawe. Durban:
Butterworths.
Van der Merwe, C.G. 1989. Sakereg. 2de uitgawe. Durban: Butterworths.
Van der Merwe, N.J. en C.J. Rowland (in medewerking met D.S.P. Cronjé). 1990. Die Suid-
Afrikaanse erfreg. 6de uitgawe. Pretoria: Van der Walt.
Eindnotas
1 2007 2 SA 520 (T).
2 2010 1 SA 179 (D).
3
Delport en Olivier (1985:199–267); Van Der Merwe (1989:214–345); Sonnekus en Neels
(1994:287–389).
4 Sien o.a. Unimark Distributors (Pty) Ltd v Erf 94 Silvertondale (Pty) Ltd 1999 2 SA 986 (T)
1000F. Toe-eiening, skatvinding, natrekking, saakvorming, vereniging en vermenging,
vrugtetrekking, verkrygende verjaring en bona fide-verkryging van geld vir waarde is die
klassieke voorbeelde van wyses waarop eiendom op oorspronklike wyse verkry kan word.
5 Trust Bank van Afrika Bpk v Western Bank Bpk 1978 4 SA 281 (A) 302A.
6 1989:298.
7 Van der Merwe (1989:298).
8 Sien o.a. Air-Kel (Edms) Bpk h/a Merkel Motors v Bodenstein 1980 3 SA 917 (A) 922E–F
m.b.t. roerende goed; Legator McKenna Inc v Shea 2010 1 SA 35 (HHA) par. 22 m.b.t.
onroerende goed; Mathenjwa v Magudu Game Co (Pty) Ltd 2010 2 SA 26 (HHA) par. 25
m.b.t. roerende goed; Meintjies v Coetzer 2010 5 SA 186 (HHA) par. 8, 21 m.b.t. onroerende
177

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
goed; Oriental Products (Pty) Ltd v Pegma 178 Investments trading CC 2011 2 SA 508
(HHA) par. 9 m.b.t. onroerende goed.
9 Vgl.. par. 6.
10 524D–F.
11 Par. 7.
12 1942 WLD 135.
13 Par. 20.
14 137.
15 My kursivering.
16 1993 3 SA 799 (K) 817D.
17 817F.
18 138.
19 138.
20 Par. 16.
21 (1989:378–9).
22 811E–F.
23 1985:175 vn. 108, waar Hahlo sê: “[H]ere, each spouse retains, subject to an order of
forfeiture of benefits, his or her half-share until division is effected.”
24 815F–G.
25 526F–G.
26 Sien ook Ex parte Menzies 811F. In teenstelling tot gebonde mede-eiendomsreg het vrye
mede-eiendomsreg tot inhoud dat die aandele verdeelbaar is en ook dat die mede-eienaar sy
onverdeelde aandeel sonder die medewete en samewerking van die ander mede-eienaars mag
vervreem (of beswaar). Sien o.a. Ex parte Menzies 811H-812C, 812I-J.
27 526G–H.
28 527A–B.
29 527C–E.
30 1911 AD 679. Sien 527D–E.
178

31 527D, 527G–H.
32 Par. 20–1.
33 Sien 688–9 – per De Villiers HR; 694, 697 – per Innes R.
34 695, 697.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
35 Vgl. o.a. Estate Smith v Estate Follett 1942 AD 364, 383; CIR v Estate Crewe 1943 AD
656, 669, 692; Greenberg v Estate Greenberg 1955 3 SA 361 (A) 364–6; Ex parte Menzies
813.
36 Klerck v Registrar of Deeds 1950 1 SA 626 (T) 628; Costain & Partners v Godden 1960 4
SA 456 (R) 461; Ex parte Menzies 813–4. Contra: Sien o.a. Klerk v Registrar of Deeds 1950
1 SA 81 (T) 85–6 wat die mening huldig dat die langslewende by die dood van die
eerssterwende eiendomsreg in sy/haar halwe aandeel behou. Hahlo (1985:175) ondersteun die
Costain-beslissing en andere wat ’n soortgelyke siening huldig.
37 Sien o.a. Ex parte Menzies 813-4. Sien ook Hahlo (1985:174–5); De Waal en Schoeman-
Malan (2008:10–1).
38 Hier bo par. 1.
39 1969 1 SA 17 (O) 20–1; bevestig in Ex parte Puppli 1975 3 SA 461 (D) 463–4 en Ex parte
Menzies 1993 3 SA 799 (K) 805F–H sonder om hieroor te beslis; in Barnhoorn NO v
Duvenhage 1964 2 SA 486 (A) 494 vermeld die destydse appèlhof bloot dat die
fideicommissarius by dood van die erflater ’n saaklike reg het.
40 Sien o.a. Beinart (1968:veral 210-3); Corbett, Hofmeyr en Kahn (2001:322); Cronjé en
Roos (2002:350–1). Sien ook Nel (1991:161), wat van mening is dat die reg van die
fideicommissarius persoonlik is tensy dit teen die titelakte van die onroerende eiendom
geregistreer is. Dan word dit volgens hom op gesag van Registrar of Deeds (Transvaaal) v
Ferreira Deep Ltd 1930 AD 169, 180 saaklik. Van der Merwe (1989:86) kritiseer tereg die
standpunt van die hof in Ferreira Deep waar hy vermeld dat die saaklike reg nie ontstaan
omdat die ius in personam ad rem acquirendam geregistreer is nie, maar vanweë registrasie
as regsfeit. Daar is dus geen sprake van ’n persoonlike reg wat deur registrasie in ’n saaklike
reg verander word nie.
41 Vgl. bv. Beinart (1968:211–3).
42 1975 4 SA 636 (T) 638.
43 Hierdie siening word ook onderskryf deur Van der Merwe en Rowland (1990:320, 320 vn.
60, 333-5); De Waal en Schoeman-Malan (2008:169).
44 Vgl. art. 63(1) van die Registrasie van Aktes Wet 47 van 1937; Van der Merwe en
Rowland (1990:333 vn. 28).
45 Vgl. o.a. Van der Merwe (1989:85–7, veral 86).
179

46 2008:169.
47 Art. 26 van die Aktes Wet.
48 2007:521.
49 Sien ook hier bo par. 1.
50 Par. 20.
51 2007:520.
52 182G.
53 183H–I.
54 182H–I.
55 182I–J.
56 Par. 8.
57 Par. 9.
58 183E. Sien ook 184G–H.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
59 183E–G, 185E–F. Sien ook 184H–J, 185F waar die hof as alternatief tot art. 16 na art.
45bis(1)(a) verwys vir die verkryging van die ander gade se onverdeelde aandeel van die
onroerende goed by wyse van ’n aantekening op die titelakte van die goed.
60 183H. Sien ook 184J–5A.
61 184A–B.
62 Sien ook par. 13.
63 Sien hier bo par. 2 die aanhaling van King R in Ex parte Menzies 815F–G.
64 Par. 14.
65 185D–F.
180

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die finansiële krisis in provinsies en munisipaliteite:
Verg dit grondwetlike of politieke oplossings?
Opsomming
D.J. Brand
D.J. Brand: onafhanklike regsadviseur en konsultant
Die doel van hierdie artikel is om vanuit die staatsreg, in besonder die finansiële staatsreg, die
hantering van die finansiële krisisse in provinsies en munisipaliteite krities te bespreek ten
einde te bepaal of die oplossings vir die probleme binne die raamwerk van die finansiële
staatsreg, die politieke domein of dalk ’n kombinasie van die twee lê. Finansiële staatsreg is
nog ’n nuwe begrip in Suid-Afrika en het ook raakvlakke met die ekonomie en
beleidsoorwegings wat die hantering van finansiële staatsregtelike kwessies beïnvloed. Die
besteding van staatsbegrotings om grondwetlike verpligtinge na te kom het ekonomiese en
politieke implikasies. Hoe hanteer die finansiële staatsreg dit? Die artikel gee ’n oorsig van
die inhoud van die finansiële staatsreg soos dit tot nou toe ontwikkel het en beoordeel die
hantering van die finansiële krisis in die provinsies en munisipaliteite, met spesifieke
verwysing na Limpopo, teen daardie agtergrond. Daar word ook verwys na die hantering van
die finansiële krisis in lidlande van die Europese Unie, en alhoewel die omvang daarvan
verskil, word gekyk na die wyse van hantering en moontlike lesse wat daaruit geleer kan
word.
Die regsraamwerk word beskryf en die feitelike situasie word aan die hand daarvan
beoordeel. Daar word hoofsaaklik gefokus op primêre bronne om inligting oor die hantering
van die finansiële krisisse in onderskeidelik Suid-Afrika en die Europese Unie te kry. Ten
slotte word daar gekyk na die oplossings wat tans deur die Europese Kommissie in
Griekeland geïmplementeer word. Die gevolgtrekking is dat die hantering van finansiële
krisisse in die provinsies en munisipaliteite in Suid-Afrika ’n gekombineerde benadering verg
wat oplossings sowel binne die finansiële staatsreg as deur politieke optrede insluit.
Trefwoorde: begrotingstekort; Europese Unie-lidlande; finansiële bestuur; finansiële
interowerheidsverhoudinge; finansiële krisis; finansiële staatsreg; finansiële wanbestuur;
grondwetlike oplossings; ingryping; munisipaliteite; openbare finansiële bestuur; provinsies;
skuldkrisis; staatskuld; verantwoordbaarheid; wanadministrasie.
Abstract
The financial crisis in provinces and municipalities: Does it require constitutional or
political solutions?
181

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Financial problems such as underspending, overspending and financial mismanagement in
provinces and municipalities in South Africa have become a frequent occurrence. Regular
reports by the auditor-general and the national treasury as well as various newspaper articles
confirm the seriousness of this situation. The scope of these financial problems, coupled with
cases of tender fraud and corruption, justifies the view that there is a serious financial crisis in
many provinces and municipalities. The financial sustainability of many municipalities is
under severe pressure and inadequate service delivery limits the prospects of economic
growth and sustainable development in South Africa. How are these problems addressed?
What is the legal framework that governs this situation?
Management of public finances includes legal, administrative and financial considerations.
How are issues like these dealt with within financial constitutional law?
This article deals with the way in which the financial crises in provinces and municipalities
are handled from a constitutional law perspective, in particular financial constitutional law,
with the aim of determining if solutions for these problems are to be found within financial
constitutional law or the political domain or a combination of the two.
Financial constitutional law is still a new concept in South Africa. Therefore the discussion
also provides a description of this particular part of constitutional law which includes
constitutional provisions, specific financial legislation as well as economic and policy
considerations that impact on dealing with financial constitutional issues.
Spending of government budgets in order to implement constitutional obligations has both
economic and political implications. The article provides an overview of financial
constitutional law as it has developed since 1994 until today. A critical discussion of the
management of the financial crisis in provinces and municipalities is then given against the
background of financial constitutional law. Limpopo is used as a case study in view of the
scope of the financial crisis there and the topicality of the case.
Sections 100 and 139 of the Constitution create the possibility for the national government to
intervene in a province and for a province to intervene in a municipality if there is a failure by
a province or municipality to execute a constitutional obligation. The scope of the extensive
financial debt of the Limpopo government at the end of 2011, coupled with a series of
financial management problems, justified an intervention by the national treasury in terms of
section 100. There was clearly a failure by the Limpopo government to execute specific
constitutional obligations. Some of the key factors that contributed to Limpopo’s problems
were identified by the national treasury as follows:
• The total collapse of the management functions of the provincial treasury.
• Illegal payments by some departments to service providers.
• Bad financial management practices, in particular relating to payment of service
providers.
A task team of the national treasury has assumed some of the functions of the Limpopo
provincial government in order to address the legal and administrative problems underlying
the financial crisis.
Reference to the situation in the European Union (EU) provides a fresh perspective on the
current situation in South Africa. In terms of the consolidated Treaty on the European Union
a monetary and economic union has been established between the member states. A series of
EU regulations, named the Growth and Stability Pact, provide the legal framework for the
182

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
coordination of economic policy and monitoring of national budgets of member states in
pursuance of a common approach to promote fiscal stability and economic growth as part of
the monetary and economic union. Extensive budget deficits and huge overspending of
national budgets are thus not only domestic issues to be dealt with by the respective member
state governments, but also fall within the jurisdiction of the EU. The EU is a unique
organisation based on international agreements between its member states, while South
Africa is an independent country with three interdependent spheres of government
established in terms of the Constitution. In this article reference is made to how the financial
crises in member states of the EU are handled with a view to considering possible lessons that
could be learned, although the scope of those crises differs from the situation in South Africa.
Various member countries of the EU have been experiencing financial crises over the past
few years. Greece, Spain and Italy are some current examples of countries which experienced
such serious financial crises that they could not be resolved internally, but had to be dealt
with at EU level. In 2009 Greece’s state debt increased to 115% of the gross domestic
product (GDP) and the budget deficit was approximately 13,6% of the GDP. This dire
financial crisis led to the intervention of the EU, and the European Central Bank (ECB) and
the International Monetary Fund (IMF) also became involved. In May 2010 a first Economic
Adjustment Programme for Greece was agreed to and this was followed by the Second
Economic Adjustment Programme in February 2012. These plans provide massive financial
aid to Greece which is coupled with a legal and administrative reform programme. The Greek
government is assisted in the implementation of these reform measures by a multidisciplinary
task team of technocrats provided by the European Commission (EC). Regular reporting to
the EC takes place to ensure proper compliance with the conditions of the economic
adjustment programmes for Greece. It is evident that a combination of political and legal
solutions is utilised to deal with the Greek situation.
It is concluded that the management of the financial crises in provinces and municipalities in
South Africa requires an approach that combines solutions within financial constitutional law
with political action. This includes proper implementation of constitutional provisions as well
as the Public Finance Management Act 1 of 1999 and the Municipal Finance Management
Act 56 van 2003, but it also requires proper adherence to the principles of transparency and
accountability.
Keywords: accountability; budget deficit; constitutional solutions; debt crisis; European
Union member states; financial constitutional law; financial crisis; financial
intergovernmental relations; financial management; financial misconduct; intervention;
maladministration; municipalities; provinces; public debt; public financial management.
1. Inleiding
Die finansiële probleme in sommige provinsies en in die meeste munisipaliteite in Suid-
Afrika is nie meer nuus nie. Dit is trouens ’n probleem wat al etlike jare bestaan en wat
jaarliks onder die vergrootglas kom wanneer finansiële jaarverslae en ouditverslae in die
parlement en die onderskeie provinsiale wetgewers bespreek word. Wanneer die probleme
soos onderbesteding, oorbesteding en finansiële wanadministrasie bespreek word, gaan dit
gewoonlik gepaard met kritiek deur die opposisiepartye asook deur die nasionale tesourie,
183

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
wat dan bepaalde optrede teen die sondebokke moet oorweeg. Tenderbedrog en korrupsie is
boonop wydverspreid in die openbare sektor. Hierdie finansiële probleme is nou reeds so
omvangryk dat dit as ’n krisis binne die interowerheidsfinansies beskou kan word. Die
finansiële volhoubaarheid van baie munisipaliteite is onder geweldige druk en gebrekkige
dienslewering deur munisipaliteite en sommige provinsies plaas ’n demper op volhoubare
ontwikkeling en ekonomiese groei in Suid-Afrika.
Kan hierdie probleme voldoende hanteer word vanuit die finansiële grondwetlike raamwerk,
of is dit iets wat binne die politieke domein lê en dus politieke en beleidsbesluite verg om op
te los?
In hierdie artikel word sowel die huidige finansiële krisis in provinsies en munisipaliteite as
die hantering daarvan bespreek, en aanbevelings gemaak om binne die raamwerk van die
finansiële staatsreg oplossings te vind en moontlik verbeterings aan die finansiële
interowerheidstelsel voor te stel. Dit verskaf dus ’n bespreking van die finansiële staatsreg en
die toepassing daarvan op die huidige finansiële krisis in provinsies en munisipaliteite. Daar
sal ook kortliks verwys word na die finansiële krisis in sommige lidlande van die Europese
Unie (EU). Die EU is weliswaar ’n eiesoortige instelling wat by wyse van internasionale
verdrae ontstaan het en waarvan onafhanklike state die deelnemende eenhede oftewel
lidlande is, terwyl Suid-Afrika ’n onafhanklike staat met drie regeringsfere kragtens die
Grondwet is. 1 Die verwysing na die EU bied egter ’n nuwe perspektief op die situasie in
Suid-Afrika. Uit die hantering van die krisis deur die verskillende organe van die EU en
interaksie met die betrokke lidlande kan moontlik interessante lesse geleer word.
2. Huidige probleme
Die enorme probleme in Limpopo aan die einde van 2011 wat effektief gedui het op die
bankrotskap van die provinsie, het opnuut die kollig laat val op die finansiële en
bestuursprobleme van provinsies en munisipaliteite. Die Limpopo provinsiale regering was
nie in staat om in November 2011 die salarisse van onderwysers, dokters, verpleegsters,
maatskaplike werkers en vele ander amptenare in sy diens te betaal nie. Die nasionale
tesourie moes derhalwe ingryp deur die bestuur van sommige departemente van Limpopo oor
te neem, oftewel bestuursverantwoordelikhede te aanvaar ingevolge artikel 100(1)(b) van die
Grondwet. Die provinsiale tesourie van Limpopo het toe reeds ’n oortrokke fasiliteit van
R757 miljoen by die Suid-Afrikaanse Reserwebank gehad en wou eintlik nog meer hê. 2
Hierbenewens het die provinsie oor die afgelope drie jaar ongemagtigde uitgawes van R2,7
miljard opgeloop en onbetaalde rekeninge het aan die einde van die vorige finansiële jaar
R500 miljoen beloop. 3 Baie skole het weens hierdie probleme nie hul skoolboeke vir 2012
ontvang nie.
Die nasionale tesourie het die volgende kernoorsake van Limpopo se probleme geïdentifiseer:
• Die totale ineenstorting van die bestuursfunksie van die provinsiale tesourie.
184

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
• Swak finansiëlebestuurspraktyke, veral met betrekking tot die betaling van
diensverskaffers.
• Verkrygingsprosedures en verslagdoening oor uitgawes wat nie aan
regsvoorskrifte voldoen nie.
• Onwettige betalings deur sommige departemente
• Swak batebestuur of die afwesigheid daarvan in sommige departemente. 4
Uit hierdie aanvanklike assessering deur die nasionale tesourie kan die gevolgtrekking
gemaak word dat die probleme nie weens gebrekkige wetgewing of regsleemtes ontstaan het
nie, maar toegeskryf kan word aan die nienakoming van wetsvoorskrifte en aan
administratiewe probleme wat binne die bestaande wetgewende raamwerk ontstaan het. Die
nasionale tesourie doen verdere ondersoek na die probleme en die moontlikheid van nog
onreëlmatighede en selfs korrupsie is nie uitgesluit nie.
Intussen het die openbare beskermer ook ondersoek ingestel na die toekenning van tenders
deur Limpopo se departement van paaie en vervoer en onder meer bevind dat ’n tender
onregmatig toegeken is, dat korrupte praktyke bestaan het, dat daar finansiële
wanadministrasie was en dat daar ook bedrog gepleeg is. 5
Die probleme waarmee Limpopo worstel, is seker die ernstigste geval onder die nege
provinsies, maar daar is sommige ander wat ook groot oorbesteding en hoë skuld opgebou het
en waar swak finansiële bestuur ook algemeen geword het. Die nasionale tesourie het aan die
einde van 2011 ook op versoek van die onderskeie premiers in Gauteng en die Vrystaat
ingetree om te help om dié twee provinsies se geldsake weer op ’n beter voet te kry deur
administratiewe ondersteuning en leiding te bied. 6 Alhoewel die ingryping daar ook ernstig
is, blyk dit nie so omvangryk soos in die geval van Limpopo te wees nie en is daar
oënskynlik ook groter samewerking van die Gautengse en Vrystaatse provinsiale regerings.
Die nasionale tesourie het aangedui dat Limpopo se finansies herstruktureer gaan word om
die begrotingstekort van R2 miljard aan die einde van 2011 uit besparings te kan finansier. 7
Die delging van die enorme skuldlas is egter net een deel van die oplossing. Onderliggend
aan hierdie finansiële krisis blyk, volgens die nasionale tesourie, vele bestuurs- en
administratiewe probleme te wees en moontlik ook nog misdadige optrede.
In die jongste begrotingsoorsig van die minister van finansies word die probleme in
provinsies en munisipaliteite nie werklik bespreek nie, maar bloot aangedui dat langtermyn
remediërende optrede nodig is. Dit word eintlik onderbeklemtoon, en trouens beskryf as
uitdagings wat met volgehoue oorbesteding op personeel te doen het wat gevolglik die fondse
wat vir infrastruktuur en dienslewering beskikbaar is, verminder. 8
Dit is duidelik dat provinsies en munisipaliteite nie net sukkel met oorbesteding nie. Daar is
heel dikwels ook onderbesteding, veral waar dit gaan oor besteding aan kapitaalprojekte soos
behuising en opgradering van infrastruktuur. Sodanige onderbesteding is ’n ander vorm van
finansiële wanadministrasie wat tot nadeel van die betrokke verbruikers van dienste geskied.
’n Akute geval van onderbesteding aan noodsaaklike infrastruktuur om gesondheidsdienste te
kan lewer is onlangs in die media gerapporteer. Daarvolgens het die nasionale minister van
185

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
gesondheid, Aaron Motsoaledi, gemeld dat vyf provinsies bykans R2 miljard van hul
kapitaalbegroting vir die verbetering van hospitaalinfrastruktuur nie bestee het nie. 9 Hierdie
provinsies het duidelik nie hul grondwetlike verpligtinge as verkose provinsiale regerings,
wat die verskaffing van goeie mediese dienste insluit, nagekom nie. 10 Daar kan moontlik
geargumenteer word dat die minister van finansies die werklike probleme in sy
begrotingsoorsig om politieke redes onderbeklemtoon, soos die voorkoming van
verleentheid, behoud van eenheid, of ten minste die vertoon van eenheid, binne die African
National Congress (ANC).
Daar kan verskillende redes wees waarom provinsies oorbestee of onderbestee op hul
begrotings, wat ’n aanduiding is van gebrekkige finansiële bestuur of selfs wanadministrasie.
Hoe ook al, die probleme rakende swak prestasie en wanadministrasie regverdig volgens die
beginsels van goeie regeerkunde en bestuur waarskynlik nie net medisyne om die
onmiddellike pyne te verlig nie, maar eintlik chirurgiese optredes om die pasiënt vir die
langer termyn gesond te kry.
Die enorme finansiële probleme in Limpopo het ’n sterk politieke kleur gekry weens die
verdeeldheid binne die ANC met betrekking tot die moontlike herverkiesing van Jacob Zuma
as leier van die ANC. Dit is algemeen bekend dat die premier van Limpopo, Cassel Mathale,
nie ’n ondersteuner van Zuma is nie. 11 Die mate waarin politieke oorwegings ’n rol gespeel
het in die besluit van die nasionale tesourie om in te gryp in Limpopo is nie duidelik nie.
Daar is egter geen twyfel nie dat daar suiwer op meriete genoegsame gronde was vir ’n
ingryping ten einde sowel die finansiële krisis as die klaarblyklike omvangryke wanbestuur
daar wat ernstige gevolge vir die uitvoering van provinsiale funksies en verantwoordelikhede
in Limpopo het, te probeer beredder.
Die finansiële probleme in munisipaliteite het verder ook ’n baie direkte negatiewe
uitwerking in die vorm van gebrekkige munisipale dienslewering, wat dui op ’n versuim om
die oogmerke van plaaslike regering genoem in artikel 152(1) van die Grondwet te
bevorder. 12 Dit raak miljoene mense se lewens wanneer munisipaliteite nie hul grondwetlike
verpligting om basiese dienste te lewer, nakom nie en mense sonder toegang tot lopende
water, behuising en elektrisiteit gelaat word. In die afgelope paar jaar het protesaksies teen
gebrekkige munisipale dienslewering ’n bekende gesig dwarsdeur Suid-Afrika geword. In
baie gevalle het dit ongelukkig ontaard in gewelddadige protesaksies wat lewensverlies en
vernietiging of beskadiging van eiendom tot gevolg gehad het. Die krisis in munisipaliteite
raak stedelike asook plattelandse munisipaliteite oor die hele land en het die potensiaal om ’n
nóg groter probleem te word as daar nie ernstig deur al die regeringsfere hieraan aandag
gegee word nie.
In ’n onlangse navorsingsverslag oor die omvang van burgerlike protesaksies teen gebrekkige
dienslewering in munisipaliteite is bevind dat protesaksies deur die gemeenskap verwag kan
word weens die probleme in die plaaslikeregeringstelsel wat tot gebrekkige dienslewering in
arm gebiede gelei het. 13 Klagtes oor gebrekkige dienslewering gaan ook dikwels gepaard met
bewerings van korrupsie en nepotisme. Uit die navorsingsverslag blyk dat arm gemeenskappe
dikwels argumenteer dat hul geen ander kommunikasiekanaal met die verkose munisipale
186

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
leiers het nie en dat burgerlike protesaksies dus ’n manier is om hul standpunte oor te dra. 14
Dit dui op ’n gebrek aan verantwoordbaarheid deur munisipaliteite en dus die nienakoming
van hul grondwetlike verpligtinge.
’n Ander faset van die finansiële krisis in munisipaliteite en in sommige provinsies is die
gebrek aan voldoening aan ouditvereistes. In die ouditeur-generaal se verslag vir die boekjaar
tot einde Junie 2011 het net 13 van die 283 munisipaliteite ’n skoon ouditverslag gekry en
beloop ongemagtigde, onreëlmatige en vrugtelose uitgawes altesaam ongeveer R14,6
miljard. 15 Benewens die tegniese aspekte met betrekking tot gebrekkige voldoening aan die
regsvoorskrifte dui hierdie bevindings op ernstige tekortkominge met betrekking tot gesonde
finansiële administrasie en bestuur in die meeste munisipaliteite.
3. Finansiële staatsregtelike raamwerk
Finansiële staatsreg is nog ’n redelik nuwe begrip in die Suid-Afrikaanse staatsreg, maar dit
is goed gevestig in die Duitse staatsreg, wat ook die ontwikkeling van die grondwetlike
demokrasie in Suid-Afrika beïnvloed het. Sedert 1994 het Suid-Afrika formeel ’n regstaat
geword en is daar dus ’n grondwetlike basis gelê vir die hantering van staatsfinansies en
finansiële interowerheidsverhoudinge. Finansiële staatsreg is ’n afsonderlike deel van die
staatsreg bykomend tot die meer tradisionele komponente van staatsreg, wat fokus op
organisatoriese of strukturele aspekte en menseregte. Die aard van die onderwerp verg ’n
behoorlike erkenning van die rol van aspekte van ekonomie en politieke wetenskap in die
hantering van hierdie spesifieke deel van die staatsreg.
Finansiële staatsreg omvat die volgende elemente:
• Die grondwetlike raamwerk vir die toewysing van finansiële bronne en uitgawe
funksies aan die verskillende regeringsvlakke of -sfere.
• Ekonomiese en fiskale oorwegings in die ontwerp van finansiële
interowerheidsverhoudinge in multivlak-regeringstelsels.
• Die relevante finansiële en fiskale wetgewing wat uit die Grondwet spruit.
• Die wyse waarop sowel die Grondwet as die gewone wetgewing beleidskwessies
rakende finansiële interowerheidsverhoudinge hanteer.
• Die beregbaarheid van die regsbepalings met betrekking tot finansiële
interowerheidsverhoudinge. Hierdie element fokus dus op die rol van die howe
met betrekking tot finansiële staatsregtelike kwessies. 16
In Suid-Afrika is daar ’n grondwetlike raamwerk vir finansiële interowerheidsverhoudinge,
primêr vervat in hoofstuk 13 van die Grondwet, waarvan die belangrikste kenmerke as volg
is:
• Die belangrikste belastingbronne is toegewys aan die nasionale regering. 17
• Elke regeringsfeer het ’n reg op die billike verdeling van inkomste wat nasionaal
ingevorder word. 18
187

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
• Daar is ’n mate van outonomie vir provinsies en plaaslike regering in die bestuur
van uitgawes. 19
• Die erkenning van leningsbevoegdheid van al drie regeringsfere. 20
• Nasionale standaarde vir begrotings, finansiële bestuur en verkryging. 21
Dit is aangevul deur ’n reeks wette en regulasies, soos die jaarlikse Wet op Verdeling van
Inkomste, die Wet op Interregerings- Fiskale Betrekkinge 97 van 1997, die Public Finance
Management Act 1 van 1999 (PFMA) en die Municipal Finance Management Act 56 van
2003 (MFMA). In laasgenoemde twee wette word onder andere voorsiening gemaak vir die
aanspreeklikheid van rekenpligtige beamptes van departemente, provinsies en munisipaliteite
om hul verpligtinge ten opsigte van finansiële bestuur, begrotings en verslagdoening na te
kom. 22 ’n Belangrike deel van die grondwetlike raamwerk wat op finansiële
interowerheidsverhoudinge betrekking het, is die beginsels van samewerkende regering in
hoofstuk 3 van die Grondwet. Dit erken die individuele onderskeidende rol van elke
regeringsfeer en die interafhanklikheid en onderlinge verbondenheid tussen regeringsfere. 23
Dit impliseer onder andere dat daar in die praktyk gereelde skakeling, konsultasie,
koördinering en wedersydse ondersteuning tussen regeringsfere moet wees.
Die hantering van die finansiële krisis in provinsies en munisipaliteite moet dus binne hierdie
regsraamwerk geskied.
Daar is ook ander belangrike bepalings in die Grondwet wat die basis verskaf vir ingryping in
die bestuur van ’n provinsie, soos in die geval van Limpopo, of van ’n munisipaliteit. In
artikel 100 word voorsiening daarvoor gemaak dat die nasionale regering kan ingryp in ’n
provinsie as daar nienakoming van die uitvoerende verpligtinge deur die provinsiale
uitvoerende gesag is. 24 Dit was die basis vir die optrede van die nasionale tesourie om die
krisis in Limpopo te hanteer. ’n Soortgelyke magtiging vir ingryping deur ’n provinsie in die
werk van ’n munisipaliteit kom in artikel 139 voor.
Vanuit ’n grondwetlike hoek gesien, is ingryping deur een regeringsfeer in die sake van ’n
ander regeringsfeer ’n redelik drastiese maatreël wat met omsigtigheid hanteer moet word.
Dit is dus nie ’n stap wat ligtelik oorweeg moet word nie, veral in die lig van die beginsels
van samewerkende regering en interowerheidsbetrekkinge in hoofstuk 3 van die Grondwet.
Die konstitusionele hof het die toepassing van artikel 100 paslik beskryf as ’n bepaling met
beperkte aanwending wat die nasionale regering magtig om in die uitvoerende gesag van ’n
provinsie in te gryp slegs as die provinsie self onbevoeg of onwillig is om uitvoerende
verpligtinge na te kom. 25 Die wanbesteding van fondse en grootskaalse wanadministrasie in
Limpopo is klaarblyklik so ’n geval.
Die PFMA, wat onder meer uitvoerige bepalings oor die verantwoordelikhede van
rekenpligtige beamptes in provinsiale en nasionale departemente bevat, maak voorsiening vir
dissiplinêre optrede teen rekenpligtige beamptes wat hulle aan finansiële wangedrag skuldig
maak en skep voorts ’n reeks kriminele oortredings deur hierdie beamptes. 26 Die doel van die
PFMA is die regulering van finansiële bestuur in die nasionale en provinsiale regeringsfere. 27
In die geval van plaaslike regering vervul die MFMA ’n soortgelyke rol, maar dit bevat
188

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
bykans dubbeld soveel bepalings as die PFMA. Daar word onder andere in hoofstuk 13 van
die MFMA spesifiek voorsiening gemaak vir die hantering van finansiële probleme in
munisipaliteite. Die PFMA het geen soortgelyke bepalings nie. Indien die nasionale regering
in die geval van ’n finansiële krisis in ’n provinsie wil ingryp, is artikel 100 van die Grondwet
dus die regsbasis vir die ingryping en nie die PFMA nie, alhoewel hierdie artikel oor meer as
net finansiële probleme handel.
Die nasionale regering word in artikel 100 gemagtig om enige gepaste stappe te doen om te
verseker dat die provinsie sy verpligtinge nakom, en dit sluit twee spesifieke moontlike
optredes in, naamlik:
• Die uitreiking van ’n direktief of lasgewing aan die provinsiale uitvoerende gesag
waarin spesifieke stappe uiteengesit word om sy verpligtinge na te kom.
• Aanvaarding van verantwoordelikheid deur die nasionale regering vir die betrokke
verpligting in die provinsie vir sover dit nodig is om die gespesifiseerde oogmerke
in artikel 100(1)(b) te bereik. 28
Die uitreiking van ’n direktief of lasgewing is ’n eerste moontlike optrede wat nie die mees
drastiese ingryping is nie, aangesien ’n provinsie steeds die verantwoordelikheid dra om met
sy eie amptenare die geïdentifiseerde verpligtinge na te kom. ’n Direktief kan ook heel
eenvoudig fokus op ’n enkele probleem, byvoorbeeld deur te gelas dat ’n provinsie binne ’n
gespesifiseerde tyd onafgelewerde skoolboeke by die betrokke skole aflewer.
Die tweede moontlike optrede, naamlik die aanvaarding van ’n verantwoordelikheid van die
provinsiale regering, is ’n meer ingrypende optrede waardeur die nasionale regering as’t ware
die posisie van die betrokke provinsiale regering tydelik inneem ten einde die betrokke
probleem reg te stel. Dit moet uiteraard met groot omsigtigheid hanteer word, en met
behoorlike inagneming van die beginsels van samewerkende regering wat in artikel 41 gelys
word. Die Nasionale Raad van Provinsies het voorts ook ’n kontrolefunksie, aangesien kennis
van die ingryping by die raad ter tafel gelê moet word en die raad dit ook moet goedkeur en
gereeld moet hersien. 29
Die nasionale tesourie het dit duidelik gemaak dat die ingryping in Limpopo ingevolge artikel
100(1)(b) geskied. 30 Amptenare van die nasionale tesourie het dus verantwoordelikhede van
die Limpopo-regering aanvaar of tydelik oorgeneem ten einde die finansiële krisis daar op te
los. In die lig van die mediaverklaring van die nasionale tesourie sluit hierdie
verantwoordelikhede onder andere die behoorlike nakoming van die provinsiale tesourie se
pligte ingevolge artikel 18(1) en (2) van die PFMA in, soos die opstel van ’n begroting en
effektiewe finansiële bestuur. Artikel 39 van die PFMA bepaal voorts dat rekenpligtige
beamptes van provinsiale departemente effektiewe begrotingsbestuur moet toepas en onder
andere stappe moet doen om oorbesteding van die begroting te voorkom. In Limpopo is
hierdie vereiste skynbaar geïgnoreer en moet die amptenare van die nasionale tesourie ook
hierdie verantwoordelikheid oorneem om die uitgawes van elke provinsiale departement weer
binne die begroting te bring. 31
189

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Daar is dus ’n regsraamwerk, stewig geanker in die Grondwet, om finansiële krisisse in
provinsies en munisipaliteite te kan hanteer.
Dit is egter duidelik dat hierdie kwessie ook ’n politieke kant het. Beleidsformulering en
bepaling van begrotingsprioriteite is in wese politieke besluite. 32 Dit moet natuurlik binne die
bepaalde regsraamwerk van die finansiële staatsreg geskied. Die finansiële staatsreg gee
erkenning aan die invloed van politieke beleidskwessies, ekonomiese oorwegings en selfs
maatskaplike faktore, wat uiteindelik ook beleidskwessies is, op die funksionering van
finansiële interowerheidsverhoudinge. Die ingryping van die nasionale tesourie in Limpopo
is dus nie bloot ’n regstegniese optrede ingevolge artikel 100 van die Grondwet nie.
Beleidsoorwegings soos die tydsberekening rakende die besluit om op te tree,
leierskapsdebatte in die ANC, die vraag of enige lid van die uitvoerende gesag van Limpopo
aanspreeklik gehou gaan word vir die probleme, en of daar ingevolge die PFMA teen enige
amptenare vir hul aandeel aan die wanadministrasie opgetree gaan word, het waarskynlik ook
’n rol gespeel, maar daaroor kan net gespekuleer word. Die oplossing van ernstige probleme
by wyse van ’n ingryping ingevolge artikel 100 verg nie net toepaslike kundigheid van die
nasionale tesourie en ander nasionale departemente nie, maar ook die samewerking van die
provinsiale politieke leiers en amptenary, en dit kan uiteraard ’n moeilike en sensitiewe saak
wees, aangesien sommige van hulle waarskynlik die oorsaak van die probleme is.
Die bestaan van ’n politieke wil om die probleme in provinsies en munisipaliteite op te los en
om aanspreeklikheid vir wanadministrasie te aanvaar en die wetgewing behoorlik toe te pas,
kan skynbaar nie onomwonde aanvaar word nie. Indien dit wel deurgaans bestaan het, sou die
ouditeur-generaal se jaarlikse ouditverslae seker na 17 jaar van demokrasie al heelwat meer
goeie nuus bevat het, sou meer top amptenare wat by finansiële wanadministrasie betrokke is,
al voor die hof gedaag gewees het, en sou die politieke leiers wat politieke
verantwoordelikheid daarvoor dra, uit hul ampte bedank het.
4. Die hantering van die krisis in die Europese Unie
Die finansiële krisis in provinsies en munisipaliteite in Suid-Afrika het nie naastenby die
omvang en effek van die ekonomiese en fiskale krisis in sommige lidlande van die EU nie.
Die oorsake is ook nie dieselfde nie, maar die regerings van die krisislande moet onder
andere oplossings vind vir grootskaalse oorbesteding en begrotingstekorte wat ook ’n
kernaspek van die finansiële krisis in sommige provinsies in Suid-Afrika is. Griekeland,
Spanje en Italië is die drie prominentste lede van die EU wat ernstige finansiële probleme
ervaar en in so ’n mate dat die EU, synde die “hoër regeringsfeer”, hierop moes reageer en
verskillende opsies vir ingryping en hulpverlening oorweeg het. Die EU het ingevolge artikel
3(4) van die Gekonsolideerde Europese Unie-Verdrag ’n ekonomiese en monetêre unie
gevestig. 33 As deel van die implementering hiervan is ’n reeks maatreëls aanvaar wat fokus
op die koördinering van ekonomiese beleid en monitering van nasionale begrotings, wat
onder andere impliseer dat lidlande ’n deel van hul onafhanklike besluitnemingsmag aan die
Unie oorgedra het. Hierdie regsraamwerk staan bekend as die Stability and Growth Pact. 34
190

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Oormatige begrotingstekorte en grootskaalse oorbesteding van lidlande se begrotings is dus
’n kwessie wat nie net deur die betrokke nasionale regerings hanteer moet word nie, maar
duidelik ook deel van die EU se mandaat is.
Die hantering van finansiële krisisse, soos die uitermatige oorbesteding deur provinsies in
Suid-Afrika, is ook ’n saak wat nie bloot ’n interne provinsiale kwessie is nie, maar die
nasionale regering ook direk raak in die lig van die interafhanklikheid van die regeringsfere. 35
In Suid-Afrika het Limpopo, die Oos-Kaap en in ’n mindere mate Gauteng en die Vrystaat
sodanige finansiële probleme ontwikkel dat dit die aandag van en optrede deur die nasionale
regering genoop het.
In 2009 het Griekeland se staatskuld gegroei tot 115% van die bruto binnelandse produk
(BBP) en die begrotingstekort was ongeveer 13,6% van die BBP. 36 Aansienlike oorbesteding
deur die staat en ’n skerp daling in staatsinkomste was volgens die Europese Kommissie (EK)
van die vernaamste faktore wat hiertoe aanleiding gegee het. 37 Benewens die feit dat die
ekonomie in Griekeland nie groei nie, is ’n sleutelkenmerk van die moderne Griekse tragedie
die feit dat staatskuld aan die einde van 2011 165,3% van die BBP beloop het en die
begrotingstekort 9,1% van die BBP. 38 Vir enige regering is dit ’n enorme krisis wat nie bloot
intern opgelos kan word nie. Hierbenewens het dit ’n uitkringende effek op die euro-sone,
waarvan Griekeland ook ’n lid is, 39 en op die EU. Ingryping vanuit Brussel is dus nie net
geregverdig nie, maar absoluut noodsaaklik om Griekeland uit hierdie benarde posisie te help
red. Gesentraliseerde besluitneming op Unie-vlak oor die hantering van die krisis is voorts
nodig om die moontlike verspreiding van die Griekse probleme na ander lidlande te beperk. 40
Benewens volgehoue oorbesteding deur opeenvolgende Griekse regerings het ander interne
faktore, soos politieke onstabiliteit, administratiewe probleme, belastingtekorte en ’n
regulatoriese raamwerk wat ekonomiese groei strem, bygedra tot die krisis, en dit het ook die
aanvanklike reddingspogings deur die Unie belemmer. 41
Die EK, wat die algemene Europese belange van die lidlande verteenwoordig en eintlik as die
uitvoerende gesag van die EU funksioneer, is die orgaan wat onder andere daarvoor
verantwoordelik is om die begroting te bestuur en beleid te implementeer en te monitor. 42
Soos aangedui, verskaf artikel 3(4) van die Gekonsolideerde Europese Unie-Verdrag die
regsbasis vir die ontwikkeling van ’n ekonomiese en monetêre unie met die euro as
geldeenheid. 43 Ter bevordering van die ekonomiese en monetêre unie is ooreengekom dat
lidlande hulle moet weerhou van uitermatige begrotingstekorte. Die jaarlikse begrotingstekort
mag nie meer as 3% van die BBP wees nie en die totale staatskuld mag nie 60% van die BBP
oorskry nie. Dit is ook ’n belangrike kwalifiserende vereiste vir deelname aan die eurosone.
44
Die ekonomiese en fiskale krisis in Griekeland en ander EU-lidlande is dus in die eerste plek
op die EK se agenda om vanaf ’n Unie-vlak te hanteer. Die omvang van die krisis het egter
meegebring dat ander organisasies, naamlik die Europese Sentrale Bank (ECB) en die
Internasionale Monetêre Fonds (IMF) ook betrokke geraak het by die vind van oplossings.
Die inisiatiewe van die EK, in samewerking met ander instellings, om die Griekse krisis te
hanteer, val binne die breë regsraamwerk van die EU. Daar word onder meer in artikel 9D
191

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
van die Verdrag van Lissabon aan die Kommissie ’n wye algemene bevoegdheid verleen om
die belange van die EU te bevorder en gepaste inisiatiewe ter uitvoering van hierdie oogmerk
te neem. 45 Ingevolge artikel 126 van die Treaty on the Functioning of the European Union
(TFEU) het die EK en die raad van ministers ook ’n spesifieke bevoegdheid om in te gryp
indien ’n lidland nie voldoen aan voorskrifte om staatskuld binne aanvaarbare perke te bring
nie. Die EK doen aanbevelings aan die raad van ministers oor gepaste maatreëls wat ’n
lidland moet implementeer ten einde ’n uitermatige begrotingstekort binne ’n bepaalde tyd te
beëindig, en die raad neem dan ’n besluit met aanbevelings aan die betrokke lidland om die
situasie binne ’n gegewe tyd reg te stel. 46
In Mei 2010 het die EK die eerste hulpprogram vir Griekeland, naamlik die Economic
Adjustment Programme for Greece, wat sowel grootskaalse leningsfinansiering as spesifieke
hervormingsvoorskrifte bevat, aangekondig. 47 Dit is opgevolg met die tweede hulpprogram in
Februarie 2012, wat nog meer finansiële hulp in die vorm van lenings deur die European
Financial Stability Facility (EFSF) en die IMF bevat, asook ’n skuld-ruilprogram, en
gekoppel is aan verdere administratiewe en strukturele hervormingsmaatreëls. 48 Die eerste en
tweede reddingspakkette van die Unie aan Griekeland het dus ’n primêre regsbasis in die
Europese Unie-Verdrag (Treaty on the European Union) en die Stability and Growth Pact.
Die hulp aan Griekeland is gefokus op die toepassing van die ooreengekome skuldvereistes in
die Stability and Growth Pact.
Die EK en die IMF het beklemtoon dat verdere finansiële hulp nie sonder die implementering
van hervormingsmaatreëls in Griekeland kan plaasvind nie. 49 Gereelde verslagdoening deur
die Griekse regering en monitering van die situasie deur die EK in samewerking met die IMF
en die Europese Sentrale Bank is nodig ten einde te verseker dat die hervormingsmaatreëls
suksesvol geïmplementeer word. 50 Griekeland word onder andere verplig om drastiese
besnoeiings aan pensioenvoordele in te stel om ’n billiker en meer volhoubare
staatspensioenstelsel te kry, die belastingadministrasie te verbeter, streng op te tree teen
belastingontduiking en die finansiële bestuurstelsel te hervorm. 51 Administratiewe,
strukturele en regshervorming ten einde staatskuld te verminder en ’n basis vir ekonomiese
groei te kan kry, plaas ’n enorme verpligting op die huidige en toekomstige Griekse
regerings.
Hoe kan die Griekse regering aan al hierdie vereistes voldoen? Dit was vroeg al duidelik dat
Griekeland nie net finansiële hulp nodig het nie, maar ook tegniese hulp om die regs- en
administratiewe hervormings te kan deurvoer. Vanuit Brussel is daar dus ook tegniese
ondersteuning vir die Griekse regering in die vorm van ’n taakspan van 45 deskundiges van
verskillende Europese lande wat in 2011 deur die EK aangestel is om Griekeland te help om
die hervormingsplan van die EU en die IMF te implementeer. 52 Die taakspan werk saam met
die Griekse regering om ’n verskeidenheid hervormingsprojekte te implementeer. Daar word
veral gefokus op hervorming van die belastingadministrasie en verbetering van die bestuur
van staatsfinansies.
Die finansiële krisis in sowel Griekeland as ander lidlande het egter ook ’n politieke
dimensie. Die Griekse regering moet aan die kiesers en die Griekse parlement
192

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
verantwoording doen oor die krisis en oor wat gedoen word om die situasie te beredder.
Boonop moet daar ook in Brussel aan die instellings van die EU verslag gedoen word. Die
omvang van die krisis het ook meegebring dat opeenvolgende Griekse regerings politieke
steun binne die EU moes verkry ten einde uiteindelik die gevraagde hulppakkette te kon
bekom. In hierdie proses het die Duitse kanselier, Angela Merkel, ’n leidende rol gespeel om
ander lidlande, soos Frankryk en Brittanje, se steun te bekom vir hulp aan daardie lidlande
wat ekonomiese en finansiële krisisse ervaar. Die politieke steunwerwing en onderhandelinge
tussen politieke leiers van die lidlande, asook met die verskillende Griekse leiers, was ’n
krities belangrike element in die hantering van die krisis. 53 Sonder die positiewe rol van
Angela Merkel, met die steun van veral die Franse president, het die reddingsplanne nie ’n
goeie kans gestaan om aanvaar te word nie, aangesien die finansiële steun aan Griekeland in
’n groot mate afhanklik is van die bydraes wat die meer welvarende lidlande daartoe kan
maak.
Die proses het ook meegebring dat die Griekse politieke leiers van verskillende partye hulle
verbind het tot die hervormingsmaatreëls wat ingevolge die reddingspakkette vereis is. In
belang van die mense van Griekeland was dit nodig dat politieke leiers van al die belangrikste
partye hulle tot langtermyn-oplossings verbind. 54 Die instelling van die tegniese taakspan het
ook wye ondersteuning gekry van politieke leiers van die lidlande, waardeur hulle ook hul
verbintenis tot oplossings vir die Griekse krisis bevestig het. 55
Die uiteindelike sukses met die implementering van die onderskeie hulpprogramme is,
benewens die betrokkenheid van amptenare van Brussel, ook afhanklik van die politieke wil
en verbintenis tot oplossings van die Griekse regering. Trouens, dit blyk duidelik uit die
Second Economic Adjustment Plan for Greece dat die implementering van
hervormingsmaatreëls ingevolge die eerste hulppakket te stadig was en dat daar vraagtekens
was oor die erns waarmee die Griekse regering die kwessie hanteer. 56 Verdere
administratiewe hervormings oor ’n breë front ten einde staatskuld te verminder en
ekonomiese groei te bevorder is dus opnuut in fokus met die implementering van die tweede
hulpprogram.
5. Bevindings en moontlike oplossings
Die hantering van die finansiële krisis in lidlande van die EU geskied binne die breë
regsraamwerk van die Unie en met deeglike inagneming van die plaaslike regsvereistes van
die betrokke lidlande. In die geval van Griekeland is die toepassing van die streng voorskrifte
van die Stability and Growth Pact ’n kernaspek van die hele reddingsplan. ’n Reeks
belangrike regshervormings in Griekeland is voorts deel van die oplossing.
Uit die hantering van die Griekse krisis blyk dit duidelik dat die regs- en administratiewe
hervormingsmaatreëls wat Griekeland ingevolge die ooreenkoms met die EK as deel van die
reddingspakket moet instel, egter slegs een kant van die munt is. Sonder die politieke wil om
dit te doen en te laat werk, en sonder die politieke steun van die leiers van ander lidlande van
193

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
die EU, is die kans op sukses vir Griekeland aansienlik kleiner, indien nie feitlik onbereikbaar
nie. ’n Kombinasie van politieke en regsgebaseerde oplossings is dus nodig om die krisis
effektief te kan hanteer.
In die geval van die finansiële krisis in provinsies en munisipaliteite in Suid-Afrika, blyk dit
dat die hantering daarvan, alhoewel dit stewig in die finansiële staatsreg geanker is, ook ’n
politieke bestuurselement het. Dit lê weliswaar op ’n ander vlak, en die politieke dinamika is
heelwat anders in Suid-Afrika as binne die EU, maar politieke leierskap is eweneens ’n
belangrike element wat die sukses van die oplossing van finansiële krisisse in Suid-Afrika
beïnvloed. Dit impliseer onder andere die aanvaarding van politieke verantwoordelikheid
deur sowel die nasionale regering as die onderskeie provinsiale regerings vir die oplossing
van provinsiale finansiële krisisse.
Die aard van die probleme wat onderliggend aan ’n finansiële krisis is, speel ook ’n rol in die
bepaling van die tipe oplossings wat nodig is om die krisis te hanteer. In die geval van
Limpopo was die massiewe oorbesteding en wanbesteding van fondse volgens die nasionale
tesourie grotendeels te wyte aan administratiewe of bestuursprobleme en oortredings van die
bepalings van die PFMA. 57 In die amptelike mediaverklaring van die nasionale tesourie by
aanvang van die ingryping is onder meer verwys na die totale inploffing van die
bestuursfunksie van die provinsiale tesourie en gebrekkige uitvoering van bestuursfunksies in
ander provinsiale departemente. Die nasionale tesourie moes onder andere optree om korrekte
verkrygingsprosedures te verseker, gereelde en korrekte betaling aan diensverskaffers en
behoorlike en korrekte finansiële verslagdoening in te stel. Dit is ook nog nie duidelik of die
bestuurders in die onderskeie departemente, veral in die provinsiale tesourie, oor die nodige
kwalifikasies beskik het om die betrokke poste te beklee nie. Indien dit bevind word dat daar
tekortkominge is wat dui op gebrekkige administratiewe en bestuursvermoëns, kan toepaslike
opleiding en ook tegniese ondersteuning deur kundiges deel van ’n reddingspakket wees. Die
nasionale regering is trouens verplig om provinsies by te staan om die administratiewe
vermoë te ontwikkel wat nodig is om hul grondwetlike verpligtinge te kan uitvoer. 58
Die vraag kan egter tereg gevra word of gebrekkige politieke leierskap nie ook bygedra het
tot die finansiële krisis nie. Lede van die uitvoerende gesag van ’n provinsie is gesamentlik
en afsonderlik aanspreeklik aan die provinsiale wetgewer vir die uitvoering van hul
funksies. 59 Een van die kernbevindings van die nasionale tesourie, naamlik dat die
finansiëlebestuursfunksie by die provinsiale tesourie teen Desember 2011 totaal in duie
gestort het en die begrotingskomponent disfunksioneel was, 60 kan moontlik ’n afleiding dat
daar gebrekkige politieke leierskap was, regverdig. Dit is duidelik dat verantwoordbaarheid
van die rekenpligtige beampte (die hoof van die provinsiale tesourie), asook die lid van die
provinsiale uitvoerende gesag verantwoordelik vir finansies, deel moet wees van die totale
oplossing van hierdie krisis. Finansiële wangedrag deur ’n rekenpligtige beampte is ’n
oortreding van die PFMA wat dissiplinêre of kriminele sanksies tot gevolg kan hê. 61
Die EK se ingryping in Griekeland sluit ’n wye spektrum administratiewe en
regshervormingstappe in en word deeglik gemonitor. Die taakspan van tegnokrate uit Brussel
moet tegniese ondersteuning bied en toesien dat Griekeland wel die ooreengekome maatreëls
194

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
implementeer. Daaroor word ook gereeld verslag gedoen, alhoewel die implementering die
verantwoordelikheid van die Griekse regering is. Die tegniese bystand is veral gefokus op
belastingadministrasie, openbare finansiële bestuur, hervorming van die publieke
administrasie en ’n verskeidenheid projekte wat ’n positiewe sakeklimaat moet bevorder. 62
Dit dui op ’n omvattende stel maatreëls en gereelde monitering wat die algemene gesondheid
van die Griekse staatsadministrasie en ekonomie moet bevorder. Dit vra egter ook effektiewe
politieke leierskap, en derhalwe het die leiers van die belangrikste Griekse politieke partye
hulle ook skriftelik verbind tot die implementering van die maatreëls in die reddingspakkette,
en kan hulle deur die kiesers in Griekeland verantwoordbaar gehou word. 63
Die ingryping deur die nasionale tesourie in Limpopo en ander provinsies het weliswaar ’n
politieke besluit geverg, maar is in wese administratiewe optrede binne die bestaande
finansiële grondwetlike raamwerk. Volgens die amptelike verklaring van die nasionale
tesourie bestaan die tegniese span wat Limpopo se probleme moet oplos uit amptenare van
die nasionale regering, maar meer besonderhede is nie bekend gemaak nie. 64 Oënskynlik is
geen kundiges uit die privaatsektor of van ander provinsies deel van hierdie span nie, en
indien dit wel die geval is, is dit iets wat met vrug oorweeg kon word ten einde die bes
moontlike kundigheid te benut. Soos in die geval van Griekeland is dit nodig dat daar
gereelde verslagdoening oor die tegniese hulp aan Limpopo moet wees. Ingevolge artikel
100(2) van die Grondwet moet aan die nasionale raad van provinsies verslag gedoen word.
Die oogmerk van die tegniese ondersteuning van die nasionale tesourie is klaarblyklik in die
eerste plek om die finansiële krisis op te los. Daar behoort egter ook ’n langertermynoogmerk
te wees, naamlik om die provinsiale administrasie te hervorm en die
administratiewe vermoë daar te ontwikkel wat die provinsie in staat sal stel om sy
grondwetlike verpligtinge ten volle na te kom. Dit is ’n oogmerk wat in pas is met artikel
125(3) van die Grondwet, naamlik die nasionale regering se plig om provinsies se
administratiewe vermoëns te help ontwikkel.
Regstappe teen persone wat die PFMA oortree het of hulle aan bedrog of korrupsie skuldig
maak, is klaarblyklik ook deel van die proses om die krisis in Limpopo op te los. Dit is egter
nog ’n ope vraag of daar enige optrede sal kom teen politieke leiers in Limpopo wat ten
minste gedeelde verantwoordelikheid vir die finansiële krisis moet aanvaar. In vele ander
grondwetlike demokrasieë sou die betrokke ministers en premier by die openbaarmaking van
’n krisis van hierdie aard en omvang onmiddellik bedank het.
Bevat die finansiële interowerheidstelsel genoegsame maatreëls om enersyds teen persone
wat hulle aan finansiële wanadministrasie skuldig maak, op te tree en andersyds praktyke wat
tot krisisse soos dié in Limpopo en elders lei, te voorkom? Benewens die spesifieke
voorskrifte van die PFMA, asook die MFMA in die geval van munisipaliteite, om
rekenpligtige beamptes verantwoordbaar en selfs ook strafregtelik aanspreeklik te hou, skep
artikel 100 en artikel 139 van die Grondwet drastiese ingrypingsmoontlikhede. Die
grondwetlike ingrypingsmoontlikhede bly egter tydelike maatreëls wat net in uiterste gevalle
gebruik moet word. Die PFMA en die nasionale-tesourie-regulasies spel in groot
besonderhede uit wat gesonde finansiële bestuur in die praktyk beteken en dek onderwerpe
195

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
soos verkrygingsprosedures, bestuur van inkomste en uitgawes, begrotingsbeheer en
batebestuur. 65 Die MFMA bevat ook ’n reeks bepalings oor die hantering van finansiële
probleme in munisipaliteite, insluitende die hantering van krisisse, die moontlikheid van
ingryping deur ’n provinsie ingevolge artikel 139 van die Grondwet, en die opstel van
finansiële herstelplanne vir ’n munisipaliteit. 66
Daar blyk oënskynlik nie ’n tekort aan voorskrifte te wees om te verseker dat alle nasionale
departemente, provinsies en munisipaliteite gesonde finansiële bestuurspraktyke ontwikkel en
implementeer nie. Die omvang van finansiële probleme in provinsies en munisipaliteite dui
egter waarskynlik eerder op gebrekkige implementering en verantwoordbaarheid. Die
nasionale tesourie se aanvanklike assessering van die situasie in Limpopo bevestig dit. 67
Korrekte toepassing van die wetgewing en regulasies deur alle nasionale departemente,
provinsies en munisipaliteite is ’n basiese grondwetlike verantwoordelikheid, maar te oordeel
aan die ouditeur-generaal se verslae en nuus oor korrupsie en wanbesteding wat gereeld die
lig sien, skiet sodanige toepassing nog ver te kort.
Die ouditeur-generaal stel dit duidelik in die 2010-11-verslag oor provinsies dat die volgende
kritieke elemente nodig is om gesonde finansiële bestuur en verslagdoening te bevorder:
• Positiewe leierskap wat bereid is om verantwoordbaarheid vir die finansiële
bestuur deurgaans te aanvaar.
• Die skep van ’n omgewing wat verantwoordbaarheid en oorsig bevorder.
• Besliste aksieplanne met duidelike tydskale om die kernprobleme wat in
ouditverslae aan die lig kom, te kan oplos. 68
Dit is redelik voor die hand liggende praktiese voorstelle wat die ouditeur-generaal aan die
hand doen. Waar provinsies en munisipaliteite kundigheid kort, veral op
finansiëlebestuursvlak, kan dit by wyse van gepaste opleiding en die benutting van
kundigheid wat in die privaatsektor en by universiteite beskikbaar is, aangevul word. Die
manier waarop die EK ’n span tegniese kundiges vanuit eie geledere, lidlande en die IMF
benut om die probleme in Griekeland te help oplos, is sinvol, aangesien dit ’n gesamentlike
tegniese bydrae is wat gefokuste aandag aan verskillende administratiewe en regsprobleme
gee. Die waarde van hierdie tegniese hulp word onder andere bevestig in die taakspan se
verslae aan die Kommissie. 69 Dit is ’n tegnokratiese en onpartydige benadering waardeur
praktiese en nodige oplossings in ’n moeilike politieke klimaat gevind word. Dit is dalk ook
die manier om sommige van die bestuursprobleme in provinsies en munisipaliteite in Suid-
Afrika te help oplos. Die gebruik van amptenare van die nasionale tesourie is uiteraard nodig
wanneer daar ’n nasionale ingryping is om finansiëlebestuursprobleme in ’n provinsie te help
oplos. Dit is egter nie ’n gegewe dat al die nodige kundigheid by die nasionale tesourie
gevestig is nie. Soos gesê, kan die benutting van kundiges uit verskillende vakdissiplines
vanuit die privaatsektor en ander regeringsinstellings, soos die ouditeur-generaal of ander
provinsies, die tegniese bystand van die nasionale tesourie aan ’n provinsie in nood versterk,
en dit behoort oorweeg te word.
196

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die PFMA hou rekenpligtige beamptes, met ander woorde die senior amptenare in nasionale
en provinsiale departemente, verantwoordbaar en het finansiële wangedrag van rekenpligtige
beamptes strafbaar gemaak. 70 Van politieke ampsbekleërs word egter net verwag dat hulle
hul statutêre pligte binne die goedgekeurde begroting moet uitvoer, maar geen sanksies vir
oorskryding van ’n begroting of oorskryding van hul pligte word in die wet genoem nie. 71 Dié
wet skiet dus te kort wat die verantwoording van politieke ampsbekleërs betref. Goeie
regeerpraktyke, effektiewe positiewe leierskap op politieke en administratiewe vlak en die
implementering van die beginsel van verantwoordbaarheid lê dus die grondslag vir die
oplossing en voorkoming van finansiële krisisse soos wat Limpopo en ander provinsies
ondervind. Politieke verantwoordbaarheid binne die konteks van die finansiële staatsreg is ’n
belangrike deel van die oplossing. Dit is voorts nodig dat die beginsels van
verantwoordbaarheid en openheid wat deel is van die fundamentele waardes in die Grondwet,
deeglike erkenning kry en toegepas word.
Samevattend word die volgende vanuit die finansiële staatsreg aanbeveel vir die hantering
van finansiële krisisse soos dié in Limpopo:
Bibliografie
1. Toepassing van artikel 125(3) van die Grondwet deur konstruktiewe maatreëls in
te stel vir die vestiging of herstel van toepaslike administratiewe vermoëns in ’n
provinsie.
2. Indien daar ’n ingryping ingevolge artikel 100 van die Grondwet is, moet die
tegniese span uit ’n diverse groep kundiges bestaan soos wat nodig is om die
probleme te kan hanteer. Waar nodig moet kundiges uit die privaatsektor, van die
ouditeur-generaal en van universiteite gekry word.
3. Wysiging van die PFMA om voorsiening te maak vir die verantwoordbaarheid
van politieke hoofde van nasionale en provinsiale departemente naas die
verantwoordingsplig wat aan rekenpligtige beamptes opgelê is.
4. Gepaste regstappe teen persone wat hulle aan finansiële wangedrag, korrupsie of
ander misdade wat bygedra het tot die finansiële krisis, skuldig gemaak het.
5. Die politieke wil is klaarblyklik ook nodig om in die eerste plek te sorg dat
gesonde finansiële bestuur geïmplementeer word. Terselfdertyd is dit ook nodig
dat verantwoordbaarheid, veral in die geval van finansiële krisisse of
wanadministrasie, behoorlik toegepas word.
Auditor General. 2012. Consolidated General Report on the audit outcomes of Local
Government 2010–11, (1 Augustus 2012 geraadpleeg).
—. 2012. Consolidated General Report on the Provincial Audit Outcomes 2010–11, (27
Augustus 2012 geraadpleeg).
Barnard, C. 2010. The substantive law of the EU – the four freedoms. 3de uitgawe. Oxford,
New York: Oxford University Press.
197

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Brand, D.J. 2006. Financial constitutional law – a comparison between Germany and South
Africa. Johannesburg: Konrad Adenauer Stiftung.
—. 2008. Financial constitutional law – a new concept in South Africa? Tydskrif vir die Suid-
Afrikaanse Reg, 1:89–98.
—. 1998. The South African Constitution – three crucial issues for future development.
Stellenbosch Regstydskrif,2:182–95.
Chalmers, D., G. Davies en G. Monti. 2011. European Union Law – cases and materials, 2de
uitgawe. Cambridge, New York, Melbourne, Kaapstad, Singapoer, São Paulo, Delhi, Tokyo,
Mexikostad: Cambridge University Press.
Consolidated version of the Treaty on the European Union. 2010. Official Journal of the
European Union, C83 53:1. 30 Maart. (15 Augustus 2012 geraadpleeg).
Council of the European Union. 2010. Council Decision 2010/320/EU OJ L145/6 10 Mei
2010.
—. 2012. Council Decision 2012/211/EU OJ L113/8 13 Maart 2012.
De Villiers, B. (red.). 1994. Birth of a Constitution. Kaapstad: Juta.
Devenish, G.E. 1998. A Commentary on the South African Constitution. Durban:
Butterworths.
Donnelly, L. 2012. Province in crisis: Battle lines drawn in Limpopo. (12 April 2012
geraadpleeg).
European Commission. 2012. General government data, general government revenue,
expenditure, balances and gross debt, Spring 2012. (14 Augustus 2012 geraadpleeg).
—. 2012. Task Force for Greece – 2nd Quarterly Report, 15 Maart 2012 (1 Oktober 2012
geraadpleeg).
—. 2012. The Second Economic Adjustment Programme for Greece. March 2012. European
Economy Occasional Papers 94.
—. 2011. Task Force for Greece – 1st Quarterly Report, 17 November 2011 (1 Oktober 2012
geraadpleeg).
—. 2010. The Economic Adjustment Programme for Greece, May 2010, European Economy
Occasional Papers 61.
Heyer, J.A. 2011. Task force leader cleans house in Greece. Spiegel Online. 21 Desember. (1
Oktober 2012 geraadpleeg).
198

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Karamoko, J. 2011. Community protests in South Africa: Trends, analysis and explanations.
Kaapstad: Universiteit van die Wes-Kaap. (31 Mei 2012 geraadpleeg).
Malherbe, E.F.J. en D.J. Brand. 2001. Sub-national constitutional law – South Africa.
International encyclopaedia of laws. Den Haag, Londen, New York: Kluwer Law
International.
Memorandum of Understanding between the European Commission acting on behalf of the
Euro Area Member States and the Hellenic Republic, February 2012. Brussels, Athens. (14
Augustus 2012 geraadpleeg).
Mkokeli, S. en S. Shoba. 2011. Cabinet in bold step to fix broken provinces. Business Day
BDLive. 6 Desember 2011, bl. 1.
(2 Oktober 2012 geraadpleeg).
National Treasury. 2012. Media statement – Joint ministerial team on Limpopo section 100
intervention, 19 January. (28 Maart 2012 geraadpleeg).
—. 2012. Budget review 2012. (12 April 2012 geraadpleeg).
Nugent, N. 1999. The government and politics of the European Union. 4de uitgawe. Ebbw
Vale: Creative Print & Design.
Public Protector. 2012. Report on an investigation into allegations of impropriety and corrupt
practices relating to the awarding of contracts for goods and services by the Limpopo
Department of Roads and Transport. Report No. 10 of 2012/13, 10 Oktober.(15 Oktober 2012
geraadpleeg).
Rautenbach, I.M. en E.F.J. Malherbe. 2004. Constitutional Law. 4de uitgawe. Durban:
LexisNexis.
Slabbert, A. 2012. Rade dop oudit-toets. Die Burger. 24 Julie, bl. 1.
The Press and Information Office of the Federal Government of Germany. 2011. Stability of
the euro is the top priority. 3 November. (14 Augustus 2012 geraadpleeg).
Treaty of Lisbon amending the Treaty on European Union and the Treaty establishing the
European Community. Lissabon, 13 Desember 2007. Official Journal of the European
Union, C306 50:1.
Treaty on the functioning of the European Union. Official Journal of the European Union,
C83 53:47.
What to do about Greece; The euro crisis. 2012. The Economist. 28 Januarie, bl.11–2.
Williams, D. en K. Child. 2012. Skeletal health system sitting on cash pile.
(3 Oktober 2012 geraadpleeg)
199

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Zahariadis, N. 2012. Complexity, coupling and policy effectiveness: the European response
to the Greek sovereign debt crisis. Journal of Public Policy, 32(2):99.
Eindnotas
1
Chalmers e.a. (2011: 9–50); Treaty on European Union OJ C191, 29 July 1992; Grondwet
artt. 1, 40.
2 National Treasury, Media statement (2012:2).
3 National Treasury, Media statement (2012:2).
4 National Treasury, Media statement (2012:3).
5 Public Protector (2012:11–4).
6 Mkokeli en Shoba (2011).
7 National Treasury, Media statement (2012:1).
8 National Treasury, Budget review (2012:113).
9 Williams en Child (2012).
10
Sien o.a. art. 125(2) – uitoefening van uitvoerende gesag; art. 133 – aanspreeklikheid van
uitvoerende gesag.
11 Donnelly (2012).
12 Art.152(1): “Die oogmerke van plaaslike regering is –
• Om demokratiese en verantwoordingspligtige regering vir plaaslike gemeenskappe te
voorsien,
• Om te verseker dat dienste op volhoubare wyse aan gemeenskappe verskaf word,
• Om maatskaplike en ekonomiese ontwikkeling te bevorder,
• Om ’n veilige en gesonde omgewing te bevorder; en
• Om die betrokkenheid van gemeenskappe en gemeenskapsorganisasies in plaaslike
regeringsaangeleenthede aan te moedig.”
13 Karamoko (2011:34).
14 Karamoko (2011:36).
15 Auditor General, Local Government (2010-11:17–8; Slabbert (2012:1).
16 Brand (2008:90); Brand (1998:188).
200

17 Artt. 228, 229.
18 Artt. 214, 227.
19 Art. 227(1), (4).
20 Art. 230.
21 Art. 215–7.
22 Artt. 38–42, 81 PFMA; artt. 60–75, 171–4 MFMA.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
23 In Re Certification of the Constitution of the Republic of South Africa, 1996 1996 4 SA 744
(KH); 1996 10) BCLR 1253 (KH) par. 290; De Villiers (1994:256).
24 Art. 100(1) bepaal: “Wanneer ’n provinsie ’n uitvoerende verpligting ingevolge wetgewing
of die Grondwet nie kan nakom nie of dit nie nakom nie, kan die nasionale uitvoerende gesag
ingryp deur enige gepaste stappe te doen om te verseker dat daardie verpligting nagekom
word, met inbegrip van –
• die uitreiking van ’n lasgewing aan die provinsiale uitvoerende gesag waarin die mate
van die versuim om sy verpligtinge na te kom, beskryf word en stappe wat nodig is
om sy verpligtinge na te kom, vermeld word; en
• die aanvaarding van verantwoordelikheid vir die betrokke verpligting in daardie
provinsie in die mate wat nodig is om –
• noodsaaklike nasionale standaarde te handhaaf of aan gevestigde minimum
standaarde vir die lewering van ’n diens te voldoen;
• ekonomiese eenheid te handhaaf;
• nasionale veiligheid te handhaaf; of
• te voorkom dat daardie provinsie onredelike stappe doen wat nadelig is vir die
belange van ’n ander provinsie of die land as geheel.”
25 Certification of the Constitution case par. 265-6; Ex parte President of the Republic of
South Africa In re: Constitutionality of the Liquor Bill 2000 1 BCLR 1 (KH); Brand
(2006:111); Rautenbach en Malherbe (2004:266–7); Malherbe en Brand (2001:64–5).
26 Artt. 81–6 bevat uitvoerige bepalings oor finansiële wangedrag.
27 Die lang titel van die wet beskryf die doel van die wet o.a. as volg: “To regulate financial
management in the national government and provincial governments.”
28 Rautenbach en Malherbe (2004:266–7).
29 Art. 100(2) Grondwet.
30 National Treasury, Media statement (2012:2).
31 National Treasury, Media statement (2012:3–5).
201

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
32 Soobramoney v Minister of Health (KwaZulu-Natal) 1998 1 SA 765 (KH); 1997 12 BCLR
1696 par. 29.
33 Art. 3(4) TEU: “The Union shall establish an economic and monetary union whose
currency is the euro”; Chalmers e.a. (2011:716–27).
34 Die Stability and Growth Pact bestaan uit die volgende elemente: Resolution of the
European Council on the Stability and Growth Pact (1997) OJ C236/1; Regulation
1466/97/EC on the strengthening of the surveillance of budgetary positions and the
surveillance and coordination of economic policies (1997) OJ L209/1; Regulation
1467/97/EC on speeding up and clarifying the implementation of the excessive deficit
procedure (1997) OJ L209/6; Regulation 1055/2005/EC amending Regulation 1466/97
(2005) OJ L174/1; en Regulation 1056/2005/EC amending Regulation 1467/97/EC (2005)
OJ L174/5.
35 Art. 40 Grondwet.
36 European Commission (2010:61 6); Zahariadis (2012:2 105).
37 European Commission (2010:61 6).
38 European Commission, General Government Data (2012:30-3).
39 Sestien EU-lidlande is tans deel van die euro-sone, naamlik België, Siprus, Duitsland,
Finland, Frankryk, Griekeland, Ierland, Italië, Luxembourg, Malta, Nederland, Oostenryk,
Portugal, Spanje, Slowenië en Slowakye.
40 Zahariadis (2012:99).
41 What to do about Greece (2012:11).
42 Nugent (1999:123–4).
43 Art. 3(4) Treaty on European Union: “The Union shall establish an economic and monetary
union whose currency is the euro.”
44 Art. 126(1) Treaty on the Functioning of the European Union: “Member States shall avoid
excessive government deficits.” Kyk ook Barnard (2010:594).
45 Treaty of Lisbon (2007).
46 Art. 126(7) TFEU; Chalmers e.a. (2011:737–40); Barnard (2010:597).
47 Council of the European Union (2010).
48 Memorandum of Understanding (2012:4–5).
49 Memorandum of Understanding (2012:4–5); Council of the European Union (2012).
50 Art. 4 Council of the European Union (2010).
202

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
51 Art. 2 Council of the European Union (2010); Heyer (2011); European Commission, The
Second Economic Adjustment Programme for Greece (2012: 8–9).
52 European Commission, Task Force for Greece (2011:2).
53 The Press and Information Office of the Federal Government (2011).
54 Memorandum of understanding between the European Commission and the Hellenic
Republic (2012:8–13).
55 European Commission, Task Force for Greece (2011:2).
56 European Commission, The Second Economic Adjustment Programme for Greece
(2012:1–4).
57 National Treasury, Media statement (2012).
58 Art. 125(3) Grondwet; Rautenbach en Malherbe (2004:265).
59 Art. 133 Grondwet.
60 National Treasury, Media statement (2012:2).
61 Artt. 81–86 PFMA.
62 European Commission, The Second Economic Adjustment Programme for Greece
(2012:48–83).
63 Memorandum of Understanding between the European Commission and the Hellenic
Republic (2012)
64 National Treasury, Media statement (2012:2).
65 Sien bv. art. 6 (begrotings), art. 7 (bestuur van inkomste), art. 8 (bestuur van uitgawes), art.
10 (batebestuur), art. 16A (verkrygingsbestuur), Treasury Regulations GN R225 in GG 27388
van 15 Maart 2005, soos gewysig.
66 Artt. 141–6 MFMA beskryf die ontwikkeling en implementering van finansiële
herstelplanne in munisipaliteite.
67 National Treasury, Media statement (2012:3).
68 Auditor General, Provinces (2010–11:34).
69 European Commission, Task Force for Greece (2011); European Commission, Task Force
for Greece (2012).
70 Art. 81 Wet 1 van 1999.
71 Art. 63 Wet 1 van 1999.
203

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Faktore en beleidsoorwegings by die bepaling van ’n
kontraksparty se regsplig teenoor ’n derde party: ’n
kritiese bespreking van Viv’s Tippers (Pty) Ltd v
Pha Phama Staff Services (Pty) Ltd t/a Pha Phama
Security 2010 4 SA 455 (HHA)
Opsomming
Bernard Wessels
Bernard Wessels: Departement Privaatreg, Universiteit Stellenbosch
In die onderhawige saak het die eiser ingevolge ’n huurkontrak sy motorvoertuig aan ’n
konstruksiemaatskappy verhuur. Die konstruksiemaatskappy het op sy beurt ’n
sekuriteitsmaatskappy aangestel om die konstruksieperseel te beveilig. Nadat die eiser se
voertuig van die perseel gesteel is, stel hy ’n deliktuele skadevergoedingseis teen die
sekuriteitsmaatskappy in. Die hoogste hof van appèl klassifiseer die diefstal van die eiser se
motorvoertuig as suiwer ekonomiese verlies. Aangesien die veroorsaking van suiwer
ekonomiese verlies nie as prima facie onregmatig beskou word nie, moes die hof bepaal of
die sekuriteitsmaatskappy volgens die regsopvattings van die gemeenskap ’n regsplig opgelê
kan word, en indien wel, of die nienakoming van sodanige plig onredelik was. Die
beantwoording van hierdie vrae het onder andere vereis dat die hof allerlei relevante
beleidsoorwegings en faktore moes ondersoek ten einde te bepaal of die verweerder se
optrede as onregmatig beskou kan word. Binne hierdie konteks moes die hof ook die verdere
vraag ontleed: Wat is die impak van die uitsluitingsklousule in die sekuriteitskontrak op die
oplegging van ’n regsplig teenoor ’n niekontrakterende derde party?
Daar word aangevoer dat die hof nie die nodige aandag aan die volgende faktore en
beleidsoorwegings verleen het nie: (a) die beheer wat die sekuriteitsmaatskappy oor die
perseel asook die gesteelde voertuig uitgeoefen het; (b) die redelike voorsienbaarheid van die
ekonomiese verlies wat volgens die hoogste hof van appèl se eie vroeëre bevindinge wél
relevant is by die onregmatigheidsondersoek en wat grotendeels die hof se vrees vir
onbeperkte aanspreeklikheid kon besweer; (c) die praktiese stappe wat die
sekuriteitsmaatskappy kon gedoen het om die intrede van die verlies te vermy; (d) die
omvang van die risiko van intrede van die verlies; en (e) die skep van ’n redelike verwagting
by die voertuigeienaar dat sy belange beskerm sou word – iets wat die sekuriteitsmaatskappy
ook redelikerwys kon voorsien het. Daar word verder aangevoer dat die hof oordrewe klem
plaas op die eiser se onvermoë om sigself behoorlik te beskerm teen die intrede van enige
skade aan sy voertuie en dat die erkenning van die skadevergoedingseis nie in hierdie geval
sou lei tot onbeperkte aanspreeklikheid nie.
204

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Laastens word aangevoer dat sekuriteitskontrak wel ’n belangrike faktor is wat in ag geneem
moet word by die bepaling van ’n regsplig. Daar word egter voorgehou dat die implikasie van
die uitspraak, naamlik dat ’n uitsluitingsklousule kan funksioneer as ’n beding ten laste van
’n niekontrakterende derde party wat onafhanklik van die kontraktuele verhouding tussen die
perseel-okkupeerder en sekuriteitsmaatskappy staan, nie wenslik is nie. Alhoewel die
bepalings van ’n kontrak ’n bepalende faktor by die onregmatigheidsvraagstuk is, volg dit nie
dat sodanige kontrak ook bindend is ten opsigte van niekontrakterende derde partye nie. In
die laaste paragraaf word gekyk na die benaderings wat in ander jurisdiksies oor hierdie
netelige kwessie gevolg word.
Trefwoorde: beheer oor gevaarlike toestand; deliktereg; faktore en beleidsoorwegings;
kontraktuele uitsluitingsklousule; niekontrakterende derde partye; onregmatigheid; praktiese
maatreëls; privaatreg; redelike voorsienbaarheid; redelike verwagting; suiwer ekonomiese
verlies
Abstract
Factors and policy considerations for determining a contractual party’s legal duty
towards a third party: a critical discussion of Viv’s Tippers (Pty) Ltd v Pha Phama Staff
Services (Pty) Ltd t/a Pha Phama Security 2010 4 SA 455 (SCA)
In the present case the plaintiff concluded a lease agreement with one Lone Rock, a
construction company, in terms of which it leased several of its trucks to Lone Rock.
Subsequent to the conclusion of the lease agreement, and on the insistence of the plaintiff,
Lone Rock entered into a security services agreement with the defendant, a security services
company, according to which the defendant was obliged to provide security services at Lone
Rock’s construction site. The security services agreement included an exclusion clause in
terms of which the defendant could not be held liable for any harm or loss arising from the
provision of the security services. Following the theft of one of its trucks from the premises
the plaintiff instituted a delictual claim for damages against the defendant. The court of first
instance denied the plaintiff a remedy and, on appeal, the supreme court of appeal dismissed
the plaintiff’s claim, holding that the exclusion clause in the security services agreement
operated effectively as against the non-contracting plaintiff. Furthermore, the court held that
the theft of the plaintiff’s truck constituted pure economic loss, which, since its causation is
not considered to be prima facie wrongful, required the plaintiff to prove that the defendant
had a legal duty to the plaintiff to prevent the pure economic loss. The court held that the
plaintiff could not prove the existence of such legal duty and that, accordingly, it could not be
said that the defendant’s conduct was wrongful for the purposes of the law of delict.
In this article the decision of the supreme court of appeal is analysed along the following
grounds: Was the court correct in classifying the loss as purely economic? If the harm
suffered was indeed purely economic, did the court come to the right conclusion when it
decided that no legal duty to prevent such harm was owed by the defendant to the plaintiff?
Was the court correct in holding that the contractual exclusion clause operated against noncontracting
parties?
205

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
First, it is argued that the court’s classification of the theft as purely economic loss is
incorrect. This argument has since also been recognised in a subsequent judgement of the
supreme court of appeal, Freddy Hirsch Group (Pty) Ltd v Chickenland (Pty) Ltd.
Secondly, it is contended that the court came to the wrong conclusion with respect to
wrongfulness. This argument is based on a thorough application of the standard test for
wrongfulness in the South African law of delict, the so-called boni mores test. According to
this test, a court confronted with the causation of pure economic loss should launch an
inquiry into the following question: Taking into account the legal convictions of the
community, was the causation of the harm unreasonable in the specific circumstances? In
order to find unreasonableness, the court must further enquire as to whether there was a legal
duty on the plaintiff to prevent the harm. To answer these questions there are a series of
factors and policy considerations, which have crystallised in a number of previous cases,
which the court may take into account. However, in casu, the court failed to take cognisance
of the following relevant factors and policy considerations: (a) the defendant was in control
of the plaintiff’s trucks; (b) the plaintiff also had control over the construction site, which was
situated in a crime-stricken area; (c) considering the nature of the defendant’s services, as
well as the specific facts of the case (not least the manner in which the theft occurred, i.e. by
two unknown men who, completely unannounced, showed up at the construction site on a
Sunday during a long weekend and gained access by providing the security guard with a
forged letter of authorisation and took the vehicle out for a “test drive” after apparently
providing maintenance repairs to the vehicles) the harm was reasonably foreseeable; (d) the
plaintiff could easily have taken reasonable steps to prevent the harm from occurring; and (e)
the reasonable expectation that was created on the part of the plaintiff that the defendant had
taken sufficient measures to secure its vehicles and the reliance placed on the defendant as a
result hereof. Furthermore, it is submitted that the court’s insistence on the plaintiff’s lack of
contractual and/or insurance protection was exaggerated and, also, that the court suffered
from a hyperbolic fear of unlimited liability in the present case: the plaintiff’s loss as a
particular victim of an unascertained class was foreseeable and, it could be said, the
plaintiff’s lease agreements with Lone Rock operated as a limiting factor in this regard.
Lastly, regard is had to the role the court assigned to the exclusion clause. In accordance with
the court’s own submission, and based on precedent, it is trite that a delictual legal duty
owing to third parties may arise from a contractual agreement. The defendant’s security
services agreement in this way also forms a basis for a delictual legal duty owing to the
plaintiff, specifically taking into consideration the nature of the services the defendant
undertook to perform. Accordingly, the court was correct in deciding that the terms of the
security agreement were relevant in determining wrongfulness. In this regard, it is submitted,
the court is in line with Longueira v Securitas of South Africa (Pty) Ltd, one of only two
earlier security guard cases (both of which held the defendant liable despite the existence of a
contractual exclusion clause). In line with the general rule of contract law it is further
submitted that contractual clauses apply only inter partes. Although the terms of the contract
may be a factor in determining wrongfulness, it is argued that the defendant’s security
services agreement cannot operate to discharge it from a legal duty to persons who are
strangers to those contracts.
In the final paragraph, regard is had to some of the approaches to the same legal dilemma
which have been developed in foreign jurisdictions, notably England and the Netherlands.
206

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Key words: contractual exclusion clause; control over dangerous situation; factors and policy
considerations; law of delict; legal duty; non-contracting third parties; practical steps; private
law; pure economic loss; reasonable expectation; reasonable foreseeability; wrongfulness
1. Tersaaklike feite, regsvrae en bevinding van die hoogste hof van appèl
Die feite in Viv’s Tippers (Pty) Ltd v Pha Phama Staff Services (Pty) Ltd t/a Pha Phama
Security 1 kan soos volg opgesom word. ’n Voertuigeienaar, Viv’s Tippers (Edms.) Bpk.
(hierna die “eiser”), het ’n huurkontrak gesluit met ’n konstruksiemaatskappy ingevolge
waarvan die eiser ’n hele aantal van sy vragmotors aan dié maatskappy verhuur het. 2
Laasgenoemde het dié konstruksieperseel geokkupeer en bestuur. 3 ’n Bepaling van die
huurkontrak het die konstruksiemaatskappy verplig om toe te sien dat die perseel behoorlik
beveilig word. 4 Gevolglik het die konstruksiemaatskappy ’n kontrak gesluit met Pha Phama
Staff Services (Edms.) Bpk., ’n sekuriteitsmaatskappy (hierna die “verweerder”), welke
kontrak bepaal het dat laasgenoemde sekuriteitsdienste aan die konstruksiemaatskappy sou
verskaf. 5 Ingevolge die sekuriteitskontrak het die partye verder ooreengekom dat die
konstruksiemaatskappy nie die verweerder aanspreeklik sou kon hou vir enige skade of
verlies voortspruitend uit die lewering van sekuriteitsdienste nie; voorts sou die
konstruksiemaatskappy die verweerder skadeloos stel met betrekking tot enige eise vir skade
of verlies wat kon voortvloei uit die verskaffing van die sekuriteitsdienste (hierna die
“uitsluitingsklousule”). 6
Op ’n Sondag, tydens ’n langnaweek, het twee onbekende mans een van die vragmotors
gesteel deur op ’n bedrieglike wyse aan een van die verweerder se sekuriteitswagte voor te
hou dat hulle motorwerktuigkundiges was wat gemagtig was om die vragmotor te inspekteer
en dit daarna te toetsbestuur. 7 Op sterkte van ’n vervalste magtigingsbrief het die
sekuriteitswag aan diens die mans toegang tot die perseel verleen en toegelaat dat hulle die
vragmotor vir die verlangde “toetsrit” van die perseel verwyder. Ongelukkig is dié twee mans
en die vragmotor daarna nooit weer gewaar nie en die eiser stel gevolglik ’n deliktuele
skadevergoedingseis teen die verweerder in. 8 Die verweerder ontken enige aanspreeklikheid,
eerstens op grond daarvan dat hy geen regsplig teenoor die eiser gehad het en gevolglik nie
onregmatig opgetree het nie, en tweedens dat sy optrede ook nie nalatig was nie. 9
Die vernaamste vrae waarmee die hoogste hof van appèl (hierna die “hof”) in Viv’s Tippers
gekonfronteer word, is kortliks die volgende: Het ’n voertuigeienaar ’n deliktuele
skadevergoedingseis indien sy voertuig gesteel word van ’n perseel wat beveilig word deur ’n
sekuriteitsmaatskappy aangestel deur die perseel-okkupeerder? Kan sodanige
sekuriteitsmaatskappy – ten spyte van ’n uitsluitingsklousule in die sekuriteitskontrak met die
perseel-okkupeerder – wel ’n regsplig opgelê word om ekonomiese skade teenoor derde
partye in die voertuigeienaar se posisie te verhoed?
In ’n eenparige beslissing verwerp die hof die eiser se appèl en word die beslissing van die
hof van eerste instansie gehandhaaf, naamlik dat, gesien teen die agtergrond van die
207

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
uitsluitingsklousule in sy sekuriteitskontrak met die perseel-okkupeerder, die verweerder
geen regsplig teenoor die eiser gehad het nie; dat die verweerder nie onregmatig opgetree het
nie en dat die eiser derhalwe geen deliktuele skadevergoedingseis het nie.
Is hierdie beslissing egter korrek? Is die hof se klassifisering van die diefstal as suiwer
ekonomiese verlies wenslik? Is daar enige relevante faktore en beleidsoorwegings wat die hof
in die onderhawige geval oor die hoof gesien het in die vasstelling van of daar ’n regsplig op
die verweerder gerus het? En het die hof gefouteer in sy bevinding aangaande die rol wat ’n
uitsluitingsklousule speel in die oplegging van ’n regsplig teenoor niekontrakterende derde
partye?
Die beantwoording van hierdie vrae dien as fokuspunt vir die onderstaande kritiese ontleding
van die hof se beslissing in Viv’s Tippers.
2. Onregmatigheid
2.1 Inleidend
Dit is geykte reg dat die howe wat onregmatigheid betref ’n onderskeid maak tussen die
veroorsaking van liggaamlike beserings en saakskade aan die een kant en suiwer ekonomiese
verlies aan die ander kant. 10 Hierdie onderskeid is gebaseer op die premis dat die skuldige
(opsetlike of nalatige) veroorsaking van saakskade of liggaamlike beserings as prima facie
onregmatig beskou word. 11 In teenstelling hiermee is die veroorsaking van suiwer
ekonomiese verlies nie prima facie onregmatig nie: die onregmatigheid al dan nie is
afhanklik van die bestaan van ’n regsplig om sodanige verlies te voorkom. 12 Op ’n analoë
wyse 13 word skade wat weens ’n late veroorsaak is, ook nie as prima facie onregmatig beskou
nie en moet daar eweneens ondersoek word of daar ’n regsplig op die verweerder gerus het
om die skade te verhoed. 14
In die twee sekuriteitsake wat Viv’s Tippers voorafgegaan het en gebaseer is op soortgelyke
feite, 15 Compass Motors Industries (Pty) Ltd v Callguard (Pty) Ltd, 16 en Longueira v
Securitas of South Africa (Pty) Ltd, 17 is beslis dat die onderskeie verweerders versuim het om
op te tree en het die sake grootliks gehandel oor die onderskeie verweerders se
aanspreeklikheid weens ’n late eerder as hul aanspreeklikheid vir die veroorsaking van suiwer
ekonomiese verlies.
Die vraag na wat die howe se benadering behoort te wees ten opsigte van aanspreeklikheid
vir suiwer ekonomiese verlies is vatbaar vir bespreking in die meeste jurisdiksies wat
sodanige skadepos erken. 18 Die toepassing van die onderliggende beginsels in hierdie
betreklik jong en relatief onontwikkelde area van die deliktereg is ook reeds beskryf as
onduidelik en ietwat omstrede, plaaslik 19 asook in buitelandse jurisdiksies. 20 Die
beantwoording van die vraag in die Suid-Afrikaanse deliktereg vereis van die howe om vas te
stel of daar in die bepaalde omstandighede van die saak ’n regsplig op die verweerder berus
208

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
het om suiwer ekonomiese verlies te voorkom. 21 Die maatstaf wat by die beoordeling van
hierdie vraag gebruik word, is die algemene redelikheidskriterium, oftewel die boni moresonregmatigheidskriterium,
ingevolge waarvan daar bepaal word of die gemeenskap die
verweerder se gedrag as deliktueel afkeurenswaardig beskou. 22 Daar word gevra: Is dit
redelik om die eiser vir die verlies te vergoed en vir die verweerder om die verlies te dra? 23
Die oplegging van aanspreeklikheid binne hierdie konteks behoort egter nie ’n funksie te
wees van die eiesoortige regsopvattinge van ’n bepaalde regter nie, 24 aangesien dít aanleiding
sou gee tot verdere onsekerheid op hierdie gebied. 25
Uit regspraak 26 en akademiese kommentaar 27 blyk dit dat die volgende faktore en
beleidsoorwegings relevant is by die toepassing van die boni moresonregmatigheidskriterium:
(a) die kennis of redelike voorsienbaarheid aan die kant van die
verweerder dat die eiser suiwer ekonomiese verlies sou ly; (b) praktiese stappe tot die
beskikking van die verweerder om die suiwer ekonomiese verlies te vermy; (c) professionele
kennis, vaardigheid en bekwaamheid aan die kant van die verweerder; (d) die omvang van
die risiko van intrede van suiwer ekonomiese verlies; (e) wetgewing wat die bepaalde optrede
deur die verweerder bekragtig of afkeur; (f) die bestaan van ’n spesiale verhouding tussen die
eiser en die verweerder, welke verhouding ’n besondere mate van vertroue by die eiser kan
inboesem dat sy belange beskerm word; (g) die howe se besorgdheid om die oplegging van
aanspreeklikheid vir ’n onbepaalde bedrag vir ’n onbepaalde tyd aan ’n onbepaalde klas te
vermy; (h) die moontlikheid dat die oplegging van aanspreeklikheid ’n onnodige en
verswarende las sal plaas op die verweerder en sy ekonomiese deelname aan die
handelsverkeer; en (i) die howe se vrees dat die oplegging van aanspreeklikheid kan lei tot ’n
veelvuldigheid van eise, welke situasie ongewenste sosio-ekonomiese gevolge kan meebring.
Die vraag in die onderhawige geval is dus: Wat is die relevante faktore en beleidsoorwegings
met betrekking tot die spesifieke geval? En: Is daar genoegsame faktore en
beleidsoorwegings wat die oplegging van ’n regsplig op die verweerder regverdig?
Dit is binne hierdie kontekstuele raamwerk dat die selfs ingewikkelder vraag dan beantwoord
moet word: Wat behoort die rol te wees van ’n uitsluitingsklousule in die oplegging van ’n
regsplig op ’n kontraksparty om suiwer ekonomiese verlies aan ’n derde party te verhoed?
2.2 Diefstal as suiwer ekonomiese verlies
Voor die relevante faktore en beleidsoorwegings in die onderhawige geval onder bespreking
kan kom, is dit nodig om kortliks te verwys na die hof se klassifisering van die diefstal as
suiwer ekonomiese verlies, iets wat reeds onderwerp is aan kritiek vanuit beide die
akademie 28 en die praktyk. 29 Dié kritiek op die klassifikasie fokus grootliks daarop dat (a)
diefstal nie sinvol pas binne die oënskynlik gevestigde beskrywing van suiwer ekonomiese
verlies deur appèlregter Harms in Telematrix (Pty) Ltd t/a Matrix Vehicle Tracking v
Advertising Standards Authority 30 nie, 31 en (b) dat daar geen konseptuele verskil is tussen die
verdwyning van ’n vragmotor deur middel van diefstal en die “verdwyning” daarvan weens
’n verwoestende brand nie, welke verdwyning as saakskade beskou word. 32 In aansluiting
hierby kan ’n mens byvoeg dat diefstal ook nie tuishoort in die tematiese kategorieë van
209

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
suiwer ekonomiese verlies wat tot in hierdie stadium deur die howe erken word nie. 33 In ag
genome dat die howe klaarblyklik huiwerig is om sonder meer deliktuele aanspreeklikheid vir
suiwer ekonomiese verlies op te lê, wil ’n mens dus vra: Moet die klassifisering van diefstal
as suiwer ekonomiese verlies beskou word as ’n wyse waarop die hof dit vir sigself wou
vergemaklik om die oplegging van ’n regsplig en aanspreeklikheid op die tersaaklike feite te
weier?
Desnieteenstaande is dit verblydend dat die hoogste hof van appèl by monde van appèlregter
Ponnan in die onlangse saak van Freddy Hirsch Group (Pty) Ltd v Chickenland (Pty) Ltd 34
hierdie aspek van die beslissing in Viv’s Tippers verwerp het: “[Pure economic loss] does not,
I daresay, encompass within its scope the loss, through theft, of a tangible asset such as a
motor vehicle as held in Viv’s Tippers.” 35 Hierdie uitspraak ondermyn een van die hoekstene
van die uiteindelike beslissing in Viv’s Tippers. Daar is egter ook ander aspekte van die hof
se ratio in Viv’s Tippers wat kritiese ontleding verg – veral met die oog op toekomstige sake
waarin aanspreeklikheid vir suiwer ekonomiese verlies binne ’n kontraktuele matriks ter
sprake kan kom.
3. Relevante faktore en beleidsoorwegings by regsplig in sekuriteitsake
3.1 Inleidend
Ten spyte daarvan dat daar verskeie faktore en beleidsoorwegings bestaan wat reeds in
vergelykbare situasies 36 in die regspraak uitgekristalliseer het en wat in die onderhawige
geval met vrug ingespan sou kon word in die vasstelling van ’n regsplig, is dit opvallend dat
die hof in die onderhawige geval oënskynlik die beslissing op slegs twee belangrike
beleidsoorwegings baseer: 37 die primêre oorweging is die noodsaak om gevolg te gee aan die
sekuriteitskontrak, 38 terwyl die hof verder kommer uitspreek dat die oplegging van ’n
regsplig tot onbeperkte aanspreeklikheid sal lei. 39 In hierdie onderafdeling word ondersoek
ingestel na die vraag of daar nie addisionele relevante faktore en beleidsoorwegings bestaan
wat die hof ook kon – en moes – oorweeg het nie. En sou die inagneming daarvan die hof tot
’n ander gevolgtrekking gelei het?
3.2 Beheer en redelike voorsienbaarheid
Die eiser het die volgende redes aangevoer as aanduidend van ’n regsplig op die
verweerder: 40 (a) die verweerder het beheer uitgeoefen oor sowel die vragmotor as die perseel
viadie sekuriteitswag aan diens; (b) die sekuriteitswag kon sonder veel moeite die
perseelvoorman gekontak het om die geldigheid al dan nie van só ’n besoek en toetsrit te
verifieer; en (c) die hoë misdaadfrekwensie in die area waarin die perseel geleë was, het
bygedra tot die redelike voorsienbaarheid van die intrede van die verlies. Die hof verwerp
egter hierdie redes en beslis dat, aangesien hulle eerder dui op die voorsienbaarheid en
voorkombaarheid van die verlies, hulle slegs in oorweging geneem moet word by die
beoordeling van nalatigheid. 41
210

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
In teenstelling met die uitspraak in Viv’s Tippers is dit opvallend dat daar in Compass Motors
veral klem geplaas word op die beheer wat deur die sekuriteitsmaatskappy uitgeoefen word
met betrekking tot sowel die perseel as die voertuie op die perseel. 42 In Longueira word daar
beslis dat, ten spyte van die feit dat die sekuriteitsmaatskappy in daardie saak minder beheer
oor die perseel uitgeoefen het as die sekuriteitsmaatskappy in Compass Motors, dit steeds ’n
relevante oorweging is wat in ag geneem moet word as aanduidend van ’n regsplig. 43 In
regspraak wat handel oor die aanspreeklikheid weens ’n late in analoë kontekste, 44 word daar
ook op oortuigende manier aangetoon datbeheer oor ’n derde party se eiendom aanduidend is
van ’n regsplig teenoor laasgenoemde. 45
Terwyl ’n mens met appèlregter Lewis sou kon saamstem dat die redes wat die eiser
aangevoer het, op die redelike voorsienbaarheid van verlies wys, kan daar nie sonder meer
saamgestem word met die argument dat redelike voorsienbaarheid nie ’n relevante faktor by
die beoordeling van die onregmatigheid van die verweerder se optrede is nie. Beskou
byvoorbeeld die diktum van appèlregter Harms in Telematrix: 46 “But the fact that an action is
negligent does not make it wrongful, although foreseeability of damage may be a factor in
establishing whether or not a particular act was wrongful.” 47
In ’n vroeëre uitspraak in Premier, Western Cape v Faircape Property Developers (Pty) Ltd
beslis appèlregter Lewis self: 48
The foreseeability of harm to the plaintiff is also “a relevant consideration in the
determination of lawfulness” … One of the enquiries, then, for determining whether
the Minister was under a legal duty to prevent harm to Faircape is whether the
Minister should have foreseen that his conduct “might endanger or prejudice others
in regard to their legally protected interests”? A similar question is inevitably
repeated when one is determining the issue of negligence. In the context of
determining wrongfulness, the question relates only to whether there should be a legal
duty imposed on the Minister not to infringe a legal interest of an applicant. And it is
but one of several enquiries that must be pursued in order to determine whether, as a
matter of legal policy, an official or member of government should be visited with
liability for damages. 49
Die redelike voorsienbaarheid van skade is dus ’n faktor wat saam met ’n verskeidenheid
ander oorwegings in ag geneem word tydens die onregmatigheidsondersoek, terwyl dit in die
nalatigheidsondersoek slegs een van twee kernfaktore is wat oorweeg moet word. 50 Dit is
veral ’n belangrike faktor wanneer howe gekonfronteer word met die vraag na
aanspreeklikheid vir suiwer ekonomiese verlies. 51 Ook in verskeie common law-jurisdiksies
funksioneer hierdie “Atkiniaanse beginsel” 52 as ’n basis op grond waarvan aanspreeklikheid
opgelê kan word al dan nie: “A common explanation of the economic loss rule relates to the
element of foreseeability of the harm.” 53
Met betrekking tot die kontinentale jurisdiksies is redelike voorsienbaarheid van skade
eweneens ’n faktor wat daartoe bydra om die sogenaamde vrees vir onbeperkte
aanspreeklikheid te besweer. 54 Met betrekking tot die Nederlandse reg word byvoorbeeld
genoem: 55
211

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
According to the Dutch law of torts there is no general principle which states that pure
economic loss is not recoverable; nor, for that matter, a principle saying that it is
recoverable. However, some issues emerging in the English or German systems as
application of the general notion that pure economic loss should not be compensated,
arise in Dutch law as well ... The wide scope of this rule means that any act (or
omission) that leads to any kind of damage can, in principle, be unlawful under Dutch
law. The only requirement is, in the words of the Hoge Raad ... that the defendant
should have acted in a different way to that which he did in order not to injure the
interests of others. According to the Hoge Raad this implies that the defendant knew
or should have known that this state of affairs existed: a (weak) kind of
“foreseeability” is therefore required.
Daar word aangevoer dat hierdie faktor, indien behoorlik in ag geneem, ook ’n besonder
verreikende uitwerking sou kon hê op die hof se beslissing, veral vir sover dit spesifiek sou
bydra tot die beswering van die howe se oënskynlike vrees vir onbeperkte aanspreeklikheid. 56
Uiteindelik is dit tog so dat die verweerder redelikerwys kon voorsien dat sy optrede kon lei
tot die benadeling van die eiser se belange. Die besluit van die sekuriteitswag om
wildvreemde persone van wie hy geen vooraf kennis gedra het nie, op ’n Sondag oor ’n
langnaweek toe te laat om nie net die perseel te besoek nie, maar dié persone boonop op
grond van ’n twyfelagtige vervalste magtigingsbrief toe te laat om die vragmotor te neem vir
’n “toetsrit” buite die grense van die perseel wat geleë is in ’n area met ’n hoë misdaadsyfer,
was belaai met risiko.
Hierbenewens het die verweerder per slot van rekening ’n klousule onderteken waarvolgens
hy juis teen aanspreeklikheid gevrywaar word – spesifiek teenoor sy kontraksparty, maar
weens die wye trefwydte daarvan by implikasie ook teenoor derde partye: “The Client hereby
indemnifies the Contractor against any claims from loss or damage or any other claim which
may arise out of the provision of the Contractor’s services in terms of this agreement.” 57
Hieruit blyk duidelik dat die sekuriteitskontrak by implikasie deliktuele skadevergoedingseise
teen die verweerder deur derde partye in die posisie van die eiser erken. Dit versterk die
argument dat die verlies deur beide kontrakspartye redelikerwys voorsien kon word.
Daarom word aangevoer dat, in die onderhawige saak, soos in Compass Motors en
Longueira, die beheer wat die verweerder oor die konstruksieperseel asook die eiser se
vragmotors uitgeoefen het, tesame met die redelike voorsienbaarheid van skade, wel
relevante faktore was vir die vasstelling vir ’n regsplig en dat die hoogste hof van appèl dit
verkeerdelik as irrelevant oor die hoof gesien het. 58
3.3 Praktiese stappe deur verweerder
Dit is gevestigde reg dat die howe tydens die beantwoording van die onregmatigheidsvraag
aandag behoort te verleen aan die stappe wat gedoen kon word deur die verweerder om die
ekonomiese verlies te voorkom. 59 In die onderhawige saak kon die sekuriteitswag die
perseelvoorman gekontak het om die besoek aan die konstruksieperseel en die toetsrit te
verifieer. Daar is minimale onkoste verbonde aan ’n telefoonoproep en die waarskynlikheid
212

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
dat die skade steeds sou materialiseer indien die verweerder hierdie stap sou gedoen het, is
besonder laag. 60
3.4 Redelike verwagting
’n Verdere beleidsoorweging wat veral in Compass Motors ’n wesenlike impak op die
oplegging van ’n regsplig gehad het, was die redelike verwagting wat by die voertuigeienaar
geskep is dat sy belange beskerm sal word: 61
Should such persons [d.i. voertuigeienaars in die posisie van die eiser] be aware of the
presence of a security system on the premises, they may be lulled into a false sense of
security in deciding to leave their property on such premises. They are in fact relying
on the presence of the security guards and they may justifiably entertain the
expectation that reasonable steps will be taken to protect their property.
In hierdie verband moet onthou word dat die voertuigeienaar in Compass Motors nie in ’n
kontraktuele verhouding gestaan het met die betrokke perseel-okkupeerder nie. Hierteenoor
het die eiser in Viv’s Tippers wel ’n ooreenkoms met die perseel-okkupeerder gesluit, welke
ooreenkoms spesifiek op die aandrang van die eiser ’n bepaling bevat het dat die perseel
beveilig moet word. 62 In so ’n situasie is dit juis méér waarskynlik dat die eiser sou verwag
het dat die verweerder as die aangestelde sekuriteitsfirma sy belange sou beskerm. 63
Die teoretiese grondslag wat die oplegging van aanspreeklikheid in Compass Motors blyk te
onderlê, is die vertrouensteorie, 64 soos wat dit neerslag vind in artikel 324A(c) van die
Amerikaanse Restatement of the Law: Torts 2nd ed:
One who undertakes, gratuitously or for consideration, to render services to another
which he should recognize as necessary for the protection of a third person or his
things, is subject to liability to the third person for physical harm resulting from his
failure to exercise reasonable care to protect his undertaking, if ... (c) the harm is
suffered because of reliance of the other or the third person upon the undertaking.
Alhoewel dié artikel uit die Restatement spesifiek handel oor die veroorsaking van fisiese
eerder as suiwer ekonomiese verlies, word dit aangevoer dat die redelike vertroue wat deur ’n
voertuigeienaar gestel word in die behoorlike uitvoering van ’n sekuriteitsmaatskappy se
sekuriteitsdienste, en die gevolglike verwagting wat sodanige aanstelling by ’n
voertuigeienaar skep dat sy belange voldoende beskerm word, ook ’n relevante oorweging is
wat die hof in die onderhawige saak in aanmerking kon neem. Dit is boonop betekenisvol dat
die Amerikaanse Regsinstituut se huidige konsepdokument oor aanspreeklikheid weens
suiwer ekonomiese verlies dieselfde steun vir die bogenoemde vertrouensteorie bevat: 65 “[A]
duty of care can arise when two parties do not have a contract but one undertakes to speak or
act for the benefit of the other: the defendant’s purpose is to provide a basis for reliance by
the plaintiff, and the plaintiff does justifiably rely.”
Sommige Amerikaanse kommentators het reeds aangevoer dat ’n sekuriteitsmaatskappy se
regsplig om positief voorkomend op te tree breër strek as net teenoor die persoon wat met die
sekuriteitsmaatskappy gekontrakteer het: die sekuriteitsmaatskappy is, oënskynlik op sterkte
213

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
van die vertrouensteorie, ’n regsplig verskuldig teenoor alle persone wat redelikerwys kon
verwag het dat hul belange deur die sekuriteitsmaatskappy beskerm sou word. 66 Die
verweerder se kontraktuele onderneming teenoor die konstruksiemaatskappy in Viv’s
Tippers, 67 welke onderneming spruit uit bepalings waarsonder die eiser nie bereid sou wees
om sy vragmotors aan die perseel-okkupeerder te verhuur nie, kan dus as die tipe
onderneming beskou word waarna die Restatement verwys.
Met betrekking tot die veroorsaking van suiwer ekonomiese verlies in die Engelse reg skryf
Hogg: “Liability in delict towards a third party for causing pure economic loss may be
imposed if there has been some contact between the parties such as to found a sufficiently
close relationship.” 68 Daar word aangevoer dat die tipe verhouding tussen die eiser en die
verweerder, wat op aandrang van die eiser aangestel word, van so ’n aard is dat dit ’n
genoegsaam noue vertrouensverhouding geskep het.
Indien ’n mens verder die aard van die verweerder se dienste in ag neem, is dit boonop
moeilik om in te sien hoe die verweerder onbewus kon wees van die vertroue wat deur derde
partye in die behoorlike uitvoering van sy dienste gestel sou word. Die redelike
sekuriteitswag sal tog verwag dat daar ander voertuie sou wees wat onder sy beheer geplaas
word en wat nie aan die persoon behoort wat met hom gekontrakteer het nie, veral op ’n
konstruksieperseel waar gedurig goedere van buite die perseel na binne gebring moet word.
’n Laaste opmerking oor die rol van vertroue in hierdie tipe sekuriteitsake is die volgende:
daar kan nie saamgestem word met regter Van Zyl se bereidheid om skynbaar op grond van
bogenoemde vertrouensteorie aanspreeklikheid op te lê selfs in gevalle waar ’n
voertuigeienaar nie eens bewus was van die sekuriteitsmaatskappy se aanstelling of
teenwoordigheid nie. 69 So ’n siening is nie op een lyn met artikel 324A(c) van die
Restatement nie, 70 en dit is ook moontlik dat so ’n situasie wel aanleiding sou kon gee tot ’n
“multiplicity of actions” 71 wat “socially calamitous” 72 kan wees. Indien aanspreeklikheid
sonder meer in sulke gevalle ook opgelê word, sou dit kon gebeur dat die
sekuriteitsmaatskappye blootgestel word aan aanspreeklikheid vir ’n onbepaalde bedrag, vir
’n onbepaalde tyd en aan ’n onbepaalde klas. 73 Dit druis in teen ’n beleidsoorweging waaraan
howe groot waarde heg en sou die oplegging van enige regsplig in die geval van
aanspreeklikheid vir suiwer ekonomiese verlies ernstig kon belemmer.
3.5 Praktiese maatreëls deur eiser
’n Beleidsoorweging wat, alhoewel dit nie op uitvoerige wyse deur appèlregter Lewis
uiteengesit word nie, maar tog moontlik kan dikteer teen die oplegging van ’n regsplig in
tipiese drieparty-situasies waarin suiwer ekonomiese verlies deur die eiser gely word, is die
praktiese maatreëls wat deur ’n eiser getref kan word om verlies te verhoed of te beperk. 74
Anders gestel: Watter rol speel die eiser se onvermoë of vermoë om sigself teen skade te
beskerm in die oplegging van ’n regsplig op die verweerder? 75
Terwyl dit wel so is dat praktiese maatreëls ter beperking van verlies ’n sterk oorweging is
waarop howe in Suid-Afrika, 76 asook in ander jurisdiksies, 77 ag slaan in die huidige
214

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
omstandighede, verloor ’n oormatige beklemtoning van hierdie oorweging tred met die
primêre funksie van die deliktereg, 78 naamlik dat ’n eiser se regserkende belange beskerm
behoort te word indien ’n verweerder op ’n skuldige, onregmatige wyse daarop inbreuk
gemaak het. Hierdie argument word ook in ander jurisdiksies geëggo: 79 “John Fleming has
rightly criticised the crude alternative means of protection argument as reflecting the primacy
of private ordering, expressing the ideology of the free-marketeers of the ‘80’s.”
Indien daar wel effek aan hierdie oorweging gegee word, kan dit beteken dat ’n derde party
wie se regserkende belange geskend is, sonder ’n remedie gelaat word. Dit blyk ’n implikasie
van die uitspraak in die onderhawige saak te wees dat ’n voertuigeienaar in ’n sekuriteitsaak
soos Viv’s Tippers met ’n deliktuele skadevergoedingseis kan slaag slegs indien daardie
voertuigeienaar in ’n swak bedingingsposisie was en nie in staat was om sigself te beskerm
nie. 80 Gestel sodanige voertuigeienaar het nie met die perseel-okkupeerder gekontrakteer nie,
en dat hy gevolglik geensins betrokke was by die kontraktuele matriks nie. Sou die hof dan
meer geneë wees om ’n regsplig op ’n sekuriteitsmaatskappy te plaas en ’n deliktuele remedie
aan die voertuigeienaar toe te ken? Weens die hof se vrees vir onbeperkte aanspreeklikheid 81
blyk dit egter dat die hof ’n afkeer het ook van die toestaan van ’n delikseis aan sodanige
derde partye wat juis nie hulself kon beskerm nie. 82 So ’n posisie is nie lewensvatbaar vir
derde partye wie se regserkende belange benadeel word nie. Met inagneming hiervan wil ’n
mens dus met Hogg saamstem: 83 “But to restrict the class of persons who may claim pure
economic loss purely on the basis that they failed to seek contractual protection against loss is
arguably an undue restriction upon the right to claim reparation for injury caused.”
3.6 Vrees vir onbeperkte aanspreeklikheid
’n Verdere onderliggende oorweging op grond waarvan die hoogste hof van appèl voorrang
verleen aan die uitsluitingsklousule is die klaarblyklik onafwendbare gevolgtrekking dat ’n
alternatiewe beskouing sonder meer sal lei tot die onbekostigbaarheid van
sekuriteitsdienste. 84 Die rede hiervoor is oënskynlik dat ’n benadering teen die effektiewe
funksionering van so ’n uitsluitingsklousule die sekuriteitsmaatskappy aan onbeperkte
aanspreeklikheid sou blootstel: 85
Pha Phama argued that there is no evidence that it was informed it was responsible to
third parties whose vehicles were parked on the site. Had Pha Phama known that it
was required to take on additional responsibilities it may have contracted with Lone
Rock on different terms – at a higher cost, at least. Why should Pha Phama, where it
has regulated its liability to Lone Rock, be exposed to the problem of indeterminate
claims to unknown plaintiffs? The argument is based on the very reason for
circumspection in respect of claims for economic loss: unlimited liability to unknown
plaintiffs.
Onbeperkte aanspreeklikheid is ongetwyfeld ’n belangrike beleidsoorweging wanneer die
aanspreeklikheid vir suiwer ekonomiese verlies in ’n kontraktuele konteks ter sprake kom: 86
“The first policy consideration is to avoid imposing liability in an indeterminate amount for
an indeterminate time to an indeterminate class.” 87 Die onderliggende verklaring hiervoor is
dat howe nie net oor die saak tussen die twee gedingspartye moet beslis nie, maar ook moet
215

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
oorweeg wat die impak op die breër gemeenskap sal wees. 88 Hierdie proses behels ’n opweeg
van verskillende belange voordat die hof kan beslis of gemeenskapsbelange teen die
oplegging van aanspreeklikheid dikteer. 89
Is die vrees vir onbeperkte aanspreeklikheid in Viv’s Tippers egter gegrond? Kan die eiser
werklik vergelyk word met die derde partye waarna die hof verwys: “One has only to
imagine a motor garage where many expensive vehicles are parked and where there is no
contractual privity between the security company or the owner of the premises”? 90
In Viv’s Tippers het die sekuriteitsmaatskappy wel met die perseel-okkupeerder
gekontrakteer, wat op sy beurt ’n kontrak met die eiser gesluit het. Ingevolge die kontrak sou
laasgenoemde se voertuie vir ’n lang periode op die perseel moet staan, en die perseel was
boonop geleë in ’n area met ’n hoë misdaadsfrekwensie. Dit is kwalik dieselfde situasie as die
een waarna die hof verwys ter regverdiging van sy vrees vir onbeperkte aanspreeklikheid. In
Viv’s Tippers het die huurkontrak by die eiser die redelike verwagting en vertroue geskep dat
sy regserkende belange beskerm sou word. Daar word aangevoer dat hierdie kontraktuele
verhouding juis ’n rol kan speel ter kontrole van die grense van aanspreeklikheid, op ’n
soortgelyke wyse as waarop dit ’n beherende rol in tweeparty-gevalle speel: 91 “Furthermore
... there is no harm, in fact there is decided merit, in seeing the existence of a contract
between the parties as one of the powerful factors pointing towards determinate delictual
liability.”
Die kontraktuele verhouding skep enersyds ’n redelike verwagting dat die eiser se
regserkende belange beskerm sal word, en dui andersyds ook op die redelike
voorsienbaarheid van die intrede van die verlies – eerstens weens die aard van die dienste wat
die verweerder verskaf, en tweedens weens die trefwydte van klousule 5. Daarmee saam het
die verweerder ook beheer oor die gesteelde vragmotor uitgeoefen en was die intrede van die
verlies betreklik maklik om te voorkom. Teen hierdie agtergrond blyk dit dus dat ’n mens
hier te make het met ekonomiese verlies wat deur ’n spesifieke slagoffer gely is en wat
redelikerwys voorsienbaar was, terwyl die motorhandelaar-gevalle waarna die hof verwys,
eerder voorkom as verlies wat moontlik deur ’n onbeperkte klas slagoffers gely kan word. In
hierdie verband moet daar gelet word op ’n belangrike onderskeid wat regter Booysen in
Coronation Brick (Pty) Ltd v Strachan Construction Co (Pty) Ltd maak, 92 en wat later ook
deur appèlregter Brand in Fourway Haulagev SA National Roads Agency Ltd beklemtoon
word: 93
It seems to me that there is a difference in principle between a situation in which loss
is foreseeable in the sense that it will be suffered by all members of an unascertained
class of potential victims, and a situation in which loss to a particular victim of an
unascertained class is foreseen … In this matter the extent of foreseeable loss was
substantial and the degree of risk that would be suffered high. On the facts known to
me I would regard the value to society of defendant's activities as no higher than that
of plaintiff's. Although I have very little to go on it would seem to me reasonably
possible that there were reasonably practicable measures available to defendant and
its driver to avert any loss occurring to plaintiff and Corocrete at little cost to
defendant.
216

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Dit is buitendien belangrik om ook te onthou dat nie alle gevalle van suiwer ekonomiese
verlies tot onbeperkte aanspreeklikheid sal lei nie en nie alle gevalle van saakskade beperk sal
wees nie: die saakskade wat gely kan word weens die uitbreek van byvoorbeeld bek-enklouseer
sou moontlik ook as “onbeperk” beskryf kon word, 94 terwyl die suiwer ekonomiese
verlies weens die sluiting van ’n tolpad na ’n motorongeluk gesien kan word as “beperk”. 95
Waar howe moet beslis of ’n regsplig op ’n verweerder gelê moet word in gevalle van suiwer
ekonomiese verlies, en of die verweerder in sulke gevalle aanspreeklik gehou behoort te
word, is dit wys om ag te slaan op die volgende: 96 “[R]ecovery should not be denied because
in other situations indirect economic losses may be too wide and open-ended.”
In kombinasie met ’n algehele vrees vir onbeperkte aanspreeklikheid is daar dikwels ’n
bewustheid daarvan dat die oplegging van aanspreeklikheid ’n onbehoorlike las op die
verweerder sal plaas, welke las hom sal beswaar in die uitvoering van sy daaglikse
handelsaktiwiteite. 97 Die oplegging van ’n regsplig en moontlike aanspreeklikheid teenoor
die eiser in die onderhawige geval sal egter nie ’n bykomende las op die verweerder plaas
nie: die verweerder moes immers reeds, ingevolge die sekuriteitskontrak en weens die aard
van die sekuriteitsdienste wat dit verskaf het, sodanige plig verrig.
Verder kan in gedagte gehou word dat, met die oog daarop om die grense van
aanspreeklikheid binne perke te hou, die hof ook ander deliktuele elemente kan aanwend as
begrensingsmaatstawwe. Die appèlhof het immers reeds in Administrateur, Natal v Trust
Bank van Afrika Bpk 98 beslis dat die vrees vir sogenaamde oewerlose aanspreeklikheid
besweer kan word indien die hof in elke geval voor hom die beginsels van die deliktereg
toepas en nie alleen bepaal of daar onregmatigheid was nie, maar ook skuld. 99
Ook in Longueira word die punt gemaak dat daar van die gewone deliktereg-beginsels
gebruik gemaak kan word om die aanspreeklikheid te beperk: “Defendant’s liability is
contained by the usual elements limiting delictual liability, i.e. foreseeability and
causation.” 100
Laastens, soos reeds elders uitgewys is, 101 is dit belangrik om daarop te let dat daar sedert die
beslissing in Compass Motors slegs twee ander sekuriteitsake was; daar kan derhalwe nie
werklik geargumenteer word dat die beslissing in Compass Motors gelei het tot ’n vloedgolf
van onbeperkte litigasie nie.
3.7 Uitsluitingsklousule
Die spesifieke impak wat ’n uitsluitingsklousule op die moontlike deliktuele aanspreeklikheid
van ’n kontraksparty teenoor derde partye het, is allermins ’n voor die hand liggende kwessie,
en een waaroor ander jurisdiksies ook nie volkome uitsluitsel gee nie. 102
3.7.1 Relevansie van die sekuriteitskontrak in Viv’s Tippers
In sy uitspraak in Compass Motors beskou regter Van Zyl die uitsluitingsklousule in die
vasstelling van die sekuriteitsmaatskappy se regsplig as relevant, 103 en plaas ’n regsplig op
217

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
die sekuriteitsmaatskappy ten spyte van die teenwoordigheid van so ’n klousule in die
kontrak tussen die sekuriteitsmaatskappy en die perseel-okkupeerder: 104
In the event I am satisfied that the defendant did owe the plaintiff a legal duty at the
relevant time ... The contractual restriction or limitation of liability is, in my view,
totally irrelevant for purposes of establishing the delictual liability of one or both
contracting parties in respect of a third person who suffers injury arising from an act
or omission pursuant to the contract in question. The community’s sense of justice,
equity and reasonableness will undoubtedly be offended by strictures placed on
delictual liability towards third persons, simply because the contract limits the
contractual liability of the parties inter se.
In teenstelling hiermee funksioneer die teenwoordigheid van ’n uitsluitingsklousule in Viv’s
Tippers juis as die vernaamste struikelblok in die oplegging van ’n regsplig: 105
How can the contractual arrangement between the owner of the premises and the
security provider be irrelevant to the question whether a duty should be imposed on
the security provider to third parties whose property is stolen? ... The terms of that
contract must, in my view, play a role in assessing what the convictions of the
community would be in relation to affording a claim for compensation to a noncontracting
party.
Die onrusbarende effek van die hof se uitspraak is met die eerste oogopslag dat ’n
kontraktuele verhouding tussen twee kontrakspartye ook die regte van ’n derde party, wat
totaal onafhanklik van die ooreenkoms tussen die kontrakspartye staan, op ’n negatiewe wyse
kan beïnvloed. Is so ’n beding ten laste van ’n derde party egter juridies gesproke enigsins
wenslik of verklaarbaar? Kontrakte is wederkerige verbintenisse en die doel daarvan is om
uiting te gee aan die vrywillig-aanvaarde bedoeling van die kontrakspartye. 106 ’n Vername
verskil tussen die kontraktereg en die deliktereg is juis die feit dat kontraktuele verbintenisse
ontstaan uit en gebaseer is op die uitoefening van die kontrakspartye se vrye wil, terwyl die
deliktereg verpligtinge ex lege oplê indien een persoon op ’n onregmatige en skuldige wyse
skade aan ’n ander se regserkende belange veroorsaak. 107 Die doel van die deliktereg is juis
om te vergoed vir die skade wat deur slagoffers gely word waar daar op hierdie regserkende
belange inbreuk gemaak word. 108 Dit is te betwyfel of dit raadsaam is om sodanige
beskermingsfunksie te ondermyn deur verbintenisse wat vrywillig deur kontrakspartye
aangegaan is, ook op derde partye van toepassing te maak. 109
Kontraktuele gebondenheid – die idee dat ’n kontrak slegs vir die kontrakspartye kontraktuele
regte en verpligtinge skep en nie vir derde partye nie – vorm ’n hoeksteen van ons
kontraktereg. 110 Die effek wat hierdie grondreël op uitsluitingsklousules ten aansien van
derde partye het, word op helder wyse deur Boberg opgesom: 111 “A contractual exclusion of
liability affects only the contracting parties and cannot prejudice the rights of third parties
who were not privy thereto.”
Hierdie basiese beginsel vorm ook deel van die Engelse reg en die uitwerking daarvan op
uitsluitingsklousules word as volg beskryf: 112 “At common law, the general rule is that the
doctrine of privity of contract prevents the application of an exemption clause to third parties
218

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
... two persons cannot by contract impose the burden of an exemption clause on one who is
not a party to that contract.”
Dieselfde posisie word in die Nederlandse reg beskryf: 113 “As is usual in other legal systems,
the general principle is that contracts only have effects between the contracting parties ... The
ground for this general rule is obviously based in the freedom of contract: the freedom to bind
oneself entails the freedom from being bound by someone else without one’s consent.”
Alhoewel die vertrekpunt in die Nederlandse reg ooreenstem met die Suid-Afrikaanse reg, is
dit duidelik dat ’n uitsluitingsklousule wel in uitsonderlike gevalle effektief teenoor
niekontrakterende partye kan funksioneer. Dié posisie is as volg in ’n onlangse Hoge Raadbeslissing
beskryf: 114
Gelding van contractsbepalingen ten opzichte van derden ... In doctrine en rechtspraak
is een leerstuk tot ontwikkeling gekomen dat erop gericht is dat, onder
omstandigheden, tegen derden een beroep kan worden gedaan op bepalingen in
overeenkomsten tussen andere partijen - overeenkomsten waar de betreffende derde
dus geen partij bij is; en (soms) omgekeerd ... Het gaat dan om een uitzondering op
het uitgangspunt dat overeenkomsten alleen werking hebben tussen de partijen bij die
overeenkomsten, en de rechten en verplichtingen van derden dus ongemoeid laten.
Daar word dus aangevoer dat die oplegging van ’n regsplig op ’n sekuriteitsmaatskappy nié
geweier kan word bloot op grond van ’n uitsluitingsklousule waartoe ’n derde party nie
ingestem het nie. Indien dít aanvaar word, is die vraag steeds: Het die klousule, en die
kontrak waarvan dit ’n bepaling is, enigsins ’n rol te speel in die oplegging van ’n deliktuele
regsplig op die kontraksparty wat dit onderteken het? Terwyl daar met die uiteindelike
oplegging van ’n regsplig op die sekuriteitsmaatskappy in Compass Motors saamgestem kan
word, word aan die hand gedoen dat die kontraktuele verhouding tussen die perseelokkupeerder
en die verweerder nie totaal geïgnoreer kan word nie. Daar is wel meriete daarin
om die bepalings van die kontrak te ondersoek ten einde ’n idee te vorm oor die aard en
omvang van die verweerder se regsplig. 115 Dit is dan ook die rigting wat die hof in Longueira
inslaan wanneer dit op ’n sinvolle wyse beskryf wat die impak van ’n uitsluitingsklousule op
die oplegging van ’n regsplig op ’n kontraksparty is: 116
[I]n deciding whether a duty exists one is constrained at the same time to determine
the limits of that duty; in certain circumstances this may become very relevant and
difficult to determine but not in casu. At the very least defendant was under a legal
duty to plaintiff to minimise the risk of loss of his vehicle, which is what defendant
had in terms of its agreement with Westcott undertaken to do - as conceded by
defendant's witnesses this extended to include vehicles lawfully on the premises.
Having for present purposes accepted that the general nature and ambit of the duty
was limited to fulfilling the contractual obligations it does not mean that plaintiff is,
insofar as there may be limitations and/or exclusions in the contract, bound by an
agreement to which he had never been a party. The agreement is a factor taken into
account in deciding whether a legal duty exists but it does not establish the duty. 117
Uit die aangehaalde gedeelte is dit duidelik dat, anders as wat die hof in Viv’s Tippers
beweer, 118 daar in Longueira wel beslis is dat die kontrak tussen die perseel-okkupeerder en
219

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
die sekuriteitmaatskappy relevant is vir sover dit een van vele faktore is om in ag te neem by
die vraag of ’n regsplig bestaan al dan nie. Die kontrak verskaf nie net aan die hof ’n
aanduiding van die aard en omvang van die regsplig wat die kontrakspartye op vrywillige
wyse op hulself geneem het nie, maar ook van die plig ten opsigte van derde partye waartoe
die kontrak aanleiding gegee het. Sodanige effektiewe werking van ’n kontrak word in die
onderhawige saak deur die hof bevestig, 119 terwyl dit ook meermale elders in die Suid-
Afrikaanse reg erken is. 120
In Tsimatakopoulos v Hemingway, Isaacs & Coetzee CC 121 het die hof byvoorbeeld bevind
dat ’n ingenieursfirma deliktueel vir die nalatige ontwerp van ’n gebrekkige muur
aanspreeklik was. Die ingenieurs is deur hulle kliënt gekontrakteer om ’n keermuur op die
kliënt se eiendom te ontwerp, en het die muur op nalatige wyse nie sterk genoeg ontwerp nie,
met die gevolg dat dit oorgeleun het. Die kliënt het die eiendom verkoop aan die eiser, wat
koste moes aangaan om die muur weer stabiel te maak. 122 Alhoewel dit streng gesproke nie ’n
geval van suiwer ekonomiese verlies was nie, het die hof sy beslissing gegrond op ’n
soortgelyke ratio as by sake van suiwer ekonomiese verlies, naamlik dat ’n kontraksparty wel
’n regsplig teenoor niekontrakterende derde partye kan hê om skade te voorkom. Sodanige
regsplig is “the outcome of a value judgment that the plaintiff’s interest is deemed worthy of
legal protection against negligent interference by conduct of the kind alleged against the
defendant.” 123
In hierdie geval, soos in Longueira, en in ’n vergelykende mate ook Tsimatakopoulos, beslis
is, 124 is die aard van die dienste wat in ’n sekuriteitskontrak uiteengesit word aanduidend
daarvan dat die sekuriteitsmaatskappy ten minste ’n plig gehad het om die risiko van diefstal
te verminder – ook ten opsigte van derde partye se voertuie wat regmatig op die perseel
geparkeer was. Alhoewel die uitsluitingsklousule kan funksioneer as ’n tipe afbakening van
die bestek van die betrokke dienste teenoor die kontraksparty, volg dit nie logieserwys hieruit
dat die uitsluitingsklousule ook op derde partye van toepassing behoort te wees nie.
Appèlregter Lewis verskaf ook nie ’n logiese verklaring daarvoor dat die inagneming van die
kontraktuele pligte van die sekuriteitsmaatskappy in die vaslegging van ’n regsplig op
laasgenoemde noodwendig dui op kontraktuele gebondenheid nie. Om die
uitsluitingsklousule in die sekuriteitskontrak op die derde party van toepassing te maak,
behels ’n ongeregverdigde oorvleueling van die onderliggende beginsels van die deliktereg
en die kontraktereg.
Binne hierdie konteks is dit laastens nodig om ook kortliks te verwys na die volgende
uittreksel in die onlangse uitspraak van appèlregter Ponnan in Chartaprops 16 (Pty) Ltd &
Advanced Cleaning Services CC v Silberman: 125
Neither the terms of Advanced Cleaning’s engagement, nor the terms of its contract
with Chartaprops, can operate to discharge it from a legal duty to persons who are
strangers to those contracts. Nor can they directly determine what it must do to satisfy
its duty to such persons. That duty is cast upon it by law, not because it made a
contract, but because it entered upon the work. Nevertheless its contract with the
220

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
building owner is not an irrelevant circumstance, for it determines the task entered
upon.
Die hof beslis dat hierdie uitspraak wel gesag is vir die argument dat die kontraksbepalings
tussen kontrakspartye relevant behoort te wees in die vasstelling van ’n deliktuele regsplig
teenoor ’n derde party omdat dit die aard van die regsplig bepaal: “[T]he terms are not
irrelevant, for they determine what the 'task entered upon' is.” 126 In hierdie geval, volgens
appèlregter Lewis, het die kontraksbepalings bepaal dat die regsplig as volg beskryf kan
word: “[T]he task entered upon by Pha Phama was to secure the site, but not to guarantee
success.” 127 Desnieteenstaande het die verweerder ten minste ’n plig gehad het om die risiko
van diefstal te verminder – ook ten opsigte van voertuie van derde partye wat op regmatige
wyse op die perseel geparkeer was. Net omdat die kontrak ons egter help om te verstaan wat
die aard van die sekuriteitsmaatskappy se plig teenoor derde partye was, beteken dit nie dat
derde partye ook aan die uitsluitingsklousule in die kontrak gebonde is nie.
Daar word aan die hand gedoen dat, alhoewel die volgende uittreksel uit die Engelse saak
Marc Rich & Co AG v Bishop Rock Marine Co Ltd 128 geensins direk van toepassing is in die
Suid-Afrikaanse konteks nie, dit die bostaande posisie met betrekking tot die bepaling van ’n
deliktuele regsplig teenoor ’n niekontrakterende derde party binne ’n kontraktuele konteks
akkuraat verwoord: 129
I am unable to see why the existence of the contract of carriage should “militate
against” a duty of care being owed by a third party in tort. The function of the law of
tort is not limited to filling in gaps left by the law of contract, as this House has
recently reaffirmed in Henderson v Merrett Syndicates Ltd. The House rejected an
approach which treated the law of tort as supplementary to the law of contract, i.e. as
providing for a tortious remedy only where there is no contract. On the contrary: the
law of tort is the general law, out of which the parties may, if they can, contract.
Op soortgelyke wyse kan daar verwys word na die Nederlandse reg, waaruit dit duidelik blyk
dat die kontraksbepalings van alle betrokke partye wel ’n relevante oorweging behoort te
speel in die vasstelling van die vraag of die uitsluitingsklousule wel op derde partye
toepassing behoort te vind. 130
3.7.2 Verdere problematiese implikasies van die Viv’s Tippers-uitspraak
Die hof identifiseer probleme met die argument dat die uitsluitingsklousule nie effektief kan
funksioneer ten opsigte van ’n niekontrakterende derde party nie. 131 Indien die klousule nie
aanspreeklikheid teenoor derde partye kan uitsluit nie, sou dit beteken dat die
niekontrakterende eiser in ’n beter posisie geplaas kan word as die kontrakterende perseelokkupeerder,
’n gevolgtrekking wat die hof as ongewens beskou. Tweedens word daar gevra:
Sou die afwesigheid van ’n uitsluitingsklousule in die kontrak en die daarmee gepaardgaande
kontraktuele remedie vir die perseel-okkupeerder beteken dat die eiser ook ’n (deliktuele)
remedie sal hê vir die nienakoming van die sekuriteitsmaatskappy se regsplig?
221

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Met betrekking tot die eerste opmerking moet dit nie uit die oog verloor word nie dat die
kontrakspartye se posisie ’n resultaat is van hul vrywillige onderhandelinge en dat die optrede
van die sekuriteitsmaatskappy teenoor die perseel-okkupeerder gereguleer word deur die
regte en verpligtinge wat in hul ooreenkoms uiteengesit word. Die deliktuele regsplig,
daarenteen, word ex lege op die verweerder geplaas en word deur die beginsels van die
deliktereg gereël. Indien die sekuriteitskontrak dus aanspreeklikheid van enige eise deur die
perseel-okkupeerder teenoor die sekuriteitsmaatskappy uitsluit, terwyl die eiser geen
sodanige uitsluitingsklousule onderteken het nie, is die eiser se posisie relatief tot die perseelokkupeerder
’n funksie van die werkinge van die delikte- en die kontraktereg. Dit kan nie die
taak van die howe wees om sodanige verskille uit te wis deur fundamentele beginsels van die
kontrakte- en deliktereg te ondermyn nie. Die eerste opmerking blyk dus nie veel meer te
wees nie as ’n retoriese vraag wat deur die hof geopper word sonder dat daar enigsins verder
beredeneer word waarom so ’n gevolg noodwendig onaanvaarbaar sou wees.
Indien ’n bevestigende opmerking ten opsigte van die tweede vraag sou beteken dat die hof
suggereer dat derde partye se posisie altyd ’n soort spieëlbeeld behoort te wees van die
kontrakterende perseel-okkupeerder se posisie, sal só ’n siening nie ondersteun kan word nie.
Die beskouing dat ’n derde party oor ’n remedie kan beskik slegs indien die perseelokkupeerder
oor ’n remedie beskik, vertoon onbuigsaam, en daar word aangevoer dat só ’n
ingesteldheid te rigied sou funksioneer. In die meeste van hierdie sekuriteit-gevalle analoog
aan Viv’s Tippers sou die sekuriteitsmaatskappy tipies met die perseel-okkupeerder
onderhandel het om aanspreeklikheid uit te sluit. 132 Dit sou beteken dat die voertuigeienaars
dan in hierdie gevalle geen deliktuele skadevergoedingseis kan hê nie en dat die delikplegers
uiteindelik sal vrygaan. So ’n situasie is nie op een lyn met die regsgevoel van die
gemeenskap nie, en druis in teen die onderliggende waardes van regverdigheid, billikheid en
redelikheid, welke waardes in die onregmatigheidsondersoek sentraal behoort te staan. 133
Die hof meen dat die gemeenskap se regsoortuigings nie toelaat dat die sekuriteitskontrak
tussen die verweerder en die perseel-okkupeerder ondermyn kan word deur die erkenning van
’n deliktuele skadevergoedingseis teen die verweerder nie. 134 Met inagneming van die
bostaande punte van kritiek ten opsigte van die uitspraak, is dit egter bedenklik of so ’n
mening werklik die regsgevoel van die gemeenskap weerspieël.
3.7.3 Benaderings ten aansien van die rol en impak van uitsluitingsklousules
Die vraag oor die rol en impak van uitsluitingsklousules in die oplegging van ’n regsplig op
’n kontraksparty teenoor derde partye is ook problematies in ander jurisdiksies. 135 In hierdie
onderafdeling word kortliks ingegaan op alternatiewe wat elders voorgehou word as
moontlike benaderings tot hierdie ingewikkelde kwessie. Die benaderings onder bespreking
sou in die toekoms in soortgelyke sake gevolg kon word.
Hogg 136 verwys kortliks na die bestaande verskillende posisies wat in die Engelse reg
ingeneem is ten opsigte van die rol van uitsluitingsklousules en die impak wat dit op ’n
kontraksparty se aanspreeklikheid teenoor derde partye behoort te hê. In Muirhead v
Industrial Tank Specialties Ltd 137 het die hof die vraag of ’n kontraksparty deliktuele
222

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
aanspreeklikheid kan vryspring deur op ’n uitsluitingsklousule staat te maak, in abstracto
oorweeg en bevestigend geantwoord. Daarteenoor het die hof in Twins Transport Ltd v
Patrick & Brocklehurst 138 beslis teen die effektiewe funksionering van ’n uitsluitingsklousule
teenoor derde partye. 139
Na aanleiding van ’n bondige ontleding van hierdie twee sake word die volgende werkswyse
aan die hand gedoen om te peil wat die impak van die uitsluitingsklousule op derde partye is:
Eerstens behoort vasgestel te word of die niekontrakterende eiser uitdruklik toestemming
daartoe verleen het om kontraktueel gebonde te wees aan die uitsluitingsklousule. 140 Indien
die voertuigeienaar nie sy uitdruklike toestemming verleen het nie, kan daar verder gevra
word: Is laasgenoemde andersins deur die kontrakspartye ingelig dat die
sekuriteitsmaatskappy geen plig teenoor hom het nie? 141 Indien daar bevestigend geantwoord
kan word op enigeen van die voorgaande vrae, kan daar vanselfsprekend geen sprake van
redelike vertroue wees nie. In so ’n geval sou die weiering van die oplegging van ’n regsplig
geregverdig kon word deur die niekontrakterende party se vrywillige aanvaarding van
risiko. 142
Fleming 143 bespreek ’n analoë scenario, naamlik die rol wat beperkingsklousules kan speel
binne die tipiese eienaar-hoofkontrakteur-subkontrakteur-konteks, waar ’n perseel-eienaar ’n
boukontrak sluit met ’n hoofkontrakteur, wat op sy beurt weer ’n ooreenkoms aangaan met ’n
subkontrakteur. Indien laasgenoemde in sy kontrak met die hoofkontrakteur aanspreeklikheid
teenoor die hoofkontrakteur beperk tot ’n sekere bedrag, en die eienaar bewus is van sodanige
klousule in die onderlinge kontrak tussen hoof- en subkontrakteur, kan sy kennisname
daarvan op toestemming tot benadeling dui, en gevolglik die oplegging van ’n regsplig
uitkanselleer: 144 “At any rate, if known to the owner, the latter’s acquiescence can be deemed
an acceptance of the terms under which alone the subcontractor is prepared to enter into a
relationship defining his or her duty with the owner.”
Die hof haal die volgende gedeelte aan uit ’n artikel van Hutchison en Van Heerden 145 ter
stawing van die argument ten gunste van die effektiewe werking van ’n uitsluitingsklousule
in die onderhawige drieparty-saak:
Here there is no privity of contract between the plaintiff and the defendant, but each is
linked by way of contracts to a middle party and there is a clear tripartite
understanding of where the risk is to lie. ... In such a situation there is little danger of
indeterminate liability ... Even though, ex hypothesi, the plaintiff here has no
contractual remedy against the defendant, all the parties to the arrangement knew
exactly where the respective risks lay. Therefore, each party, with full knowledge of
his risk exposure, could reasonably have been expected to have protected himself by
other means (for example, through contractual arrangements with other parties or by
taking out appropriate insurance). This of course also brings the anti-circumvention
argument strongly to the fore: to superimpose on the consensual arrangements a
delictual duty of care would disturb the balance, by allowing a shifting of losses
within the matrix contrary to the original understanding of the parties. 146
223

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Dit lyk of die hof hierdie artikel, en spesifiek die aangehaalde gedeelte, wil inspan ter stawing
van die volgende argument: die kontrakspartye het gekies om hul verpligtinge na te kom teen
’n prys wat die toewysing van risiko in ag sou neem en dié toewysing sal ondermyn word
indien die uitsluitingsklousule geen effek op derde partye sou hê nie. 147
Sodanige argument word egter nie deur die bostaande aanhaling geregverdig nie. Die
aanhaling is op een lyn met die redenasie van Hogg en Fleming: vir die eiser om te kon
toestem tot die risiko-aanwysing binne die kontraktuele matriks, sou hy volle kennis moes dra
van hoe die risiko’s geallokeer is. Die eiser sou dus werklike kennis moet dra van die feit dat
die sekuriteitskontrak ’n omvattende uitsluitingsklousule ingesluit het. Indien hy wel oor
sodanige kennis beskik het, sou die oplegging van ’n regsplig op die verweerder, en ’n
moontlike skadevergoedingseis, tog kon lei tot ’n “shifting of the losses contrary to the
original understanding of the parties”. Op die feite was daar egter geen sodanige kennis nie:
die eiser het nie “full knowledge” gehad van alle tersaaklike risiko’s nie en daar was dus nie
’n “original understanding” tussen die eiser en die verweerder nie. Dit is tekenend dat hierdie
argument ook reeds elders verwerp is: “[T]his policy does not seem strong enough to override
the protectionist policy of the law of delict.” 148
Na ’n kernagtige ontleding van die tersaaklike Nederlandse regspraak 149 vat Cahen die
benadering oor hierdie netelige kwessie in die Nederlandse reg soos volg saam: die Hoge
Raad sal ’n verweerder se beroep op “doorwerking” (dit wil sê die effektiewe funksionering
van die uitsluitingsklousule teenoor niekontrakterende derde partye) toets aan die hand van
sekere kriteria wat in vorige Hoge Raad-uitsprake ontwikkel is. Die uitgangspunt bly egter
“dat exoneratieclousules alleen van kracht zijn tussen partijen en dat een derde slechts bij
wege van uitzondering zo ’n beding in redelijkheid tegen zich moet laten gelden. De
rechtvaardiging moet kunnen worden gevonden in de aard van het desbetreffende geval.”
Die belangrikste kriteria wat reeds ontwikkel is en wat in sommige gevalle wel
“doorwerking” regverdig het, word vervolgens kortliks uiteengesit.
In die sogenaamde Gegaste uien-saak 150 het die eiser, Noordermeer, aan ’n landbouer, De
Klerk, volledige toestemming verleen om hul uie te behandel sodat dit geskik is om verkoop
te word. De Klerk het vervolgens aan die verweerder, Roteb, opdrag gegee om ’n hele aantal
uie te behandel. Sommige van hierdie uie het aan die eiser behoort. Weens die nalatige en
ondeskundige behandeling van die uie deur die verweerder moes dit egter vernietig word en
derhalwe stel die eiser ’n deliktuele skadevergoedingseis teen die verweerder in. Die
verweerder steun op ’n uitsluitingsklousule in sy kontrak met De Klerk om aanspreeklikheid
teenoor die niekontrakterende derde partye uit te sluit. Cahen vat die Hoge Raad se
benadering as volg saam: 151
Door op deze wijze aan De Klerk de vrije hand te laten [...] schiep [die eiser] een
situatie waarin [die verweerder] erop mocht vertrouwen dat de getroffen
aansprakelijkheidsregeling voor alle uie gold die De Klerk bij Roteb bracht. Maar
waarom mag [die verweerder] dat nu precies? Omdat hij alle uien voor eigendom van
De Klerk mocht houden, of ongeacht of hij dat deed? Dat wordt niet duidelijk. Wel
224

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
duidelijk is dat er een zekere medeverantwoordelijkheid van [die eiser] bestaat voor
deze overeenkomst van De Klerk met [die verweerder].
Die daaropvolgende Securicor-saak 152 bied ’n verdere voorbeeld van ’n uitsondering op die
algemene reël téén “doorwerking”. Ingevolge sy kontrak met ’n plaaslike bank moes die
verweerder, Securicor, daagliks geld vanaf die eiser, Makro, se perseel tot by die bank
vervoer. Te wyte aan die nalatigheid van die verweerder verdwyn die geld op ’n bepaalde dag
spoorloos en die eiser stel ’n deliktuele skadevergoedingseis teen die verweerder in. Die
verweerder het alle aanspreeklikheid teenoor sy kontraksparty by wyse van ’n
uitsluitingsbeding vrygespring en wil verder hierop steun as ’n verweer teen die deliktuele eis
van die niekontrakterende eiser. Cahen regverdig die beslissing van die Hoge Raad om
“doorwerking” toe te laat op grond van die besondere feite van die geval: in hierdie saak was
die eiser nouliks betrokke by die opstel en uitvoer van die kontrak tussen die verweerder en
die bank: 153
De medewerking van Makro was immers nodig bij de uitvoering van de
overeenkomst. Zij moest op zijn minst genomen telkens het geld gereed houden voor
Securicor, als deze zich van zijn taak wilde kwijten de gelden dagelijks op te halen. Er
is dus in bescheiden mate sprake van een reguliere samewerking.
Cahen merk verder op dat (a) hierdie uitsluitingsklousule niks ongewoons bevat het nie; 154
(b) die eiser bewus was van die inhoud van die klousule; 155 en (c) daar ’n besondere
verhouding tussen die eiser en die verweerder bestaan het 156 wat teweeg gebring is deur “de
directe betrokkenheid van [die eiser] bij de uitvoering van de overeenkomst ... Bijzonder kan
de relatie met name zijn vanwege de achterliggende betrekking tussen de derde en de
wederpartij van de exonerant ...” 157
Dus, soos elders, is die vertrekpunt in die Suid-Afrikaanse reg dat ’n kontraktuele
uitsluitingsklousule nie effektief kan funksioneer teenoor niekontrakterende derde partye nie.
Die kriteria wat in die Nederlandse regspraak uitkristalliseer ten gunste van die uitsonderlike
gevalle van “doorwerking”, is nie in die onderhawige geval van toepassing nie. Eerstens is
daar geen getuienis dat die eiser, soos in die Gegaste uien-saak, na afloop van die
ondertekening van die huurkontrak aan die verweerder toestemming verleen het, of absolute
vryheid toegeken het, om met die perseel-okkupeerder te onderhandel nie. Inteendeel, die
eiser het daarop aangedring dat die verweerder aangestel word en sou die huurkontrak
waarskynlik nie daarsonder onderteken het nie. Tweedens is daar ook nie deur die verweerder
aangevoer dat die eiser se optrede by hom die vertroue geskep het dat die eiser ook gebonde
sou wees tot die uitsluitingsklousule nie. Daar was ook geen argument uitgemaak dat die
eiser nou met die verweerder en perseel-okkupeerder saamgewerk het in die opstel en
uitvoering van die sekuriteitskontrak nie. En laastens, soos hier bo genoem, was daar geen
getuienis dat die eiser inderdaad bewus was van die inhoud van die uitsluitingsklousule nie.
4. Gevolgtrekking
225

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
In die lig veral van die onlangse uitspraak in Freddy Hirsch blyk dit dat die hoogste hof van
appèl in die onderhawige geval gefouteer het deur diefstal te klassifiseer as suiwer
ekonomiese verlies. Hierdie klassifisering het egter beteken dat die hof verplig was om
allerlei faktore en beleidsoorwegings te ondersoek wat relevant kan wees in die bepaling van
die vraag of die feitelike omstandighede die oplegging van ’n regsplig op die verweerder
regverdig. Die hof het gefouteer deur sekere relevante faktore oor die hoof te sien, terwyl
sekere beleidsoorwegings, veral die sogenaamde vrees vir onbeperkte aanspreeklikheid,
oordrewe is.
Terwyl ’n mens in Compass Motors die verreikende standpunt vind dat die kontraksbepalings
totaal irrelevant is in die vasstelling van ’n kontraksparty se aanspreeklikheid teenoor ’n
derde party, vind ’n mens in Viv’s Tippers ’n ewe ingrypende stelling ingevolge waarvan
derde partye gebonde gehou moet word aan kontraktuele bepalings wat onderhandel is tussen
twee onafhanklike kontrakspartye. Daar word aan die hand gedoen dat die meer
genuanseerde standpunt in Longueira, ingevolge waarvan die kontraksbepalings, insluitende
die uitsluitingsklousule, gesien word as een van vele faktore wat in ag geneem behoort te
word tydens die onregmatigheidsondersoek, en wat geëggo word in die obiter opmerking in
die Chartaprops-uitspraak, meer stabiele grond is om op te beweeg op hierdie onsekere
gebied van die deliktereg. 158
Bibliografie
Balkin, R.P. en J.L.R. Davis. 2009. The law of torts. 4de uitgawe. Australië: LexisNexis.
Barendrecht, J. 1998. Pure economic loss in the Netherlands. Netherlands Reports to the
Fifteenth International Congress of Comparative Law,115-35.
Beale, H.G. (red.). 2004. Chitty on contracts. 29ste uitgawe. Londen: Sweet & Maxwell.
Boberg, P.Q.R. 1985. The law of delict. Annual Survey of South African Law, 130–5.
Burchell, J.M. 1993. Principles of delict. Kaapstad: Juta.
Burrows, A. 1998. Understanding the law of obligations. Oxford: Hart.
Bussani, M. en V.V. Palmer. 2007. Pure economic loss: the ways to recovery. Electronic
Journal of Comparative Law, 11(3):1-78.
Bussani, M. en V.V. Palmer (reds.). 2009. Pure economic loss: new horizons in comparative
law. Londen en New York: Routledge-Cavendish.
Cahen, J.L.P. 2004. Overeenkomst en derden. Deventer: Kluwer.
Cane, P. 1997. The anatomy of tort law. Oxford: Hart.
226

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Dari-Mattiacci, G. en H.B. Schäfer. 2007. The core of pure economic loss. International
Review of Law and Economics, 27:8-28.
Farnsworth, W. (red.). 2011. American Law Institute: restatement of the law third torts:
liability for economic harm (preliminary draft no. 1) (August 30, 2011).
Fleming, J.G. 1996. Tort in a contractual matrix. Osgoode Hall Law Journal, 33(4):662–78.
Furmston, M.P. (red.). 1986. Cheshire, Fifoot and Furmston’s law of contract. 11de uitgawe.
Londen: Butterworths.
Hartkamp, A.S. (red.). 2011. Contract law in the Netherlands. Verenigde Koninkryk:
Kluwer.
Herbots, J.H. (red.). 1993. Exoneratiebedingen. Brugge: Keure.
Hogg, M. 2003. Obligations. Edinburgh: Avizandum.
Hutchison, D.B. (red.). 2010. Kontraktereg in Suid-Afrika. Kaapstad: Oxford.
Hutchison, D.B en B. van Heerden. 1997. The tort/contract divide seen from the South
African perspective. Acta Juridica, 98–120.
Jackson, R. en J. Powell (reds.). 2011. Professional liability. 7de uitgawe. Londen: Sweet &
Maxwell.
Loubser, M.M. 1997. Concurrence of contract and delict. Stellenbosch Law Review, 2:113–
64.
Loubser, M.M. en R. Midgley (reds.). 2010. Deliktereg in Suid-Afrika. Kaapstad: Oxford.
Lubbe, G.F. en C.M. Murray. 1995. Farlam and Hathaway contract: cases, materials and
commentary. 3de uitgawe. Kaapstad: Juta.
Macdonald, E. 2006. Exemption clauses and unfair terms. West Sussex: Tottel Publishing.
McKerron, R.G. 1971. The law of delict. 7de uitgawe. Kaapstad: Juta.
Neethling, J. 2011. Delictual liability of a security firm for the theft of a vehicle guarded by
its employee. Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 74(1):169–76.
Neethling, J. en J.M. Potgieter. 2010. Neethling-Potgieter-Visser deliktereg. 6de uitgawe.
Durban: LexisNexis.
Schiller, J.D. en G.K. Harris. 1988. The legal liability of a private security guard company for
the criminal acts of third parties: an overview. Annals of the American Academy of Political
and Social Science, 498:91–7.
227

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Scott, T.J. en D.P. Visser (reds.). 2000. Developing delict: Essays in honour of Robert
Feenstra. Lansdowne: Juta.
Stapleton, J. 2007. Benefits of comparative tort reasoning: lost in translation. (10 Julie 2012
geraadpleeg).
Swanton, J. 1989. The convergence of tort and contract. Sydney Law Review, 12:40–75.
Theodosiou, C. 2012. An end to delictual claims against security companies? (11 Julie 2012
geraadpleeg).
Van der Merwe, N.J. en P.J.J. Olivier. 1989. Die onregmatige daad in die Suid-Afrikaanse
reg. 6de uitgawe. Pretoria: Van der Walt.
Van der Merwe, S. en L.F. van Huyssteen (reds.). 2004. Kontraktereg: algemene beginsels.
2de uitgawe. Kaapstad: Juta.
Van der Walt, J.C. en J.R. Midgley. 2005. Principles of delict. 3de uitgawe. Durban:
LexisNexis.
Van Dunné, J.M. 1998. General report on civil liability for pure economic loss. Referaat
gelewer by 15de Internasionale Kongres vir Vergelykende Reg.
Visser, J. 1987. De werking van contractuele bepalingen ten nadele van derden. Londen:
Kluwer.
Zimmermann, R. 1990. Obligations: Roman foundations of the civilian tradition. Kaapstad,
Wetton en Johannesburg: Juta.
Eindnotas
1 2010 4 SA 455 (HHA).
2 Viv’s Tippers 457.
3 Uit die uitspraak van Lewis AR blyk dit nie duidelik of die konstruksiemaatskappy ook die
eienaar van die perseel was nie, maar daar word aangevoer dat eienaarskap van die perseel
nie die gevolgtrekkings en argumente in hierdie artikel ondermyn nie. Sien ook Compass
Motors Industries (Pty) Ltd v Callguard (Pty) Ltd 1990 2 SA 520 (W), in welke saak die
sekuriteitsmaatskappy deur die okkupeerder van die perseel, en nie deur die eienaar nie,
aangestel is om sekuriteitsdienste uit te voer, en waar die hof die sekuriteitsmaatskappy op
soortgelyke feite wel aanspreeklik gehou het.
4 Viv’s Tippers 457.
5 Viv’s Tippers 457–8.
228

6 Viv’s Tippers 462.
7 Viv’s Tippers 458.
8 Ibid.
9 Ibid.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
10 Fourway Haulage SA (Pty) Ltd v SA National Roads Agency Ltd 2009 2 SA 150 (HHA)
156; Loubser en Midgley (2010:142 e.v.); Neethling en Potgieter (2010:305 e.v.); Van der
Walt en Midgley (2005:93 e.v.). Sien ook AB Ventures Ltd v Siemens Ltd 2011 4 SA 614
(HHA) 616–9; Freddy Hirsch Group (Pty) Ltd v Chickenland (Pty) Ltd 2011 4 SA 276
(HHA) 293–5; Delphisure Group Insurance Brokers Cape (Pty) Ltd v Dippenaar 2010 5 SA
499 (HHA) 508–9; Telematrix (Pty) Ltd t/a Matrix Vehicle Tracking SA v Advertising
Standards Authority 2006 1 SA 461 (HHA) 468 e.v.
11 Ibid.
12 Fourway Haulage 156; Telematrix 468; Trustees, Two Oceans Aquarium Trust v Kantey &
Templer (Pty) Ltd 2006 3 SA 138 (HHA) 144. Sien ook AB Ventures 616–9; Freddy Hirsch
293–5; Delphisure 508–9.
13 Neethling (2011:170–1).
14 Sien Minister van Polisie v Ewels 1975 3 SA 590 (A); Administrateur, Transvaal v Van der
Merwe 1994 4 SA 347 (A); Cape Town Municipality v Bakkerud 2000 3 SA 1049 (HHA);
Minister of Safety and Security v Van Duivenboden 2002 6 SA 431 (HHA); Van Eeden v
Minister of Safety and Security 2003 1 SA 389 (HHA); Minister of Safety and Security v
Rudman 2005 2 SA 16 (HHA). Sien ook Loubser en Midgley (2010:223 e.v.); Neethling en
Potgieter (2010:60 e.v.); McKerron (1971:14 e.v.); Van der Merwe en Olivier (1989:31 e.v.).
15 In beide sake het die eiser, ’n voertuigeienaar, ’n deliktuele skadevergoedingseis ingestel
teen die verweerder, ’n sekuriteitsmaatskappy, aangestel deur ’n perseel-okkupeerder en
teenoor wie die sekuriteitsmaatskappy ook aanspreeklikheid uitgesluit het in die
sekuriteitskontrak wat deur dié twee partye gesluit is. In beide sake het die hof bevind dat die
sekuriteitsmaatskappy wel, ten spyte van die uitsluitingsklousule in die sekuriteitskontrak met
die perseel-okkupeerder, ’n regsplig opgelê moes word. In Compass Motors het die hof egter
bevind dat die sekuriteitsmaatskappy nie deliktueel aanspreeklik was nie, aangesien lg. nie
nalatig opgetree het nie, terwyl die hof in Longuiera wel die sekuriteitsmaatskappy deliktueel
aanspreeklik gehou het.
16 1990 2 SA 520 (W).
17 1998 4 SA 258 (W).
18 Bussani en Palmer (2007:5 e.v.); Bussani en Palmer (2009:9); Dari-Mattiacci en Schäfer
(2006:2). Sien ook Fleming (1996:662); Swanton (1989:50).
19 Fourway Haulage 158–61.
229

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
20 Bussani en Palmer (2009:237); Bussani en Palmer (2007:237); Barendrecht (1998:115
e.v.).
21 21 Neethling en Potgieter (2010:310 e.v.); Van der Walt en Midgley (2005:68).
22 Neethling en Potgieter (2010:43, 310 e.v.); Van der Walt en Midgley (2005:68).
23 Loubser en Midgley (2010:141).
24 Fourway Haulage 158.
25 Ibid.
26 AB Ventures 616 e.v.; Freddy Hirsch 295–7; Delphisure 508–9; Fourway Haulage 156;
Telematrix 468; Trustees, Two Oceans 144; Mukheiber v Raath 1999 3 SA 1065 (HHA);
Coronation Brick (Pty) Ltd v Strachan Construction Co (Pty) Ltd 1982 4 SA 371 (D); Indac
Electronics (Pty) Ltd v Volkskas Bank Ltd 1992 1 SA (A) 799; EG Electronics (Pty) Ltd v
Franklin 1979 2 SA 702 (OK) 706.
27 Neethling en Potgieter (2010:309 e.v.); Van der Walt en Midgley (2005:94 e.v); Loubser
en Midgley (2010:234 e.v); Scott en Visser (2000:129 e.v.).
28 Neethling (2011:170 e.v.).
29 Theodosiou (2012:2).
30 465: “‘Pure economic loss’ connotes loss that does not arise directly from damage to the
plaintiff’s person or property but rather in consequence of the negligent act itself, such as loss
of profit, being put to extra expenses or the diminution in value of the property.”
31 Theodosiou (2012:2); Neethling (2011:170).
32 Neethling (2011:170).
33 Sien Scott en Visser (2000:100 e.v.), waar Burchell dié kategorieë breedweg beskryf as
nalatige wanbewerings, gevalle waar die eiser nie eienaar is nie, maar bloot ’n
eiendomsregtelike belang t.o.v. die beskadigde saak het, die sg.“relational economic loss” en
die defektiewe-struktuur-gevalle. Hierdie kategorieë pas ook in by die hantering van die
begrip “suiwer ekonomiese verlies” in ander standaardwerke oor die Suid-Afrikaanse
deliktereg. Sien verder ook die kategorieë waarvan die hof melding maak in Fourway
Haulage 160.
34 294.
35 Ibid.
36 Sien Compass Motors en Longueira. Sien verder Loubser en Midgley (2010:225–7, 234–
6); Neethling en Potgieter (2010:62–81); AB Ventures 616 e.v.; Freddy Hirsch 295–7;
Delphisure 508–9; Fourway Haulage 156; Telematrix 468 e.v.; International Shipping Co
(Pty) Ltd v Bentley 1990 1 SA 680 (A); Mukheiber 1075-7; Coronation Brick 379 e.v.
230

37 Sien ook Neethling (2011:172 e.v.)
38 Viv’s Tippers 464.
39 Viv’s Tippers 464, 466.
40 Viv’s Tippers 461.
41 Viv’s Tippers 461 e.v.
42 Compass Motors 523, 525–7.
43 Longueira 263.
44 Administrateur, Transvaal 358 e.v.
45 Compass Motors 526–7.
46 Telematrix 468.
47 Eie kursivering.
48 Premier, Western Cape 32.
49 Eie kursivering.
50 Loubser en Midgley (2010:161); sien ook Burchell (1993:100).
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
51 Loubser en Midgley (2010:161); Burchell (1993:100); Neethling en Potgieter (2010:310).
Sien ook Harms AR se uitspraak in SM Goldstein & Co (Pty) Ltd v Cathkin Park Hotel (Pty)
Ltd 2000 4 SA 1019 (HHA) 1025: “Because of the nature and the risk and the degree of
foreseeability a prima facie case of the existence of a legal duty was established.”
52 Balkin en Davis (2009:411).
53 Bussani en Palmer (2007:16 e.v.).
54 Bussani en Palmer (2007:16-59).
55 Barendrecht (1998:115-6).
56 Scott en Visser (2000:117–8).
57 Viv’s Tippers 462.
58 Sien ook Bussani en Palmer (2009:237); Loubser en Midgley (2010:234); Neethling en
Potgieter (2010:310).
59 Loubser en Midgley (2010:234); Neethling en Potgieter (2010:310); Van der Walt en
Midgley (2005:95).
231

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
60 Sien Coronation Brick 384, waar die hof in hierdie konteks veral fokus op die
waarskynlikheid van sukses en die relevante onkostes van die moontlike stappe.
61 Compass Motors 530.
62 Viv’s Tippers 457.
63 Loubser en Midgley (2010:227); Neethling en Potgieter (2010:76).
64 Longueira 262.
65 Sien veral die kommentaar i.v.m. artt. 1 en 5 van die Restatement of the law third: torts:
liability for economic harm.
66 Schiller en Harris (1988:94).
67 Viv’s Tippers 462.
68 Hogg (2003:110).
69 Compass Motors 530.
70 Sien ook die kritiek in Longueira 262: die skep van ’n redelike vertroue of verwagting dat
jou belange beskerm word, is een van vele beleidsoorwegings wat in ag geneem behoort te
word.
71 Greenfield Engineering Works (Pty) Ltd v NKR Construction (Pty) Ltd 1978 4 SA 901 (N)
916–7.
72 Ibid.
73 Fourway Haulage 161. Sien ook die Amerikaanse saak Ultramares v Touché 74 N.E. 441
(NY 1931) waarin Cardozo R verwys na “liability for an indeterminate amount, for an
indeterminate time, to an indeterminate class”.
74 Fleming (1995:670).
75 Loubser en Midgley (2010:227).
76 Fourway Haulage 162; Holtzhausen v ABSA Bank Ltd 2008 5 SA 630 (HHA) 635; Indac
Electronics 799; EG Electronics 706.
77 Norsk Pacific Steamship Co v Canadian National Railway 1992 1 SCR 1021; Fleming
(1995:670 e.v.); Van Dunné (1998:8).
78 Hogg (2003:126, 151).
79 Van Dunné (1998:7-8).
80 Sien ook Hogg (2003:126 e.v.).
232

81 Viv’s Tippers 466.
82 Ibid.
83 Hogg (2003:126).
84 Viv’s Tippers 466.
85 Ibid.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
86 AB Ventures 616–20; Freddy Hirsch 295–6; Delphisure 508–9; Fourway Haulage 161;
Telematrix 471; International Shipping Co (Pty) Ltd v Bentley 1990 1 SA 680 (A) 701;
Mukheiber 1079 e.v.; Coronation Brick 383–4; Shell and BP Petroleum Refineries (Pty) Ltd v
Osborne Panama SA 1980 3 SA 1980 (A).
87 Perre v Apand Ltd 1999 164 ALR 606; AB Ventures 616–20; Freddy Hirsch 295–6;
Delphisure 508–9; Fourway Haulage 161.
88 Loubser en Midgley (2010:144); Neethling en Potgieter (2010:39 e.v.). Sien ook AB
Ventures 616–20; Freddy Hirsch 295–6; Delphisure 508–9; Fourway Haulage 161;
Telematrix 468 e.v.; International Shipping 701; Mukheiber 1079 e.v.; Coronation Brick
383–4; Cane (1997:15–8, 91-5).
89 Ibid.
90 Viv’s Tippers 466.
91 Scott en Visser (2000:103, 125).
92 386.
93 161.
94 Boberg (1985:133).
95 Fourway Haulage 161.
96 Boberg (1985:133).
97 Fourway Haulage 161; Holtzhausen 635. Sien ook Bussani en Palmer (2007:19).
98 1979 3 SA 824 (A).
99 Administrateur, Natal 833.
100 263. Sien ook Neethling (2011:175–6).
101 Neethling (2011:175).
233

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
102 Stapleton (2007:3): “For example, the Canadian case of London Drugs Ltd. v. Kuehne and
Nagle International Ltd. highlighted the fact that no common law system has yet formulated a
general approach to the question of where, when, and why a defendant to a tort claim can rely
on a contractual term, such as an exclusion clause, in a contract which is not between the
plaintiff and that defendant.” Visser (1987:162): “Wanneer we de Nederlandse rechtsleer
overzien, kunnen we bijna stellen, dat er zoveel zinnen als hoofden zijn.” Sien ook Jackson
en Powell (2002:59, 115); Hogg (2003:104–54).
103 Compass Motors 529: vgl. “totally irrelevant”.
104 Compass Motors 529.
105 Viv’s Tippers 462.
106 Van der Merwe e.a. (2003:17 e.v.); De Wet en Van Wyk (1992:5); Zimmermann (1990:4,
546 e.v.); Hogg (2003:36); Lubbe en Murray (1988:1).
107 Lubbe en Murray (1988:1); Loubser (1997:113–6); Hutchison (2011:10–1); Neethling en
Potgieter (2010:6 e.v.); Van der Walt en Midgley (2005:1-5); Van der Merwe en Olivier
(1989:3-4). Sien ook m.b.t. die Engelse reg Burrows (1998:10–1).
108 Van der Walt en Midgley (2005:33); Neethling en Potgieter (2010:1-6); Loubser en
Midgley (2010:4-22); Van der Merwe en Olivier (1989:3-4).
109 Sien Loubser en Midgley (2010:191–2); Loubser (1997:113–6). Sien ook Neethling en
Potgieter (2010:6); McKerron (1970:2-3); Zimmermann (1990:10–1 e.v.).
110 Hutchison (2011:22); Van der Merwe e.a. (2003:17 e.v.); De Wet en Van Wyk (1992:5).
111 Boberg (1985:132).
112 Beale (2004:816–7). Sien ook Furmston (1984:149–79); Lavelle (2007:7).
113 Hartkamp (2011:109).
114 HR, 26 November 2010, 09/00320, LJN BM9757.
Dit is aanvaarde reg dat die aanneming van kontraktuele verpligtinge ook kan aanleiding gee
tot deliktuele aanspreeklikheid teenoor derde partye. Sien in hierdie verband Viv’s Tippers
460; Loubser en Midgley (2010:193). Sien verder Perlman v Zoutendyk 1934 CPD 151; EG
Electric 703 e.v.; Tsimatakopoulos v Hemingway, Isaacs & Coetzee CC 1993 4 SA 428 (K).
116 263.
117 Eie kursivering.
118 Viv’s Tippers 461.
119 Viv’s Tippers 460.
234

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
120 Perlman 151; EG Electric 702; Tsimatakopoulos 428; Joubert v Impala Platinum Ltd
1998 1 SA 463 (B).
121 431.
Loubser en Midgley (2010:282-3).
123 Tsimatakopoulos 431.
124 Viv’s Tippers 462.
125 2009 1 SA 265 (HHA).
126 Viv’s Tippers 466.
127 Ibid.
128 1995 3 All ER 307, HL.
129 315.
130 Cahen (2004:19 e.v.) skryf ’n in ’n bondige samevatting oor die sg. Securicor-saak (HR
12 Januarie 1979, NJ 1979, 362 (ARB): “In het Securicor-arrest, waar de Hoge Raad naar
verwijst, betrof het een overeenkomst die een vervoerder verplichtte regelmatig goederen bij
een derde af te halen, die aan deze toebehoorden en door hem voor vervoer warden
klaargezet. Wat de aard van de overeenkomst aangaat, hebben wij dus te maken met een
contract waarin het belang van de derde is ondergebracht. Een dergelijke geaardheid behoeft
overigens niet altijd rechstreeks uit de overeenkomst te blijken, maar kan ook soms worden
opgemaakt uit het raamwerk waarbinnen de overeenkomst zich afspeelt.” Sien ook
Macdonald (2006:291): “The contract terms and the background in each case will need to be
considered …”
131 Viv’s Tippers 461.
132 In hierdie verband word daar gewys op die enigste drie gerapporteerde sekuriteitsake
waarin die kontraktuele aanspreeklikheid van die verweerder in elke saak uitgesluit word.
Sien spesifiek ook Lewis AR in Viv’s Tippers 461.
133 Compass Motors 529.
134 Viv’s Tippers 462.
135 Sien Hogg (2003:148 e.v.); Fleming (1996:665 e.v.); Cahen (2004:9 e.v.); Visser
(1987:141 e.v.); Herbots (1993:172).
136 (2003:150 e.v.)
137 1986 1 QB CA 507.
138 1983 25 BLR QB 65.
235

139 Hogg (2003:150).
140 Hogg (2003:149).
141 Ibid.
142 Fleming (1996:665).
143 Fleming (1996:664–5).
144 Fleming (1996:665).
145 (1997:114).
146 Eie kursivering.
147 Hogg (2003:150).
148 Ibid.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
149 Sien in hierdie verband die volgende sake: HR 25 Maart 1966, NJ 1966, 279 (GJS) (die
Moffenkit-saak); HR 7 Maart 1969, NJ 1969, 249 (GJS) (die Gegasten uien-saak); HR 12
Januarie 1979, NJ 1979, 362 (ARB) (die Securicor-saak); HR 20 Junie 1986, NJ 1987, 35 (G)
(die Citronas-saak); HR 9 Junie 1989, NJ 1990, 40 (JLPC) (die Gestolen hammen-saak);
asook die onlangse HR, 26 November 2010, 09/00320, LJN BM9757.
150 HR 7 Maart 1969, NJ 1969, 249 (GJS)
151 (2004:20).
152 HR 12 Januarie 1979, NJ 1979, 362 (ARB)
153 Cahen (2004:20).
154 Cahen (2004:21).
155 Cahen (2004:23).
156 Ibid.
157 Ibid.
158 Uiteindelik kan daar met die volgende samevatting van Hogg (2003:150–1) saamgestem
word: “Judicial opinion on the effect at common law of contractual disclaimers of delictual
liability towards non-contracting parties is thus mixed. It is suggested that that strain of
opinion which is against the effectiveness at common law of a contractual restriction or
exclusion in relation to a delictual claim by a party who has not consented to, or who was
unaware of, the restriction or exclusion is to be preferred. The alternative would undermine
the protection which the law of delict is designed to provide to the public.”
236

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die resepsie van Romeinse reg in die Suid-
Afrikaanse regstelsel: stare decisis en curia ius novit
Opsomming
Philip Thomas
Philip Thomas: emeritus professor en navorsingsgenoot, Universiteit van Pretoria
Suid-Afrika het ’n gemengde regstelsel. Die stereotiepe benadering is gebaseer op die
teenstelling Engels-Afrikaans, wat gedurende die 20ste eeu die universiteite en gevolglik die
paradigmas regeer het. Die doel van hierdie artikel is om die uitwerking van die stare decisisleerstuk
(Engelse reg) en die curia ius novit-reël (Europese siviele reg) op die Suid-
Afrikaanse regsontwikkeling vas te stel. Vir hierdie doel is twee hofbeslissings ontleed ten
aansien van hul keuse en toepassing van bronne, die eerste gegee gedurende die beginjare van
die Kaapse hooggeregshof, en die ander gedurende die tagtigerjare van die 20ste eeu. Albei
sake het betrekking op die bankier-kliënt-verhouding en meer spesifiek die toepaslikheid van
die exceptio doli in hierdie konteks.
Trefwoorde: Curia ius novit; exceptio doli; oktrooie van justisie; presedentestelsel; resepsie
Abstract
Reception of Roman law in South Africa: stare decisis and curia ius novit
The purpose of this article is to ascertain the effect of the stare decisis doctrine of English
law and the curia ius novit rule of European civil law on the development of South African
law. For this purpose two decisions are analysed with regard to their choice and application
of sources, the one given during the initial years of the Cape supreme court, and the other
during the eighties of the 20th century.
The Charters of Justice of 1827 and 1832 reorganised the administration of justice in the
Cape colony. An independent supreme court with professional judges was created and the
laws of criminal and civil procedure were reformed. Absence of the curia ius novit rule
frustrated the aspired assimilation of colonial law to British jurisprudence. This rule instructs
the judge to find and apply the law ex officio, but in common law the English judge limits
himself to the legal arguments raised by parties. Thus reception of Roman-Dutch law
depended to a large extent on the legal practitioners in the Cape. The pre-1828 advocates
were all doctors of laws who had studied in the Netherlands. The Charters of Justice did not
introduce the binding force of precedent, but it has been generally accepted that from the
earliest days of the Cape supreme court this doctrine constituted an essential element of South
African common law.
237

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
In Brink’s Trustees v South African Bank the trustees of the insolvent Brink offered to pay the
bank the amount of the secured debt in return for the transferred security. The bank refused
this offer, maintaining that Brink’s other, unsecured, debts to the bank had to be repaid first.
Counsel for the plaintiffs argued that Codex 8, 26, 1 granted the bank a jus retentionis against
Brink himself until all other debts due by him to the bank had been paid. However, this right
of retention could not be exercised against his creditors after his insolvency, since the remedy
to enforce the right of retention, the exceptio doli mali, could not be pleaded against the other
creditors of the insolvent debtor. Insolvency had divested the latter of his whole estate and
vested it in the general body of the creditors, represented by the trustees. Counsel relied on
Roman-Dutch law, European ius commune, colonial law, Scottish law, Anglo-American
common law, and a Chancery decision. Counsel for the defendant relied more on Dutch and
continental authors and maintained that Codex 8, 26, 1 granted the ius retentionis not only
against the debtor himself, but also against all persons deriving any right from him or through
him, except a secundus creditor hypothecarius. The court gave judgment for the plaintiffs
and no grounds were reported, which provides an excellent example of Denis Cowen’s
observation that while in form our law is largely judge-made, the work of the judge is often
the work of intelligent selection, as in many instances judges simply put the stamp of the
state’s authority on propositions which counsels have worked out for them in advance.
In Bank of Lisbon and South Africa v De Ornelas the Ornelas Fishing Company paid off the
overdraft and closed its account with the bank. The De Ornelas brothers demanded return of
the securities provided, which the bank refused to do until the outcome of an action which the
bank intended to institute against the company for damages resulting from alleged breach of
contract. The court a quo upheld the application for the return of the furnished securities,
against which judgment the bank appealed.
For the bank it was argued that the application was based on the replicatio doli and that the
exceptio doli did not exist anymore in modern law, which argument was founded on a long
list of precedents. The respondents maintained that the bank was attempting to use the
securities for a purpose not intended by the parties when the contracts were concluded. Such
an attempt to abuse a right would constitute unconscionable conduct and result in gross
injustice or great inequity. Again the argument was nearly exclusively based on case law. The
fact that the Codex text remained unmentioned may be explained by the conclusion drawn by
Chorus, namely that each time a text from the Corpus Iuris is used by a court in a precedent
system, the text in question ceases to be a source of law as it has been replaced by the
decision which serves as precedent. The citation of Brink’s Trustees can be explained only by
the supposition that the 19th century fell outside the scope of counsel’s concept of relevance.
The question arises whether the absence of curia ius novit does prohibit independent judicial
research. In the 1876 decision of Mills and Sons v Trustee of Benjamin Bros De Villiers DJ
had attended counsels to the possible application of constitutum possessorium and given them
the opportunity of handing in authorities on this point. In the Lisbon case Joubert JA limited
himself to the legal question as determined by the parties, but undertook a thorough
investigation into the origin, development, scope and applicability of the exceptio doli. The
court decided on the basis of primary and secondary sources that the supersession of the
formula procedure by the cognitio extraordinaria was the end of the exceptio doli as a
technical term of pleading; that as the result of the new rule pacta sunt servanda and new
principle that all contracts were regulated by good faith, the exceptio doli was never part of
Roman-Dutch law. Joubert JA held that all sources deviating from this decision, such as
Donellus, Brunneman, Zoesius, Tuldenus, Voet, Van der Keessel, Van der Linden et al.
238

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
stated Roman law and not Roman-Dutch law. Finally, the court was of the opinion that the
previous dicta of the appellate division relative to this defence were not binding.
Thus the observation that once a Roman law or Roman-Dutch law text has been recepted by a
court, such text is replaced by the decision which now serves as precedent has been proven
correct in the Lisbon case where counsel deemed it superfluous to research outside precedent
and outside a certain period. Another conclusion is that absence of the curia ius novit rule in
common law does not prevent judicial research, although in the common law tradition such
research is critically received as motivated by the desire to ignore precedent. The merits of
the judgment in the Lisbon case are not discussed, but a concluding remark is made that
judicial research involving reception or rejection of Roman law is increasingly unlikely in
modern South African law since the Latin requirement for a law degree has been abolished.
Keywords: Charters of Justice; curia ius novit; exceptio doli; precedent; reception
1. Inleiding
In die regsgeskiedenishandboeke word met die resepsie die sogenaamde tweede lewe van die
Romeinse reg in Wes-Europa aangedui. Hierdie proses het gedurende die laat Middeleeue
begin en is deur die verskillende kodifikasies beëindig. 1 Suid-Afrika het op ’n indirekte wyse
deelgeneem aan hierdie proses met die aankoms van Van Riebeeck in 1652. 2 As gevolg van
die opinie van die Verenigde Oos-Indiese Kompanjie dat die reg van Holland sou geld in haar
besittings, 3 is die regstelsel wat later as die Romeins-Hollandse reg bekend sou word,
oorgeplant in die Kaap. 4 ’n Ander tweedehandse resepsie van Romeinse reg het plaasgevind
nadat die Kaap die Goeie Hoop ’n Britse kroonkolonie geword het. 5 Ingevolge Engelse
presedent het die besetters die bestaande materiële reg behou, 6 maar die proses- en bewysreg
vervang. Ook die stelsel van howe het ’n drastiese metamorfose ondergaan ooreenkomstig
die Engelse model. Dit het beteken dat die Hollandse reg wat as gevolg van die kodifikasie in
Nederland gelding verloor het, 7 in die Kaapse hooggeregshof geresipieer is. Hierdie resepsie
duur tot vandag toe, aangesien die Suid-Afrikaanse reg nooit gekodifiseer is nie. In hierdie
artikel word twee hofbeslissings bespreek, die eerste van die vroeg-resepsie en die ander uit
die laat-resepsie, in die konteks van twee kenmerke van die Engelse reg.
2. Vroeg-resepsie (1828–1910)
Die oktrooie van justisie van 1827 en 1834 het die regspleging in die Kaapkolonie op ’n
nuwe lees geskoei. ’n Onafhanklike hooggeregshof met beroepsregters is ingestel 8 en hierdie
regters is ingevolge die Engelse tradisie gekies uit die geledere van die senior advokate.
Laasgenoemde moes hulle opleiding in die Verenigde Koninkryk voltooi het. 9 Dit het
beteken dat Engelse, Ierse of Skotse juriste met geen opleiding in kontinentale
regsgeskiedenis, die Nederlandse taal of ou-Hollandse reg nie, op die bank gesit 10 en voor die
hof verskyn het. Die woorde van die eerste hoofregter van die Kaapkolonie, Wylde HR, in
239

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Letterstet v Morgan, 11 met betrekking tot “musty Dutch or Roman books” en dat hy homself
bevry van die knegskap van die Hollandse howe, 12 het niks goeds voorspel nie. Hierdie
houding is egter geneutraliseer deur die nuwe siviele- en strafprosesreg ingevolge waarvan
die Kaapse advokatuur ’n groter en belangriker rol gespeel het as voorheen. Die prosessuele
aspek wat die beoogde “gradual assimilation of Colonial law to the more liberal and
enlightened maxims of British jurisprudence” gefnuik het, 13 word gevind in die feit dat die
stelreël curia ius novit 14 aan die Engelse reg onbekend was.
2.1 Curia ius novit
Die oorsprong van hierdie spreuk kan in Codex 2, 10, 1 15 gevind word, maar dit moet genoem
word dat ander bronne ook voorgestel word. 16 Die spreuk beveel die hof om die reg te vind
en ex officio toe te pas. Dit is deel van die inkwisitoriese stelsel van prosedure. 17 Die regter is
gevolglik verantwoordelik vir die regstoepassing, onafhanklik van die regsbronne wat deur
die partye aangevoer is. 18 In die Anglo-Amerikaanse reg hou die regter hom by die
argumente en bronne wat die partye voorgelê het 19 en is curia ius novit onbekend. 20
Dit het beteken dat die resepsie van die Romeins-Hollandse reg, en dus ook die Romeinse
reg, grotendeels deur die Kaapse advokate bepaal is. Die kwaliteit van die Kaapse regters
voor 1828 was treurig, maar die Kaapse balie se standaard was veel beter. Alle advokate het
doktorsgrade gehad wat in Nederland behaal is, 21 en hulle het die reg verkry om as advokate
van die nuwe hooggeregshof toegelaat te word. 22 Omdat Engels die taal van die hof geword
het, was nie almal suksesvol nie, maar die meeste het besige hofpraktyke gehad. 23
2.2 Stare decisis
Die leerstuk van stare decisis het nie deel van die Romeins-Hollandse of die Romeinse reg
uitgemaak nie 24 en die oktrooie van justisie of ander wetgewing het nooit uitdruklik die
bindende krag van presedente ingevoer nie. 25 Daar word egter algemeen aanvaar dat hierdie
leerstuk vanaf die prilste begin van die Kaapse hooggeregshof ’n noodsaaklike element van
die Suid-Afrikaanse gemenereg gevorm het.
Dit moet benadruk word dat die rapportering van hofuitsprake gewoonlik as ’n vereiste vir
die presedentestelsel gesien word. Maar Menzies se hofverslae, wat die beslissings vanaf
1828 tot 1849 bevat, is eers in 1870 gepubliseer. 26 Die oorspronklike Menzies-handskrifte
was egter beskikbaar in die Kaapse regskringe en is deur die hof as gesaghebbend aanvaar. 27
Dit bring ons by die beslissing in Brink’s Trustees v South African Bank. 28
2.3 Brink’s Trustees v South African Bank
Die feite van hierdie 1847-saak is klassiek. Brink het 600 pond van die bank geleen en het as
sekerheid vir hierdie skuld ’n hipoteek van 1 000 pond in sy guns in pand gegee. Vervolgens
het hy bankrot gespeel en sy kurators het aangebied om aan die bank 600 pond plus rente te
betaal vir die teruggawe van die hipoteek. Die bank het geweier om die aanbod te aanvaar en
240

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
het beweer dat Brink se ander, onversekerde, skulde, aangegaan voor en na die versekerde
skuld, ook betaal moet word voordat die hipoteek teruggegee kan word. Die bank het
aangevoer dat hy die reg het om die balans van genoemde hipoteek terug te hou en om die
ander onversekerde skulde en die rente daarop uit hierdie balans te delg. Brink het ontken dat
hy en die bank enigsins ooreengekom het dat die verpande hipoteek ook die betaling van
enige ander skuld sou verseker. 29
Die Ierse advokaat William Porter, wat as prokureur-generaal die reg gehad het om privaat te
praktiseer, 30 het vir die eisers aangevoer dat Codex 8, 26, 1, 2 31 aan die bank ’n ius retentionis
verskaf het teen Brink self. Ingevolge hiervan was die bank geregtig om die pand te behou
totdat die debiteur nie slegs die versekerde skuld betaal het nie, maar ook alle ander skulde
aan die bank. Hierdie retensiereg kan egter nie uitgeoefen word teen Brink se krediteure na sy
insolvensie nie. Dié onderskeid word verklaar deur die regsmiddel wat beskikbaar is om die
retensiereg te realiseer, naamlik die exceptio doli mali. Hierdie verweer sal met sukses
opgewerp kan word teen die debiteur se aksie vir teruggawe van die pand wanneer hy slegs
die versekerde skuld betaal het en weier om sy ander skulde aan die betrokke krediteur te
betaal. Maar hierdie verweer kan nie teen die ander krediteure van die insolvente debiteur
opgewerp word wanneer hulle eis dat die pand teruggegee moet word nie, aangesien
insolvensie die bankrot debiteur van sy bates ontneem het en dit in die krediteure wat deur die
kurator verteenwoordig word, gevestig het. 32
Die Ierse advokaat het ’n goeie oorsig van Romeins-Hollandse reg, 33 Europese ius
commune, 34 koloniale reg, 35 Skotse reg, 36 asook Anglo-Amerikaanse reg 37 as gesag
aangevoer, terwyl een uitspraak van die court of chancery 38 as presedent aangehaal is.
Brand 39 en Watermeyer het vir die verweerder verskyn en het meer op Hollandse 40 en
kontinentale skrywers, 41 koloniale reg 42 en Amerikaanse 43 gesag gesteun. Op basis van
hierdie gesag het hulle geargumenteer dat Codex 8, 26, 1, 2 die ius retentionis aan die
krediteur verleen nie slegs teen die debiteur self nie, maar ook teen enige persoon wat enige
reg van hom of deur hom verkry het. 44 Hierdie retensiereg sou uitgeoefen kon word teen alle
persoonlike krediteure van die debiteur, behalwe die secundus creditor hypothecarius, ’n
later krediteur ten behoewe van wie ’n tweede hipoteek oor die verpande saak gevestig was. 45
Menzies rapporteer die beslissing summier en noem slegs dat die hof op grond van die redes
wat deur die eisers aangevoer is, uitspraak (met koste) in hulle guns beslis het. 46
Hierdie lakonieke konstatering is ’n goeie voorbeeld van ’n belangrike aspek van ons reg wat
uitgelig is deur Cowen waar hy opmerk dat ons reg formeel deur regters gemaak word, maar
dat die regters in werklikheid net die stempel van die staat se gesag plaas op voorstelle wat
klaar vir hulle uitgewerk is. Hul regskeppende taak is dikwels net intelligente keuse. 47
3. Laat-resepsie (1948–)
241

3.1 Bank of Lisbon and South Africa v De Ornelas 48
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Gedurende 1981 het die Ornelas-vismaatskappy ’n oortrokke-rekening-fasiliteit van die Bank
of Lisbon verkry. Die bank het die fasiliteit verseker deur middel van aktes van borgstelling,
hipoteke en ’n verhandelbare sertifikaat van deposito. Gedurende 1984 het die bank geweier
om die fasiliteit te verhoog en die maatskappy het die oortrokke rekening afbetaal en die
rekening by die bank gesluit. Die Ornelas-broers het teruggawe van die verhandelbare
sertifikaat van deposito en kansellasie van die aktes van borgstelling en die hipoteke verlang.
Die bank het egter geweier en het aangevoer dat hy die sekuriteite wat verskaf is om die
oortrokke fasiliteit te verseker, sal behou totdat daar beslis is oor ’n aksie wat die bank beoog
om in te stel teen die maatskappy vir skadevergoeding ingevolge beweerde kontraksbreuk.
Die broers het by die provinsiale afdeling in die Kaap aansoek gedoen om ’n hofbevel vir
teruggawe van die sekuriteit wat hulle verskaf het. Die bank het die aansoek teengestaan op
grond daarvan dat hy kontraktueel die reg het om die betrokke sekuriteit te behou totdat die
maatskappy sy totale skulde aan die bank gedelg het. De Ornelas het in replikasie aangevoer
dat die bank se optrede op dolus generalis neerkom. Die hof a quo het die aansoek toegestaan
en die bank het appèl aangeteken. 49
Chaskalson 50 het vir die bank aangevoer dat die aansoek van De Ornelas op die replicatio
doli gebaseer was en dat die exceptio doli nie meer in die moderne reg bestaan nie. Hy het
beweer dat selfs indien dit sou bestaan, dit nie op aktes van borgstelling en hipoteke van
toepassing sou wees nie, omdat hulle ingevolge wetgewing op skrif moet wees. Hy
argumenteer dat selfs indien die exceptio doli nog sou bestaan, die feite van hierdie saak buite
die grense, kader en omvang van sy toepassing sou val. 51 As gesag vir hierdie stellings is die
opinies van vier skrywers 52 en ’n lang lys van gewysdes aangevoer. 53
Vir die respondente het Aaron 54 betoog dat die bank probeer het om die sekerheid wat
verskaf is, te gebruik vir ’n oogmerk wat nie voorsien was deur die partye ten tyde van
kontraksluiting nie. Sodanige poging om ’n reg te misbruik, sou ongeoorloofde gedrag wees
en growwe onregverdigheid of groot onbillikheid tot gevolg hê. 55 Die advokaat het ook
aandag gegee aan die feit dat die exceptio ’n verweer is. Hy het egter geredeneer dat daar
geen rede is waarom hierdie regsmiddel nie ook vir ’n eiser beskikbaar sou wees nie,
aangesien die beginsel dieselfde is. 56 Aaron het op meer skrywers staat gemaak 57 en het
verskeie beslissings toegevoeg tot die lang lys waarna deur die appellant verwys is. 58
Die feit dat daar hoegenaamd nie na Codex 8, 26, 1, 2 of die Brink-saak verwys is nie,
verdien vermelding. Die afwesigheid van die Codex-teks word verklaar deur ’n
gevolgtrekking waartoe Chorus eerder gekom het, naamlik dat elke keer wat ’n teks uit die
Corpus Iuris Civilis deur ’n hof gebruik word in ’n regstelsel wat die presedentestelsel volg,
die betrokke teks ophou om ’n regsbron te wees aangesien dit vervang word deur die
uitspraak wat dan as presedent geld. 59 Dit spreek vanself dat dieselfde argument ook ten
aansien van die Romeins-Hollandse tekste geld. Die nievermelding van Brink’s Trustees is
moeiliker te verduidelik. Die oudste beslissing waarop die Chaskalson-span staatgemaak het,
dateer uit 1947 60 en alhoewel Aaron tot so ver as 1904 61 teruggesoek het, is dit duidelik dat
die 19de eeu buite sy konsep van relevansie geval het.
242

3.2 Curia ius novit
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Daar is reeds genoem dat die spreuk curia jus novit nie in “gemene reg”-jurisdiksies van
toepassing is nie. Beteken dit nou dat onafhanklike navorsing van die reg deur die hof verbied
is?
In 1876 vestig hoofregter De Villiers 62 in Mills and Sons v Trustee of Benjamin Bros 63 die
advokate se aandag op die moontlikheid van constitutum possessorium 64 en bied hulle die
geleentheid om gesag ten aansien van hierdie punt in te dien. 65 Meer as 100 jaar later beperk
appèlregter Joubert 66 hom tot die regskwessie soos deur die partye geformuleer, naamlik die
toepaslikheid van die exceptio doli generalis op skriftelike kontrakte in die moderne Suid-
Afrikaanse reg. 67 Vir die antwoord op hierdie vraag onderneem die regter egter ’n uitgebreide
ondersoek na die oorsprong, ontwikkeling, omvang en toepassing van hierdie verweer. Regter
Joubert beslis op grond van ’n eklektiese mengsel van primêre 68 en sekondêre bronne 69 dat
die feit dat die cognitio extraordinaria die prosedure per formulam vervang het, 70 die einde
van die exceptio doli as ’n tegniese term van pleit beteken het; 71 en dat as gevolg van die
nuwe reël pacta sunt servanda 72 en die nuwe beginsel dat alle kontrakte deur goeie trou
beheer word, 73 die exceptio doli nooit deel van die Romeins-Hollandse reg was nie. 74 Hy het
bevind dat alle bronne wat van hierdie beslissing afwyk, soos Donellus, Brunneman, Zoesius,
Tuldenus, Voet, Van der Keessel en Van der Linden, Romeinse reg en nie Romeins-
Hollandse reg nie, weergee. 75 Ten slotte beslis die hof dat vorige dicta van die appèlafdeling
met betrekking tot hierdie verweer geen bindende krag het nie. 76 Regter Joubert kom tot die
gevolgtrekking dat die tyd ryp was om eens en vir altyd die exceptio doli generalis as ’n
oorbodige, oorlede anakronisme te begrawe: “Requiescat in pace.” 77
4. Gevolgtrekking
Dit is ironies dat dieselfde oorwegings mutatis mutandis met betrekking tot die resepsie van
die Romeinse reg klaarblyklik algemeen geword het. Soos deur Chorus opgemerk, is ’n teks
van die Corpus Iuris Civilis wanneer dit eers deur ’n hof toegepas is, vervang deur die
uitspraak wat dan as presedent geld. Gevolglik het die advokate in die Lisbon-saak dit glad
nie nodig geag om buite die kring van gewysdes navorsing te doen nie en het hulle hul
soektog tot ’n sekere tydperk beperk. Hierdie artikel het die resepsie van die Romeinse reg -
deur middel van die Romeins-Hollandse reg - ondersoek binne die kader van stare decisis en
curia jus novit. ’n Ander gevolgtrekking waartoe gekom kan word, is dat die gebrek aan
laasgenoemde in die gemene reg nie navorsing deur die hof verbied nie. Onafhanklike
navorsing deur ’n regter word egter in die gemene reg-tradisie vinnig met lord Denning
geassosieer en krities ontvang as sou dit gemotiveer wees deur die begeerte om presedente te
ignoreer. 78
Die meriete van die Lisbon-saak word nie hier bespreek nie, en vir doeleindes van hierdie
artikel kan volstaan word met die gevolgtrekking dat navorsing deur ’n hof wat die resepsie
of verwerping van Romeinse reg tot onderwerp het, toenemend onwaarskynlik in die
243

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
moderne Suid-Afrikaanse reg word; veral omdat Latyn as ’n vereiste vir ’n regsgraad
afgeskaf is en die akademie van ganser harte die konsep van die universiteit as ’n besigheid
omhels het. Dus, presedent regeer en die howe weet dit is reg.
Bibliografie
Botha, C.G. 1923. The early influence of the English law upon the Roman-Dutch law in
South Africa. South African Law Journal,40:396–406.
Brooker, D. 2005. Va Savoir! – The adage “jura novit curia” in contemporary France. (9
Augustus 2012 geraadpleeg).
Cavise, L.L. 2006. The transition from the inquisitorial to the accusatorial system of trial
procedure: Why some Latin American lawyers hesitate, Bepress Legal Series, Paper 1552:1–
51. (6 Mei 2012 geraadpleeg).
Chorus, J.M.J. 1974. Romeins recht op de Zuidpool en elders. In Spruit (red.) 1974.
Clark, C.E. 1925. History, systems and functions of pleading. Virginia Law Review, 11:517–
52.
Cowen, D.V. en D.P. Visser (reds.). 2004. The University of Cape Town Law Faculty: A
history 1859-2004. Kaapstad: SiberInk.
Cowen, D.V. 2004. Early years of aspiration. In Cowen en Visser (reds.) 2004.
Crommelin, R.W.J. 2012. Ius curia novit? (25 Mei 2012 geraadpleeg).
De Vos, W. 1992. Regsgeskiedenis. Kenwyn: Juta.
De Wet, J.C. 1988. Die ou skrywers in perspektief. Durban: Butterworths.
Dernburg, H. 1902. Pandekten. Berlyn: Müller Verlag.
Dolezalek, G. 1989. “Stare decisis”: Persuasive force of precedent and old authority (12th–
20th century). Kaapstad: Universiteit van Kaapstad, nuwe reeks, nr. 156.
Erasmus, H.J. 1996. The interaction of substantive law and procedure. In Zimmermann en
Visser (reds.) 1996.
Farlam, I.G. 1988. The origin of the Cape bar. Consultus 1(1):36–40.
Girvin, S.D. 1996. The architects of the mixed legal system. In Zimmermann en Visser
(reds.) 1996.
244

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Hahlo, H.R. en E. Kahn. 1973. The South African legal system and its background. Kaapstad:
Juta.
Hazard Jr., G.C. en A. Dondi. 2006. Responsibilities of judges and advocates in civil and
common law: Some lingering misconceptions concerning civil lawsuits. Cornell
International Law Journal, 59:59–70. Faculty Scholarship Series, Paper 2329; (6 Mei 2012
geraadpleeg).
Hesselberger, D. 1970. Die Lehre vom Streitgegenstand, Geschichtliche Entwicklung und
gegenwartiger Stand. Keulen-Berlyn-Bonn-München: Erlanger Juristische Abhandlungen.
Kaser, M. 1971. Das römische Privatrecht I. München: C.H. Beck.
Liebs, D. 1986. Lateinische Rechtsregeln und Rechts-Sprichwörter. 4de uitgawe. München:
C.H. Beck.
Lokin, J.H.A. en W.J. Zwalve. 2001. Hoofdstukken uit de Europese codificatie-geschiedenis.
Deventer: Kluwer.
Mann, F.A. 1977. Fusion of the legal professions. Law Quarterly Review, 93:367–77.
Meier, I. 1975. Iura novit curia. Zurich: Schulthesis.
Mommsen, Th. 1893. Abriss des römischen Staatsrechts. Leipzig: Duncker & Humblot.
Műller, O. 1955. Jura novit curia. Zeitschrift des Bernischen Juristenvereins, 91(2):41–58.
Oberhammer, P. en T. Domej. 2005. Powers of the judge. Germany, Switzerland and Austria.
In Van Rhee (red.) 2005.
Puchta, G.F. 1862. Vorlesungen über das heutigen römischen Recht. 5de uitgawe. Leipzig: B.
Tachnitz.
Spiller, P. 1986. A History of the District and Supreme Courts of Natal 1846-1910. Durban:
Butterworths.
Spruit, J.E. (red.). 1974. Coniectanea neerlandica iuris romani. Inleidende opstellen over
Romeins recht. Zwolle: Tjeenk Willink.
Thomas, P.J. 2006. Did the supreme court of the Cape of Good Hope have equity
jurisdiction? Fundamina: A Journal of Legal History, 12 (1):251–70.
Thomas, P.J. 1991. The legitimacy of received Roman law. South African Law Journal, 108
(2):325–9.
Van den Berg, A.J. (red.). 2011. Arbitration advocacy in changing times. Alphen aan den
Rijn: Kluwer Law International.
245

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Van der Westhuizen, J.V., P.J. Thomas, S. Scott, D. van der Merwe, J.Th. de Smit, R.
Feenstra. 1984. Huldigingsbundel Paul van Warmelo. Pretoria: Universiteit van Suid-Afrika.
Van Rhee, C.H. (red.). 2005. European traditions in civil procedure. Antwerpen-Oxford:
Intersentia.
Van Zyl, D.H. 1979. Geskiedenis van die Romeins-Hollandse reg. Durban: Butterworth.
Visagie, G.G. 1969. Regspleging en reg aan die Kaap van 1652 tot 1806: Met ’n bespreking
van die historiese agtergrond: Kaapstad: Juta.
Visagie, G.G. e.a. 1989. Die Kaapse regspraak-projek: Die raad van justisie, hofstukke en
uitsprake wat betrekking het op siviele sake 1806-1827. Kaapstad.
—. 1992. Die Kaapse regspraak-projek: Die siviele appèlhof en die raad van justisie,
hofstukke en uitsprake wat betrekking het op siviele sake 1806-1827: ’n Evaluering van
capita selecta uit bepaalde gebiede van die reg aan die Kaap. Kaapstad.
Voet, J. 1698–1704 (1731). Commentarius ad pandectas. Hagae-Comitum: Petrus de Hondt.
Von Wobeser, C. 2011. The effective use of legal sources: how much is too much and what is
the role for iura novit curia? In Van den Berg (red.) 2011.
Watson, A. 1991. Roman law and comparative law. Athens: University of Georgia Press.
Zimmermann, R. 1984. Die Rechtsprechung des Supreme Court of the Cape of Good Hope
am Ende der sechziger Jahre des 19. Jahrhunderts. In Van der Westhuizen e.a. (reds.) 1984.
Zimmermann, R. en D. Visser (reds.). 1996. Southern Cross civil law and common law in
South Africa. Kaapstad: Juta.
Eindnotas
1
Van Zyl (1979:205, 209–17, 230−7, 265−6, 266−8, 271−4, 276−7, 284−7, 303−16); Watson
(1991:90−3); Thomas (1991:325−9).
2 De Wet (1988:1−29); contra Chorus (1974:141-2): “Buiten Europa tenslotte is de
verspreiding van het Corpus Iuris als geldend recht in alle gevallen terug te voeren op
kolonisatie; receptie mag men dit eigelijk niet noemen.”
3 Brief van 4 Maart 1621 aan J.P. Coen: “Rechten ende wetten sal U E aldaer doen
observeren, die hier in Hollandt geobserveert warden.” Vir die amusante konteks vir hierdie
belangrike “inisiatief” en literatuur in dié verband, sien De Wet (1988:4−9); De Vos
(1992:229−32).
246

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
4 Van Riebeeck het besluit dat hierdie buitepos onder Batavia sou ressorteer. Vir die periode
1652 tot 1795 raadpleeg Visagie (1969; 1989; 1992).
5 Ingevolge die Konvensie van Londen van 13 Augustus 1814. Thomas (2006:252); Hahlo en
Kahn (1973:569−70).
6 Campbell v Hall 1774 1 Cowp 209, 98 ER 1047; Cowen (2004:2). Cowen (2004:2, vn. 5)
verwys ook na Ruding v Smith 2 Haggard Consistory 371, 382, 161 ER 774; Denyssen v
Mostert 1872 LR 4 PC 236. Daar word ook geargumenteer dat art. 7 van die Vrede van
Rustenburg (ook bekend as die kapitulasievoorwaardes) van 1795 asook art. 8 van die
kapitulasievoorwaardes van 1806, behoud van die regstelsel gewaarborg het. De Vos
(1992:237, 243−4).
7 Wetboek Napoleon, ingerigt voor het Koningrijk Holland. Hierdie wetboek het op 1 Mei
1809 in werking getree. Besluit, vaststellende de Pointen welke bij de dadelijke invoering van
het Wetboek Napoleon zullen worden nagekomen. Art. 3: “Bij de invoering van dit Wetboek
zullen zijn afgeschaft het Roomsche Regt, mitsgaders alle Wetten en Ordonnantiën.”
Inkorporasie van die Koninkryk Holland in Frankryk het die invoering van die Code Civil in
1811 tot gevolg gehad; lg. kodifikasie is in 1838 deur die Nederlandse Burgerlijk Wetboek
vervang. Lokin en Zwalve (2001:297−306).
8 Farlam (1988:36).
9 Art. 19 van die 1827 Oktrooi van Justisie en art. 17 van die 1832-Oktrooi het bepaal dat die
nuwe advokate reeds as advokate in Engeland of Ierland of Skotland toegelaat moet gewees
het, of ’n doktorsgraad in die regte by Oxford, Cambridge of Dublin moet behaal het. Die
Education Act 4 van 1858 het ’n raad van openbare eksaminators gestig en art. 16 het aan
hierdie raad die bevoegdheid verleen om vir ’n hoër sertifikaat in die reg en jurisprudensie te
eksamineer. Gedurende dieselfde jaar het art. 12 van Wet 12 voorsiening gemaak vir die
toelating as advokaat van die hooggeregshof van persone wat hierdie sertifikaat behaal het.
10 Sir John Wylde HR, Menzies, Burton en Kekewich RR. Daar moet egter vermeld word dat
William Menzies in Skotland opgelei was en dat sir William Burton Nederlands geleer het en
ses maande in Holland gestudeer het. Sy Observations on the Insolvent Law of the Colony of
the Cape of Good Hope (Kaapstad, 1829) vertoon duidelike tekens van kennis van die
Romeins-Hollandse reg. Cowen (2004:7, vn. 28). Sien ook adb.anu.edu/biography/burton-sirwilliam-westbrooke-1857
(22-6-2012 geraadpleeg).
11 1849 5 Searle 373.
12 Wylde HR 381: “Quote what Dutch or Roman books you please - musty or otherwise - and
they must be musty if they lay down such doctrines. I belong to a higher court than they refer
to - a court not to be broken up or paralysed by their authority, much less by the maxim of
philosophers dozing over the midnight lamp in their solitary chambers. My Queen has sent
me here to administer justice under the Royal Charter … When you speak of the Institutions
of Holland, and of binding myself down by the practice of the Dutch courts - I absolve myself
of that bondage, I look to my Charter, to my oath and to my duty.” Girvin (1996:97).
13 Botha (1923:399, vn. 17). Cowen (2004:5).
247

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
14 Liebs (1986:103); Műller (1975:41−58); Meier (1975); Hesselberger (1970).
15 Impp. Diocletianus et Maximianus AA ad Honoratum. “Non dubitandum est iudici, si quid
a litigatoribus vel ab his qui negotiis adsistunt minusfuerit dictum, id suplere et proferre, quod
sciat legibus et iure publico convenire” (a. 290). Voet (1731:V, 1, 49): “Quod si a partibus
eorumve patronis praetermissa fuerint quae juris sunt, recte ea judex suppleverit; utpote quae
apud judicem allegari solita, tamen & non allegata oportet ei nota esse; sic ut & jurium
certorum, utut non allegatorum, rationem habere in judicando teneatur.”
16 Müller (1975:41−2) verwys na Puchta se Vorlesungen I, 169, waar die outeur die beginsel
in die glossa meen te vind. Müller is verkeerdelik van mening dat Dernburg in sy Pandekten
die voorskrif reeds in C. 8, 52, 1 aantref. Dernburg (1902:55, vn. 12). Müller doen ook aan
die hand dat Mommsen se Abriss des römischen Staatsrechts 243 die praetoriese edik as die
oorsprong van die beginsel gesien het, maar dit is moeilik om sy verwysing na Mommsen as
sodanig te interpreteer. Alhoewel ’n kanoniekregtelike oorsprong nie voorgestel is nie, sou
navorsing in hierdie rigting wenslik wees.
17 Sien bv. art. 25 Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering (Nederland); art. 1
Schweizerisches Zivilgesetzbuch (Switzerland); §293 Zivilprozessordnung (Duitsland).
18 Meier (1975:1); Crommelin (2012:61−2); sien ook Brooker (2005:7−49) wat sewe
definisies van die spreuk ontleed om die verskeidenheid aan te toon.
Erasmus (1996:148): “The forms of procedure devised under the First and Second Charters of
Justice of 1828 and 1834 display the fundamental features characteristic of proceedings at
common law: the adversary character of the system, the predominant role of the parties in the
conduct of the litigation, and the orality, immediacy, and publicity of its proceedings.”
19 Cowen (2004:7).
20 Zimmermann (1984:306): “[E]in System, das mit englischer Gerichtsverfassung und
englischem Prozessrecht auch ‘judicial unpreparedness’ anstelle des ‘iura novit curia’
übernommen hatte”; Mann (1977:369); Brooker (2005:33–5) bespreek Lord Denning se
radikale afwyking van die gemeenregtelike tradisie om op die argumente van partye staat te
maak; sien ook Clark (1925:517–52). Die neiging in die moderne regswetenskap is om die
konvergensie van die twee regsfamilies te benadruk en om die sg. fundamentele verskille toe
te skryf aan verkeerde interpretasies. Hazard en Dondi (2006:59–70); Cavise (2006:1–51);
Von Wobeser (2011:201). Afgesien van lg. maak geen van die ander outeurs melding van die
regspreuk nie, wat by implikasie beteken dat in die gemeenregtelike regstradisie die rol curia
ius novit slegs in internasionale (arbitrasie-) reg ter sprake kom.
21 Farlam (1988:36). Cloete het in Leiden, Utrecht en Groningen gestudeer en was lid van die
Engelse balie. Sir Christoffel Brand was ook lid van die Engelse balie en het in Leiden
gestudeer. De Wet, Hofmeyr, Joubert en Neethling het almal in Leiden gestudeer. Cowen
(2004:3–4) haal as gesag aan William Bird, State of the Cape of Good Hope in 1822 (1823),
11.
22 Tien advokate van die ou hof is gedurende 1828 toegelaat: O.M. Bergh, C.J. Brand, H.
Cloete, D. Denyssen, A. Faure, J.H. Hofmeyr, J. Joubert, J.H. Neethling, H.R. Ryneveld, J.
de Wet. Farlam (1988:37).
248

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
23 Farlam (1988:38) noem Joubert, Cloete en Brand as die suksesvolste advokate, maar
vermeld dat Anthony Oliphant (die prokureur-generaal), Denyssen en De Wet ook veel
hofwerk gedoen het.
24 Dolezalek (1989:13–5).
25 Hahlo en Kahn (1973:213–301).
26 Zimmermann (1984:287): “Am Anfang stehen die Menzies’ Reports, die aus den
nachgelassenen Manuskripten von Justice W Menzies zwanzig Jahre nach dessen Tod im
Jahre 1870 von James Buchanan herausgegeben wurden.”
27 Byvoorbeeld Cloete het in Meyer v Low (Menzies Vol. II, Part I, 12-16) op die beslissing in
Kotze v Meyer (7 Sep. 1830) gesteun. Die hof was van mening dat die beginsel van die
beslissing in Kotze v Meyer deeglik was. Girvin (1996:98).
28 Menzies, Vol.II, Part III (399–403). Die Kaapstad-uitgawe van 1882 deur Juta is
geraadpleeg.
29 Menzies (399–401).
30 Farlam (1988:38).
31 C. VIII, 26(27), 1. Imp. Gordianus A. Festo. 2. “Ac si in possessione fueris constitutus, nisi
ea quoque pecunia tibi a debitore reddatur vel offeratur, quae sine pignore debetur eam
restituere propter exceptionem doli mali non cogeris. Iure enim contendis debitores eam
solam pecuniam, cuius nomine pignora obligaverunt, offerentes audiri non oportere, nisi pro
illa satisfecerint, quam mutuam simpliciter acceperint. 3. Quod in secundo creditore locum
non habet: nec enim necessitas ei imponitur chirographarium etiam debitum priori creditori
offerre.” (a. 239). Vertaling Fred. H. Blume: “And if you were put in possession, you are not
compelled to give it up on the plea of fraud, unless also the money due you without security
is repaid or offered to you. For you rightly contend that debtors who only return the money
for which the pledge was given ought not to be heard unless they also pay the money
received on a simple loan.” Sien ook Kaser (1971:538, 538, vn. 17).
32 401–2.
33 Van der Keessel Theses selectee 435, 450; Van Leeuwen Censura forensis IV, 87, §§ 1, 2;
Voet Commentarius ad pandectas 13, 6, 10; 16, 2, 15; 20, 6, 16; 41, 1, 42; Grotius Inleidinge
tot de Hollandsche regsgeleertheyt 3, 19, 16.
34 Carpzovius Jurisprudentia forensis C. 40, def. 3;Cujacius Notae solemnes in codicem
Justiniani VIII, 27; Faber Codex Fabrianus VIII, 16, 4.
35 Burton, W.W. 1829. Observations on the insolvent law of the Colony of the Cape of Good
Hope; with an appendix of forms. Kaapstad (uitgewer onbekend).
36 Stair, Viscount of, 1681. The institutions of the law of Scotland. Edinburgh (uitgewer
onbekend) III, 4, 23; Bell, G.J. 1810. Commentaries on the law of Scotland and on the
principles of mercantile jurisprudence. Edinburgh (uitgewer onbekend) I, 684, II, 22.
249

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
37 Story, J. 1840. Commentaries on the law of bailments. Boston (uitgewer onbekend) 305;
Henley, R. 1825. A practical treatise on the bankrupt law. Londen (uitgewer onbekend) 294 -
dit kan ook wees Henley, R. 1832. A digest of the bankrupt law. Londen (uitgewer onbekend)
294; Cooke on mortgages 491 is vermoedelik Cooke, W. 1834. The bankrupt laws. 2 vols.
8ste uitgawe. Londen (uitgewer onbekend) 491; Smith, J.W. 1834. A compendium of
mercantile law. Londen 461; Kent, J. 1826–30. Commentaries on American law. 4 vols. New
York (uitgewer onbekend) II, 584.
38 Adams v Claxton, Rolls 1801. Reports of cases decided in the high court of chancery by
Frances Vesey jun. 226.
39 Sir Christoffel Brand.
40 D. 20, 4, 20; Grotius Inleidinge 2, 48; Van Leeuwen Censura forensis 4, 10, 37; Voet 13, 7,
6; 16, 2, 20; 42, 7, 5; 20, 4, 37; Kersteman Hollandsch rechtsgeleert woordenboek 245; Van
den Berg, Nederlands advysboek I, 36; Van der Linden Institutes 178 (Rechtsgeleerd
practicaal en koopmanshandboek (Amsterdam, 1806) was in Engels vertaal deur Henry Jabez
en gepubliseer as Institutes (Londen, 1828)).
41 Faber 8, 16, 2; Carpzovius II, 25, def. 25; Van den Sande Decisiones III, 10, dec. 7;
Christinaeus Decisiones vol. 4, no. 169; Perezius Praelectiones in XII libros codicis
Justiniani VIII, 27; Brunneman Commentarius in duodedim libros codicis Justinianei VIII,
27; Huber Praelectiones XX, 100; Leyser Meditationes ad pandectas vols. 3, 4, §§ 175, 231;
vol. 7, ble. 515, 560); Pothier On pledges 2, 47 (Pothier se Oeuvres contenant les traités du
droit Francais (Paris, 1768-78) is in Engels vertaal deur W.D. Evans The law of obligations
(Philadelphia, 1802); Code Napoleon, art. 2,082; Muhlenbruch Doctrina pandectarum II,
208; Mackeldey Compendium of modern civil law I, 384.
42 Burge, W. 1838. Commentaries on colonial and foreign laws. Londen (uitgewer onbekend)
III, 286, 585.
43 Kent, Commentaries IV, 176; Story,Equity jurisprudence II, 248, § 1,010; 270, § 1,034-5.
44 402.
45 Ibid.
46 403.
47 Cowen (2004:7).
48 1988 3 SA 580 (A).
49 607E–608F.
50 Bygestaan deur E.M. Wentzel. Die hoofargumente was opgestel deur Wentzel en V.
Fevrier en die aanvullende argumente deur A. Chaskalson en R. Nugent. Bank of Lisbon v De
Ornelas 582.
51 582C–E.
250

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
52 Sohm, R. 1892. Institutes of Roman law (vertaal deur J.C. Ledlie) Oxford: Clarendon
Press; De Wet, J.C. 1939. Estoppel by representation in die Suid-Afrikaanse reg. Leiden:
Sijthoff:83–9; Aronstam, P. 1979. Unconscionable contracts: The South African solution?
Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 42:41–2; Botha, A.D. 1980. Die exceptio
doli generalis, rektifikasie en estoppel. Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg,
43(4):263, 263 vn. 84, 264.
53 Zuurbekom Ltd v Union Corporation Ltd 1947 1 SA 514 (A); Senekal v Home Sites (Pty)
Ltd 1950 1 SA 139 (W); North Vaal Mineral Co Ltd v Lovasz 1961 3 SA 604 (T); Von
Ziegler v Superior Furniture Manufacturers (Pty) Ltd 1962 3 SA 399 (T); Hauptfleish v
Caledon District Council 1963 4 SA 53 (K); Otto v Heymans 1971 4 SA 148 (T); OK
Bazaars (1929) Ltd v Universal Stores Ltd 1973 2 SA 281 (K); Rashid v Durban City Council
1975 3 SA 920 (D); Paddock Motors (Pty) Ltd v Igesund 1976 3 SA 16 (A); Aris Enterprises
(Finance) (Pty) Ltd v Waterberg Koelkamers (Pty) Ltd 1977 2 SA 436 (T); 1977 2 SA 425
(A); Novick v Comair Holdings Ltd 1979 2 SA 116 (W); Rand Bank Ltd v Rubenstein 1981 2
SA 207 (W); Neuhoff v New York Timbers 1981 4 SA 666 (T); Edwards v TuckersLand &
Development Corporation (Pty) Ltd 1983 1 SA 617 (W).
54 Met hom R.S. van der Riet. Die hoofde van argumente is opgestel deur M.W. Odes SC en
R.S. van der Riet. Bank of Lisbon v De Ornelas 588.
55 588E.
56 589G.
57 Aronstam (1979:28–32, 39); Buckland, W.W. 1963. A textbook of Roman law. Cambridge:
University Press: 654; Goudsmit, J.E. Pandecten systeem. Leiden: Hazenberg: 95; Kaser, M.
1965. Roman private law (Dannenbring se vertaling): 33, IV, 4, 143–4; 33, III, 2, 155; Sohm
(1892, par. 53, 275–81); Voet (Gane se vertaling: 44, 4, 1, 2).
58 Viljoen v Hillier 1904 TS 312; Waterval Gold Mining Co v New Bullion Gold Mining Co
1905 TS 717; Farrar v Geldenhuys Gold Mining Co 1908 TH 16; Weinerlein v Goch
Buildings Ltd 1925 AD 282; Sampson v Union & Rhodesia Wholesale Ltd (in Liquidation)
1929 AD 468; Schwarzer v John Roderick’s Motors (Pty) Ltd 1940 OPD 170; Senekal v
Home Sites 1950 1 SA 139 (W); Zuurbekom; Van der Walt v Minnaar 1954 3 SA 932; Sette v
DH Saker (Pty) Ltd 1957 2 SA 87 (W); North Vaal; Hauptfleish; Otto; OK Bazaars; Rashid;
Quadrangle Investments Ltd v Witind Holdings Ltd 1975 1 SA 572 (A); Rashid; Paddock;
Aris; Novick; Edwards; Neuhoff; Sonday v Surrey Estate Meat Market 1983 2 SA 521 (K);
Dithaba Platinum v Erconovaal Ltd 1985 4 SA 615 (T).
59 147: “Fataal voor de toepassing van het Corpus Iuris is vooral het Engelse rechtsbeginsel
van stare decisis, dat in alle Britse gebieden ingang heeft gevonden: een rechterlijke uitspraak
heeft bindende kracht voor altijd. Is er een precedent in point, dan moet dit worden toegepast,
en niet meer de teksten waarop de precederende rechter zijn beslissing heeft gebaseerd. Met
het merkwaardige gevolg dat iedere toepassing door de rechter van een tekst uit het Corpus
Iuris de dag naderbij brengt, dat het Corpus Iuris niet meer wordt toegepast.”
60 Zuurbekom v Union Corporation 1947 1 SA 514 (A).
61 Viljoen v Hillier 1904 TS 312.
251

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
62 J.H. de Villiers het teologie en regte in Utrecht, Berlyn en Londen gestudeer. Hy was
toegelaat tot die Engelse balie (Inner Temple) en het in 1865 na Suid-Afrika teruggekeer. In
1873 is hy aangestel as hoofregter van die Kaapkolonie en hy het gedurende meer as veertig
jaar die Suid-Afrikaanse reg ontwikkel. Cowen (2004:17).
63 Cases decided in the Supreme Court of the Cape of Good Hope 1876 6 Buchanan 115.
64 118: “The Court subsequently suggested that as the doctrine of constitutum possessorium
had not been referred to in the argument, any authorities bearing upon it might be mentioned.
Counsel afterwards referred to Savigny on Possession, b. 2, sec. 28 (p. 232 of Perry’s
translation); Voet, 41, 2, 8; and Coren’s Observations, ob. 25.”
65 De Villiers, C.J. held (122): “It occurred to me, after Counsel for the parties had been
heard, that a substantial argument might be raised in favour of the plaintiffs, from the
doctrine of constitutum possessorium, under which a person who possesses an article in his
own name might constitute himself a possessor in the name of another person, and thus
perform a species of fictitious delivery. The Court therefore gave Counsel on both sides an
opportunity of handing in authorities bearing on the point. Some authorities had since been
handed in on behalf of the plaintiffs, but they really do not touch the question suggested by
the Court.” Sien vir die houding van sy Natalse kollega Connor C.J., Spiller (1986:35).
66 Girvin (1996:137 vn. 218) beskryf dr. C.P. Joubert AR as die spesialis op die gebied van
die ou outoriteite, na wie sake wat deeglike historiese navorsing verg, meestal verwys was.
67 592G.
68 Gaius IV, 40, 41, 42, 43, 119, 126; Inst. 4, 6, 28; D. 44, 4, 1, 1; 44, 4, 2, 1; 44, 4, 2, 4; 44,
4, 12; Bartolus ad 44, 4, 4, 13; D. 24, 3, 21; 30, 84, 5; 18, 5, 3; 2, 14, 7, 4; Donellus De jure
civili, Lib. 22, cap. 6 nos. 3 en 4; Cujacius Commentarius in lib L quaestionum Aemilii
Papiniani ad L in omnibus 41 de judiciis; Brunneman Commentarius ad D. 44, 4, 1 no. 1; ad
44, 4, 2, no. 9; De Groot 3, 1, 52; 3, 3, 54; 3, 15, 9; Van Leeuwen RHR 4, 2, 1; Dekker noot
op 4, 2, 1; CF, 1, 4, 2 no. 4; Groenewegen ad Cod. 2, 3, 10; 8, 38 (37), 12; ad Inst. 4, 6, 28,
no. 2; ad Inst. 4, 6, pr. nos. 1 en 2; Voet 2, 14, 9; 12, 1, 3; 18, 5, 4; 22, 1, 11; 44, 7, 13; 44, 4,
1; Van der Keessel ad Gr., 3, 1, 46; Van der Linden se vertaling van Pothier Verhandeling
van contracten en andere verbintenissen vol. 1, 16-7; Vinnius ad Inst. 4, 6, 28, no. 4; 4, 13, 1
no. 4; Merula Manier van procederen; Wassenaar Practyck judicieel; Vromans Tractaat de
foro competenti; Damhouder Practijke in civile saken; Zoesius ad D. 44, 1, 3-13; Tuldenus
ad D. 44, tit. 4, cap. nos. 1-3; Kersteman Hollandsch rechtsgeleert woordenboek, sv
Peremtoire exceptie; Hollandsche consultatien 343; Observationes tumultuariae novae 1049.
69 Van Bemmelen, J.M. en E.J.A. Fischer-Keuls 1957. Levend recht. Zeist: W. de Haan: 125–
6; Buckland (1963:651–2, 655); Moyle, J.B. 1913. Imperatoris Justiniani institutionum libri
quattuor. 5de uitgawe Oxford: Clarendon Press: 592-3, 643; Schulz, F. 1951. Classical
Roman law. Oxford: Clarendon Press: par. 30, 96;Sohm (Ledlie translation) (1892:279-80,
301); Thomas, J.A.C. 1975. The Institutes of Justinian. Amsterdam: North-Holland Pub. Co.:
316; Van Oven, J.C. 1948. Leerboek van Romeinsch privaatrecht. Leiden: Brill:22 vn. 42,
209-10, 249, 322; Van Warmelo, P. 1965. Die oorsprong en betekenis van die Romeinse reg.
Pretoria: J.L. van Schaik; Botha, A.D. 1981. Die Exceptio doli generalis in die Suid-
Afrikaanse reg. Ongepubliseerde doktorale proefskrif, Universiteit van die OVS; De Wet
252

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
1939; Van Huyssteen, L.F. 1980. Onbehoorlike beïnvloeding en misbruik van omstandighede
in die Suid-Afrikaanse verbintenisreg. Kaapstad: Juta).
70 596I, 597H.
71 597H–598E.
72 598G–J.
73 599A–C.
74 605H.
75 600I, 601D, 602B-J, 603I, 604B, 604I.
76 Weinerlein v Goch Building; Zuurbekom v Union Corporation en Paddock Motors v
Igesund.
77 607A.
78 Brooker (2005:32–5) noem Denning se eie regterlike navorsing ekstreem en teken aan dat
dit ’n radikale afwyking van die gemeenregtelike tradisie was. In laasgenoemde het die regter
hom beperk tot die argumente van die partye. Brooker vestig die aandag daarop dat Denning
se belangrikste uitsprake baie kritiek ontvang het en/of op appel herroep is.; sien Rahimtoola
v Nizam of Hyderabad 1958 AC 379; Lloyd’s Bank v Bundy 1974 3 All ER 757, 763–66
(CA); Goldsmith v Speening 1977 2 All ER 557 (minderheids-uitspraak); Hadmore
Productions v Hamilton 1983 AC 191, 233.
253

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Artikel 129(1)(a) van die Nasionale Kredietwet 34
van 2005: verwarrende verwarring oor voldoening
Corlia van Heerden en Hermie Coetzee
Corlia van Heerden: Departement Handelsreg, Universiteit van Pretoria en Hermie Coetzee:
Departement Handelsreg, Universiteit van Pretoria
Opsomming
Artikel 129(1)(a) van die Nasionale Kredietwet 34 van 2005 (hierna Kredietwet) bepaal dat
’n verbruiker skriftelik van sy versuim in kennis gestel moet word alvorens ’n
kredietverskaffer verdere stappe kan doen om skuld onder ’n kredietooreenkoms af te dwing.
Grootskaalse onduidelikheid en verwarring het geheers oor wat presies voldoening aan
hierdie bepaling daarstel. Die meerderheid skrywers was van mening dat versending van die
kennisgewing deur die kredietgewer voldoende is, maar die howe het in teenstrydige
beslissings getoon dat die aangeleentheid nie so eenvoudig is nie. Die hoogste hof van appèl
het uiteindelik regsekerheid bewerkstellig deur in Rossouw v First Rand Bank te beslis dat
versending per geregistreerde pos aan ’n verbruiker - wat sodanige metode gekies het as wyse
waarop kennisgewings kragtens die Kredietwet aan hom afgelewer moet word - voldoening
aan artikel 129(1)(a) daarstel. Die hof beslis verder dat die verbruiker die risiko dra dat die
kennisgewing hom moontlik nie sal bereik nie. Hierdie nuutgevonde regsekerheid was egter
van korte duur, aangesien die konstitusionele hof in die meerderheidsuitspraak van Sebola v
Standard Bank of South Africa Ltd beslis het dat blote versending nievoldoening daarstel nie.
Die uitspraak leen hom tot kritiek in vele opsigte, waarvan die sterkste is dat dit teenstrydige
stellings bevat en nie duidelik uiteensit wat presies as voldoening gesien kan word nie.
Sebola het dus opnuut tot onsekerheid en verwarring gelei, soos duidelik uit twee
daaropvolgende uiteenlopende beslissings blyk. In hierdie artikel word die aard, omvang en
doel van die artikel 129(1)(a)-kennisgewing ondersoek ten einde te bepaal wat presies
voldoening daaraan behels. Die historiese ontwikkeling van kennisgewingsvereistes in
verwante en ander relevante wetgewing, asook regspraak kragtens sodanige wetgewing, word
oorsigtelik in oorweging geneem. Die aanloop tot die uitspraak in Sebola, die Sebolabeslissing
in besonder, asook die twee teenstrydige uitsprake daarna word ondersoek ten
einde tot ’n gevolgtrekking aangaande die aard van die vereistes van artikel 129(1)(a)kennisgewing
te kom.
Trefwoorde:Artikel 65 Nasionale Kredietwet; artikel 96 Nasionale Kredietwet; artikel 129
Nasionale Kredietwet; artikel 130 Nasionale Kredietwet; artikel 168 Nasionale Kredietwet;
Absa Bank Ltd v Proshaska t/a Bianca Cara Interiors; aflewering van kennisgewings;
FirstRand Bank Ltd v Dhlamini; Munien v BMW Financial Services (Pty) Ltd; Nasionale
Kredietwet; Rossouw v First Rand Bank Ltd; Sebola v Standard Bank of South Africa; Starita
v Absa Bank
254

Abstract
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Section 129(1)(a) of the National Credit Act 34 of 2005: confusing confusion regarding
compliance
The National Credit Act 34 of 2005 (hereafter Credit Act) created quite a stir on the
procedural front in the ambit of debt enforcement due to its maze of interactive procedural
requirements to which a credit provider must adhere during the enforcement procedure.
Central to the debt enforcement process is the much debated section 129(1)(a)notice, the
“gateway” to the debt enforcement procedure. Section 129(1)(a) constitutes the introduction
to Part C of Chapter 6 of the Credit Act that deals with “Debt enforcement by repossession or
judgment” and provides as follows:
129. Required procedures before debt enforcement
1. If the consumer is in default under a credit agreement, the credit provider –
a. may draw the default to the notice of the consumer in writing and propose that the
consumer refer the credit agreement to a debt counsellor, alternative dispute
resolution agent, consumer court or ombud with jurisdiction, with the intent that the
parties resolve any dispute under the agreement or develop and agree on a plan to
bring the payment up to date.
A specific aspect of the section 129(1)(a)notice that gave rise to much confusion due to
diverging judgments is the question whether the notice is effective and constitutes
compliance with the Credit Act only once the consumer has received the notice. After the
judgment of the supreme court of appeal in Rossouw v First Rand Bank it seemed that the
issue had been laid to rest. The court decided that the despatching of the notice by registered
mail to the consumer – the method chosen by the consumer as the manner in which notices
under the Credit Act must be delivered to such a consumer – constitutes compliance with
section 129(1)(a) of the act. The court also held that the consumer carries the risk of nonreceipt
of the notice due to the fact that the consumer is allowed to elect the method of
delivery. This newly found legal certainty was short-lived as the constitutional court in the
majority judgment in Sebola v Standard Bank of South Africa Ltd attached a new
interpretation to the section 129(1)(a)notice requirement. The fact that the decision of the
constitutional court did not place the proverbial lid on the notice requirement in terms of the
Credit Act became rapidly clear when divisions of the high court thereafter gave
contradictory judgments on the effect of the Sebolajudgment on the notice requirement in
terms of section 129(1)(a).
This article investigates the nature, scope and purpose of the section 129(1)(a)notice in order
to answer the question as to what exactly will constitute compliance with the notice
requirement in terms of said section. We refer briefly to the historical development of the
notice requirement in related and other relevant legislation as well as leading judgments
before Sebola that considered the section 129(1)(a)notice requirement. Thereafter the
judgment of the constitutional court in Sebola as well as specific contradictory statements
made in the judgment are set out and analysed in order to come to a conclusion on the
correctness of the Sebola judgment.
The following conclusions were reached. In our opinion the constitutional court, in an
attempt to provide a purposive interpretation for the notice requirement in section 129(1)(a)
of the Credit Act, went too far and arbitrarily expanded the credit provider’s burden of proof.
255

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
On face value (via paragraph 77 of the judgment) the court created the opportunity for
consumers to avoid receipt of the section 129(1)(a)notice and as a result also the enforcement
of the credit agreement. The fact that the Sebola judgment did not contribute to legal certainty
becomes clear if the diverging subsequent high court decisions in Nedbank Ltd v Anelene
Binneman and Absa Bank Ltd v Mkhize are considered.
The constitutional court came to the conclusion, inter alia, that registered mail is more
reliable than ordinary mail and the contradictory conclusion of the court in the Mkhize matter,
that ordinary mail is more reliable than registered mail - as a large percentage registered mail
is returned undelivered – supports our opinion that the postal service is, in general, a reliable
despatching system. Ordinary consumers generally receive their mail and do not complain
that 70% of ordinary mail does not reach them. In our opinion, the main reason for the high
percentage in undelivered registered mail can be attributedto an avoidance tactic used by
consumers rather than to an unreliable postal service.
The Credit Act is not an example of breath-taking statutory drafting ingenuity. Precisely in
the context of the notice requirement in section 129(1)(a) the court in Starita v Absa Bank
remarked: “The fact is that it is a badly drafted Act … A perusal of the Act further show that
the expressions ‘giving written notice’, ‘advise in writing’, ‘give notice’, ‘deliver’ and
‘serve’” are used indiscriminately and without precision. Accordingly, undue emphasis
should not be placed on the actual words used.”
The approach to the notice requirement as proposed by Otto and followed in Rossouw is to be
preferred as it constitutes a reasonable rule of evidence that sets an objective cut- off point for
all methods that the Credit Act envisages for delivery of the section 129(1)(a) notice as far as
proof is concerned. This approach contributes to legal certainty and avoids difficulty
pertaining to proof. To add arbitrary layers of proof to a credit provider’s duty to provide
notice unnecessarily complicates the interpretation of the Credit Act, contrary to the objective
of a balanced and accessible credit market.
Key words: Absa Bank Ltd v Proshaska t/a Bianca Cara Interiors; delivery of notices; First
Rand Bank Ltd v Dhlamini; Munien v BMW Financial Services (Pty) Ltd; National Credit
Act; Rossouw v First Rand Bank Ltd; Sebola v Standard Bank of South Africa; section 65
National Credit Act; section 96 National Credit Act; section 129 National Credit Act; section
130 National Credit Act; section 168 National Credit Act; Starita v Absa Bank
1. Inleiding
Die Nasionale Kredietwet 34 van 2005 (hierna die Kredietwet) het ’n prosessuele beroering
op die gebied van skuldafdwinging meegebring deur ’n doolhof van interaktiewe prosessuele
vereistes daar te stel waaraan ’n kredietgewer moet voldoen tydens die
skuldafdwingingsproses. 1 Sentraal tot die skuldafdwingingsproses staan die veelbesproke
artikel 129(1)(a)-kennisgewing, synde die “poort” tot skuldafdwinging. 2 Artikel 129(1)(a)
verskyn as inleiding tot Deel C van Hoofstuk 6 van die Kredietwet wat handel met
“Skuldafdwinging by wyse van terugname of vonnis” en soos volg lui: 3
129 Vereiste prosedures voor skuldafdwinging
256

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
1. Indien die verbruiker in versuim 4 is onder ’n kredietooreenkoms, mag die
kredietgewer
a. die versuim skriftelik tot die kennis 5 van die verbruiker bring en voorstel dat die
verbruiker die kredietooreenkoms verwys na ’n skuldberader, alternatiewe
geskilbeslegtingsagent, verbruikershof of ombud met jurisdiksie, met die bedoeling
dat die partye enige dispuut ingevolge die ooreenkoms oplos of ’n plan ontwikkel en
daarop ooreenkom om die betalings in terme van die ooreenkoms op datum te bring.
’n Aspek van die artikel 129(1)(a)-kennisgewing wat heelwat verwarring veroorsaak het
vanweë uiteenlopende hofuitsprake, is die vraag of die kennisgewing effektief is en
voldoening aan die Kredietwet daarstel slegs indien dit deur die verbruiker ontvang is. Na die
uitspraak van die Hoogste Hof van Appèl inRossouw v First Rand Bank, 6 waarin beslis is dat
versending per geregistreerde pos aan ’n verbruiker wat sodanige metode gekies het as wyse
waarop kennisgewings kragtens die Kredietwet aan hom afgelewer moet word, voldoening
aan artikel 129(1)(a) van die wet daarstel,en dat die verbruiker die risiko vir nie-ontvangs van
die kennisgewing dra, aangesien hy geregtig is om die metode van aflewering te kies, wou dit
voorkom of die aangeleentheid te ruste gelêis. Hierdie nuutgevonde regsekerheid was egter
van korte duur, aangesien die konstitusionele hof in ’n meerderheidsuitspraak in Sebola v
Standard Bank of South Africa Ltd 7 ’n nuwe uitleg aan die vereiste van kennisgewing
(“notice”) aan die verbruiker gegee het. Dat hierdie uitspraak nie die spreekwoordelike deksel
op die kennisgewingsvereiste in die Kredietwet geplaas het nie, het spoedig daarna duidelik
geword toe bepaalde afdelings van die hoë hof teenstrydige uitsprake gegee het oor die effek
van die Sebola-uitspraak op die kennisgewingsvereiste in artikel 129(1)(a).
Hierdie artikel stel ondersoek in na die aard, omvang en doel van die artikel 129(1)(a)kennisgewing
ten einde die vraag te beantwoord wat presies voldoening aan die
kennisgewingsvereiste wat daarin gestel word, behels. Daar word ook oorsigtelik gekyk na
die historiese ontwikkeling van die kennisgewingsvereiste in verwante en ander relevante
wetgewing, asook na die toonaangewende uitsprake voor Sebola wat met die
kennisgewingsvereiste in artikel 129(1)(a) gehandel het. Daarna word die konstitusionele hof
se uitspraak in Sebola, asook bepaalde teenstrydige uitsprake wat daarna gegee is, uiteengesit
en ontleed ten einde tot ’n gevolgtrekking te kom oor die korrektheid van die konstitusionele
hof se uitspraak.
2. Artikel 129(1)(a) in konteks
Enige bespreking of uitleg 8 van die bepalings van die Kredietwet behoort voorafgegaan te
word deur ’n verwysing na die doelstellings van die wet, wat onder andere bepaal dat dit ten
doel het om “billikheid in die kredietmark te bewerkstellig deur balansering van die regte en
verantwoordelikhede van kredietverskaffers en verbruikers”. 9 Dit volg dus dat tydens die
uitleg van die wet, oordrewe klem op die beskerming van die verbruiker as sogenaamde
uitsluitlike oogmerk van die wet onvanpas is.
257

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Voorts moet daarop gelet word dat artikel 129(1)(a) soos hierbo aangehaal, nie in isolasie
funksioneer nie en saamgelees moet word met artikel 129(1)(b) en artikel 130 ten einde ’n
geheelbeeld van die aard, omvang en doel van die gewraakte artikel te verkry. 10 Artikel
129(1)(b) bepaal dat, onderhewig aan artikel 130(2), ’n kredietverskaffer nie enige
regsverrigtinge mag begin om ’n ooreenkoms af te dwing voordat daar nie eers kennisgewing
(“notice”) aan die verbruiker gegee is nie, soos beoog in artikel 129(1)(a) 11 of in artikel
86(10), 12 en daar voldoen is aan enige verdere vereistes soos uiteengesit in artikel 130.
Artikel 130 handel met skuldprosedures in ’n hof en bepaal onder andere:
(1) Onderhewig aan subartikel (2), mag ’n kredietgewer die hof nader vir ’n bevel om
’n kredietooreenkoms af te dwing slegs indien, op daardie tydstip, die kredietgewer in
versuim is en in versuim was onder daardie kredietooreenkoms vir ten minste 20
besigheidsdae en
a. ten minste 10 besigheidsdae verloop het sedert die kredietgewer ’n
kennisgewing [“notice”] aan die verbruiker afgelewer [“delivered”] het
soos beoog in artikel 86(9) 13 of artikel 129(1), na gelang van die geval;
b. in die geval van ’n kennisgewing beoog in artikel 129(1), die verbruiker
nie
i. op daardie kennisgewing gereageer het nie;
ii. op die kennisgewing gereageer het deur die kredietgewer se voorstelle te
verwerp...
(3) ten spyte van enige strydige bepaling van die reg of kontrak, in enige
verrigtinge beginin ’n hof ten aansien van enige kredietooreenkoms waarop
hierdie Wet van toepassing is, mag die hof die aangeleentheid bepaal slegs indien
die hof tevrede is dat
a. in die geval van verrigtinge waarop artikels 127, 129 of 131 van
toepassing is... daar voldoen is aan die prosedures vereis deur daardie
artikels.
2.1 Doel van artikel 129(1)(a)
Die hoogste hof van appèl het in Nedbank Ltd v National Credit Regulator 14 beslis dat die
doel van die artikel 129(1)(a)-kennisgewing beperk is tot die twee aspekte daarin vermeld,
naamlik om ’n geskil uit hoofde van die spesifieke kredietooreenkoms waarop die
kennisgewing betrekking het, op te los of ’n plan te ontwikkel en op ooreen te kom ten einde
die betalings kragtens die ooreenkoms op datum te bring voor die afdwinging van die
ooreenkoms en om sodoende die afdwinging van die ooreenkoms te verhoed. Die hof beslis
dat artikel 129(1)(a) slegs met een spesifieke kredietooreenkoms handel en poog om ’n
konsensuele oplossing ten aansien van sodanige ooreenkoms te bewerkstellig 15 en dat dit nie
beoog om ’n algemene skuldherstrukturering soos beoog in artikels 86 16 en 87 17 van die
258

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Kredietwet daar te stel nie. 18 Kortom, artikel 129(1)(a) is nie ’n uitnodiging aan die
verbruiker om vir skuldhersiening aansoek te doen nie.
Dit blyk dus dat die doel van die artikel 129(1)(a)-kennisgewing is om ’n verbruiker se
versuim onder sy aandag te bring en aan hom die moontlikheid van geskilbeslegting ten einde
regsaksie te vermy, voor te stel. Daar moet egter in gedagte gehou word dat waar daar nie ’n
geskil rakende die kredietooreenkoms bestaan nie, maar die verbruiker byvoorbeeld bloot net
agterstallig is met sy paaiemente en sy finansiële posisie so benard is dat hy nie met ’n
aanvaarbare plan vorendag sal kan kom om sy agterstallige paaiemente op datum te bring nie,
die geskilbeslegtingsopsies in artikel 129(1)(a) geen nut vir die verbruiker sal hê nie. Dit is
dus voorsienbaar dat baie verbruikers nie die moeite sal doen om op ’n artikel 129(1)(a)kennisgewing
te reageer nie. Juis daarom magtig artikel 130(1)(b)(i) die kredietverskaffer om
met regsaksie voort te gaan waar ’n verbruiker nie binne ’n sekere tydperk na aflewering van
’n artikel 129(1)(a)-kennisgewing daarop reageer nie.
2.2 Relevante tydperke en wyse van kennisgewing
Indien artikel 129(1)(a) saamgelees word met artikel 129(1)(b) en artikel 130(1), blyk dit dat
voldoening aan artikel 129(1)(a) verpligtend is voor skuldafdwinging ten opsigte van enige
kredietooreenkoms kan plaasvind waarop die Kredietwet van toepassing is. 19 In Beets v
Swanepoel 20 is beslis dat die artikel 129(1)(a)-kennisgewing ’n statutêre voorafdwingingskennisgewing
is wat deel vorm van die kredietverskaffer se eisoorsaak. Hoe
voldoening aan die kennisgewingsvereiste moet geskied, blyk egter nie klinkklaar uit die
bewoording van artikel 129(1)(a) nie. 21
Artikel 129(1)(a) self bevat geen aanduiding van enige tydperke wat daarop van toepassing is
nie en dui ook nie aan op welke wyse die kennisgewing onder die aandag van die verbruiker
gebring moet word nie. 22 Artikel 130(1)(a) verskaf egter duidelikheid hieroor en bepaal dat
die verbruiker vir minstens 20 besigheidsdae in versuim moet wees ingevolge die
kredietooreenkoms 23 en dat minstens 10 besigheidsdae moet verloop het sedert aflewering
(“delivery”) van die kennisgewing aan die verbruiker voordat die kredietgewer geregtig is om
die hof te nader vir afdwinging van die kredietooreenkoms. 24 Die 20- en 10-besigheidsdaetydperke
is gelyklopend. 25
Artikel 130(1)(a) maak dit dus duidelik dat die wyse waarop die wetgewer beoog dat die
artikel 129(1)(a)-kennisgewing onder die verbruiker se aandag gebring moet word, deur
“aflewering” daarvan is. Nóg artikel 129(1)(a) nóg artikel 130 skryf egter enige spesifieke
wyse voor waarop die kennisgewing aan die verbruiker afgelewer moet word. Die probleem
waarmee tans geworstel word oor die uitleg van die kennisgewingsvereiste in artikel
129(1)(a), is grotendeels toe te skryf aan die feit dat die wet nie die termaflewer (deliver)
omskryf nie. 26 Artikel 65 van die Kredietwet bepaal egter: “Elke dokument 27 wat vereis
afgelewer te word aan ’n verbruiker in terme van hierdie wet moet afgelewer word op die
voorgeskrewe manier, indien enige.” 28 Waar daar nie ’n voorgeskrewe metode is nie, bepaal
artikel 65(2) dat die dokument beskikbaar (“available”) gestel moet word deur dit aan die
259

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
verbruiker af te lewer op een van die volgende wyses wat deur die verbruiker gekies kan
word: 29
a. persoonlik aan die verbruiker by die besigheidsperseel van die kredietverskaffer,
of by enige ander plek aangewys deur die verbruiker maar op die verbruiker se
onkoste, of per gewone pos;
b. per faks;
c. per e-pos;
d. per uitdrukbare webblad.
Die termvoorgeskrewe (prescribed) word wel in die wet omskryf as “voorgeskryf deur
regulasie”. Volgens regulasie 1 beteken “afgelewer”, tensy anders bepaal, versending van ’n
dokument per hand, faks, e-pos of geregistreerde pos na die adres wat in die ooreenkoms deur
die voorgestelde ontvanger gekies is, en indien geen sodanige adres gekies is nie, na die
ontvanger se geregistreerde adres. Artikel 96(1) handel met die adres vir aflewering van ’n
regskennisgewing wat ooreenkomstig die Kredietwet afgelewer moet word, en bepaal dat
sodanige kennisgewing afgelewer moet word by die adres soos gekies in die ooreenkoms of
die adres soos verander ingevolge artikel 96(2). 30 ’n Artikel 129(1)(a)-kennisgewing
kwalifiseer as ’n regskennisgewing vir doeleindes van artikel 96(1). 31
Daar kan dus gevra word hoe die wetgewer beoog dat daar voldoen word aan die vereiste dat
die artikel 129(1)(a)-kennisgewing afgelewer moet word, en of die antwoord op hierdie vraag
in regulasie 1 of artikel 65(2) gevind moet word, en voorts of dit behels dat die verbruiker die
kennisgewing inderdaad moet ontvang.
2.3 Sanksie vir nievoldoening
Voordat die uiters belangrike kwessie rakende die wyse waarop die kennisgewing tot die
kennis van die verbruiker gebring moet word, en die vraag na die omvang van sodanige
voldoeningsverpligting, omvattend aangespreek word, is dit nodig om te verwys na die
sanksie wat die Kredietwet daarstel in geval van nievoldoening aan artikel 129(1)(a).
Sodanige sanksie word uiteengesit in artikel 130(4)(b), wat bepaal dat waar die hof bevind
dat ’n kredietverskaffer nie aan artikel 129(1)(a) voldoen het nie, die hof die aangeleentheid
móét verdaag en ’n gepaste bevelmaak om die stappe uiteen te sit wat die kredietverskaffer
moet doen voordat die aangeleentheid hervat mag word. 32 Dus, as die hof bevind dat daar nie
aan artikel 129(1)(a) voldoen is nie, het die hof nie ’n diskresie nie en moet die hof
ooreenkomstig artikel 130(4)(b) optree. Die enigste diskresie wat die hof wel het nadat dit die
aangeleentheid ingevolge artikel 130(4)(b) verdaag het, is rakende die stappe wat dit mag
gelas voordat die aangeleentheid hervat mag word. 33
Die kritieke vraag vir implementering van artikel 130(4)(b) is dus wat “nievoldoening” deur
die kredietverskaffer aan artikel 129(1)(a) behels.
In hierdie verband kan opgemerk word dat sodanige nievoldoening normaalweg sal voorkom
waar die kennisgewing se bewoording nie aan artikel 129(1)(a) voldoen nie, of waar die
260

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
kennisgewing by ’n verkeerde adres afgelewer is, of waar die relevante tydperke soos
vermeld in artikel 130, nie verstryk het voor afdwinging van die kredietooreenkoms nie. 34 Vir
doeleindes van hierdie bespreking ontstaan die vraag uiteraard ook of die blote feit dat ’n
verbruiker nie ’n artikel 129(1)(a)-kennisgewing ontvang het wat aan hom versend is nie, per
se neerkom op nievoldoening deur die kredietverskaffer aan artikel 129(1)(a), wat die hof dan
verplig om ’n bevel ooreenkomstig artikel 130(4)(b) te maak. Indien wel, kan gevra word
watter stappe ’n hof dan sal gelas as dit blyk dat die rede waarom die verbruiker nie die
kennisgewing ontvang het nie, is dat die verbruiker byvoorbeeld besluit het om nie ’n
geregistreerde posstuk by die poskantoor af te haal nie.
’n Belangrike aspek van die kennisgewingsvereiste in artikel 129(1)(a) van die Kredietwet
wat nie in vorige kredietwetgewing voorgekom het nie, blyk egter uit die eiesoortige sanksie
vervat in artikel 130(4)(b): alhoewel die aflewering van die kennisgewing voor
afdwingingsverrigtinge verpligtend is as synde ’n statutêre voorvereiste wat deel vorm van
die kredietverskaffer se eisoorsaak, het nievoldoening daaraan nie tot gevolg dat
regsverrigtinge wat daarna ingestel is, nietig is nie. 35 Die feit dat die hof ’n diskresie het om
stappe ingevolge artikel 130(4)(b) te gelas waar die kredietverskaffer nie aan artikel 129(1)(a)
voldoen het nie, beteken dat die Kredietwet ’ningeboude veiligheidsmeganisme bevat wat
verseker dat ’n verbruiker wat beweer dat daar nie aan artikel 129(1)(a) voldoen is nie, wel ’n
geleentheid sal kry om te oorweeg of hy die opsies in die kennisgewing wil uitoefen, ongeag
die feit dat regsverrigtinge reeds ingestel is. Uiteraard behoort hierdie ingeboude beskerming
vir die verbruiker ook in ag geneem te word by die vraag oor wat die kredietverskaffer alles
moet doen om tot bevrediging van ’n hof te bewys dat hy die kennisgewing aan die
verbruiker afgelewer het.
3. Die kennisgewingsvereiste in relevante wetgewing voor die Kredietwet
J.M. Otto, wat allerweë beskou word as die voorste kenner van die Suid-Afrikaanse
kredietreg, het by verskeie geleenthede die hantering van die kennisgewingsvereiste in die
Suid-Afrikaanse kredietreg en ander relevante wetgewing omvattend uiteengesit. 36 Daar sal
dus in paragrawe 3 en 4 van hierdie bepreking volstaan word met die uiteensetting wat deur
Otto verskaf word.
Otto dui aan dat die vraag of kennisgewings aan ’n verbruiker wat agterstallig is met
betalings ingevolge ’n kredietooreenkoms, die verbruiker moet bereik, nie res nova is nie en
dat daar ’n lang ontwikkeling in ons wetgewing asook regspraak in dié verband is. Hy sit
hierdie ontwikkeling soos volg uiteen: 37
– Die Huurkoopwet 38 het vereis dat die verkoper ’n kennisgewing aan die koper moet
oorhandig of per geregistreerde pos na die koper stuur en dat ’n tydperk van 10 dae
moet verloop voordat die verkoper sekere remedies, soos die eis van versnelde
betalings of skadevergoeding, kan aanwend indien die skuldenaar nie sy kontrakbreuk
herstel het nie. 39
261

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
– Die Wet op die Verkoop van Grond op Afbetaling 40 het ’n gelyksoortige (maar nie
identiese) bepaling bevat met ’n tydperk van 30 dae. 41
– Die Wet op Vervreemding van Grond, 42 wat die Wet op die Verkoop van Grond op
Afbetaling vervang het, het eweneens bepaal (en bepaal steeds) dat ’n verkoper ’n
koper “in kennis” moet stel van sy versuim deur aan die koper ’n kennisgewing te
oorhandig of per aangetekende pos te stuur en ’n tydperk van 30 dae moet wag
voordat hy die kontrak mag kanselleer, ’n vervroegingsbeding (“acceleration clause”)
kan afdwing of skade kan eis indien die verkoper in sy versuim volhard.
– Artikel 11 van die Wet op Kredietooreenkomste, 43 die opvolger van die
Huurkoopwet en voorganger van die Kredietwet, het van ’n kredietgewer wat
teruggawe van goedere wou eis, verwag om ’n brief per geregistreerde pos aan die
kredietopnemer te versend ten einde hom in kennis te stel dat hy in gebreke is en aan
hom ’n tydperk van minstens 30 dae gun om sy verpligting na te kom.
Die vraag of die kennisgewings, soos voorgeskryf deur die verskillende stukke wetgewing
hierbo na verwys, hul bestemming moet bereik indien dit per pos afgestuur is, is in verskeie
sake vir beslissing voorgelê. 44 Onder die Huurkoopwet is beslis dat ’n kennisgewing wat nie
die koper bereik het nie, steeds doelmatig sal wees indien dit in ooreenstemming met die wet
gestuur is. 45 Hierdie beslissing was gebaseer op ’n wysiging van die Huurkoopwet deur die
Wysigingswet op Huurkoop. 46 Die Wet op die Verkoop van Grond op Afbetaling is egter tot
die teendeel vertolk en daar is beslis dat die woorde “kennis gee” (“inform”) in artikel 13(1)
van die wet bepaal dat die kennisgewing die koper moet bereik. 47 Hierdie beslissing is nie
deur die hof in Maharaj v Tongaat Development Corporation (Pty) Ltd 48 gevolg nie. Die
appèlafdeling het in die Maharaj-saak 49 egter die beskouing verkies dat die kennisgewing die
koper moet bereik, maar die hof het nie sy beslissing op die betekenis van inform gebaseer
nie.
Hierdie posisie (naamlik dat die kennisgewing die koper moet bereik) is in Holme v
Bardsley 50 gevolg, ’n saak wat ingevolge artikel 19 van die Wet op Vervreemding van Grond
beslis is. Artikel 19 van die Wet op Vervreemding van Grond het oorspronklik bepaal dat ’n
koper in die voorgeskrewe brief van sy versuim “informed” moet word. Hierdie posisie is
deur die Wysigingswet op Vervreemding van Grond 51 gewysig: die woord informed in die
Engelse teks van artikel 19 is deur die woord notified vervang in ’n klaarblyklike poging om
die ontvangs van die kennisgewing oorbodig te maak. 52
Otto het by geleentheid voorgehou dat die beslissing in Holme v Bardsley (wat beslis het dat
die kennisgewing die koper moet bereik) verkeerd is. 53 Hy het destyds aangedui dat dit nie as
’n volkome reël neergelê kan word dat ’n kennisgewing in alle omstandighede die verbruiker
moet bereik nie en voorgestel dat ’n kredietgewer aan die vereistes van die wetgewing
voldoen indien hy noukeurig die tegniese vereistes van ’n bepaalde artikel nagevolg het, selfs
al bereik die kennisgewing nie die kredietopnemer nie.
’n Volbank van die Witwatersrandse plaaslike afdeling (soos dit toe bekend gestaan het) het
in Marques v Unibank Ltd 54 met klaarblyklike goedkeuring na die sienswyse van Otto 55
verwys, op sterkte van die gelyksoortige bepaling in die Wet op Kredietooreenkomste, 56 en
262

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
die beslissing in Holme v Bardsley verwerp. In die Marques-saak is ’n kennisgewing kragtens
artikel 11 van die Wet op Kredietooreenkomste gestuur, maar die brief het onafgehaal
teruggekeer. Die hof beslis dat die kennisgewing nie noodwendig tot die kennis van die
kredietopnemer hoef te kom nie. 57 Holme v Bardsley is daarop ook verwerp en Marques v
Unibank Ltd is nagevolg in Van Niekerk v Favel 58 wat met ’n kennisgewing kragtens artikel
19 van die Wet op Vervreemding van Grond gehandel het. Die hof het beslis dat waar ’n
kennisgewing behoorlik versend is, dit nie die skuldenaar hoef te bereik nie. Die skuldenaar,
wat die adres bepaal waarna kennisgewings gestuur moet word, moet die risiko dra dat die
kennisgewing hom moontlik nie gaan bereik nie.
Otto beklemtoon dat die kruks is dat ’n hele reeks sake wat gehandel het met verskeie stukke
kredietwetgewing wat die Kredietwet voorafgegaan het, die beginsel vasgelê het dat ’n
kennisgewing wat behoorlik ingevolge bepaalde wetgewing versend is, nie ’n
kredietverskaffer hoef te bereik om doelmatig te wees nie.
4. Hantering van die kennisgewingsvereiste in die Kredietwet voor Sebola
Die beslissende vraag na die aanname van die Kredietwet was natuurlik of die howe
beslissings ingevolge ander kredietwetgewing sou navolg by hul uitleg en toepassing van
artikel 129(1)(a) van die wet. Volgens Otto moet die wet van nuuts af uitgelê word, maar
waar ander wetgewing met die wet vergelykbaar is, moet beslissings wat met sodanige
wetgewing gehandel het,ten minste ’n oorredende en moontlik selfs ’n beslissende rol speel.
Otto het reeds voor enige sake kragtens die Kredietwet beslis is, voorgestel dat die howe die
beslissing in Marques v Unibank Ltd moet navolg. 59
Volgens Otto is dit beduidend dat artikel 129(1)(a) van die wet die woorde “onder die
verbruiker se aandag bring” gebruik. 60 Hy het ook aangetoon dat die wet uitdruklik aan
verbruikers die keuse verleen om die wyse van aflewering vanuit verskeie opsies te kies (’n
reg wat nie voorheen bestaan het nie) en dat dit dus heeltemal redelik blyk te wees dat
verbruikers die risiko dra indien sodanige kennisgewings moontlik nie hul eindbestemming
bereik nie. 61
Otto verwys vervolgens na vier sake wat die aanloop tot die beslissing van die hoogste hof
van appèl in Rossouw voorafgegaan het,en die grootskaalse verwarring wat dit meegebring
het, illustreer. In al vier gevalle is die artikel 129(1)(a)-kennisgewings wel gestuur, maar om
een of ander rede nie deur die verbruikers ontvang nie. Die kritieke vraag was dus telkens wat
behoorlike voldoening aan artikel 129 behels.
In ABSA Bank Ltd v Prochaska t/a Bianca Cara Interiors, 62 klaarblyklik die eerste beslissing
rakende die aangeleentheid, het die hof beslis dat die Kredietwet radikaal van sy voorgangers
afwyk en op sterkte hiervan tot die gevolgtrekking gekom dat Marques nie meer in ons reg
toepaslik is nie. Die hof het opgemerk dat waar die Wet op Kredietooreenkomste 63 (wat die
Kredietwet voorafgegaan het) bloot vereis het dat kennis van versuim per geregistreerde pos
263

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
aan die kredietopnemer versend moet word, artikel 129 van die wet die kredietverskaffer
verplig om die versuim skriftelik onder die aandag van die verbruiker te bring. Waarnemende
regter Naidu is van mening dat die Kredietwet meer vir die beskerming van die verbruiker as
die kredietverskaffer gestruktureer en ontwerp is en dienooreenkomstig uitgelê moet word. In
hierdie saak het die kredietverskaffer die kennisgewing na ’n heeltemal verkeerde adres
gestuur en die beslissing kon volgens Otto eenvoudig hier afgesluit het. Die hof gaan egter
verder ten einde sy sienings uiteen te sit oor die vraag of die kennisgewing die verbruiker
moet bereik. Die hof dui aan dat die woorde “die verbruiker se aandag op die versuim te
vestig”, “verskaf kennisgewing” en “’n kennisgewing afgelewer” kumulatief ’n bedoeling
deur die wetgewer weerspieël om ’n verpligting op die kredietverskaffer te plaas wat baie
meer as die blote versending van die artikel 129(1)(a)-kennisgewing vereis. Gevolglik word
beslis dat daar van die kredietverskaffer vereis word om die versuim op so ’n wyse onder die
verbruiker se aandag te bring dat dit ’n hof tevrede sal stel wat behoorlike voldoening aan
artikels 129 en 130 van die wet oorweeg. Die hof beslis dat waar ’ndomicilium-adres deur die
verbruiker gekies is, die kredietverskaffer seker moet maak dat die adres waarheen die
kennisgewing gestuur word, in elke opsig met die domicilium-adres ooreenstem.
Hoewel die indruk geskep word dat die hof met die vraag na die nodigheid van daadwerklike
ontvangs gaan handel, is dit teleurstellend dat die hof nie spesifiek aandag gee aan die vraag
of die artikel 129(1)(a)-kennisgewing deur die verbruiker ontvang moet word om doelmatig
te wees nie. Die hof stel die saak sine die uit ten einde die kredietverskaffer ’n geleentheid te
gun om die vereistes van artikel 129(1)(a) na te kom.
Regter Wallis verwoord in Munien v BMW Financial Services (Pty) Ltd 64 ’n ander siening.
Die tersaaklikekennisgewing is per geregistreerde pos na die gekose domicilium-adres
gestuur, maar die verbruiker het dit nooit ontvang nie. Die verbruiker beweer dat aangesien
daar nie straataflewering van pos in die spesifieke woongebied was nie, geregistreerde pos na
sy domicilium hom nooit sou bereik het nie. Hy het bowendien ook die adres verlaat en op ’n
ander plek in die dorp gebly.
Die hof verwys met goedkeuring na Marques en volg vorige beslissings ten einde die
Kredietwet uit te lê. Die hof kom tot die gevolgtrekking dat die metode van aflewering deur
die definisie van afgelewer in die regulasies, eerder as die bepalings in artikel 65, voorgeskryf
word. 65 Daar word beslis dat ’n kennisgewing kragtens artikel 129(1)(a) “afgelewer” is indien
dit per geregistreerde pos gestuur is na ’n adres wat deur die verbruiker gekies is, ongeag of
die kennisgewing by daardie adres afgelewer kan word en ongeag of dit tot die verbruiker se
kennis kom. Regter Wallis wys uit dat die metodes van aflewering in die regulasies wyd
uiteenlopend is – naamlik aflewering per hand, geregistreerde pos, faks of e-pos – maar dat
dit in elke geval die versending van die dokument is wat aflewering daarstel. Die hof is dus
van mening dat die verbruiker wat die adres kies waarheen kennisgewings versend moet
word, die risiko dra indien die kredietverskaffer die kennisgewing gestuur het na die gekose
adres en op die wyse wat deur die verbruiker gekies is. Die kredietverskaffer het sodoende sy
plig nagekom en die verbruiker kan nie die feit dat die kennisgewing hom nie bereik het nie,
as ’n verweer opper nie.
264

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
In First Rand Bank Ltd v Dhlamini 66 kom die hof egter, na oorweging van beide die
Prochaska- en die Munien-beslissings, tot ’n ander gevolgtrekking as regter Wallis in
Munien. Hier is die kennisgewing wel na die korrekte adres, ’n straatadres wat deur die
verbruiker gekies is, gestuur, en alhoewel dit die poskantoor bereik het, het niemand die
verbruiker laat weet om dit af te haal nie. Die kennisgewing is daarna onafgehaal na die
versender teruggestuur. Die hof bepaal dat wanneer voldoening aan artikel 129(1)(a) oorweeg
word, die vraag nie na die woord “aflewer” in artikel 65 is nie, maar of die kredietverskaffer
die “versuim skriftelik tot die verbruiker se kennis gebring het”. Regter Murphy bevind
daarom dat regter Wallis in Munien ’n fout begaan het deur die twee begrippe met mekaar
gelyk te stel. Die hof beslis dat voldoening aan artikel 129(1)(a) vereis dat kennis van enige
versuim tot die verbruiker se daadwerklike aandag moet kom, en dat nienakoming die instel
van regsverrigtinge sal stuit, met die gevolg dat sodanige aksies voortydig sal wees. Die hof
vereenselwig hom met die siening in Prochaska, dat die wet bewustelik tot voordeel van die
verbruiker gestruktureer en ontwerp is. Die saak is vervolgens sine die kragtens artikel
130(4)(b) uitgestel en die kredietverskaffer is beveel om aan artikel 129(1)(a) te voldoen.
In Starita v Absa Bank Ltd 67 is beslis dat dit onjuis is om die definisie in die regulasies op
uitdrukkings in die wet toe te pas. Waarnemende regter Gautschi beslis dat geen oorweging
aan die definisie van delivered in die regulasies geskenk moet word wanneer artikels in die
wet uitgelê moet word nie. Die hof verwys na artikel 168 van die wet, wat met betekening
van dokumente handel, en kom tot die gevolgtrekking dat daar nie ’n beduidende verskil
tussen die woorde “afgelewer” en “beteken” is nie en dat artikel 168 daarom toepaslik is waar
’n kennisgewing “afgelewer” moet word. Dit hou in dat ’n kennisgewing onder andere
behoorlik beteken (afgelewer) sal wees indien dit per geregistreerde pos na die persoon se
mees onlangs bekende adres versend is. Volgens die hof word daar nie op enige van die
doelstellings van die wet inbreuk gemaak deur ’n kredietverskaffer toe te laat om ’n artikel
129(1)-kennisgewing per geregistreerde pos te stuur nie, en ook dat slegs bewys moet word
dat die kennisgewing behoorlik gestuur is op die wyse en na die presiese adres wat deur die
verbruiker vir sodanige doel gekies is. Die hof merk op dat om meer te verwag ’n te swaar las
op die kredietverskaffer plaas, iets wat na die hof se mening nie deur die wet vereis word nie.
Die kwessie rakende die wyse van aflewering van die artikel 129(1)(a)-kennisgewing het
uiteindelik in Rossouw v First Rand Bank Ltd 68 voor die hoogste hof van appèl gedien. Die
hof moes onder andere beslis wat die presiese metode van aflewering van die artikel
129(1)(a)-kennisgewing is, asook of dit nodig is dat sodanige kennisgewing die verbruiker
moet bereik.
Die hof verwys na artikel 65 van die Kredietwet en na die definisie van afgelewer in die
regulasies. Daar word opgemerk dat dit in die algemeen ontoelaatbaar is om regulasies wat
deur ’n minister geskep is, te gebruik as hulpmiddel om die bedoeling van die wetgewer in ’n
wet self vas te stel ongeag of die wet die regulasies insluit. Volgens die hof bly die vraag in
hierdie geval of die omskrywing in die regulasies die voorgeskrewe wyse is soos deur artikel
65(2) beoog word.
265

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die hof besluit egter dat die omskrywing van die woord afgelewer in die regulasies nie in ag
geneem moet word by die uitleg van die wyse waarop die artikel 129-kennisgewing
afgelewer moet word nie. Die hof dui aan dat aflewering van die artikel 129-kennisgewing
kragtens artikel 65(2) van die Kredietwet moet plaasvind en dat die verbruiker kan kies uit
die opsies in die artikel vermeld. Daar is verder bevind dat artikel 65(2) met artikel 96, wat
die adres vir aflewering voorskryf, saamgelees moet word. Die hof bevind dat aangesien die
wetgewer posaflewering in artikel 65(2) toelaat, aflewering per geregistreerde pos nie op
nienakoming van die bepalings van die artikel neerkom of op enige van die partye se regte
inbreuk maak nie en noem ook dat geregistreerde pos bowendien ’n meer betroubare metode
is. Die hof vind steun vir sy standpunt in die “catch-all”-bepalings van artikel 168 wat met
betekening van dokumente handel en wat volgens die hof in regskonteks met “aflewering van
dokumente” gelykgestel kan word. Die artikel beskou die versending van ’n dokument per
geregistreerde pos na ’n persoon se mees onlangs bekende adres as behoorlike betekening –
buiten as die wet anders bepaal. Die hof skenk verder aandag aan die woord versend en kom
met verwysing na The Shorter Oxford English Dictionary tot die gevolgtrekking dat die
woord nie ontvangs van versende items insluit nie. Die hof bevind dat die wetgewer se toegif
aan die verbruiker – die reg om die wyse van aflewering te kies – ’n verantwoordelikheid
meebring en onteenseglik dui op ’n bedoeling om die risiko van nie-ontvangs op die
verbruiker se skouers te plaas. Dus, waar ’n artikel 129-kennisgewing aan ’n verbruiker
versend word op die wyse deur die verbruiker kragtens artikel 65(2) gekies is, is
daadwerklike ontvangs van daardie kennisgewing die verbruiker se verantwoordelikheid.
5. Die meerderheidsuitspraak van die konstitusionele hof in Sebola
Die meerderheiduitspraak van die konstitusionele hof is deur regter Cameron gelewer. Die
feite van die saak was kortliks dat meneer en mevrou Sebola in November 2007 (dus na
inwerkingtreding van die Kredietwet) ’n huisleningsooreenkoms met Standard Bank
aangegaan het uit hoofde waarvan ’n bedrag van R1 312 500 aan hulle geleen en ’n verband
as sekuriteit oor hul huis geregistreer is. 69 In die huisleningsooreenkoms het die Sebolas die
verbandeiendom gekies as die adres waar kennisgewings en dokumente “in enige
regsverrigtinge” beteken moet word. 70 Bykomend daartoe het hulle ’n posadres in North
Riding, Johannesburg gespesifiseer as die posadres waar “briewe, state en kennisgewings”
afgelewer kan word. 71 Teen 2009 het die Sebolas agterstallig geraak met hul
verbandbetalings, en op 16 Maart 2009 het die bank ’n artikel 129(1)(a)-kennisgewing per
geregistreerde pos na hul North Riding-posbus gestuur. 72 Hulle het die voormelde
kennisgewing egter nooit ontvang nie, aangesien die posdienste die kennisgewing na die
verkeerde poskantoor herlei (“divert”) het. 73 Daarna het die bank dagvaarding teen die
Sebolas uitgereik 74 wat beteken is deur vashegting van ’n afskrif daarvan aan die gekose
domicilium. 75 Die bank het vervolgens vonnis teen die Sebolas gekry, en ’n lasbrief ter
beslaglegging op die verbandeiendom is op 17 November 2009 verkry. 76 Die Sebolas het
egter beweer dat hulle nooit die dagvaarding ontvang het nie 77 en eers van die vonnis te wete
gekom het nadat die bank die lasbrief vir eksekusie verkry het. 78 Hulle het daarna ’n aansoek
266

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
om tersydestelling van die vonnis gebring, 79 wat deur die hoë hof van die hand gewys is op
die basis dat bewys van versending van die artikel 129(1)(a)-kennisgewing deur die
kredietverskaffer na die korrekte gekose adres voldoening aan artikels 129(1) en 130(1)
daarstel. 80 Die Sebolas het toe appèl na ’n volbank aangeteken, maar dié hof het hom
gebonde geag aan die Rossouw-uitspraak wat intussen gelewer is en die appèl is van die hand
gewys. 81
Hierna het die Sebolas die konstitusionele hof genader. Volgens hierdie hof was die enigste
vraag ofdie Sebolas ’n verweer teen die bank se aksie sou hêindien die vonnis tersyde gestel
sou word. Volgens die hof hang dit af van die vraag of die bank aan artikels 129(1) en 130(1)
van die Kredietwet voldoen het voordat die aksie ingestel is. 82 Namens die Sebolas is voor
die konstitusionele hof aangevoer dat die hoë hof gefouteer het deur nie ’n doeldienende en
kontekstuele uitleg van artikel 129 te volg nie, 83 en dat artikel 129 konstitusioneel uitgelê
moes word in die lig van die Kredietwet se doelstellings. 84 Drie instellings is tydens die
aanhoor van die aangeleentheid deur die hof as amici curiae toegelaat, naamlik die Socio-
Economic Rights Institute of South Africa (SERI), 85 die Nasionale Kredietreguleerder 86 en
die Banking Association of South Africa (BASA). 87
Die hof beslis dat die kennisgewingsvereiste in artikel 129 nie in isolasie van artikel 130
verstaan kan word nie en wel om die volgende drie redes: 88
(a) Dit is onmoontlik om vas te stel wat ’n kredietgewer verplig en toegelaat word om
te doen sonder om beide bepalings te lees. Dus, terwyl artikel 129(1)(b) blyk die
aanvang van regsverrigtinge te verbied, maak artikel 130 dit duidelik dat waar aksie
ingestel is sonder voorafkennisgewing, daardie aksie nie nietig is nie 89 en die hof die
aangeleentheid moet verdaag en ’n gepaste bevel moet maak ten einde van die
kredietverskaffer te vereis om gespesifiseerde stappe te doen voordat die
aangeleentheid hervat (“resume”) kan word. 90 Die verbod op die instel van verrigtinge
is dus nie absoluut nie, maar bloot vertragend. Artikel 129 beskryf wat ’n
kredietverskaffer moet bewys (kennisgewing soos beoog) voordat vonnis verkry kan
word, terwyl artikel 130 uiteensit hoe dit bewys kan word (by wyse van aflewering). 91
(b)Die tweede oorweging is hoe die kennisgewingsvereiste self uitgedruk word in die
twee artikels. 92 Die hof wys uit dat beide artikels vereis dat kennis gegee word, maar
op uiteenlopende maniere. Artikel 129(1) bepaal dat regsverrigtinge nie begin mag
word voordat die kredietverskaffer die versuim onder die aandag van die verbruiker
bring nie (“draws the default to the notice of the consumer”), of voordat daar eers
kennis aan die verbruiker gegee is nie (“before first providing notice to the
consumer”). 93 Volgens die hof beweeg die woord notice hier tussen twee betekenisse:
die eerste keer wat dit gebruik word, beteken dit die aandag van die verbruiker, maar
die tweede keer verwys dit na die kennisgewing self. 94 Die eerste gebruik van die
woord notice vereis inderdaad dat die verbruiker die kennisgewing nie net moet
ontvang nie maar ook kennis daarvan moet neem. Artikel 130(1)(a), daarenteen,
gebruik slegs een van hierdie betekenisse van notice en laat hofverrigtinge toe indien
10 besigheidsdae verstryk het “sedert die kredietverskaffer ’n kennisgewing aan die
verbruiker afgelewer het soos beoog in artikel 129(1)”. 95 Volgens die hof vereis
artikel 130(1)(a) aflewering van die kennisgewing self soos beoog in artikel 129. 96
Dus, terwyl artikel 129 fokus op die verbruiker aan wie die kredietverskaffer kennis
267

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
moet gee en tot wie se aandag (“notice”) die inligting moet kom, dui artikel 130 aan
wat gedoen moet word om aan die vereiste van artikel 129 te voldoen, naamlik om ’n
kennisgewing “af te lewer” soos beoog in artikel 129. 97
(c) Indien artikel 129(1)(a) in isolasie gelees word, blyk dit ’n verpligting op te lê wat,
in isolasie gesien, onmoontlik kan blyk om aan te voldoen. Die hof merk op dat
artikel 129 inderdaad vereis dat die kennisgewing tot die verbruiker se aandag moet
kom, maar dat die kritieke vraag is hoe die wet van ’n kredietgewer vereis om hierdie
aspek te bewys. Die hof wys verder uit dat wat tot die kennis van ’n verbruiker
kom,byna altyd slegs aan hom of haar bekend sal wees en dat die kredietverskaffer dit
nooit direk sal kan bewys nie; om hierdie rede lê artikel 130 die verpligting aan die
kredietverskaffer op om die kennisgewing “af te lewer”. Volgens die hof vereis dit
van die kredietverskaffer om, waar afdwinging van die kredietooreenkoms aangevra
word, tot die bevrediging van die hof te bewys dat die kredietverskaffer ’n
kennisgewing aan die verbruiker afgelewer het soos in artikel 129 beoog word. 98
Die hof dui vervolgens aan dat alhoewel die kennisgewingsvereiste nie verstaan kan word
deur net op artikel 129 te fokus nie, dit nie afbreuk doen aan die beduidendheid van artikel
129 nie. 99 Volgens die hof sal die prosedures wat die wet daarstel vir toegang tot
skuldberading 100 en buitegeregtelike oplossing van geskille, ongetwyfeld hul kragtigste
impak hê “when the guillotine is about to fall”, en dit is juis op hierdie punt, voordat die
kredietverskaffer hom tot die hofproses wend, dat die wet daarop aandring dat die verbruiker
die voordeel van ’n kennisgewing moet hê. 101 Die hof meen dus dat hierdie “duidelike”
wetsoogmerk ’n beduidende invloed het op die betekenis wat aan afgelewer in artikel 130
gegee moet word. 102
Die hof merk voorts op dat om die betekenis van afgelewer te bepaal nie ’n maklike taak is
nie, aangesien dit nie in die wet omskryf word nie – ook nie in artikel 130 nie – en die
regulasies ook nie enige manier voorskryf vir “aflewering” soos beoog in artikel 130 nie. 103
Wat die kredietverskaffer dus moet doen om aan te toon dat dit ’n kennisgewing aan die
verbruiker afgelewer het soos beoog in artikel 129(1), moet bepaal word deur die “high
importance” van die artikel 129(1)(a)-kennisgewing in ag te neem teen die agtergrond van die
wet se ander bepalings wat aandui hoe aflewering moet geskied. 104 Die hof verwys dan na die
bepalings van artikels 65(1) en (2), 105 96 en 168. Volgens die hof word geeneen van hierdie
bepalings in uitdruklike terme op artikel 130 van toepassing gemaak nie maar blyk elkeen
“some bearing” te hê op die betekenis wat aan afgelewer in artikel 130 gegee moet word. 106
Dit is so omdat artikel 65(2) van toepassing is waar “geen metode vir aflewering van ’n
spesifieke dokument aan ’n verbruiker voorgeskryf is nie” (en geen metode is vir artikel 130
voorgeskryf nie); artikel 96(1) geld omdat die kennisgewing beoog in artikel 129 ’n “legal
notice” is vir doeleindes van die kredietooreenkoms; en artikel 168 is pertinent omdat dit
getiteld is “betekening van dokumente”. Hierby moet gevoeg word die feit dat artikel 130
“onlosmaaklik saamgesnoer” is met artikel 129, asook die spesiale statutêre belang van die
artikel. 107
Die hof dui dus aan dat, terwyl daar geen duidelike antwoord is op die betekenis van
afgelewer in artikel 130 nie, die wet tog leidrade verskaf ten opsigte van wat dit behoort te
268

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
beteken. 108 In hierdie verband dui artikel 65(2) eerstens daarop dat aflewering behels om die
dokument wat afgelewer moet word, op een of meer van die vermelde wyses aan die
verbruiker “beskikbaar” (“available”) te stel en dat een sodanige wyse gewone pos is. 109
Kumulatiefmet hierdie opsies moet die dokument ook aan die verbruiker afgelewer word “op
die manier gekies deur die verbruiker” uit die opsies in artikel 65(2)(a). 110
Die hof wys vervolgens daarop dat artikel 65 dus beoog dat aflewering geskied wanneer ’n
dokument aan die verbruiker “beskikbaar” gestel word per “gewone pos” 111 en dat
saamgestem word met die hoogste hof van appèl in Rossouw dat artikel 65(2) ook ’n
verbruiker se keuse van geregistreerde pos dek. 112 Die hof verklaar vervolgens: “But, the fact
that there is no practical means of proving that a notice sent by ordinary mail reaches the
addressee suggests that, for section 130 ‘delivery’ to be achieved, something more is needed.
At the very least, despatch of the section 129 notice must be effected by registered mail.” 113
Die hof dui verder aan dat dieselfde logika van toepassing is op artikel 96(1), wat aflewering
van ’n regskennisgewing vereis “by die adres” van die ander party “soos uiteengesit in die
ooreenkoms”: 114 aangesien bewys van daadwerklike aflewering by ’n gespesifiseerde adres
nie moontlik is nie, word daar ten minste versending per geregistreerde pos vereis vir
aflewering kragtens artikel 130. Dit blyk ook uit artikel 168, wat bepaal dat ’n dokument wat
ingevolge die wet beteken moet word, behoorlik beteken sal wees as dit “per geregistreerde
pos versend is aan daardie persoon se laasbekende adres”. 115 Dan verklaar die hof egter: 116
“However, the especial importance of the section 129 notice suggests that registered despatch
is not enough, and that something more may be required.” 117
Die hof dui vervolgens aan dat artikel 65(2), wat beoog dat aflewering per gewone pos kan
geskied, en artikel 168, wat bepaal dat versending per geregistreerde pos behoorlike
betekening van ’n kennisgewing daarstel, beide aandui dat “versending” per geregistreerde
pos beoog word vir aflewering vir doeleindes van die wet. 118 Artikel 96 vereis “aflewering by
die adres” uiteengesit in die ooreenkoms, maar aangesien die bepaling self die term aflewer
gebruik, wat nie in die wet omskryf word nie, moet na ander bepalings gekyk word om af te
lei wat aflewering moet behels. Dit blyk dat die aanduiding is dat “versending” per
geregistreerde pos inderdaad vereis word. 119
Die hof merk voorts op dat die hoogste hof van appèl in die Rossouw-saak die betekenis van
afgelewer hoofsaaklik verkry het uit die bepalings van artikel 65(2) en dui aan dat dit korrek
is dat hierdie bepaling die antwoord bied dat statutêre “aflewering” geskied deur
“versending”. 120
Volgens die hof verleen sodanige uitleg egter nie genoeg gewig aan die “particular setting”
van die vereiste in artikel 129 en die noue verband daarvan met artikel 130 nie. 121 Die hof dui
ook aan dat dit korrek is, soos opgemerk in Rossouw, dat artikel 65(2) uitdruklik waarde heg
aan die kommunikasiemetode “gekies deur die verbruiker uit die beskikbare opsies” in die
bepaling en dat daardie keuse verantwoordelikheid verg. 122 Aan die ander kant wys die hof
uit dat baie kredietverskaffers ’n standaardvorm gebruik wat aan die verbruiker baie min
keuses bied. 123 Gevolglik verklaar die hof: 124 “In addition, a fair reading of the statute
269

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
demands that the consequences ascribed to the consumer’s choice of communication method
be set off against the pivotal significance of the section 129 notice.”
Hierdie oorwegings noop die hof om tot die gevolgtrekking te kom dat die betekenis van
afgelewer in artikel 130 “cannot be extracted by parsing the words of the statute” en dat dit in
’n breër konteks gevind moet word – deur vas te stel wat die kredietgewer wat ’n
kredietooreenkoms wil afdwing, moet aantoon as bewys dat die artikel 129(1)(a)kennisgewing
inderdaad die verbruiker bereik het. 125 Die hof dui vervolgens aan, soos vroeër
ook uitgewys, dat die wet nie vereis dat die kennisgewing inderdaad tot die kennis van die
verbruiker moet kom nie, aangesien dit normaalweg onmoontlik sal wees, maar dat, gegewe
die “high significance” van die artikel 129-kennisgewing, die kredietverskaffer bewerings
moet maak wat die afdwingingshof tevrede sal stel dat die kennisgewing, op ’n oorwig van
waarskynlikheid, die verbruiker wel bereik het. 126
Gevolglik beslis die hof dat waar die kennisgewing gepos word, blote versending nie genoeg
is nie, aangesien die risiko van nie-aflewering van gewone pos te groot is. Geregistreerde pos
is dus noodsaaklik, want alhoewel selfs geregistreerde briewe kan wegraak, is daar ten minste
’n hoë graad van waarskynlikheid dat die meeste daarvan afgelewer sal word. 127 Die ongeluk
wat met die Sebolas se kennisgewing gebeur het, wys egter dat bewys van geregistreerde
versending nie genoeg is nie. 128 Die wet vereis dat die kredietverskaffer redelike stappe
(“reasonable measures”) moet doen om die kennisgewing tot die aandag van die verbruiker te
bring en om bewerings te maak wat die hof tevrede sal stel dat die kennisgewing die
verbruiker waarskynlik bereik het, soos vereis deur artikel 129(1). 129 Volgens die hof sal dit
dus normaalweg beteken dat die kredietverskaffer sal moet bewys dat die kennisgewing aan
die korrekte poskantoor afgelewer is. 130
In praktiese terme beteken dit dat die kredietverskaffer ’n naversendingsopsporingsuitdruk
(“track and trace record”) vanaf die webtuiste van die Suid-Afrikaanse Posdiens moet verkry
wat die versender van ’n geregistreerde posstuk in staat stel om die poskantoor te identifiseer
waar die brief arriveer. 131 Die kredietverskaffer se dagvaarding of besonderhede van
vordering moet dus beweer dat die kennisgewing aan die relevante poskantoor afgelewer is,
en dat daardie poskantoor in die normale gang van sake aflewering sou bewerkstellig het van
’n kennisgewingstrokie wat die verbruiker sou inlig dat ’n geregistreerde item beskikbaar
isom afgehaal te word. 132 Tesame met bewys dat die kennisgewing aan die korrekte posadres
afgelewer is, kan dit volgens die hof redelikerwys aanvaar word in die afwesigheid van
aanduiding tot die teendeel, en kan die kredietverskaffer “credibly aver” dat die
kennisgewing insake die arrivering van die brief die verbruiker bereik het en dat ’n redelike
verbruiker sou verseker het dat die item by die poskantoor afgehaal word. 133
Die hof brei op voormelde uit deur te verklaar dat die getuienis soos hierbo vereis,
normaalweg voldoende bewys sal daarstel van aflewering van die artikel 129(1)(a)kennisgewing
vir doeleindes van artikel 130. 134 Waar die kredietverskaffer verstekvonnis
verlang, sal die verbruiker se gebrek aan opposisie die afdwingingshof geregtig maak op die
gevolgtrekking dat die kredietverskaffer se bewering nie betwis word dat die kennisgewing
die verbruiker bereik het nie. 135
270

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die uitlatings wat die hof daarna maak ten opsigte van verdedigde hofverrigtinge is uiters
relevant en word woordeliks aangehaal: “If in contested proceedings the consumer asserts
that the notice went astray after reaching the post office, or was not collected, or not attended
to once collected, the court must make a finding whether, despite the creditor’s proven
efforts, the consumer’s allegations are true, and if so, adjourn the proceedings in terms of
section 130(4)(b).” 136
Die hof dui voorts aan dat BASA se argument dat die proses wat gevolg moet word om te
bewys dat die artikel 129(1)(a)-kennisgewing die regte poskantoor bereik het, nie
oorbeklemtoon moet word nie, 137 en dat die ekstra koste ’n gevolg is van ’n wetgewende
skema wat aan verbruikers ’n laaste kans wil verleen voordat afdwingingsprosedures die
valbyl op hulle laat val. 138 Gevolglik verklaar die hof dat hy aanvaar dat hierdie uitspraak die
koste van krediet kan verhoog en dat dit die sake van sowel kredietinstellings as verbruikers
sal affekteer, spesifiek verbruikers wat nuut is in die kredietmark. 139 Volgens die hof is dit
egter ’n sosiale las wat deur die spesifieke wetgewing opgelê word en die alternatief sou wees
om artikel 129 se belangrikheid te geringskat (“underplay”) en minder gewig te heg aan die
impak van die bewoording daarvan as wat daaraan geheg behoort te word. 140 Om net blote
versending van die artikel 129(1)(a)-kennisgewing te vereis, water egter die belang van die
kennisgewing in die statutêre opset af en gee te min krag aan dieduidelike bewoording van
die artikel, wat vereis dat die kennisgewing onder die aandag van die verbruiker moet kom. 141
Volgens die hof dra hierdie vereiste wel by tot koste betreffende die afdwingingsproses, maar
gee dit behoorlike erkenning aan die wetgewende meganismes wat ontwerp is om litigasie
onnodig te maak. Sodanige litigasie is sonder uitsondering wel duurder en kan rampspoedig
wees vir die verweerder, en dit is wat die wet se kennisgewingsvereiste probeer vermy. 142
Die hof kom dus tot die gevolgtrekking dat die verpligting wat artikel 130(1)(a) aan ’n
kredietverskaffer oplê om ’n kennisgewing aan die verbruiker af te lewer normaalweg
bevredig word deur bewys dat die kredietverskaffer die kennisgewing per geregistreerde pos
versend het na die adres gestipuleer deur die verbruiker in die ooreenkoms, en dat die
kennisgewing afgelewer is by die poskantoor van bedoelde ontvanger om daar afgehaal te
word. 143
Ten slotte som die hof sy uitspraak soos volg op: 144 Die vereiste dat ’n kredietverskaffer ’n
kennisgewing ingevolge artikel 129(1)(a) aan die verbruiker moet verskaf, moet verstaan
word in samehang met artikel 130 wat aflewering van die kennisgewing vereis. Die wet,
alhoewel dit geen duidelike betekenis van die term afgelewer verskaf nie, vereis dat die
kredietgewer wat ’n kredietooreenkoms wil afdwing, moet aanvoer en bewys dat die
kennisgewing aan die verbruiker afgelewer is. Waar die kredietgewer die kennisgewing pos,
sal bewys van geregistreerde versending na die adres van die verbruiker, tesame met bewys
dat die kennisgewing die toepaslike poskantoor bereik het vir aflewering aan die verbruiker,
in die afwesigheid van ’n teenoorgestelde aanduiding voldoende bewys van aflewering
daarstel. Indien die verbruiker in geopponeerde verrigtinge beweer dat die kennisgewing haar
nie bereik het nie, moet die hof die waarheid van die aanspraak vasstel,en indien dit waar is,
271

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
moet die hof ingevolge artikel 130(4)(b) die aangeleentheid verdaag en die stappe uiteensit
wat die kredietverskaffer moet doen voordat die aangeleentheid hervat mag word.
Volgens die hof hang dit wat die wet vereis, af van die vorm van kommunikasie wat die
kredietverskaffer gebruik. 145 Dus beslis die hof uiteindelik dat die Sebolas se appèl slaag. 146
6. Regspraak na Sebola
6.1 Nedbank Ltd v Binneman 147
In hierdie geval, wat ’n aansoek om verstekvonnis behels het en dus ongeopponeerd was, het
die kredietverskaffer’n opsporingsverslag soos beoog in die Sebola-saak bekom. 148 Die
verslag het aangedui dat die relevante posstuk versend is na die korrekte poskantoor en dit
bereik het, maar dat dit daarna aan die sender teruggestuur is. 149 Die hof moes gevolglik
beslis of die kredietverskaffer in sodanige omstandighede op verstekvonnis geregtig is. 150
Regter Griesel verwys na die beginsels in die Munien-en Rossouw-sake en dui aan dat hy niks
in die meerderheidsuitspraak in Sebola lees wat die beginsels in hierdie sake omvergewerp
het nie. 151 Al wat Sebola volgens hom gedoen het, was om uit te klaar dat “versending” per
se onvoldoende is en dat daar bykomend tot versending bewys moet word dat die
kennisgewing die toepaslike poskantoor bereik het. 152 Die hof is van mening dat dit nie
oombliklik duidelik is wat regter Cameron in Sebola bedoel het met die woorde “in die
afwesigheid van aanduiding tot die teendeel nie”, maar regter Griesel is van mening dat dit
nie vir doeleindes van die huidige uitspraak nodig is om oor die betekenis daarvan te
spekuleer nie. 153
In hierdie saak het die verweerder in ’n verbandooreenkoms toegestem tot kennisgewing per
geregistreerde pos. 154 Die beskikbare inligting het aangedui dat die artikel 129(1)(a)kennisgewing
per geregistreerde pos na die verbandeiendom versend is en dat dit inderdaad
die korrekte poskantoor bereik het. Gevolglik beslis regter Griesel in ooreenstemming met
die “settled authority”dat die eiser behoorlik aan die verbruiker kennis gegee het soos vereis
deur artikel 129(1) en dat die risiko van nie-ontvangs van sodanige kennisgewing daarom
vierkantig op die verweerder rus. 155 Die hof verwys voorts na ’n telefoniese gesprek wat met
die verweerder gevoer is waarin sy te kenne gegee het dat sy nie finansieel in ’n posisie is om
die balans te skik nie en dat sy nie die aansoek om verstekvonnis sou opponeer nie. 156
Volgens die hof bevestig dit dat die verweerder se versuim (om die artikel 129(1)(a)kennisgewing
by die poskantoor af te haal) opsetlik was en nie toe te skryf was aan
onvoldoende kennisgewing nie. 157 Gevolglik staan die hof die verstekvonnis teen haar toe.
6.2 Absa Bank Ltd v Mkhize 158
In hierdie saak het vier aansoeke om verstekvonnis voor waarnemende regter Olsen gedien.
Die verrigtinge was dus ongeopponeerd. In elkeen van die vier gevalle is opsporingsverslae
272

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
opgehandig wat aangetoon het dat die relevante artikel 129(1)(a)-kennisgewings die
toepaslike poskantoor bereik het, maar in drie van die vier gevalle is die artikel 129(1)(a)skrywe
as “onafgehaal” teruggestuur. 159 Absa het op grond van die meerderheidsuitspraak in
Sebola aangevoer dat bewys van aflewering aan die korrekte poskantoor voldoende was.
Volgens die hof moet twee vrae beantwoord word:
a. Mag die hof, in die lig van die meerderheidsuitspraak in Sebola, beslis dat daar
voldoening was aan artikel 129(1)(a) van die Kredietwet ten spyte van die feit dat
die kennisgewings wat kragtens daardie artikel gegee is, as “onafgehaal”
teruggestuur is?
b. Indien die hof beslis dat daar nievoldoening aan artikel 129 was nie, watter bevel
of aanwysings moet die hof dan ingevolge artikel 130(4)(b)(ii) van die wet maak
rakende stappe wat Absa moet doen voordat dit die soeke na vonnis mag hervat?
Die hof is voorsien van omvattende statistiek insake die skuldlas van Suid-Afrikaanse
verbruikers 160 en die aantal artikel 129(1)(a)-skrywes wat maandeliks deur Absa versend
word. 161 ’n Gedetailleerde beskrywing van hoe die geregistreerde-pos-stelsel werk, is ook aan
die hof verskaf. 162 Die hof het nie die beskrywing bevraagteken nie. Daaruit het dit geblyk
dat die bestemmingsposkantoor normaalweg ’n strokie aan die verbruiker stuur om hom in te
lig dat hy ’n geregistreerde posstuk moet afhaal. 163 Waar die pos onafgehaal bly, word ’n
tweede en finale afhaalkennisgewing aan die verbruiker gestuur. 164 Onafgehaalde
geregistreerde pos word na die sender teruggestuur indien dit vir 30 dae nadat dit
oorspronklik versend is, onafgehaal by die bestemmingsposkantoor gebly het. 165 Daar is aan
die hof uitgewys dat wanneer ’n posstuk as “onafgehaal” teruggestuur word, die poskantoor
nie in staat is om die rede vir die terugsending te verskaf nie (benewens om uiteraard aan te
dui dat dit onafgehaal is) en dat die poskantoor dus nie kan aandui of die ontvanger dalk die
adres verlaat het of bloot net versuim het om die posstuk af te haal nie. 166 Die enigste
uitsondering blyk te wees waar die ontvanger wel by die poskantoor aandoen, maar nadat hy
die skrywe gesien het, weier om dit te aanvaar. In daardie geval sal die opsporingsverslag die
woorde “geweier” bevat wanneer die item aan die sender teruggestuur word. 167
Die statistiek met betrekking tot onafgehaalde artikel 129(1)(a)-skrywes wat deur Absa
versend is, is sowel verbysterend as insiggewend, aangesien dit geblyk het dat tussen 50% en
70% van sodanige geregistreerde skrywes as onafgehaal aan die bank teruggestuur is. 168
Namens Absa is aangevoer dat die gedragspatrone van “distressed” verbruikers daarop dui
dat teen die tyd dat die artikel 129(1)(a)-skrywe ontvang is, die verbruiker reeds deeglik
bewus is van sy versuim en dat verbruikers doelbewus die afhaal van geregistreerde pos
vermy. 169
In die lig van voormelde kom die hof tot die slotsom dat gewone pos eintlik meer betroubaar
is as geregistreerde pos. 170
Na ’n oorsig van die relevante regspraak insake kennisgewings kragtens artikel 129(1)(a)
beslis die hof dat Sebola nie die beslissing in Rossouw bekragtig nie (naamlik dat die risiko
van nie-ontvangs by die verbruiker lê as gevolg van die feit dat die verbruiker die keuse het
273

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
met betrekking tot die wyse van aflewering, met die kwalifikasie dat in plaas van blote
versending daar nou ook bewys moet word dat die kennisgewing die korrekte poskantoor
bereik het). 171 Die hof maak vervolgens die volgende insiggewende opmerking: 172 “Given
how registered post works, the selection of that point in the process may very well have been
significant given the facts in Sebola, but in the ordinary case (where the letter reaches the
correct post office) the selection of that point in the process would be entirely arbitrary but
for the fact that the attainment of it can be proved. That seems to me to be no justification for
a finding that the legislature ordained that the credit provider‘s obligations under section
129(1) of the Act are discharged when the letter reaches the consumer’s post office.”
Die hof merk vervolgens op dat dit nie in staat is om die gevolgtrekking te bereik dat die
meerderheidsuitspraak in Sebola die hof toelaat om afdoende getuienis dat die artikel
129(1)(a)-kennisgewing nie die verbruiker of die verbruiker se adres bereik het, te ignoreer
nie. 173 Volgens die hof kan afgelei word dat die meerderheidsuitspraak in Sebola beslis het dat
daadwerklike (“actual”) kennisgewing aan die verbruiker inderdaad die standaard is wat
artikel 129(1) daarstel; 174 en voorts dat alles wat die hof in Sebola gesê het, gekwalifiseer
word deur ’n caveat dat positiewe bewys dat die kennisgewing nie die verbruiker bereik het
nie, enige gevolgtrekking troef op grond van die feite wat impliseer dat die kennisgewing die
verbruiker bereik het. 175 Die hof meen dus dat die Sebola-uitspraak nie ’n bekragtiging van
die beslissing in Rossouw isdat sodra dit bewys is wat “normaalweg” voldoende is, die vraag
of die kennisgewing inderdaad die verbruiker bereik het, irrelevant is nie. 176 Die hof merk
voorts op dat die doel van die getuienis soos vereis in Sebola is om die afdwingingshof
tevrede te stel dat die kennisgewing op ’n oorwig van waarskynlikheid die verbruiker bereik
het en verklaar dan: 177 “It is impossible to be so satisfied if one knows as a matter of fact the
notice did not reach the consumer because it was returned to the credit provider.”
Die hof merk verder op dat die verdaging ingevolge artikel 130(4)(b) plaasvind omdat ’n hof
besluit dat daar in ’n gegewe geval nie aan artikel 129(1)(a) voldoen is nie en maak dan die
volgende insiggewende stelling: 178 “If delivery to the consumer’s post office is compliance,
then it would not be open to the court, no matter the evidence tendered by the consumer, to
adjourn the case in terms of section 130(4)(b), as the enquiry into whether there had been
compliance with section 129(1) of the Act would be closed.”
Gevolglik beslis die hof dat in die drie gevalle waar die artikel 129(1)(a)-kennisgewing wel
die korrekte poskantoor bereik het, maar nie afgehaal is nie en dus aan Absa teruggestuur is,
daar nie aan die vereistes van artikel 129(1)(a) voldoen is nie. 179
Hierna poog die hof om ’n oplossing te vind vir die vraag watter stappe ingevolge artikel
130(4)(b) gelas moet word ten einde ’n redelike moontlikheid van voldoening aan artikel
129(1)(a) te bewerkstellig. 180
Aangesien die hof meen dat kennisgewing per geregistreerde pos waarskynlik nie suksesvol
gaan wees nie, stel die hof voor dat die artikel 129(1)(a)-kennisgewing per gewone pos na
sowel die gekose adres van die verbruiker as na alle “ander” adresse gestuur word,
byvoorbeeld die verbruiker se werksadres of die adres van ’n familielid. 181 Bykomend
274

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
daartoe vereis die hof dan ’n verdere poging tot aflewering per geregistreerde pos na die
verbruiker se gekose adres. 182 Die hof dui verder aan dat daar van enige van die alternatiewe
in artikel 65(2) gebruik gemaak kan word, en dui ten slotte aan dat betekening van die skrywe
deur die balju as ’n laaste uitweg gebruik moet word. 183 Hierna lê die hof “riglyne” neer met
betrekking tot die stappe wat ooreenkomstig artikel 130(4)(b) deur die kredietverskaffer
gedoen moet word, onder andere met betrekking tot die inhoud van die eedsverklaring ter
ondersteuning van versending per gewone pos en bewerings wat volgens die hof gemaak
moet word in die “nuwe” artikel 129(1)(a)-kennisgewing wat ingevolge artikel 130(4)(b)
versend moet word. 184 Die hof gelas dat die verweerder se aandag op die volgende gevestig
moet word:(a) die feit dat aksie alreeds teen die verweerder ingestel is, die relevante
saaknommer en die feit dat ’n aansoek om verstekvonnis sine die uitgestel is; (b) die huidige
agterstallige bedrag; en (c) die feit dat die verweerder se regte ingevolge die wet, en spesifiek
die regte beoog in artikel 129(1)(a), nie geraak word deur die feit dat die aksie reeds ingestel
is nie.
6.3 Absa Bank Ltd v Petersen 185
In hierdie saak het die verweerder aangevoer dat hy nie die artikel 129(1)(a)–kennisgewing
ontvang het nie en dat hy ook nie kan onthou dat hy ooit ’n “afhaalkennisgewing” van die
poskantoor ontvang het nie. 186 Die naversendingsopsporingsuitdruk het inderdaad aangedui
dat die verweerder nie die kennisgewing ontvang het nie. 187 Daaruit het dit geblyk dat die
betrokke geregistreerde item wel ontvang is by die poskantoor wat die area bedien waarin die
verweerder se domicilium adres geleë was, maar dat dit slegs ’n paar dae by daardie
poskantoor gehou is, waarna dit weer teruggestuur is aan die poskantoor vanwaar dit
oorspronklik versend is. 188
Regter Binns-Ward bevind dat die uitleg van die meerderheidsuitspraak in Sebola meer
versoenbaar is met die uitleg daarvan deur regter Griesel in Binneman as met die uitleg wat
deur waarnemende regter Olsen in Mkhize daaraan geheg is. 189 Volgens die hof blyk die
volgende uit die meerderheidsuitspraak in Sebola, soos uitgelê in Binneman: 190
a. Daar mag vermoed word dat wanneer ’n geregistreerde item die geadresseerde se
plaaslike poskantoor bereik, kennisgewing van die aankoms daarvan waarskynlik
deur sodanige poskantoor aan die verbruiker gegee sal word en dat ’n redelike
verbruiker die afhaal van die kennisgewing sal verseker.
b. Ergo dat die nie-afhaal van die item in die omstandighede op sigwaarde ’n
aanduiding van ’n onredelike onverskilligheid (“indifference”) deur die
geadresseerde is.
c. Dat die risiko van nie-ontvangs in die omstandighede waar die kredietverskaffer
“redelike stappe gedoen het om die kennisgewing tot die aandag van die
verbruiker te bring”, op die verbruiker is.
d. (d) In elk geval, dat ’n “vermoede-van-ontvangs-klousule” in ’n
kredietooreenkoms nie die vereistes van artikel 129 kan troef nie
Voorts maak die hof die volgende insiggewende stelling: 191 “What is strikingly absent from
his affidavit, however, is any indication as to what effect he could have used his rights in
275

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
terms of the provision, had he received the notice, or as to how he could use them now if the
court were to set aside the judgment and give directions in terms of s 130(4)(b) of the NCA of
the sort given in Mkhize.”
7. Bespreking
Die meerderheidsuitspraak van die konstitusionele hof in Sebola het verreikende implikasies
vir sowel kredietverskaffers as verbruikers. Dit verswaar die bewysplig van
kredietverskaffers arbitrêr en onnodig. Vanweë die kostelaag wat dit sodoende aan die
kredietafdwingingsproses toevoeg, bemoeilik dit ook toegang tot die kredietmark vir
voornemende kredietverbruikers. Dit hou ook in dat die koste-implikasies van verbruikers se
versuim om hul kredietskuld te betaal, deur betalende kredietverbruikers geabsorbeer moet
word.
Wat dadelik vreemd opval aan die meerderheidsuitspraak in Sebola, is dat die hof, afgesien
van ’n kort verwysing na die beslissing in Rossouw en ’n oorsig van die rede waarom die
Kredietwet daargestel is, geensins na vorige of ander relevante wetgewing en regspraak
verwys waarin spesifieke kennisgewingsvereistes onder die loep geneem is nie. 192
Akademiese bydraes waarin die kennisgewingsvereiste in artikel 129(1)(a) spesifiek in diepte
aangespreek word, is skynbaar ook nie oorweeg nie, aangesien geen melding daarvan gemaak
word nie. Buiten om Otto uit konteks aan te haal oor die Kredietwet wat “’n skoon breuk met
die verlede daarstel en min ooreenkoms met sy voorgangers toon”, 193 verwys die hof (wat
duidelik toegang gehad het tot Otto se omvattende hantering van die kennisgewingsvereiste,
aangesien dit in dieselfde boekverskyn as waaruit die hof Otto se voormelde stelling aanhaal,
naamlikThe National Credit Act Explained 194 ) glad nie na Otto se mening insake die
kennisgewingsvereiste in artikel 129(1)(a) nie.Uit Otto se bespreking sou die hof inderdaad
agtergekom het dat die kennisgewingsvereiste, spesifiek die antwoord op die vraag of die
verbruiker ’n artikel 129(1)(a)-kennisgewing moet ontvang ten einde voldoening aan die
kennisgewingsvereiste daar te stel, inderdaad een van die “min gevalle” is wat ooreenkomste
met die Kredietwet se voorgangers toon. Soos wat later in hierdie bespreking aangetoon
word, is die uitleg van die kennisgewingsvereiste waarvoor Otto betoog, en wat deur die
hoogste hof van appèl in Rossouw voorgestaan is, naamlik dat waar kennisgewing volgens
die keuse van die verbruiker per geregistreerde pos geskied, versending per geregistreerde
pos voldoende is en die risiko vir nie-aflewering van die kennisgewing op die verbruiker se
skouers rus, aangesien die verbruiker die wyse van versending gekies het, te verkies is,
aangesien dit inderdaad behoorlik gevolg gee aan die bedoeling van die wetgewer om die
regte van kredietverskaffers en verbruikers te balanseer.
’n Belangrike aspek om deurentyd in gedagte te hou is dat die hof in die Sebola-saak wel
deeglik besef dat daar nie van ’n kredietverskaffer vereis kan word om te bewys dat die
verbruiker die kennisgewing inderdaad (“actually”) ontvang en gelees het nie, aangesien die
hof verklaar: 195 “What has come to the attention of a consumer will almost always be known
only to him or to her. No means of direct proof lies within the reach of a credit provider who
276

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
wishes to enforce an agreement. It is for this reason that section 130 imposes on the credit
provider the obligation to ‘deliver’ the notice.” Ten spyte van die duidelike bepaling van die
wet dat die artikel 129(1)(a)-kennisgewing “afgelewer” moet word ten einde voldoening aan
artikel 129(1)(a) daar te stel, besluit die hof egter dat waar, soosindie onderhawige
geval,sodanige aflewering per geregistreerde pos geskied het, versending van die
kennisgewing ooreenkomstig die voorskrifte van die wet nie voldoende is nie. Volgens die
hof beïnvloed die doel van die wet, dat buitegeregtelike oplossing van geskille gepoog moet
word voordat die “afdwingingsvalbyl” val, die betekenis van aflewer beduidend. 196 Om
hierdie rede dui die hof aan dat die “especial importance” van die artikel 129(1)(a)kennisgewing
suggereer dat geregistreerde versending nie genoeg is nie, maar dat “iets meer”
vereis mag word. 197
Volgens die hof vereis die wet dat “redelike maatreëls” deur die kredietverskaffer getref moet
word om seker te maak dat die kennisgewing tot die aandag van die verbruiker kom en moet
die kredietverskaffer bewerings maak wat ’n hof tevrede sal stel dat die kennisgewing die
verbruiker waarskynlik bereik het. 198 Die hof gaan dan egter en kies as sogenaamde “redelike
maatreël” ’n arbitrêre afsnypunt wat sal dien as bewys dat die kredietverskaffer die aspekte
vermeld in artikel 129 by wyse van aflewering onder die aandag van die verbruiker gebring
het. Sodanige arbitrêre afsnypunt is die bewys, by wyse van
’nnaversendingsopsporingsuitdruk, dat die artikel 129(1)(a)-kennisgewing by die korrekte
poskantoor ontvang is, vanwaar die verbruiker dit kan afhaal. ’n Mens kan begrip daarvoor hê
dat die hof hierdie afsnypunt aangegryp het gegewe dat die Sebolas se nie-ontvangs van die
kennisgewing veroorsaak is deur die posdienste wat die kennisgewing foutiewelik na die
verkeerde poskantoor herlei het. Die probleem bly egter steeds, soos ook uitgewys in Mkhize,
dat hierdie afsnypunt absoluut arbitrêr is: dit word nêrens deur die Kredietwet voorgeskryf
nie en die blote feit dat ’n kennisgewing by die korrekte poskantoor aangekom het, dra niks
meer by tot die bewys dat dit onder die aandag van die verbruiker gekom het as die feit dat
die kennisgewing aanvanklik per geregistreerde pos versend is nie. Net so moontlik as wat dit
is dat ’n kennisgewing wat per geregistreerde pos versend word, per ongeluk na die verkeerde
adres gestuur word, net so moontlik is dit dat ’n kennisgewing wat by die korrekte poskantoor
aankom, nooit onder die verbruiker se aandag kom nie. Die redes kan uiteenlopend wees: die
poskantoor het dalk nie die verbruiker verwittig om die kennisgewing af te haal nie, of die
verbruiker woon nie by die gegewe adres nie, of is siek of uitstedig, of het die kennisgewing
nie kom afhaal nadat die poskantoor aangedui het dat daar ’n geregistreerde posstuk is wat
afgehaal moet word nie, of het wel by die poskantoor aangedoen en die posstuk gesien, maar
geweier om dit te aanvaar, en nog vele meer redes.
Die wetgewer is nie naïef nie en het duidelik besef dat dit nie moontlik is om van
kredietverskaffers te verwag om bewys te lewer van daadwerklike ontvangs van die artikel
129(1)(a)-kennisgewing nie. Dit is immers ’n bekende uitlegbeginsel dat die wetgewer
doelmatige en doeldienende wetsbepalings wil maak. 199 Lex non cogit ad impossibilia. 200 As
dit nie die geval was nie, sou die wet nie vir so ’n legio maniere voorsiening gemaak het
waarop die kennisgewing by die verbruiker “afgelewer” kan word nie en sou die wet heel
moontlik bepaal het dat die artikel 129(1)(a)-kennisgewing, gegewe die “especial
277

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
importance” daarvan, persoonlik aan die verbruiker afgelewer moet word. Alternatief, indien
die wetgewer die “bewysbedoeling” gehad het wat die hof aan hom toedig, sou die
voorsiening vir aflewering per geregistreerde pos ’n kwalifikasie gehad het wat daarop
neerkom dat bewys moet word dat die geregistreerde posstuk die korrekte poskantoor bereik
het. Die wet bevat geen sodanige aanduiding nie. Die poskantoor is in elk geval nie die adres
soos vereis in artikel 96 waarheen die artikel 129(1)(a)-kennisgewing volgens die wet gestuur
moet word nie. Wat die hof probeer bewerkstellig met die gekose bewysafsnypunt, is om ’n
nuwe arbitrêre bewyslas ten koste van die kredietverskaffer tot die kennisgewingsproses toe
te voeg waardeur die kredietverskaffer in werklikheid die waghond van die Suid-Afrikaanse
posdiens word.
Versending per geregistreerde pos van ’n artikel 129(1)(a)-kennisgewing is immers ’n
redelike maatreël wat deur die wetgewer (wat geregtig is om aan te neem dat die Suid-
Afrikaanse posdiens effektief is en geregistreerde pos vir kennisgewingsdoeleindes in vele
ander wette gebruik) daargestel is ten einde die kennisgewing onder die aandag van die
verbruiker ooreenkomstig die voorskrifte van die wet te bring. Dit is juis omdat die wetgewer
voorsien het dat voldoening aan die kennisgewingsvereiste problematies kan wees, aangesien
sommige kredietverskaffers dit kan verontagsaam of die kennisgewing foutief kan wees of dit
na die verkeerde adres gestuur word of na die verkeerde poskantoor, dat die belange van die
verbruiker beskerm word deur die remediërende bepalings van artikel 130(4)(b). Daar is dus
dubbele beskerming vir die verbruiker ingebou in artikel 129(1)(a). Eerstens vereis die
wetgewer dat die kennisgewing aan die verbruiker afgelewer moet word. Tweedens word die
verbruiker ’n verdere geleentheid gegun om sodanige kennisgewing te kry op ’n manier wat
die hof gelas, as die kredietverskaffer nie aan die kennisgewingsvereiste voldoen het nie.
Artikel 130(4)(b) is dus die beskermingsvangnet vir die verbruiker in geval van
nievoldoening deur die kredietverskaffer aan artikel 129(1)(a).
Voorts moet daarop gelet word dat die hof versending per gewone pos, wat een van die
opsies is wat ’n verbruiker kragtens artikel 65(2) kan kies as wyse waarop dokumente aan
hom afgelewer moet word, as metode vir aflewering van die artikel 129(1)(a)-kennisgewing
afskiet, aangesien die risiko van nie-aflewering van ’n gewone posstuk volgens die hof te
groot is. 201 Gevolglik meen die hof versending van sodanige kennisgewing per geregistreerde
pos is essensieel. 202 Vanuit ’n bewysoogpunt is hierdie standpunt uiteraard sinvol, maar dit is
nie wat die Kredietwet artikel 65(2) – wat volgens die hof die basisartikel is waaruit die
wyses van aflewering blyk – bepaal nie, en die hof is in effek besig om wetswysigend op te
tree.
Daar moet ook in gedagte gehou word dat die Sebola-uitspraak basies net met kennisgewing
per geregistreerde pos as wyse van aflewering van die artikel 129(1)(a)-kennisgewing
gehandel het. Die hof het egter aangedui 203 dat dit wat bewys moet word, afhang van die
metode van aflewering wat die verbruiker (ingevolge artikel 65(2)) kies. Daar kan dus gevra
word hoe ver die voldoeningsbewyslas sal strek waar ’n verbruiker gekies het om die
kennisgewing per e-pos of faks te ontvang. Kredietverskaffers wat hierdie twee metodes van
kennisgewing volgens die keuse van die verbruiker gebruik, het tans geen sekerheid oor die
278

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
bewysafsnypunt wat die hof tevrede sou stel dat hulle aan die kennisgewingsvereiste soos
beoog in artikel 129(1)(a) voldoen het nie. Sodanige bewysafsnypunt sal uiteraard verskil van
die afsnypunt in Sebola, gegewe dat die poskantoor nie betrokke is by faks- of e-posversending
nie. Sou blote versending egter, soos deur Otto voorgestel en in Rossouw bevind
is, voldoening aan artikel 129(1)(a) daarstel, is die afsnypunt vir al die vorme van aflewering
dieselfde.
Die hoofpunt van kritiek teen die uitspraak is egter dat dit verwarrend is, aangesien dit
teenstrydighede bevat wat dit moeilik maak om agter te kom presies wat die hof beslis het oor
voldoening aan die kennisgewingsvereiste in artikel 129(1)(a).Die hof bevind 204 dat ’n
kredietverskaffer moet beweer dat die kennisgewing aan die relevante poskantoor afgelewer
is éndat die poskantoor in die normale gang ’n strokie sou aflewer wat die verbruiker inlig dat
’n geregistreerde item afgehaal moet word. Dan mag aangeneem word, én “the credit
provider may credibly aver”, dat kennisgewing van die posstuk se aankoms die verbruiker
bereik hetén dat ’n redelike verbruiker die posstuk sou afhaal. 205 In effek moet die
kredietverskaffer dus vier nuwe bewerings maak en nie bloot net beweer dat die
opsporingsrekord aantoon dat die posstuk die korrekte poskantoor bereik het nie.
Die hof onderskei voorts tussen ongeopponeerde en geopponeerde verrigtinge. Volgens die
hof sal die voormelde vier bewerings, uiteraard tesame met bewys van die artikel 129(1)(a)skrywe,
die geregistreerde-pos-strokie en die opsporingsrekord voldoende bewys daarstel van
aflewering van die artikel 129(1)(a)-kennisgewing ooreenkomstig artikel 130. 206 Waar die
kredietverskaffer dan verstekvonnis aanvra, sal die verbruiker se gebrek aan opposisie die
afdwingingshof geregtig maak om aan te neem dat die kredietverskaffer se bewering dat die
kennisgewing die verbruiker bereik het, nie betwis word nie. 207 Daar word nie spesifiek deur
die hof van die kredietverskaffer vereis om aan te dui of die kennisgewing as onafgehaal
teruggestuur is nie.
Waar die verbruiker egter in geopponeerde verrigtinge beweer dat die kennisgewing verlore
(“astray”) geraak het nadat dit die korrekte poskantoor bereik het, of dat dit nie afgehaal is
nie, of dat daar nie aandag aan geskenk is nadat dit afgehaal is nie, dan móét die hof ’n
bevinding maak of die verbruiker se bewerings waar is,ten spyte van die kredietverskaffer se
bewese pogings, en indien wel, die verrigtinge ooreenkomstig artikel 130(4)(b) verdaag. Die
ongemaklike gevolgtrekking is dus dat die hof, indien hy bevind dat die verbruiker se
bewerings waar is, vanweë die gebruik van die woord “moet”, nie ’n diskresie het om te
oorweeg of artikel 130(4)(b)-stappe gepas is nie. By geopponeerde verrigtinge word die
konsep van die “redelike verbruiker” dus buite rekening gelaat, aangesien enige skuld wat die
verbruiker kan hê aan nievoldoening aan die kennisgewingsvereiste in artikel 129(1)(a),
klaarblyklik nie in ag geneem word nie. 208
Soos reeds aangedui, is die doel van die kennisgewingsvereiste in artikel 129(1)(a) dat dit
onder die verbruiker se aandag gebring moet word dat hy in versuim is ten aansien van die
betrokke kredietooreenkoms en dat daar sekere geskilbeslegtingsopsies is wat hy kan volg om
’n geskil ten aansien van die kredietooreenkoms op te los of om ’n plan te maak om betalings
ingevolge die kredietooreenkoms op datum te bring en sodoende dalk kan probeer om die
279

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
situasie te vermy waar die kredietverskaffer die hof nader vir afdwinging. Verdere
beskerming ten opsigte van die kennisgewingsvereiste word verleen deur die meganisme van
artikel 130(4)(b) wat in werking gestel word deur die nievoldoening deur die
kredietverskaffer aan artikel 129(1)(a). Waar die kredietverskaffer byvoorbeeld nie aan
artikel 129(1)(a) voldoen nie omdat die kennisgewing na die verkeerde adres gestuur word en
uiteraard nie tot die aandag van die verbruiker kon kom nie, is dit dus duidelik dat die hof nie
’n diskresie het nie en die bepalings van artikel 130(4)(b) moet navolg. Waar die artikel
129(1)(a)-kennisgewing weggeraak het nadat dit die poskantoor bereik het, sonder dat die
kredietverskaffer of verbruiker daaraan skuld gehad het, is dit ook duidelik dat die
kennisgewing nie tot die verbruiker se aandag kon gekom het nie en dat daar dus
nievoldoening aan artikel 129(1)(a) was nie. Sodanige nievoldoening is egter nie toe te skryf
aan die optrede van die kredietverskaffer nie en die sneller wat die artikel 130(4)(b)meganisme
in werking stel, ontbreek dus. Dit lyk egter of die hof in Sebola, wat vereis dat die
kredietverskaffer moet bewys dat die kennisgewing die korrekte poskantoor bereik het,
impliseer dat die risiko vir die nie-ontvangs van die kennisgewing nie in so ’n geval aan die
verbruiker toegedig kan word nie, bloot op grond daarvan dat die verbruiker die wyse van
aflewering gekies het; die oplossing ook in sodanige geval is dat die hof verdere stappe
ooreenkomstig artikel 130(4)(b) moet gelas om voldoening aan die gemelde artikel te probeer
bewerkstellig.
Daar kan egter nie met hierdie standpunt saamgestem word nie, aangesien die verbruiker die
metode van aflewering gekies het en daarmee saam ook die risiko dat sodanige metode nie
altyd effektief sal wees nie.
Waar ’n verbruiker egter nie ’n geregistreerde posstuk afhaal nie, kan sodanige versuim nie
per se voor die deur van die kredietverskaffer gelê word nie. ’n Verbruiker kan tog nie bloot
beweer dat die artikel 129(1)(a)-kennisgewing nie tot sy aandag gekom het nie omdat dit nie
afgehaal is nie. Uiteraard moet die verbruiker tog aandui hóékom die kennisgewing nie
afgehaal is nie, byvoorbeeld dat die poskantoor hom nooit ingelig het dat hy ’n geregistreerde
posstuk moet afhaal nie, of dat hy siek was of in die buiteland was en so meer. Indien dit
duidelik is dat die verbruiker nie skuld daaraan gehad het dat die posstuk nie afgehaal is nie,
behoort die kwessie opgelos te word deurdat artikel 130(4)(b)-stappe ter voldoening aan die
kennisgewingsvereiste gelas word ooreenkomstig die beginsels geïmpliseer in Sebola. Waar
die verbruiker nie redes kan aanvoer waarom hy nie die posstuk afgehaal het nie, is die mees
waarskynlike afleiding dat hy ontvangs van die artikel 129(1)(a)-kennisgewing wou vermy en
kan daar gevra word waarom die kredietverskaffer dan gepenaliseer moet word vir die
verbruiker se onredelike versuim.
Nóg meer onrusbarend is die hof se stelling dat waar die verbruiker beweer dat die
kennisgewing afgehaal is, “but not attended to” en die hof bloot bevind datdie bewering
waaris, moet die hof die verrigtinge ingevolge artikel 130(4)(b) verdaag. Dit is wel moontlik
dat ’n verbruiker byvoorbeeld ’n artikel 129(1)(a)-kennisgewing kan afhaal en voordat hy dit
lees, daar iets gebeur wat veroorsaak dat hy nie daaraan aandag kan skenk nie, byvoorbeeld
dat hy in ’n motorongeluk beland of dat iemand die brief per ongeluk in die asblik gooi. ’n
280

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Verbruiker kan egter nie bloot beweer hy het die geregistreerde posstuk afgehaal en toe nie
aandag daaraan geskenk nie, en cadit quaestio. Redes moet tog aangevoer word waarom hy
nie, soos ’n mens van ’n redelike verbruiker sou verwag, aandag aan die skrywe geskenk het
nie. Deur die indruk te skep 209 dat ’n verbruiker in geopponeerde verrigtinge bloot net kan
kom en beweer dat ’n posstuk nie afgehaal is nie of dat dit afgehaal is, maar “not attended
to”, gee die hof ’n carte blanche aan verbruikers om artikel 129(1)(a) te misbruik. In effek
fasiliteer die hof die verbruiker se versuim en gee aan die verbruiker ruimte om dit vir die
kredietverskaffer onmoontlik te maak om aan artikel 129(1)(a) te voldoen. Waar dit die
verbruiker se eie skuld of vermydingstaktiek is wat veroorsaak dat die kennisgewing nie tot
sy aandag kon kom nie, kan dit tog nie ’n gevolgtrekking regverdig dat diekredietverskaffer
nie aan artikel 129(1)(a) voldoen het nie. Dit is dan juis die verbruiker wat voldoening
onmoontlik maak en daar kan dan gevra word wat die hof wil probeer bereik deur
ooreenkomstig artikel 130(4)(b) te gelas dat die kredietverskaffer stappe moet doen om aan
artikel 129(1)(a) te voldoen. Dit kon tog nooit die bedoeling van die wetgewer gewees het om
’n kredietverskaffer vir wie dit deur die verbruiker onmoontlik gemaak is om aan die
kennisgewingsvereiste in artikel 129(1)(a) te voldoen nogtans by wyse van artikel 130(4)(b)
tot voldoening te probeer verplig nie. In so ’n geval behoort die argument eerder te wees dat
die feit dat die verbruiker dit vir die kredietverskaffer onmoontlik maak om aan artikel
129(1)(a) te voldoen, fiktiewe vervulling van die kennisgewingsvereiste daarstel en dat
artikel 130(4)(b) nie in werking gestel word nie. 210
Daar kan in elk gevra word watter tipe stappe ’n hof sou beoog om te gelas waar ’n
verweerder bloot beweer dat die geregistreerde posstuk nie afgehaal is nie of dat dit wel
afgehaal is maar dat daar nie aandag daaraan geskenk is nie. Die hof in Sebola verskaf nie ’n
antwoord op hierdie vraag nie. Watter waarborg het ’n hof dat die stappe wat dit voorstel,
enigsins meer effektief gaan wees as die stappe wat die kredietverskaffer reeds gedoen het en
dat die verweerder wat aflewering van ’n geregistreerde posstuk vermy het, nie wéér bloot
kennisgewing ooreenkomstig artikel 129(1)(a) gaan vermy nie? Dit is ’n welbekende feit dat
verbruikers selfs persoonlike betekening van ’n item deur die balju kan vermy. Om
oorbeskermingvan ’n onredelike verbruiker wat versuim om ’n artikel 129(1)(a)kennisgewing
af te haal of daaraan aandag te skenk nadat dit afgehaal is, sonder enige
verdere ondersoek as basis te beskou om hofverrigtinge te verdaag sodat daar weer kennis
aan die verbruiker gegee kan word en hy dan nog die geleentheid het om te besluit of hy die
voorstelle soos in die kennisgewing uiteengesit wil aanvaar en daarop wil reageer, is niks
anders as ’n vrugtelose poging wat geen reg laat geskied aan artikel 130(4)(b) of die
sogenaamde balans wat die Kredietwet tussen die belange van verbruikers en
kredietverskaffers beoog nie.
Die verwarring oor die hof se eintlike uitspraak word vererger deur ’n klaarblyklike
teenstrydigheid tussen paragrawe 79 en 87. In laasgenoemde opsommende paragraaf verklaar
die hof dat waar die kredietverskaffer die kennisgewing pos, bewys van geregistreerde
versending na die adres van die verbruiker tesame met bewys dat die kennisgewing die
toepaslike poskantoor bereik het vir aflewering aan die verbruiker, in die afwesigheid van
teenstrydige aanduiding genoegsame bewys van aflewering sal daarstel. Indien die verbruiker
281

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
egter in geopponeerde verrigtinge beweer dat die kennisgewing haar nie bereik het nie, moet
die hof die waarheid van die bewering vasstel. Indien die hof dan bevind dat die
kredietverskaffer nie aan artikel 129(1)(a) voldoen het nie, moet hy die verrigtinge
ooreenkomstig artikel 130(4)(b) verdaag en die stappe uiteensit wat die kredietverskaffer
moet doen voordat die aangeleentheid hervat kan word. Paragraaf 79, daarenteen, vereis, soos
hierbo uitgewys, bloot dat die hof moet bevind of die bewerings wat die verbruiker maak,
waar is en dat die hof dan, indien dit waar is, die aangeleentheid moet verdaag en die stappe
ooreenkomstig artikel 130(4)(b) moet gelas. Daar word geen melding gemaak dat die hof
sodanige stappe kan gelas slegs as bevind word dat die kredietverskaffer nie aan artikel
129(1)(a) voldoen het nie en daar word pertinent verklaar: “despite the credit provider’s
proven efforts”.
Waar die hof sy beslissing in paragraaf 87 opsom, verskil dit egter beduidend van wat in
paragraaf 79 gesê is. In paragraaf 87 verklaar die hof dat waar die kredietverskaffer die
kennisgewing pos, bewys van geregistreerde versending na die adres van die verbruiker,
tesame met bewys dat die kennisgewing die toepaslike poskantoor vir aflewering bereik het,
in die afwesigheid van enige teenstrydige aanduiding voldoende bewys van aflewering sal
daarstel. Indien die verbruiker in geopponeerde verrigtinge beweer dat die kennisgewing haar
nie bereik het nie, moet die hof die waarheid van die aanspraak vasstel. As die hofbevind dat
die kredietverskaffer nie voldoen het aan artikel 129(1)(a) nie, moet die hof kragtens artikel
130(4)(b) die aangeleentheid verdaag en die stappe uiteensit wat die kredietverskaffer moet
doen voordat die aangeleentheid hervat mag word. Waar die hof dus in paragraaf 79 by
geopponeerde verrigtinge waar die verbruiker beweer dat die kennisgewing weggeraak het, of
nie afgehaal is nie, of afgehaal is maar nie aandag aan geskenk is nie, ’n bevinding moet
maak of die verbruiker se bewerings waar is en indien wel,die verrigtinge kragtens artikel
130(4)(b) moet verdaag, verklaar die hof dus in teenstelling daarmee in paragraaf 87 dat die
hof die waarheid van die aanspraak dat ’n kennisgewing ’n verbruiker nie bereik het nie,
moet vasstel en indien dit bevind dat die kredietverskaffer nie aan artikel 129(1)(a) voldoen
het nie, moet die hof die aangeleentheid verdaag en die stappe uiteensit wat die
kredietverskaffer moet doen voordat die aangeleentheid hervat mag word. Dus, waar die hof
oënskynlik volgens paragraaf 79 bloot op grond van die waarheid van ’n aanspraak deur die
verbruiker dat ’n kennisgewing nie ontvang is nie, die beskermingsmeganisme van artikel
130(4)(b) in werking mag stel sonder ondersoek na die vraag of die nie-ontvangs van die
gewraakte kennisgewing te wyte was aan nievoldoening aan artikel 129(1)(a) deur die
kredietverskaffer, stel paragraaf 87 ’n bevinding van nievoldoening deur die kredietverskaffer
as basis vir ’n bevel ooreenkomstig artikel 130(4)(b). Die posisie soos uiteengesit in
paragraaf 87 wat ’n ondersoek na nievoldoening deur die kredietverskaffer vereis voor die
verlening van ’n artikel 130(4)(b)-bevel, is uiteraard korrek. Daarteenoor kan die blote
bevinding dat ’n verbruiker se bewering dat hy nie ’n artikel 129(1)(a)-kennisgewing ontvang
het nie, sonder ’n ondersoek na die vraag of sodanige nie-ontvangs te wyte was aan die
kredietverskaffer se nievoldoening aan die kennisgewingsvereiste, nie ondersteun word nie.
282

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Gegewe die verwarring wat veroorsaak word deur voormelde twee kritiek-teenstrydige
paragrawe, bly die vraag steeds: Wat presies is nou eintlik die hof se uitspraak in dié
verband?
Dat die meerderheidsuitspraak in Sebola nie glashelder is nie, blyk uit die teenstrydige
beslissings wat daarna in Binneman en Mkhize gegee is. Alhoewel die hof sonder ’n groot
omhaal van woorde in Binneman die resultaat bereik wat wenslik is in die betrokke
omstandighede, naamlik om verstekvonnis toe te staan waar ’n onafgehaalde posstuk die
korrekte poskantoor bereik het, blyk dit dat die hof se vertolking dat die
meerderheidsuitspraak in Sebola bloot bepaal het dat versending van ’n geregistreerde
posstuk per se nie voldoende is nie en dat daar bykomend vereis moet word dat die
kennisgewing die betrokke poskantoor bereik, nie korrek is nie. Daarteenoor maak
waarnemende regter Olsen opmerkings oor die arbitrêre bewysafsnypunt in Sebola wat
volgens hom daarop dui dat die strekwydte van die voldoeningsbewys in Sebola wyer is as
om regverdiging te bied vir die afleiding dat ’n hof kan beslis dat daar voldoening aan die
kennisgewingsvereiste in artikel 129(1)(a) was bloot op grond van die bewys dat ’n artikel
129(1)(a)-kennisgewing wat per geregistreerde pos versend is, die korrekte poskantoor bereik
het. Volgens regter Olsen het die meerderheidsuitspraak in Sebola tot gevolg dat ’n hof nie in
die aanwesigheid van positiewe bewys dat die artikel 129(1)(a)-kennisgewing die verbruiker
nie bereik het nie, mag gelas dat daar wel voldoening aan die kennisgewingsvereiste was nie.
Op praktiese vlak steek ’n verdere probleem sy kop dus uit in die konteks van
ongeopponeerde hofverrigtinge waar die kennisgewing wel die korrekte poskantoor bereik
het, maar daarna as onafgehaal teruggestuur is. Die meerderheidsuitspraak in Sebola swyg
oor wat die posisie is waar die kennisgewing as onafgehaal teruggestuur word en daar nie ’n
verbruiker is wat, soos by geopponeerde verrigtinge, beswaar maak omdat hy nie die
kennisgewing gekry het nie. Word oorweging geskenk aan die inligting rakende die proses
wat die poskantoor by geregistreerde pos volg, soos in Mkhize verduidelik, blyk dit
(benewens die feit dat die poskantoor twee afhaalkennisgewings aan ’n verbruiker stuur) dat
’n poskantoor nie kan verduidelik hoekom ’n geregistreerde posstuk onafgehaal is nie – dit
kan dus wees omdat ’n verbruiker nooit kennis gekry het van die posstuk nie, of omdat die
verbruiker die strokie wat aandui dat hy die posstuk moet gaan afhaal, doelbewus geïgnoreer
het ten einde ontvangs van die posstuk te vermy. Die verbruiker is egter nie voor die hof om
’n antwoord te bied op die rede waarom die posstuk onafgehaal is nie. Beteken die vereiste
wat in Sebola gestel word dat ’n kredietverskaffer moet bewys dat die artikel 129(1)(a)kennisgewing
waarskynlik tot die verbruiker se kennis gekom het waar ’n posstuk in
ongeopponeerde verrigtinge onafgehaal is, daar dus nooit voldoening aan die
kennisgewingsvereiste kon gewees het nie? Mag die hof lukraak aanneem dat die rede
waarom die posstuk nie afgehaal is nie, te wyte is aan nievoldoening deur die
kredietverskaffer (of die poskantoor as agent van die kredietverskaffer) en dat die blote
aanduiding dat ’n posstuk onafgehaal is,per se die bepalings van artikel 130(4)(b) in werking
stel? Dat dit die bedoeling van die wetgewer was, is te betwyfel gesien in die lig daarvan dat,
benewens om versending te vereis vir doeleindes van artikel 65(2), die wetgewer in artikel
130(1)(b) ’n kredietverskaffer magtig om met afdwingingstappe voort te gaan waar die
283

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
verbruiker nie op die artikel 129(1)(a)-kennisgewing reageer nie. ’n Verbruiker kan uiteraard
nie reageer op ’n kennisgewing wat hom nie bereik het nie, maar hy kan ook nie reageer nie
juis omdat hy ontvangs van die artikel 129(1)(a)-kennisgewing vermy het deur die
geregistreerde posstuk nie by die “korrekte” poskantoor te gaan afhaal nie.
Die kringeffek van Sebola, bloot net met verwysing na die vereiste dat die kredietgewer ’n
opsporingsrekord moet bekom wat aandui dat die geregistreerde posstuk die regte poskantoor
bereik het, is basies dat die hoogste hof in die land aangedui het dat bewys van versending
per geregistreerde pos, ondanks die feit dat die wetgewer geregistreerde pos spesifiek magtig
as metode van aflewering in verskeie stukke wetgewing, nie voldoende is waar ’n
wetsbepaling vereis dat ’n belangrike kennisgewing onder die aandag van die verbruiker
moet kom nie. Die gevolg is dat die party wat die kennisgewing versend, se bewyslas
uitgebrei word na die arbitrêre afsnypunt dat die geregistreerde posstuk die toepaslike
poskantoor bereik het.
Benewens enige direkte effek wat die uitleg van die kennisgewingsvereiste in Sebola op die
kredietmark kan hê, is daar ook die moontlikheid van sogenaamde onvoorsiene gevolge. In
hierdie verband kan ’n mens dink aan die situasie waar ’n kredietverskaffer ’n verbruiker
dagvaar, handelend ooreenkomstig die huidige regsposisie dat waar daar ’n artikel 129(1)(a)kennisgewing
aan ’n verbruiker afgelewer is, die spesifieke kredietooreenkoms ten opsigte
waarvan die kennisgewing gestuur is, uitgesluit is van enige daaropvolgende
skuldherstrukturering ooreenkomstig artikel 86 van die Kredietwet. 211 Sou die verbruiker
egter nou in ’n geopponeerde aangeleentheid opper dat die kredietverskaffer se artikel
129(1)(a)-kennisgewing soos aangedui in Sebola, 212 nooit tot sy aandag gekom het nie,
aangesien dit nie deur hom afgehaal is nie, sonder dat hy hoef te verduidelik wáárom hy dit
nie afgehaal het nie, ontstaan die vraag of die verbruiker in die interim (dit wil sê na die
beweerde nievoldoening aan die kennisgewingsvereiste maar voordat die hof ooreenkomstig
artikel 130(4)(b) verdere stappe gelas wat die kredietverskaffer moet doen om aan die
kennisgewingsvereiste te voldoen), wel vir skuldberading aansoek mag doen en sodoende die
kredietverskaffer se afdwingingspoging kan fnuik.
Die kommerwekkende statistiek wat in Mkhize aan die hof voorgehou is, en die feit dat die
hof aangedui het dat dit op grootskaalse vermyding van die ontvangs van artikel 129(1)(a)kennisgewings
dui, illustreer volgens Otto die benarde posisie waarin kredietverskaffers hulle
bevind. Hy besef dat verbruikersbeskerming ’n prys het, maar na aanleiding van die Sebolameerderheidsuitspraak
meen hy dat die prys wat die Kredietwet op die beskerming van die
verbruiker plaas, te hoog is en dat daar ernstig oorweging geskenk moet word aan ’n
wetswysiging met betrekking tot die kennisgewingsvereiste in artikel 129(1)(a), aangesien
die huidige posisie na Sebola daartoe gaan bydra dat banke uiters ongeneë gaan raak om
krediet toe te staan, of dit andersins teen hoë koste gaan toestaan. 213 Volgens hom is die
huidige toepassing van die Kredietwet, spesifiek op die gebied van skuldafdwinging,
geensins bevorderlik vir die uitdruklik-verklaarde wetsoogmerk van die Kredietwet om ’n
toeganklike en volhoubare kredietmark daar te stel nie. 214
284

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Gegewe dat die Sebola-uitspraak deur die konstitusionele hof gegee is en dat daar dus geen
hoër beroep teen die uitspraak gedoen mag word nie, kan daar met Otto saamgestem word dat
die enigste oplossing om die effek van Sebola teen te werk, ’n wetswysiging is. Die vraag is
egter presies hoe die wetswysiging behoort te lui, want eintlik is die wetsbepaling in artikel
129(1)(a) saamgelees met artikel 130 en ander relevante artikels soos artikel 65, 96 en 168,
duidelik – dit is bloot te wyd deur die konstitusionele hof uitgelê.
Wat moontlike wetswysiging betref, kan opgemerk word dat heelwat verwarring vermy kon
gewees het indien die wet ’n soortgelyke definisie van aflewering, soos in die regulasies
vervat, ingesluit het en artikel 129 spesifiek gemeld het dat die kennisgewing “afgelewer”
moet word.
8. Gevolgtrekking
In die poging om ’n doeldienende uitleg aan die kennisgewingsvereiste in artikel 129(1)(a)
van die Kredietwet te gee, het die konstitusionele hof na ons mening te ver gegaan deur die
kredietverskaffer se bewyslas arbitrêr uit te brei en oënskynlik die geleentheid vir baie
verbruikers te skep om kennisgewing en gevolglik ook afdwinging van die ooreenkoms te
vermy. Dat die Sebola–meerderheidsuitspraak nie tot regsekerheid bygedra het nie, is
duidelik te sien uit die teenstrydige uitsprake wat daarna in Binneman en Mkhize gevolg het.
Die konstitusionele hof se gevolgtrekking dat geregistreerde pos meer betroubaar is as
gewone pos en die teenstellende gevolgtrekking van die hof in Mkhize dat gewone pos meer
betroubaar is as geregistreerde pos, omdat so ’n groot persentasie geregistreerde posstukke as
onafgehaal teruggestuur word, steun na ons mening eerder die afleiding dat die posdiens in
die algemeen ’n betroubare versendingstelsel daarstel: gewone verbruikers ontvang hul
posstukke en kla nie oor 70% gewone pos wat nie hul bestemming bereik nie, terwyl die
groot rede vir die hoë persentasie onafgehaalde geregistreerde pos waarskynlik eerder dui op
vermydingstaktiek deur verbruikers as op onbekwame dienslewering deur die poskantoor.
Die Kredietwet is nie ’n voorbeeld van asemrowende statutêre opstelvernuf nie. Juis in die
konteks van die kennisgewingsvereiste in artikel 129(1)(a) het die hof in Starita v Absa Bank
opgemerk: 215 “The fact is that it is a badly drafted Act ... A perusal of the Act further shows
that the expressions ‘giving written notice’, ‘advise in writing’, ‘give notice’, ‘deliver’ and
‘serve’ are used indiscriminately and without precision. Accordingly, undue emphasis should
not be placed on the actual words used.”
Die benadering tot die kennisgewingsvereiste soos deur Otto voorgestel, en ook deur die hof
in Rossouw voorgestaan, is ’n redelike bewysmaatreël wat ’n objektiewe bewysafsnypunt
daarstel vir alle metodes wat die Kredietwet vir aflewering van die artikel 129(1)(a)kennisgewing
beoog. Dit dra tot regsekerheid by en vermy allerlei bewyskopsere. Om
arbitrêre bewyslae tot die kredietverskaffer se kennisgewingsverpligting toe te voeg,
285

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
kompliseer die uitleg van die Kredietwet onnodig, tot nadeel van die ideaal van ’n
gebalanseerde en toeganklike kredietmark.
Bibliografie
Joubert, W.A. (red). 1994. The Law of South Africa. Vol. 5(1).1ste heruitgawe. Durban:
Butterworths.
—. 2000. The Law of South Africa. Vol. 5(1).1ste heruitgawe. Durban: Butterworths.
—. 2004. The Law of South Africa. Vol. 5(1).2de uitgawe. Durban: Butterworths.
Nasionale Kredietreguleerder. Maart 2012.Consumer credit market report. Midrand: National
Credit Regulator.
Otto, J.M. 2000.Consumer credit.In Joubert (red.) 2000.
—. 2001. Kennisgewings van ontbinding by kredietooreenkomste en afbetalingskope van
grond. Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse Reg, (1):169–76.
—. 1991. Commentary credit law service. Johannesburg: Butterworths LexisNexis.
—. 2006. The National Credit Act explained. Durban: LexisNexis.
—. 2010. Notices in terms of the National Credit Act: Wholesale national confusion. Absa
Bank Ltd v Prochaska t/a Bianca Cara Interiors; Munien v BMW Financial Services; Starita
v Absa Bank Ltd; FirstRand Bank Ltd v Dhlamini.South African Mercantile Law Journal,
22(4):595–607.
Otto, J.M. en R-L.Otto. 2010. The National Credit Act Explained. 2de uitgawe. Durban:
LexisNexis.
—. 2013 (ter perse).The National Credit Act explained. 3de uitgawe. Durban: LexisNexis.
Scholtz, J.W., J.M. Otto, E. van Zyl, C.M. van Heerden en N. Campbell. 2008-.Guide to the
National Credit Act. Durban: LexisNexis.
Van Heerden, C.M. en A. Boraine. 2011. The conundrum of the non-compulsory compulsory
section 129(1)(a) of the National Credit Act. South African Mercantile Law Journal,
23(1):45–63.
Van Heerden, C.M. en J.M. Otto. 2007. Debt enforcement in terms of the National Credit Act
34 of 2005. Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse Reg, (4):655–84.
Van Rensburg, A.D.J. en S.H. Treisman. 1984. The Practitioner’s Guide to the Alienation of
Land Act. Durban: Butterworths.
286

Eindnotas
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
1 Vir ’n volledige bespreking sien Scholtz e.a.(2008, hfst. 12). Sien ook Van Heerden en Otto
(2007:655).
2 Scholtz e.a. (2008, par. 12.4.2).
3 Die Kredietwet is net in Engels en isiZulu beskikbaar. Verwysings na die bewoording van
regsartikels in Afrikaans is dus die produk van direkte vertaling deur die outeurs.
4 Die Kredietwet omskryf nie die term versuim nie, dus word aan die hand gedoen dat
versuim kan dui op enige nalate deur die verbruiker om sy verpligtinge ingevolge ’n
kredietooreenkoms na te kom.
5 Die Engelse bewoording lui: “draw the default to the attention”.
6 2010 6 SA 439 (HHA).
7 2012 5 SA 142 (KH).
8 Art. 2(1) bepaal dat die wet uitgelê moet word op ’n wyse wat effek gee aan die
doelstellings vermeld in art. 3 van die wet.
9 Art. 3(d).
10 Scholtz e.a. (2008, par. 12.2).
11 D.w.s. skriftelik met verwysing na die verbruiker se versuim en uiteensetting van die
voorstelle tot geskiloplossing of ’n plan om agterstallige betalings op datum te bring.
12 ’n Bespreking van art. 86(10) val buite die omvang van hierdie bydrae.
13 Hierdie verwysing na art. 86(9) is foutief en moet ’n verwysing na art. 86(10) wees.
14 Nedbank Ltd v National Credit Regulator 2011 3 SA 581 (HHA).
15 bid. par. 9.
16 Art. 86 sit die prosedure vir ’n vrywillige aansoek om skuldhersiening uiteen.
17 Art. 87 handel met die herstrukturering van die verbruiker se verpligtinge deur die hof.
18 Ibid. par. 10.
19 Scholtz e.a.(2008, par. 12.4.2); Otto en Otto (2010:103, 104); ABSA Bank Ltd v De Villiers
2009 3 SA 421 (SOK); Nedbank Ltd v National Credit Regulator 2011 3 SA 581 (HHA).
287

20 2010 JOL 26422 (NKK).
21 Scholtz e.a.(2008, par. 12.4.4).
22 Idem. par. 12.4.3.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
23 t. 2(5) bepaal dat waar die wet voorskryf dat ’n sekere aantal besigheidsdae moet verloop
tussen die plaasvind van een gebeurtenis en ’n ander, die aantal dae bereken word deur (a)
uitsluiting van die dag waarop die eerste sodanige gebeurtenis plaasvind; (b) insluiting van
die dag waarop of waarteen die tweede gebeurtenis moet plaasvind; en (c) uitsluiting van
enige openbare vakansiedag, Saterdag of Sondag wat val op of tussen die dae beoog in
paragrawe (a) en (b) onderskeidelik.
24 Ibid.
25 Ibid. Waar die kredietooreenkoms self egter ’n langer tydperk vir aflewering van
kennisgewings stipuleer, geld sodanige langer tydperk. Sien Standard Bank of South Africa
Ltd v Rockhill 2010 5 SA 252 (GSJ).
26 Ibid.
27 Die term document word nie in die wet omskryf nie en daar word dus aan die hand gedoen
dat die term sy gewone betekenis moet dra.
28 Art. 65(1).
29 Art. 65(2)(a) en (b).
30 Art. 96(2) bepaal dat sodanige adresverandering moet geskied by wyse van skriftelike
kennisgewing wat per hand, geregistreerde pos of e-pos aan die ander party afgelewer moet
word.
31 Sebola v Standard Bank Ltd 2012 5 SA 142 (KH) par. 69.
32 Vir ’n volledige bespreking sien Van Heerden en Boraine (2011:45). Hierdie kan nie reg
wees nie. Die artikel begin eers op bl. 45.
33 Ibid.
34 Ibid.
35 Sien Sebola v Standard Bank Ltd 2012 5 SA 142 (KH) par. 53: “The proceedings have life,
but a court ‘must’ adjourn the matter, and make an appropriate order requiring the credit
provider to complete specified steps before resuming the matter. The bar on proceedings is
thus not absolute, but only dilatory. The absence of notice leads to a pause, not to nullity.”
36 Otto (2010:595).
37 Ibid.
288

38 36 van 1942.
39 Art. 12(b).
40 72 van 1971.
41 Art. 13.
42 68 van 1981.
43 75 van 1980.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
44 Vir ’n volledige bespreking van die sake sien Otto (2001, par. 29(e)); Otto (2004, par.
29(e)).
45 Fitzgerald v Western Agencies 1968 1 SA 288 (T).
46 30 van 1965.
47 Maron v Mulbarton Gardens (Pty) Ltd 1975 4 SA 123 (W) 125D.
48 1976 1 SA 314 (D) 318E.
49 Maharaj v Tongaat Development Corporation (Pty) Ltd 1976 4 SA 994 (A).
50 1984 1 SA 429 (W).
51 51 van 1983.
52 Sien verder Van Rensburg en Treisman (1984:205). Die Afrikaanse teks is nie t.o.v. hierdie
aspek gewysig nie en het deurgaans na “kennis gegee het” verwys.
53 Otto (1994, par. 62).
54 2001 1 SA 145 (W).
55 Otto (1994, par. 62).
56 Art. 11 van Wet 75 van 1980.
57 Vir ’n bespreking van die saak en ander sake sien Otto (2001:169).
58 2006 4 SA 548 (W).
59 Sien Otto (2006, par. 44.2). Sien ook Otto en Otto (2010, par. 44.2); Van Heerden en Otto
(2007:655).
60 Daar dien daarop gelet te word dat die outeurs van die huidige artikel die woorde “draw ...
to the attention of” in art. 129(1)(a) vertaal het met “tot die kennis bring”.
289

61 Otto (2006:44.2).
62 2009 2 SA 512 (D).
63 75 van 1980.
64 2010 1 SA 549 (KZD).
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
65 In par. 12 verklaar die hof: ”[T]he Minister has prescribed the manner of delivering
documents to a consumer in terms of the Act and that method of delivery must be in
accordance with the provisions of the definition of ‘delivered’ in the Regulations rather than
in terms of section 65.”
66 2010 4 SA 531 (GNP).
67 2010 3 SA 443 (GSJ).
68 2010 6 SA 439 (HHA).
69 Par. 4.
70 Ibid.
71 Ibid. Die klousule in die huisleningsooreenkoms het op rekord geplaas dat die Sebolas
aanvaar dat enige briewe en kennisgewings wat deur die bank per geregistreerde pos na die
posadres versend word, geag sal word binne 14 dae na versending ontvang te wees.
72 Par. 5.
73 Ibid. Te wete die Halfweghuisposkantoor.
74 Par. 6.
75 Ibid.
76 Par. 7. Die uitspraak van die konstitusionele hof dui nie aan of die lasbrief beteken is en of
sodanige betekening persoonlik op die Sebolas by die verbandeiendom geskied het nie.
77 Ibid. Volgens die Sebolas kon die dagvaarding nie aan hul deur vasgeheg gewees het nie,
aangesien hul huis in ’n “housing development” geleë was en hulle vasgestel het dat die balju
nie op die dag soos beweer in die relaas toegang tot die eiendom verkry het nie.
78 Ibid.
79 Par. 8.
80 Ibid.
81 Par. 14.
290

82 Par. 10.
83 Par. 17.
84 Ibid.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
85 SERI het betoog (par. 23) dat die art. 129(1)(a)-kennisgewing tot die verbruiker se
daadwerklike kennis moet kom, maar dat ’n kredietverskaffer nie in elke saak afdoende hoef
te bewys dat die verbruiker die kennisgewing ontvang het nie. Volgens SERI sou hulle die
volgende standaard aanvaar: indien dit blyk dat (a) die kredietverskaffer die art. 129(1)(a)kennisgewing
afgelewer het ter voldoening aan die wet en die kredietooreenkoms, (b) die
verrigtinge nie prematuur is nie, en (c) daar niks is om anders voor te stel nie, sal ’n hof
normaalweg tevrede wees, op ’n oorwig van waarskynlikheid, dat ’n verbruiker inderdaad die
kennisgewing ontvang het. Dit sal geld (par. 24) waar die kredietverskaffer se stukke
gebrekkig is of waar ’n verbruiker aanvoer dat die kennisgewing nie ontvang is nie. In
sodanige geval moet die hof die verrigtinge verdaag, sodat die verbruiker ingelig kan word
oor, of oorweging kan skenk aan, die opsies wat die wet verskaf.
86 Die nasionale kredietreguleerder het aan die hand gedoen (par. 25) dat art. 129(1) so
uitgelê moet word dat die kennisgewingsvereiste prima facie bevredig is slegs as die
kredietverskaffer kan aantoon dat dit die stappe gedoen het wat nodig is om die kennisgewing
onder die aandag te bring van ’n verbruiker wat redelik optree. Normaalweg sou dit behels
dat die kredietverskaffer die hof tevrede stel dat die art. 129(1)(a)-kennisgewing daadwerklik
(“actually”) die adres soos deur die verbruiker gespesifiseer bereik het. Volgens die nasionale
kredietreguleerder sal hierdie vereiste bevredig word (par. 27) deur toepaslike bewerings deur
die kredietverskaffer in die dagvaarding dat die brief per geregistreerde pos op ’n spesifieke
datum versend is; afgelewer is aan die toepaslike poskantoor op ’n spesifieke datum (wat
aangetoon kan word deur van die poskantoor se opsporingstegnologie gebruik te maak); nie
teruggestuur was aan die sender nie; en dat die kredietverskaffer nie weet van enige ander
omstandighede wat aandui dat die verbruiker nie “actually” die kennisgewing ontvang het
nie. Waar ’n opportunistiese verbruiker opsetlik nie ’n geregistreerde brief afhaal nie, kan die
betekening van die brief deur die balju bewerkstellig word.
87 BASA het voorgehou dat die kredietverskaffer slegs nodig het om aflewering te bewys en
dat bewys van versending van die art. 129(1)(a)-kennisgewing (en nie ontvangs by die
verbruiker se adres of aflewering aan die betrokke poskantoor nie) voldoende is. BASA het
verder daarop gesteun dat die wetgewing uitdruklik die risiko van nie-aflewering op die
verbruiker plaas. Sien par. 50.
88 Par. 52.
89 Par. 53.
90 Ibid.
91 Ibid.
92 Par. 54.
93 Ibid.
291

94 Ibid.
95 Ibid.
96 Ibid.
97 Par. 55.
98 Ibid.
99 Par. 59.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
100 Hierdie verwysing van die hof na toegang tot skuldberading is verkeerd. Sien par. 2.1 hier
bo insake die doel van art. 129(1)(a).
101 Ibid.
102 Ibid.
103 Par. 61. Let wel: dit blyk dat die hof nie betoog dat die woord afgelewer nie in die
regulasies omskryf word nie, maar wel dat dit vir doeleindes van art. 130 nie in die regulasies
gedefinieer word nie.
Ibid.
105 In hierdie verband wys die hof uit dat die regulasies die wyses van aflewering voorskryf,
maar dat dit nie spesifiek enige wyse voorskryf vir die aflewering van die art. 129(1)(a)kennisgewing
nie en dat die omskrywing van aflewering dus nie toegepas kan word nie; en
voorts dat aangesien die regulasies in elk geval nie gebruik kan word om die wet uit te lê nie,
daar teruggekeer moet word na die bepalings van die wet.
106 Par. 66.
107 Ibid.
108 Par. 67.
109 Ibid.
110 Ibid.
111 Par. 68.
112 Ibid. Volgens die hof is dit nie net omdat posaflewering uitdruklik gesanksioneer word nie
en geregistreerde pos ’n meer betroubare wyse van posaflewering is nie, maar ook omdat “the
greater includes the lesser”.
113 Ons beklemtoning.
114 Par. 69.
292

115 Par. 70.
116 Ibid.
117 Ons beklemtoning.
118 Par. 71.
119 Ibid.
120 Par. 72.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
121 Ibid. Die hof verklaar voorts: “That provision in turn embeds a notice that is pivotal to the
statute’s innovative entrenchment of court-avoidant and settlement-friendly processes.
Section 129 requires that notice be provided to the consumer, and the obligation in section
130 to deliver that notice must be read in the light of the importance of that notice.”
122 Par. 73.
123 Ibid.
124 Ibid.
125 Par. 74.
126 Ibid.
127 Par. 75.
128 Ibid.
129 Ibid.
130 Ibid.
131 Ibid. Volgens die hof kan hierdie proses maklik en vinnig uitgevoer word deur die
geregistreerde item se nommer in te tik, waarna die ligging (“location”) van die item verskyn
en die inligting gedruk kan word.
132 Ibid.
133 Ibid.
134 Par. 78.
135 Ibid.
136 Par. 79.
137 Die hof verklaar o.a.: “That will complicate bulk despatches, but not significantly.”
293

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
138 Par. 83. BASA het aangedui (par. 82) dat om van die kredietverskaffer te vereis om die
waarskynlikheid van ontvangs van die art. 129-kennisgwing te bewys aansienlik meer moeite
en koste sou veroorsaak, aangesien die skuldinvorderings op groot maat geprosesseer word
en die kennisgewings in groot hoeveelhede versend word en dat dit aansienlike koste tot die
skuldinvorderingsproses sal toevoeg, welke koste aan gewone verbruikers oorgedra sal word
in die vorm van hoër kredietkoste en dat dit krediet minder toeganklik sal maak.
139 Par. 84.
140 Ibid.
141 Par. 85.
142 Ibid.
143 Par. 86.
144 Par. 97.
145 Par. 88. Die hof het egter aangedui dat die wet duidelik vier ander metodes van
kommunikasie vereis, insluitend e-pos en faks, maar dat die huidige verrigtinge nie vereis dat
die hof iets daaroor sê nie.
146 Par. 9.
147 Saaknr. 7241/11 (WKK) (uitspraak gelewer op 21 Junie 2012).
148 Par. 2.
149 Ibid.
150 Ibid.
151 Par. 6. Daar kan nie met hierdie standpunt van Griesel R saamgestem word nie. Sien
verder die bespreking in par. 7 hierna.
152 Ibid. met verwysing na par. 87 asook par. 75 en 76 van Sebola.
153 Par. 7.
154 Ibid. Kl. 11 van die verbanddokument het bepaal dat ’n geregistreerde posstuk geag sou
wees ontvang te wees op die derde dag na die datum van versending.
155 Ibid.
156 Par. 9.
157 Ibid.
158 Saaknr. 4084/2012 (KZD) (uitspraak gelewer op 6 Julie 2012).
294

159 Par. 2.
160 Par. 8.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
161 Par. 20 en 21. Absa het ook (par. 11–5) aangedui watter prosesse hulle eers volg om die
verbruiker so ver te kry om sy betalings op datum te bring asook alternatiewe maniere
waarop probeer word om ’n oplossing vir die verbruiker se skuldprobleem te vind voordat
daar met regsaksie voortgegaan word.
162 Par. 24.
163 Ibid.
164 Ibid.
165 Ibid.
166 Par. 9.
167 Par. 24.
168 Par. 26–9.
169 Par. 32.
170 Par. 33–5.
171 Par. 50.
172 Ibid.
173 Par. 51. Olsen R dui aan dat dit onnodig is om ’n volledige ontleding van die
meerderheidsuitspraak in Sebola te verskaf ten einde die redes weer te gee vir sy
gevolgtrekking, maar verwys nietemin na par. 57 en 60 van dié uitspraak.
174 Par. 53.
175 Ibid.
176 Ibid.
177 Ibid.
178 Par. 59.
179 Daar dien daarop gelet te word dat die hof wel van mening is (par. 61) dat die rede vir die
groot persentasie onafgehaalde posstukke soos blyk uit die statistiek wat Absa aanhaal, op
doelbewuste ontduiking in die meerderheid gevalle gedui het.
180 Par. 64.
295

181 Par. 66–7.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
182 Par. 67. Volgens die hof sal dit die situasie aanspreek waar die verbruiker nie ontvangs
van die eerste (geregistreerde) skrywe ontduik het nie, maar weens ’n ander rede versuim het
om dit af te haal.
183 Par. 68 en 69. Die redes waarom die hof betekening deur die balju as laaste uitweg
beskou, word in besonderhede uiteengesit in par. 69.
184 Par. 78. Die hof se volledige bevel en riglyne word in par. 78 uiteengesit.
185 2012-09-20 saaknr. 934/2011 (WKH).
186 Par. 9.
187 Ibid.
188 Ibid.
189 Par. 20.
190 Par. 18.
191 Par. 25.
192 Die minderheidsuitspraak handel wel omvattend in par. 124–37 met die uitleg van
soortgelyke wetgewing.
193 Par. 39.
194 Otto en Otto (2010:105–8).
195 Par. 57.
196 Par. 60.
197 Par. 70.
198 Par. 75.
199 Esselman v Administrateur SWA 1974 2 SA 597 (SWA).
200 Die reg dwing nie tot die onmoontlike nie.
201 Par. 75.
202 Ibid.
203 Par. 88.
296

204 Par. 77.
205 Ibid.
206 Par. 78.
207 Ibid.
208 Soos blyk uit die bewoording van par. 77.
209 Par. 79.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
210 Sien Lekup Prop Co No 4 (Pty) Ltd v Wright [2012] JOL 29311 (HHA) ter analogie.
211 Soos beslis in Nedbank Ltd v National Credit Regulator 2011 3 SA 581 (HHA).
212 Par. 79.
213 Otto en Otto (2013, par. 44.2) (ter perse). Die skrywers verwys in hierdie verband na die
nasionale kredietreguleerder se Consumer Credit Market Report (Maart 2012), waaruit dit
blyk dat in die eerste kwartaal van 2012 meer as 50% van kredietaansoeke deur
kredietverskaffers afgekeur is.
214 Ibid.
215 Par. 18.9.
297

Opsomming
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Eiendomsverlies deur verkrygende verjaring:
Onteiening sonder vergoeding – of nie?
A.J. van der Walt en E.J. Marais
A.J. van der Walt: Departement Publiekreg, Universiteit Stellenbosch en E.J. Marais:
Departement Publiekreg, Universiteit Stellenbosch
Verkrygende verjaring word meestal beskou as ’n gedeelte van die Suid-Afrikaanse reg wat
redelik regseker en onproblematies is. Die klaarblyklik onkontroversiële aard van hierdie
regsreël is egter onlangs in twyfel getrek deur die vierde kamer van die Europese hof vir
menseregte in die Pye-saak, waar bevind is dat adverse possession – die common laweweknie
van verjaring – ’n onteiening sonder vergoeding behels, welke gevolg strydig met
artikel 1 van die eerste protokol tot die Europese Verdrag vir Menseregte, 1950 is. Alhoewel
hierdie bevinding op appèl omvergewerp is, beklemtoon dit die belangrikheid van die vraag
of verjaring (wat ook eiendomsverlies sonder vergoeding tot gevolg het) op een lyn met
artikel 25 van die Suid-Afrikaanse Grondwet is. Om dit te beantwoord, ontleed ons die
prosesse oor verjaring met verwysing na die FNB-metodologie.
Hierdie artikel fokus spesifiek op die onteieningsvraagstuk, naamlik of verjaring ’n
onteiening van regte ingevolge artikel 25(2) meebring. Ten einde dié kwessie aan te spreek
ontleed ons hierdie regsreël teen die agtergrond van sekere kernaspekte van die Suid-
Afrikaanse onteieningsreg, naamlik die aard van die onteieningsbegrip, die relevansie van
staatsverkryging, welke regsbronne onteiening magtig, asook die metodes waarvolgens
onteiening kan geskied. Laastens ondersoek ons die vraag of verjaring moontlik
konstruktiewe onteiening behels. Deur hierdie ondersoek word getoon dat dit hoogs
onwaarskynlik is dat verjaring onteiening meebring. Verjaring vind bykans altyd tussen
private individue plaas en dus kan daar geen sprake van staatsverkryging van onteiende regte
wees nie. Verder verleen die verjaringswette geensins onteieningsbevoegdheid aan die staat
nie en maak hulle ook nie voorsiening vir vergoeding nie. Daarby kan verjaring ook nie
maklik onder enige van die bestaande onteieningsmetodes tuisgebring word nie. Laastens
redeneer ons dat konstruktiewe onteiening waarskynlik nie in die Suid-Afrikaanse reg
bestaan nie. Gevolglik is dit dogmaties beter om verjaring te beskou as ’n nie-arbitrêre
ontneming van eiendomsreg, welke ontneming nie ’n onteiening van regte tot gevolg het nie.
Trefwoorde Artikel 25; eiendomsklousule; eiendomsverlies; FNB-metodologie; gedwonge
oordrag van eiendomsreg; Grondwet; onteiening; ontneming; Pye-saak; verkrygende
verjaring.
298

Abstract
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Loss of ownership through acquisitive prescription: Uncompensated expropriation – or
not?
Acquisitive prescription is one of the original methods of acquisition of ownership and is
regulated mainly by two prescription acts, read together with the common law. The
requirements of this legal institution are reasonably clear and therefore most of the common
law sources, the courts and legal scholars regard it as rather unproblematic in South African
law. However, the apparently uncontroversial nature of this legal institution was recently
challenged (although not in the South African context) in the Pye case where the fourth
chamber of the European court of human rights found that adverse possession – the common
law equivalent of acquisitive prescription – amounted to an uncompensated expropriation that
was contrary to article 1 of the first protocol (the property clause) to the European
Convention on Human Rights and Fundamental Freedoms, 1950. Although this decision was
subsequently overturned on appeal by the grand chamber of the European court it highlights
the question whether the processes surrounding prescription, which in effect results in a
forced transfer of ownership, complies with section 25 of the Constitution of South Africa.
This question is indeed topical in our law, for it was recently argued before the Western Cape
high court that the loss of ownership brought about by prescription results in an
uncompensated expropriation. Therefore, it is necessary to obtain clarity in this regard. To
address this matter the authors analyse prescription in terms of the FNB methodology, with
specific emphasis on the question whether prescription results in an uncompensated
expropriation of property in conflict with section 25(2) of the Constitution.
Scrutiny of the principles of expropriation, considered together with the difference between
expropriation methods, leads to the conclusion that is unlikely that the effect of acquisitive
prescription can be seen as expropriation. One of the key factors used by the courts to
distinguish between expropriation and deprivation is to determine whether there was state
acquisition of the expropriated property. In light of this approach it is difficult to see how
prescription can amount to expropriation, as prescription cases invariably occur between
private individuals. The state will seldom, if ever, acquire property in this manner.
Furthermore, only the state has the power to expropriate property in South African law,
which power must be explicitly granted to the state by way of authorising legislation. In
addition, the empowering statute must set out the circumstances, procedures and conditions
under which expropriation may take place, as well as the purpose for which property may be
expropriated. It is trite law that expropriatory legislation must also provide for compensation.
Should the authorising statute not contain any explicit or tacit provision for the payment of
compensation, it is presumed that the legislation does not allow expropriation.
Against this background it is significant that neither of the two prescription acts authorises
the state to expropriate property. Furthermore, they do not set out the circumstances,
procedures or conditions under which expropriation may take place either, nor do they
mention the specific purpose for which property may be expropriated or provide for
compensation. These factors underscore the unlikelihood of a conclusion that prescription
results in expropriation of property.
The different expropriation methods in South African law also seem to negate the possibility
that prescription amounts to expropriation. Firstly, there can be no expropriation by way of
administrative action in the case of prescription, as prescription occurs by operation of law
299

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
and thus in the absence of the exercise of an administrative discretion. No discretion is
exercised and hence no administrative decision is taken.
Secondly, it is also impossible to regard prescription as a judicial method of expropriation, as
the acquisition of ownership through this legal institution does not depend on a court order.
Again, this method of expropriation is possible only in circumstances where legislation
specifically empowers courts to expropriate property in this manner. As to the question
whether prescription perhaps entails some form of statutory expropriation, matters are
slightly more complicated due to the supreme court of appeal’s recent judgment in the Agri
SA case. In this decision the court merely assumed, without deciding, that statutory
expropriation does form part of South African law. Nonetheless, there are convincing
arguments that this method of expropriation – if it exists in South African law at all – applies
only to very exceptional circumstances where legislation explicitly intends to expropriate
certain specific rights in property through mere promulgation of the act and against payment
of compensation. As the prescription acts do not satisfy any of these strict requirements it is
very unlikely that they could qualify as a source of statutory expropriation.
Finally, the authors address the question whether prescription does not perhaps entail
constructive expropriation of property. Both the supreme court of appeal and the
constitutional court have to date been reluctant to recognise this form of state interference in
South African law. This reluctance is based on sound principles, as the FNB methodology,
together with Roux’s prediction of the “telescoping effect” of the section 25(1) arbitrariness
test, leaves little – if any – room for recognising a third form of state interference alongside or
in between deprivation and expropriation. Nevertheless, even if the courts should abandon the
FNB methodology, it remains unlikely that constructive expropriation forms part of our law,
partly due to the nature of the requirements for a valid expropriation in South African law.
On the basis of all these considerations the authors conclude that it is dogmatically sounder to
regard acquisitive prescription as non-arbitrary deprivation of property, which deprivation
does not entail an expropriation of property. In this regard prescription forms part of the
state’s normal regulatory or police power to resolve conflicting claims to property by shifting
ownership – under strictly defined circumstances – from one person to another for a
legitimate public purpose.
Key words: Acquisitive prescription; Constitution; deprivation; expropriation; FNB
methodology; forced transfer of ownership; loss of ownership; property clause; Pye case;
section 25.
1. Inleiding 1
Verkrygende verjaring is ’n oorspronklike wyse van eiendomsverkryging in die Suid-
Afrikaanse reg. 2 Eiendomsreg gaan deur regswerking op ’n besitter oor die oomblik waarop
hy die verjaringsvereistes bevredig. Geen medewerking van die regsvoorganger word
benodig nie, aangesien eiendomsoorgang ex lege geskied. In Suid-Afrika word verjaring
gereguleer deur die Verjaringswet 18 van 1943 (1943-wet) 3 en die Verjaringswet 68 van
1969 (1969-wet), 4 tesame met die gemenereg. 5
300

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Ingevolge artikels 2(1)-(2) van die 1943-wet word ’n persoon ipso iure eienaar van ’n saak
nadat hy dit voortdurend vir 30 jaar besit het nec vi nec clam nec precario. 6 Artikel 1 van die
1969-wet is grotendeels dieselfde en bepaal dat ’n persoon deur verjaring eienaar van ’n saak 7
word indien hy dit openlik en asof hy die eienaar daarvan is, besit het vir ’n ononderbroke
termyn van 30 jaar. Volgens die gemenereg moet besit vir doeleindes van verjaring possessio
civilis wees. 8 Hierdie besitsvorm bestaan uit twee elemente, naamlik (i) corpus (die fisiese
element) en animus domini (die bedoelingselement). 9 Corpus behels die fisiese beheer van
die saak, terwyl animus domini verwys na die besitsbedoeling van iemand wat soos ’n eienaar
besit. 10 In hierdie opsig toon regspraak dat daar geen verskil tussen die gemeenregtelike
animus domini-element en die “besit asof eienaar”-vereiste van die 1969-wet bestaan nie. 11
Verkrygende verjaring word in die Suid-Afrikaanse reg meestal geag as ’n regsreël wat
redelik regseker en onproblematies is. Hierdie posisie blyk uit die regverdigings wat telkens
geopper word ten einde verjaring te regverdig, naamlik dat dit (i) regsekerheid bevorder en
(ii) onagsame eienaars wat nie na hul belange omsien nie, straf. 12
Die (klaarblyklik) onkontroversiële aard van verjaring is egter onlangs (weliswaar nie vir die
Suid-Afrikaanse konteks nie) in twyfel getrek deur die Europese hof vir menseregte se
beslissing in JA Pye (Oxford) Ltd v United Kingdom 13 (Pye). In hierdie uitspraak het die
vierde kamer van die Europese hof bevind dat adverse possession – die common law-eweknie
van verjaring – in stryd is met die eiendomsklousule (artikel 1 van die eerste protokol;
A1P1) 14 van die Europese Konvensie vir Menseregte, 1950. 15 Die vierde kamer redeneer dat
die eiendomsverlies wat deur adverse possession teweeggebring word, neerkom op
onteiening sonder vergoeding, welke gevolg strydig met die tweede reël van A1P1 is. 16
Desnieteenstaande het die groot kamer van die Europese hof hierdie beslissing op appèl
omvergewerp en bevind dat adverse possession bloot ’n (grondwetlik geldige) ontneming van
eiendom ingevolge die derde reël van A1P1 tot gevolg het. 17
Ten spyte van die groot kamer se uitspraak opper die vierde kamer se beslissing tog ’n
geldige vraag, naamlik of die eiendomsverlies wat deur verkrygende verjaring veroorsaak
word, voldoen aan die vereistes van artikel 25 (die eiendomsklousule) van ons Grondwet.
Verkrygende verjaring bewerkstellig inderdaad ’n sogenaamde “gedwonge oordrag van
eiendomsreg” 18 deurdat eiendomsreg sonder die toestemming of medewerking van die vorige
eienaar oorgaan op die besitter. Die uitwissing van eiendomsreg kan moontlik strydig wees
met die eiendomsklousule. So ’n moontlikheid blyk – buiten Pye – uit die siening van
Gildenhuys, asook uit die onlangse uitspraak van Summers v Kiewitz (Summers). 19 In hierdie
verband meen Gildenhuys dat die gemeenregtelike reëls met betrekking tot oorspronklike
eiendomsverlies onteiening meebring, 20 terwyl die applikante in die Summers-saak aangevoer
het dat verjaring neerkom op ’n onteiening van grond sonder vergoeding. 21
Alhoewel Gildenhuys se argument onoortuigend is 22 en die Wes-Kaapse hooggeregshof die
applikante se redenasie verwerp het, is dit duidelik dat Suid-Afrikaanse howe wel een of
ander tyd uitsluitsel oor hierdie kwessie sal moet gee. Gevolglik is dit belangrik om
klarigheid te kry oor die grondwetlikheid van hierdie regsreël.
301

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
In First National Bank of SA Ltd t/a Wesbank v Commissioner, South African Revenue
Service; First National Bank of SA Ltd t/a Wesbank v Minister of Finance 23 (FNB) – die
toonaangewende beslissing oor die eiendomsklousule 24 – het regter Ackermann ’n
metodologie uiteengesit waarvolgens artikel 25-dispute bereg moet word. 25 Aangesien hierdie
artikel op die onteieningsvraagstuk fokus, verskaf ons nie hier ’n diepte-bespreking van die
eerste vier fases van die FNB-metodologie nie. 26 Hulle kan wel kortliks soos volg saamgevat
word: Die eerste fase handel oor die vraag of dit wat weggeneem word, as “eiendom”
kwalifiseer vir doeleindes van artikel 25. Aangesien verjaring lei tot ’n uitwissing van
eiendomsreg in grond (’n stoflike, onroerende saak), is dit duidelik dat hier wel “eiendom” ter
sprake is. 27 Met betrekking tot die tweede fase (die ontnemingsvraag), behels verjaring heel
waarskynlik ’n ontneming van eiendom, aangesien dit alle inhoudsbevoegdhede met
betrekking tot ’n saak uitwis die oomblik waarop ’n besitter die verjaringsvereistes
bevredig. 28 Ingevolge die derde fase (ontneming moet deur algemeen geldende reg gemagtig
word en mag nie arbitrêr wees nie) voer ons aan dat verjaring waarskynlik voldoen aan die
vereistes van artikel 25(1). 29 In hierdie opsig geskied verjaring ingevolge ’n algemeen
geldende regsvoorskrif (die verjaringswette) en bestaan daar oortuigende faktore (naamlik
substantiewe regverdigings- en prosedurele meganismes) wat dit onderlê en reguleer, onder
andere om die belange van die vorige eienaar sover moontlik te beskerm en om regsekerheid
te bevorder. 30 Hierdie gevolgtrekkings maak dit onnodig om die vierde fase van die
metodologie te oorweeg, aangesien ’n nie-arbitrêre (dit wil sê geldige) ontneming nie
ingevolge die beperkingsklousule geregverdig hoef te word nie. 31 Die klem van hierdie
artikel val derhalwe op die vyfde fase van die FNB-metodologie, naamlik of verkrygende
verjaring ’n onteiening ingevolge artikel 25(2) meebring.
2. Het daar ’n onteiening ingevolge artikel 25(2) plaasgevind? 32
2.1 Inleiding
In FNB het die konstitusionele hof beslis dat die term ontneming alle staatsinmengings met
privaateiendom insluit en dat onteiening slegs op ’n enger kategorie inmenging van
toepassing is. 33 Gevolglik moet die grondwetlikheid van enige eiendomsinmenging altyd by
die artikel 25(1)-ondersoek begin alvorens dit met verwysing na die onteieningsartikel
(artikel 25(2)) beoordeel kan word. 34 Die artikel 25(2)-vraag duik op slegs as die ontneming
aan die artikel 25(1)-vereistes voldoen of indien dit ingevolge artikel 36(1) geregverdig kan
word. Aangesien ons redeneer dat verjaring ’n nie-arbitrêre ontneming bewerkstellig, 35 hoef
dit (verjaring) dus slegs aan die artikel 25(2)-vereistes te voldoen indien dit daadwerklik ’n
onteiening veroorsaak. In hierdie opsig moet ’n onteiening, ten einde grondwetlik geldig te
wees, in die openbare belang wees of vir ’n openbare doel geskied, en wel teen betaling van
billike vergoeding aan die onteiende party. 36 Hierdie afdeling ondersoek die vraag of
verkrygende verjaring ’n onteiening van eiendomsreg tot gevolg het, en wel deur op ’n aantal
kernaspekte van die onteieningsreg te fokus, naamlik die aard van die onteieningsbegrip, die
relevansie van staatsverkryging, watter regsbronne onteiening magtig, asook die metodes
302

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
waarvolgens onteiening kan geskied. Laastens ondersoek ons die vraag of konstruktiewe
onteiening in die Suid-Afrikaanse reg moontlik is. Deur middel van hierdie ondersoek word
getoon dat dit hoogs onwaarskynlik is dat verkrygende verjaring onteiening – of selfs
konstruktiewe onteiening – van eiendomsreg kan meebring.
2.2 Die onteieningsbegrip: die aard van onteiening en die relevansie van staatsverkryging
van onteiende regte
Daar bestaan geen eenvoudige maatstaf om onteienings van ontnemings te onderskei nie.
Beide hierdie staatsinmengingsvorme behels een of ander inmenging met privaateiendom, 37
maar die Grondwet vereis dat vergoeding slegs vir onteienings betaal word. Dit is dus
vanselfsprekend dat hierdie onderskeid ’n insentief bied aan eienaars om enige
staatsinmening met hulle eiendom as ’n onteiening te tipeer, aangesien sodanige inmenging
dan vergoed moet word. Derhalwe moet klarigheid gekry word omtrent die onteieningsbegrip
in die Suid-Afrikaanse reg ten einde vas te stel of verjaring ’n onteiening meebring al dan nie.
In die eerste onteieningsaak van die nuwe grondwetlike bestel, naamlik Harksen v Lane, 38 is
bevind dat onteiening wel ’n soort ontneming behels, maar dat slegs onteiening ’n
“acquisition of rights in property by a public authority” tot gevolg het. 39 Dié uitspraak ag
ontneming en onteiening dus as twee afsonderlike en geheel uitsluitende kategorieë,
waarvolgens slegs onteiening (en nie ontneming nie) staatsverkryging tot gevolg het. 40
Hierdie onderskeid is later in FNB verfyn, waar regter Ackermann beslis het dat alle
staatsinmengings met privaateiendom (dit wil sê ook onteienings) as ontnemings kwalifiseer,
maar dat slegs sommige inmengings – as ’n nouer kategorie binne die wyer
ontnemingsbegrip – terselfdertyd ook onteiening behels. 41 Om dit eenvoudiger te stel: alle
onteienings is tegelykertyd ontnemings, maar nie alle ontnemings is ook onteienings nie.
Ingevolge hierdie onderskeid word onteiening dus beskou as ’n onderdeel of “subset” van
ontnemings.
Desnieteenstaande die oënskynlike klemverskille tussen die twee uitsprake is die Harksenonderskeid
bevestig in Reflect-All 1025 CC v MEC for Public Transport, Roads and Works,
Gauteng Provincial Government (Reflect-All), 42 waar die konstitusionele hof bevind het dat
die howe versigtig (“cautious”) behoort te wees om die onteieningsbegrip uit te brei na
gevalle waar die onteiende regte nie in die staat vestig nie. 43 Ten spyte van kritiek op hierdie
benadering 44 is die Harksen-benadering onlangs ook deur die hoogste hof van appèl in
Minister of Minerals and Energy v Agri SA (CALS amicus curiae) 45 (Agri SA) bevestig. 46
Derhalwe lyk dit, aldus die howe, of staatsverkryging van onteiende regte wel ’n
onontbeerlike element van onteiening is.
Indien die howe se benadering nagevolg word, is die kanse skraal dat verjaring ’n onteiening
kan behels. In die eerste plek vind verjaringsake bykans deur die bank tussen private
individue plaas, aangesien die streng verjaringsvereistes (naamlik openlike besit asof ’n mens
die eienaar is, vir 30 jaar) dit grotendeels onprakties maak vir regspersone (soos die staat) om
eiendomsreg deur ’n agent op hierdie wyse te verkry. Gevolglik is dit dus eintlik heeltemal
onwaarskynlik dat verjaring op onteiening kan neerkom indien staatsverkryging ’n primêre
303

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
kenmerk van enige onteiening is. Enersyds is die staat, soos hier bo aangedui, selde, indien
ooit, die bevoordeelde. Andersyds verkry iemand wat nie die staat is nie, altyd die voordeel in
verjaringsgevalle. Dit is weliswaar so dat die staat vir doeleindes van onteiening nie
noodwendig altyd presies dieselfde reg of eiendom moet verkry as wat die benadeelde
verloor nie, 47 maar die bronne wat hierdie beginsel ontwikkel het – naamlik die Australiese
howe – vereis dat die staat wél een of ander voordeel vir doeleindes van onteiening moet
verkry. 48 Dit gebeur egter nie in normale verjaringsgevalle nie. Desondanks redeneer ons in
die volgende afdeling dat selfs indien onteiening ten gunste van derde partye in die Suid-
Afrikaanse reg moontlik is, verjaring steeds nie onteiening meebring nie. 49
2.3 Regsbronne wat onteiening magtig en metodes van onteiening
In Suid-Afrika kan onteiening slegs ingevolge statutêre magtiging geskied. 50 In hierdie opsig
het slegs die staat die reg om te onteien, welke reg alleenlik by wyse van magtigende
wetgewing uitgeoefen kan word. 51 Indien ’n onteieningshandeling “nie gevestig is op die een
of ander statutêre bevoegdheid ten gunste van die [staat] nie”, deurdat dit byvoorbeeld nie op
wetgewing gegrond is nie of ultra vires geskied, dan is sodanige onteiening nietig. 52
Magtigende wetgewing moet die bevoegdheid om te onteien uitdruklik aan staatsinstansies
verleen, tesame met ’n aanduiding van die spesifieke doel waarvoor regte onteien mag
word. 53 Dit moet verder ook die omstandighede, prosedures en voorwaardes waaronder
onteiening mag plaasvind, duidelik uiteensit. 54 Derhalwe kan die staat privaateiendom
onteien slegs indien daardie bevoegdheid pertinent by wyse van wetgewing toegestaan is. 55
Geen onteiening kan dus sonder statutêre magtiging geskied nie. 56 Die statutêre basis vir
doeleindes van onteiening in Suid-Afrika is hoofsaaklik – alhoewel nie uitsluitlik nie – die
Onteieningswet 63 van 1975.
Ten spyte van die statutêre magtigingsvereiste meen Gildenhuys (klaarblyklik in stryd met sy
aanvanklike siening) dat die gemeenregtelike reëls met betrekking tot oorspronklike
eiendomsverlies voorbeelde van gemeenregtelike onteiening daarstel. 57 Hierdie benadering
opper die vraag of onteiening volgens die gemenereg in Suid-Afrika kan geskied, en
derhalwe is dit nodig om klarigheid omtrent dié kwessie te verkry. In hierdie opsig erken die
ou skrywers van die Romeins-Hollandse reg wel die staatsbevoegdheid om te onteien, 58 maar
dit is onduidelik of hierdie werke bloot opsommings van bestaande wetgewende bepalings is
en of dit gesag bied daarvoor dat die uitvoerende gesag op grond van algemene beginsels (en
dus sonder statutêre magtiging) kon onteien. 59
Nietemin, die vraag of hierdie regsposisie (naamlik waar die uitvoerende gesag moontlik
sonder statutêre magtiging kon onteien) deel geword het van die Suid-Afrikaanse reg, is
onlangs gesaghebbend deur die Pietermaritzburgse hooggeregshof beantwoord. Die hof het
naamlik in Harvey v Umhlatuze Municipality 60 bevind dat “[t]he [s]tate has no general
common-law power to expropriate”. 61 Dié posisie strook klaarblyklik met die benadering van
die hoogste hof van appèl in Ekurhuleni Metropolitan Municipality v Dada, 62 waar beslis is
datSuid-Afrikaanse howe nie die inherente bevoegdheid het om ’n gedwonge verkoop – of
onteiening – van privaateiendom te gelas nie. 63
304

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Volledigheidshalwe is dit nuttig om ook die posisie van die Engelse reg op hierdie punt te
oorweeg, aangesien die Engelse reg ’n groot impak op die ontwikkeling van
onteieningswetgewing in Suid-Afrika gehad het. 64 In hierdie opsig het die House of Lords
(soos dit toe nog was) reeds in 1973 uitsluitsel gegee dat daar geen sprake van common lawonteiening
kan wees nie, aangesien onteiening (of compulsory acquisition, soos dit in die
Engelse reg bekend staan) ’n creature of statute is en dus slegs by wyse van magtigende
wetgewing kan plaasvind. 65
Teen hierdie agtergrond, tesame met die regspraak waarna ons hier bo verwys, kan daar met
gerustheid aanvaar word dat onteiening in die Suid-Afrikaanse reg nie ingevolge die
gemenereg kan geskied nie. 66 Gevolglik kan die bevoegdheid om te onteien slegs deur
verordende wetgewing aan die staat toegestaan word.
Wanneer die staat besluit om regte in eiendom te onteien, neem sodanige besluit altyd die
vorm van ’n administratiewe handeling aan. 67 Die staat moet ’n diskresie uitoefen indien dit
regte wil onteien en daarom moet daar aan die vereistes van die Wet op die Bevordering van
Administratiewe Geregtigheid 3 van 2000 voldoen word. 68 Alhoewel verreweg die meeste
onteienings by wyse van administratiewe handelinge plaasvind, kan privaateiendom in
bepaalde omstandighede op grond van magtigende wetgewing ook deur ’n hofbevel onteien
word. 69 Laasgenoemde onteieningsmetode staan bekend as regterlike onteiening, maar kom
selde voor. Nietemin moet hierdie onteieningsvorm, net soos administratiewe onteiening, ook
gemagtig word deur wetgewing wat howe spesifiek toelaat om sodanige bevel te maak in
voorafbepaalde omstandighede. 70
Oor die vraag of daar ’n verdere onteieningsmetode in die Suid-Afrikaanse reg bestaan,
naamlik statutêre onteiening, is daar egter nie eenstemmigheid nie. 71 Van der Walt omskryf
die aard van statutêre onteiening soos volg: “[Statutory] expropriation ... [is] a process
whereby the state expropriates property directly, without the involvement of an
administrative act or judicial decision, through the promulgation of legislation.” 72 Ons wei in
die paragrawe hier onder in groter besonderhede oor hierdie onteieningsvorm uit.
’n Evaluasie van die onteieningsvereistes en -metodes toon dat dit onwaarskynlik is dat
verjaring onteiening kan meebring. Ingevolge die magtigingsvereistes is dit duidelik dat die
verjaringswette geen bepalings bevat wat uitdruklik ’n onteieningsbevoegdheid aan die staat
verleen nie. Hulle spesifiseer byvoorbeeld geensins die omstandighede, prosedures of
voorwaardes waaronder onteiening mag plaasvind nie. Daarby omskryf die verjaringswette
ook nie die spesifieke openbare doel(eindes) waarvoor regte onteien mag word nie. In hierdie
opsig bepaal die wette bloot dat eiendomsoorgang plaasvind die oomblik waarop ’n persoon
die verjaringsvereistes bevredig. Voorts dui die afwesigheid van vergoedingsbepalings in die
verjaringswette verder daarop dat verjaring nie onteiening meebring nie. In hierdie opsig is
appèlregter Holmes se bevinding in Belinco (Pty) Ltd v Bellville Municipality 73
toonaangewend: “[I]t is a settled rule of interpretation that a legislative intention to authorise
expropriation without compensation will not be imputed in the absence of express words or
plain implication.” 74
305

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Wanneer wetgewing dus nie uitdruklik vir vergoeding voorsiening maak nie, ontstaan daar ’n
weerlegbare vermoede dat die betrokke wet(te) nie onteiening magtig nie, 75 tensy dit
moontlik is om ’n stilswyende vergoedingsplig in die betrokke wet in te lees. 76 Aangesien die
verjaringswette nie kodifikasies van die verjaringsreg daarstel nie, is dit nodig om vas te stel
wat die gemeenregtelike posisie rakende vergoeding vir eiendomsverlies deur verjaring is. 77
In hierdie opsig is dit opvallend dat nóg Voet nóg De Groot – twee van die gesaghebbendste
Romeins-Hollandse skrywers oor verjaring – enige verwysing na vergoeding in die konteks
van verjaring maak. 78 Omrede daar dus geen (uitdruklike of stilswyende) voorsiening gemaak
word vir vergoeding met betrekking tot verjaring nie, geld die vermoede dat die
verjaringswette nie onteieningsbevoegdheid verleen nie.
Ingevolge die verskillende onteieningsmetodes is dit ook onwaarskynlik dat verjaring ’n
onteiening meebring. Aangesien eiendomsoorgang deur regswerking geskied, bevestig ’n hof
bloot of die besitter aan die vereistes voldoen het wanneer dit verjaringsake beslis. Hierdie
stand van sake weerlê, eerstens, die moontlikheid dat verjaring ’n administratiewe onteiening
is. Omrede daar geen diskresie uitgeoefen word nie (weens die feit dat eiendomsverkryging
ex lege plaasvind), is daar geen administratiewe handeling nie en derhalwe kan geen
onteiening in hierdie konteks plaasvind nie. 79
Tweedens is dit ook te betwyfel of verjaring onder die regterlike metode van onteiening
tuisgebring kan word. Hier bo word verduidelik dat alle onteienings gegrond moet wees op ’n
statutêre grondslag wat die hof magtig om ’n onteiening te gelas in spesifieke omstandighede
wat vooraf bepaal is. Die feit dat die verjaringswette nie aan hierdie vereistes voldoen nie,
tesame met die feit dat verjaring deur regswerking (en dus onafhanklik van ’n hofbevel)
geskied, veroorsaak dat verjaring nie kan kwalifiseer as ’n vorm van regterlike onteiening
nie. Gevolglik maak ’n hof nie ’n onteieningsbevel wanneer dit bevind dat ’n party eiendom
deur verjaring verkry het nie (welke regsgevolg in elk geval in curiam gepleit moet
word). 80 In so ’n geval bevestig die hof bloot die partye se regte op daardie oomblik, soos
vooraf gereguleer deur die verjaringswette.
Die vraag of verjaring dalk ’n geval van statutêre onteiening is, verdien egter meer aandag
weens die hoogste hof van appèl se onlangse uitspraak in Agri SA. In hierdie beslissing het
die hof by implikasie aanvaar (sonder om so te beslis) dat statutêre onteiening wél in die
Suid-Afrikaanse reg moontlik is. 81 Gevolglik is dit moontlik om te argumenteer dat verjaring,
wat eiendomsverlies deur regswerking meebring, as ’n vorm van statutêre onteiening
kwalifiseer. Nietemin, selfs al sou Agri SA korrek wees, is daar ’n kritieke punt waar
verkrygende verjaring van die moontlikheid van statutêre onteiening volgens hierdie
uitspraak verskil. Die tersaaklike wetgewing in Agri SA, die Mineral and Petroleum
Resources Development Act 28 van 2002 (MPRDA), 82 maak in item 12(1) van bylaag II
uitdruklik voorsiening vir die betaling van vergoeding aan ’n party indien sodanige party kan
bewys dat hy deur die inwerkingtreding van die MPRDA van mineraalregte onteien is. 83 Van
der Walt redeneer dat indien statutêre onteiening tog in die Suid-Afrikaanse reg bestaan, dit
moontlik sal wees slegs in uiters beperkte gevalle waar ’n betrokke wet uitdruklik beoog om
sekere, spesifieke regte deur die promulgering van die wet teen betaling van vergoeding te
306

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
onteien. 84 Weens hierdie streng vereistes meen Van der Walt dat statutêre onteiening slegs in
uiters beperkte gevalle van toepassing sal wees, soos waar mineraalreghouers met “ou orde”regte
– weens buitengewone omstandighede – nie in staat was om hul mineraalregte
gedurende die vensterperiode in “nuwe orde”-regte om te skakel nie. 85 In hierdie opsig mag
die vergoedingsbepaling in item 12(1) moontlik ’n voorbeeld van statutêre onteiening behels,
alhoewel die MPRDA geensins bepaal (anders as wat ’n mens normaalweg sou verwag van
’n wet wat statutêre onteiening magtig) dat regte deur die promulgering van die wet onteien
word nie. 86 Desnieteenstaande kan ’n mens redeneer dat sommige mineraalreghouers van
mineraalregte “onteien” is weens die inwerkingtreding van die MPRDA en derhalwe op
vergoeding geregtig is, soos deur item 12(1) voorsien word. 87 Vir hierdie doeleindes behoort
item 12(1) egter eng vertolk te word om slegs op spesiale gevalle van toepassing te wees,
soos waarna hier bo verwys is. 88
In die lig van hierdie argument lyk dit onwaarskynlik dat verjaring as ’n vorm van statutêre
onteiening – indien hierdie onteieningsvorm hoegenaamd in die Suid-Afrikaanse reg bestaan
– kan kwalifiseer. Eerstens is daar geen sprake van onteiening in enige van die
verjaringswette nie. Die woord onteiening kom byvoorbeeld, anders as in item 12(1) van
bylaag II tot die MPRDA, glad nie in enige van die twee wette voor nie. Buiten die feit dat
hierdie wette nie die omstandighede, prosedures of voorwaardes uiteensit waaronder
onteiening kan plaasvind nie, en ook nie die doel omskryf waarvoor daar onteien mag word
nie, bepaal hulle ook geensins dat eiendomsregte deur blote promulgering van daardie wette
onteien sal word nie. ’n Verdere verskil tussen die verjaringswette en die MPRDA is die feit
dat die verjaringswette (anders as item 12(1) van bylaag II) geensins vir vergoeding
voorsiening maak nie. In die lig van Van der Walt se argument hier bo sal dit onmoontlik
wees om verjaring onder die beperkte gevalle van statutêre onteiening, soos waarvoor item
12(1) moontlik voorsiening maak, tuis te bring. Verder ontstaan daar in gevalle waar
wetgewing nie vir vergoeding voorsiening maak nie, boonop ’n weerlegbare vermoede dat
die wet dan nie onteiening magtig nie. Hierdie faktore dui daarop dat dit hoogs
onwaarskynlik is dat verjaring ’n geval van statutêre onteiening kan wees.
2.4 Konstruktiewe onteiening
Ondanks die gevolgtrekking dat verjaring waarskynlik nie onteiening meebring nie, moet
daar ook vasgestel word of hierdie regsreël nie moontlik konstruktiewe onteiening tot gevolg
het nie. Ten einde laasgenoemde punt aan te spreek, ontleed ons hierdie regsverskynsel aan
die hand van die vraag of dit hoegenaamd deel uitmaak van die Suid-Afrikaanse reg.
Sommige regstelsels 89 erken ’n derde klas staatsinmengingsvorm buiten ontneming en
onteiening, wat gewoonlik as konstruktiewe onteiening bekend staan. 90 Hierdie leerstuk dek
gevalle waar ’n sekere regulering ’n buitengewoon ernstige inbreuk op, of verlies van,
privaateiendom tot gevolg het sonder dat die staat die eiendom verkry of bedoel om dit te
onteien. 91 Sodanige inmenging word as ’n de facto-onteiening beskou waarvoor die eienaar
vergoed moet word, selfs al het die staat – deur middel van die betrokke regulering – nie
bedoel om regte te onteien nie. 92 Ingevolge hierdie omskrywing is dit moontlik dat
307

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
verkrygende verjaring, wat ’n gedwonge oordrag van eiendomsreg bewerkstellig, getipeer
kan word as ’n vorm van konstruktiewe onteiening.
Alhoewel die vraag of konstruktiewe onteiening deel uitmaak van die Suid-Afrikaanse reg,
nog nie gesaghebbend deur ons howe beslis is nie, is daar wel twee gewysdes wat
rigtinggewend in hierdie verband is. In Steinberg v South Peninsula Municipality 93 omskryf
waarnemende appèlregter Cloete konstruktiewe onteiening as volg:
[C]onstructive expropriation … [entails a situation] where a public body utilises a
regulatory power in a manner which, taken in isolation, can be categorised as a
deprivation of property rights and not an expropriation, but which has the effect,
albeit indirectly, of transferring those rights to the public body … 94
In hierdie uitspraak het die hof twee redes verskaf waarom konstruktiewe onteiening nie in
die Suid-Afrikaanse reg aanvaar behoort te word nie, naamlik dat dit (i)
grondhervormingsinisiatiewe kan inhibeer en (ii) regsekerheid kan ondermyn.95 Op sy beurt
het die konstitusionele hof in Reflect-All ook twyfel uitgespreek oor die gepastheid van
konstruktiewe onteiening binne die raamwerk van die Suid-Afrikaanse grondwetlike
bestel.96 Hierdie benaderings strook met die FNB-uitspraak, aangesien ’n streng navolging
van die FNB-metodologie weinig ruimte laat vir die erkenning van ’n derde
staatsinmengingsvorm.97 Dit is weens regter Ackermann se duidelike onderskeid tussen
ontneming en onteiening, waar hy laasgenoemde inmenging beskryf as ’n nouer kategorie
wat deel uitmaak van die wyer klas van ontneming.
Hierdie interpretasie maak dit moeilik om te sien waar ’n bykomende inmengingsvorm,
naamlik konstruktiewe onteiening, sou inpas.98 FNB se onderskeid tussen ontneming en
onteiening – tesame met Roux se voorspelling van die “teleskoop-effek” van die
arbitrêrheidstoets – maak dit onwaarskynlik dat Suid-Afrikaanse howe konstruktiewe
onteiening sal erken solank as wat hulle by die FNB-metodologie hou.99 Indien ’n ontneming
byvoorbeeld op ’n de facto-onteiening sonder vergoeding neerkom, sal dit reeds as ’n
arbitrêre ontneming ingevolge die artikel 25(1)-analise ongrondwetlik verklaar word,
aangesien die betrokke regsbron – waarop die inmenging gegrond is – nie vir vergoeding
(soos deur artikel 25(2) vereis word) voorsiening maak nie.100 Verder is dit hoogs
onwaarskynlik dat so ’n ontneming ingevolge die beperkingsklousule geregverdig kan word,
aangesien die proporsionaliteitsanalise van artikel 36(1) waarskynlik bloot die gevolgtrekking
van die artikel 25(1)-arbitrêrheidstoets sal bevestig.101 Derhalwe sal dit prakties nooit
moontlik wees om ’n ontneming as (konstruktiewe) onteiening te klassifiseer nie, aangesien
die grondwetlikheidsondersoek sal eindig met die bevinding (i) dat die ontneming strydig is
met artikel 25(1), en (ii) dat dit nie regverdigbaar ingevolge die beperkingsklousule is nie.102
As gevolg van hierdie “teleskoop-effek” van die arbitrêrheidstoets sal die vraag of die
betrokke eiendomsinmenging op ’n konstruktiewe onteiening neerkom, dus waarskynlik
nooit na vore tree nie.103
Nietemin, selfs al sou die howe afstand doen van die FNB-metodologie, bestaan daar verdere
redes waarom konstruktiewe onteiening nie sommer in die Suid-Afrikaanse reg erken sal
308

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
word nie.104 Dit is weens die vereistes vir ’n geldige onteiening in ons reg. Die vorige
afdeling hier bo toon dat elke onteiening in die Suid-Afrikaanse reg, ten einde grondwetlik
geldig te wees, onderlê moet word deur magtigende wetgewing. Hierdie statutêre grondslag
moet die bevoegdheid om te onteien, die omstandighede waaronder onteien mag word, asook
die doel waarvoor onteien mag word, duidelik uiteensit, en dit moet boonop ook voorsiening
maak vir vergoeding. In hierdie opsig is dit moeilik om te sien hoe ’n staatsinmenging – wat
nie gegrond is op onteieningswetgewing nie of waar daar nie vir vergoeding voorsiening
maak is nie – “omgeskakel” kan word in ’n grondwetlik geldige (konstruktiewe) onteiening
bloot omdat die betrokke inmenging ’n buitengewoon nadelige impak op eiendomsreg het.
Eerstens kan daar in so ’n konteks geen sprake van onteiening wees nie, aangesien die
betrokke staatsinmenging nie ingevolge onteieningswetgewing verrig is nie. Tweedens kan so
’n inmenging (ten beste) neerkom op ’n ontneming van eiendom ingevolge artikel 25(1). So
’n inmenging sal waarskynlik weens die uitermatig strawwe aard daarvan – selfs al vind dit
ingevolge wetgewing plaas – neerkom op ’n arbitrêre ontneming wat ongrondwetlik is. In so
’n geval is dit logiesgewys onmoontlik om die tersaaklike inmenging “geldig” te maak bloot
deur die geaffekteerde eienaar daarvoor te vergoed. Nietemin, indien ’n drastiese inmenging
met eiendomsreg (soos verkrygende verjaring) ingevolge wetgewing geskied wat onderlê
word deur belangrike beleidsoorwegings en onderworpe is aan streng vereistes, sal sodanige
inmenging na alle waarskynlikheid die artikel 25(1)-arbitrêrheidstoets slaag. Met ander
woorde, die grondwetlikheidsondersoek sal steeds by die artikel 25(1)-bevinding eindig
indien die betrokke wetgewing nie onteieningsbevoegdheid aan die staat verleen nie.
Desnieteenstaande meen sommige akademiese kommentators dat die leerstuk van
konstruktiewe onteiening wél deel is – of deel behoort te wees – van die Suid-Afrikaanse
reg.105 In hierdie opsig is Gildenhuys een van die grootse ondersteuners van die leerstuk.106
Daar moet egter beklemtoon word dat Gildenhuys se boek Onteieningsreg verskyn het een
jaar voor die FNB-uitspraak gelewer is. Na afloop van hierdie beslissing is dit hoogs
onwaarskynlik (soos hier bo verduidelik) dat konstruktiewe onteiening in die Suid-Afrikaanse
reg erken sal word solank as wat howe die FNB-metodologie volg.107 Gevolglik stem ons
saam met Van der Walt se siening, naamlik dat “it would be better to avoid this notion
[konstruktiewe onteiening] altogether”.108
Teen hierdie agtergrond kan daar waarskynlik aanvaar word dat konstruktiewe onteiening nie
deel is (of deel behoort te word) van die Suid-Afrikaanse reg nie. Daarom kan die vraag of
verjaring op konstruktiewe onteiening neerkom, ontkennend beantwoord word. Hierdie
gevolgtrekking maak dit onnodig om deur die laaste twee fases van die FNB-metodologie te
gaan, naamlik of die ontneming voldoen aan die vereistes van artikel 25(2)(a)-(b) en, indien
nie, of dit regverdigbaar is ingevolge die beperkingsklousule.
Alhoewel die uitwerking van verkrygende verjaring met die eerste oogopslag na ’n
onteiening van regte kan lyk, is dit eweneens moontlik om hierdie regsreël as ’n ontneming
van eiendom te beskou.109 Volgens hierdie perspektief behels verjaring bloot ’n normale
eiendomsregulering, aangesien dit as middel dien om botsende aansprake met betrekking tot
grond te besleg deur eiendomsreg onder sekere eng bepaalde omstandighede van een persoon
309

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
na ’n ander te verskuif.110 Die feit dat verjaring eiendomsreg in grond in ’n
langtermynbesitter bevestig eerder as in ’n onagsame of afwesige eienaar, word geregverdig
deur ’n belangrike beleidsoorweging, naamlik die bevordering van regsekerheid, wat in die
openbare belang is – veral in die konteks van ’n negatiewe registrasiestelsel.111 Die streng
vereistes vir verkrygende verjaring beskerm die belange van die eienaar bowendien sodanig
dat die buitengewoon nadelige uitwerking van verjaring, naamlik verlies van eiendomsreg,
geregverdig word. Hierdie siening van verkrygende verjaring as ’n geregverdigde regulatiewe
ontneming van eiendom vermy die logiese teenstrydighede en inkonsekwenthede van die
onteieningsmodel en verklaar terselfdertyd die verskynsel van verkrygende verjaring op ’n
bevredigende wyse binne die konstitusionele raamwerk.
3. Gevolgtrekking
Verkrygende verjaring is een van die oorspronklike wyses van eiendomsverkryging en word
gereguleer deur twee verjaringswette tesame met die gemenereg. Die vereistes van hierdie
regsreël is taamlik duidelik en regseker, met die gevolg dat verjaring oor die algemeen as ’n
onproblematiese gedeelte van die Suid-Afrikaanse reg geag word. Die klaarblyklik
onkontroversiële aard van hierdie regsreël is egter onlangs in twyfel getrek deur die vierde
kamer van die Europese hof vir menseregte se Pye-uitspraak. In dié beslissing het die vierde
kamer bevind dat adverse possession – die common law-eweknie van verjaring – neerkom op
’n onteiening sonder vergoeding, welke gevolg strydig is met die eiendomsklousule van die
Europese Konvensie vir Menseregte, 1950. Hierdie bevinding opper die vraag of verjaring,
wat ’n gedwonge oordrag van eiendomsreg bewerkstellig, strook met artikel 25 van ons
Grondwet. Ten einde hierdie probleem aan te spreek gebruik ons die FNB-metodologie om te
bepaal of verjaring op een lyn met die eiendomsklousule is. In hierdie opsig fokus die artikel
spesifiek op die vraag of verjaring nie dalk ’n onteiening ingevolge artikel 25(2) meebring
nie.
’n Ontleding van die onteieningsbeginsels en -metodes toon dat dit onwaarskynlik is dat
verjaring onteiening bewerkstellig. Een van die sleutelfaktore is die vraag of daar
staatsverkryging van die onteiende regte plaasgevind het. Ingevolge hierdie benadering is dit
moeilik om te sien hoe verjaring as ’n onteiening kan kwalifiseer, omrede verjaringsake
bykans deur die bank tussen private individue plaasvind. Daarbenewens beskik slegs die staat
oor die bevoegdheid om te onteien, welke bevoegdheid pertinent by wyse van statutêre
magtiging toegestaan moet word. Hierdie wetgewing moet onder andere die omstandighede,
prosedures en voorwaardes vir onteiening, asook die doel van die onteiening, duidelik
uiteensit. Dit is verder geykte reg dat onteieningswetgewing ook vir vergoeding voorsiening
moet maak. Teen hierdie agtergrond is dit opvallend dat geeneen van die verjaringswette die
staat magtig om regte in eiendom te onteien nie, en verder stipuleer hulle ook geensins die
omstandighede, prosedures of voorwaardes waarvolgens onteiening mag plaasvind nie.
Daarby meld die verjaringswette ook nie die spesifieke doel waarvoor regte onteien mag
310

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
word nie en is daar ook geen sprake van vergoeding nie. Hierdie regsposisie benadruk die
onwaarskynlikheid dat verjaring ’n onteiening van regte kan behels.
Die verskillende onteieningsmetodes in die Suid-Afrikaanse reg laat ook weinig – indien
enige – ruimte om verjaring as onteiening te sien. Omrede verjaring deur regswerking
plaasvind, word daar geen diskresie uitgeoefen nie en kan daar dus geen sprake van ’n
onteiening by wyse van ’n administratiewe handeling wees nie. Dit is ook nie moontlik om
verjaring onder die regterlike-onteieningsmetode tuis te bring nie, aangesien
eiendomsoorgang deur verjaring ex lege geskied en dus nie van ’n hofbevel afhanklik is nie.
Omtrent die kwessie of verjaring moontlik ’n vorm van statutêre onteiening behels, is sake
meer gekompliseerd, aangesien die hoogste hof van appèl onlangs aanvaar het (sonder om so
te beslis) dat hierdie onteieningsmetode moontlik wel deel van die Suid-Afrikaanse
onteieningsreg uitmaak. Desnieteenstaande bestaan daar oortuigende argumente dat hierdie
onteieningsvorm – indien dit wél in Suid-Afrika bestaan – slegs tot hoogs uitsonderlike
gevalle beperk is waar wetgewing uitdruklik daarop gerig is om sekere, spesifieke regte in
eiendom deur die blote promulgering van die wet te onteien teen betaling van vergoeding.
Aangesien die verjaringswette geensins hierdie streng vereistes bevredig nie, is dit hoogs
onwaarskynlik dat verjaring as ’n vorm van statutêre onteiening kwalifiseer.
Laastens bespreek ons die kwessie of verjaring nie moontlik konstruktiewe onteiening behels
nie. Dit blyk dat beide die hoogste hof van appèl en die konstitusionele hof huiwerig is om
hierdie staatsinmengingsvorm in die Suid-Afrikaanse reg te erken. Hierdie huiwering is op
gesonde beginsels gegrond, aangesien die FNB-metodologie, tesame met Roux se
voorspelling van die “teleskoop-effek” van die arbitrêrheidstoets, weinig ruimte laat vir die
erkenning van ’n derde staatsingmeningsvorm naas ontneming en onteiening. Nietemin, selfs
al sou die howe afstand doen van die FNB-metodologie, is die kanse skraal dat konstruktiewe
onteiening in ons reg aanvaar sal word, deels weens die aard van die onteieningsvereistes in
die Suid-Afrikaanse reg. Gevolglik is dit dogmaties beter om verjaring te beskou as ’n niearbitrêre
ontneming van eiendomsreg, welke ontneming nie ’n onteiening van regte tot
gevolg het nie. In hierdie opsig maak verjaring gewoon deel van die staat se normale
eiendomsregulering uit deurdat dit botsende aansprake met betrekking tot grond besleg deur
eiendomsreg in sekere, eng bepaalde omstandighede van een persoon na ’n ander te verskuif,
welke regulering ‘n geldige openbare doel dien.
Bibliografie
Badenhorst, P.J., J.M. Pienaar en H. Mostert. 2006. Silberberg and Schoeman’s the law of
property. 5de uitgawe. Durban: LexisNexis Butterworths.
De Groot, H. 1631. Inleidinge tot de Hollandsche rechts-geleerdheid. Leiden: Universitaire
Pers.
311

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Gildenhuys, A. 2001. Onteieningsreg. 2de uitgawe. Durban: Butterworths.
Hiemstra, V.G. en H.L. Gonin. 2006. Trilingual legal dictionary. 3de uitgawe. Paarl: Juta.
Huber, U. 1690. Heedensdaegse rechtsgeleertheyt. Leeuwaarden: Hero Nauta.
Kersteman, F.L. 1772. Aanhangzel tot het Hollandsch rechtsgeleert woordenboek.
Amsteldam: Steven van Esveldt.
Marais, E.J. 2011. Acquisitive prescription in view of the property clause. Ongepubliseerde
LLD-proefskrif, Universiteit Stellenbosch.
Mostert, H. 2012. Mineral law – Principles and policies in perspective. Kaapstad: Juta.
Roux, T. 2003. Property. In Woolman e.a. (reds.) 2003.
Schorer, W. 1784. Aanteekeningen van mr Willem Schorer, over de inleidinge tot de
Hollandsche rechts-geleerdheid, van mr Hugo de Groot. Middelburg: Pieter Gillissen en
Zoon Boekverkoopers.
Sonnekus, J.C. en J.L. Neels. 1994. Sakereg vonnisbundel. 2de uitgawe. Durban:
Butterworths.
Van der Linden, J. 1896. Regtsgeleerd, practicaal, en koopmans handboek. Amsterdam:
Johannes Allart.
Van der Merwe, C.G. 1989. Sakereg. 2de uitgawe. Durban: Butterworths.
Van der Walt, A.J. 1999. Constitutional property clauses: A comparative analysis. Kaapstad:
Juta.
—. 2004. Striving for the better interpretation – A critical reflection on the constitutional
court’s Harksen and FNB decisions on the property clause. South African Law Journal,
121(4):854–78.
—. 2005. Constitutional property law. Kaapstad: Juta.
—. 2011. Constitutional property law. 3de uitgawe. Kaapstad: Juta.
Van der Walt, A.J. en H. Botha. 1998. Coming to grips with the new constitutional order:
Critical comments on Harksen v Lane NO. South African Public Law, 13(1):17–41.
Van der Walt, A.J. en E.J. Marais. 2012. The constitutionality of acquisitive prescription: A
section 25(1) analysis. Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse Reg, 4:714–36.
Voet, J. 1829. Commentarius ad Pandectas. Vertaal deur P. Gane, 1955. Durban:
Butterworths.
312

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Waring, E.J.L. 2009. Aspects of property: The impact of private takings. Ongepubliseerde
LLD-proefskrif, Universiteit Cambridge.
Woolman, S, T. Roux en M. Bishop (reds). 2003. Constitutional law of South Africa. 2de
uitgawe. Kaapstad: Juta.
Eindnotas
1
Hierdie bydrae is die opvolgartikel tot Van der Walt en Marais (2012:714-736) waarna die
skrywers op 718 aldaar verwys.
2 Art. 2(2) van die Verjaringswet 18 van 1943 en art. 1 van die Verjaringswet 68 van 1969wet);
sien ook Voet Commentarius 41 3 1; De Groot Inleidinge 2 7 1; Badenhorst e.a.
(2006:160); Van der Merwe (1989:268). Alhoewel die verjaringswette ook voorsiening maak
vir verkryging van beperkte saaklike regte (soos serwitute) deur verkrygende verjaring, fokus
hierdie artikel slegs op eiendomsverkryging deur verjaring.
3 Hierdie wet het op 19 April 1943 in werking getree.
4
Hierdie wet, wat die 1943-wet herroep, het op 1 Desember 1970 in werking getree en is nie
terugwerkend van krag nie.
5
Sien Bisschop v Stafford 1974 3 SA 1 (A) 7 en Pienaar v Rabie 1983 3 SA 126 (A) 135,
waar hierdie posisie bevestig word.
6 Hiemstra en Gonin (2006:233) vertaal nec vi nec clam nec precario as geweldloos, openlik
en sonder willekeurig opsegbare verlof. Vir ’n bespreking van die vereistes van die 1943-wet,
sien Marais (2011:36–60).
7 Alhoewel beide roerende en onroerende sake onder die definisie van saak tuisgebring kan
word, fokus hierdie artikel slegs op verkryging van eiendomsreg in grond. In hierdie opsig is
die 1943-wet meer spesifiek: sien artikel 2(1) van hierdie wet.
8 Voet Commentarius 41 2 1, 41 2 3; Pienaar v Rabie 1983 3 SA 126 (A) 134; Cillie v
Geldenhuys 2009 2 SA 325 (HHA) par. 8.
9 Welgemoed v Coetzer 1946 TPD 701, 712; Pienaar v Rabie 1983 3 SA 126 (A) 134;
Minnaar v Rautenbach 1999 1 All SA 571 (NK) 574–5; sien ook Badenhorst e.a. (2006:162);
Van der Merwe (1989:275).
10 Voet Commentarius 44 3 9; Pienaar v Rabie 1983 3 SA 126 (A) 128; sien ook Welgemoed
v Coetzer 1946 TPD 701, 712–3; Hayes v Harding Town Board 1958 2 SA 297 (N) 299;
Wood v Baynesfield Board of Administration 1975 2 SA 692 (N) 701; sien verder Badenhorst
e.a. (2006:162); Van der Merwe (1989:275).
11 Cillie v Geldenhuys 2009 2 SA 325 (HHA) par. 8; Sapphire Dawn Trading 42 BK v De
Klerk 2009-2-12 saaknr. 693/2008 (VB) par. 7, 9; Joles Eiendom (Pty) Ltd v Kruger 2007 5
313

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
SA 222 (K) par. 28; Minnaar v Rautenbach 1999 1 All SA 571 (NK) 574–5. ’n Bespreking
van die vereistes vir verkrygende verjaring val buite die bestek van hierdie artikel. Vir ’n
meer deurtastende uiteetsetting, sien Marais (2011:36–64).
12 Voet Commentarius 41 3 1; De Groot Inleidinge 2 7 4; Pienaar v Rabie 1983 3 SA 126 (A)
136; Morkels Transport (Pty) Ltd v Melrose Foods (Pty) Ltd 1972 2 SA 464 (W) 468, 477–8;
Minnaar v Rautenbach 1999 1 All SA 571 (NK) 577; sien ook Badenhorst e.a. (2006:161);
Van der Merwe (1989:268–9).
13 (2006) 43 EHRR 3 (IV).
14 Vir ’n bespreking van A1P1, sien Van der Walt (1999:96–120).
15 JA Pye (Oxford) Ltd v United Kingdom (2006) 43 EHRR 3 (IV) par. 73–6.
16 Die tweede reël van A1P1 handel oor onteiening van privaateiendom: sien Sporrong and
Lönnroth v Sweden (1983) 5 EHRR 35 par. 61.
17 Die derde reël van A1P1 handel oor ontneming van privaateiendom: sien Sporrong and
Lönnroth v Sweden (1983) 5 EHRR 35 par. 61.
18 Van der Walt en Marais (2012:714–36).
19 2011-9-1 saaknr. 14722/10 (WKK).
20 Gildenhuys (2001:56–7, 93). Vgl. Waring (2009:159–70), wat meen dat die
eiendomsverlies wat deur adverse possession – die common law-eweknie van verjaring –
teweeggebring word, neerkom op ’n onteiening van regte ingevolge die tweede reël van
A1P1.
21 Summers v Kiewitz 2011-9-1 saaknr. 14722/10 (WKK) par. 62.
22 Sien veral Van der Walt (2011:453–4) se kritiek op Gildenhuys (2001:56–7, 93) in hierdie
verband. Sien verder afdeling 2.3 van hierdie artikel.
23 2002 4 SA 768 (KH).
24 Nkabinde R beskryf hierdie uitspraak as “the leading judgment regarding the property
clause” in Reflect-All 1025 CC v MEC for Public Transport, Roads and Works, Gauteng
Provincial Government 2009 6 SA 391 (KH) par. 35. Sien ook Haffejee v Ethekwini
Municipality 2011 6 SA 134 (KH) par. 25–9, waar die gesaghebbendheid van FNB onlangs
bevestig is.
25 First National Bank of SA Ltd t/a Wesbank v Commissioner, South African Revenue
Service; First National Bank of SA Ltd t/a Wesbank v Minister of Finance 2002 4 SA 768
(KH) par. 46. Roux (2003:3) sit hierdie vrae soos volg uiteen:
1. Does that which is taken away from [the property holder] by the operation of [the law
in question] amount to property for purpose of s 25?
2. Has there been a deprivation of such property by the [organ of state concerned]?
314

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
3. If there has, is such deprivation consistent with the provisions of s 25(1)?
4. If not, is such deprivation justified under s 36 of the Constitution?
5. If it is, does it amount to expropriation for purpose of s 25(2)?
6. If so, does the [expropriation] comply with the requirements of s 25(2)(a) and (b)?
7. If not, is the expropriation justified under s 36?
26 Sien Van der Walt (2011:80–333, veral 108–11, 181–9, 194–289) vir ’n diepte-bespreking
van die eerste vier fases van die FNB-metodologie. Vir ’n bespreking van hierdie vier fases
m.b.t. verkrygende verjaring, sien Marais (2011:259–84); Van der Walt en Marais
(2012:720–35). Gevolglik verskaf ons nie hier ’n gedetailleerde uiteensetting van daardie
fases nie.
27 Sien veral Van der Walt (2011:108–11); ook Marais (2011:260–1); Van der Walt en
Marais (2012:721); sien verder art. 25(4) van die Grondwet.
28 Sien Marais (2011:261–5); Van der Walt en Marais (2012:721–2).
29 “Niemand mag eiendom ontneem word nie behalwe ingevolge ’n algemeen geldende
regsvoorskrif, en geen regsvoorskrif mag arbitrêre ontneming van eiendom veroorloof nie.”
30 Sien veral Van der Walt en Marais (2012:722–34); sien verder Marais (2011:265–83). In
hierdie opsig is die korrektiewe funksie van verjaring die belangrikste rasionaal wat hierdie
regsreël onderlê, nl. dat dit regsekerheid m.b.t. grond – veral in regsisteme met ’n negatiewe
registrasiestelsel – bevorder.
31 Sien veral Van der Walt (2011:74–9); Roux (2003:2–3, 19–20, 32); sien verder Van der
Walt en Marais (2012:734–5); Marais (2011:283–4).
32 Hierdie afdeling is gebaseer op, en stem op plekke ooreen met, passasies in Marais
(2011:284–90).
33 First National Bank of SA Ltd t/a Wesbank v Commissioner, South African Revenue
Service; First National Bank of SA Ltd t/a Wesbank v Minister of Finance 2002 4 SA 768
(KH) par. 57. Hierdie onderskeid strook met Harksen v Lane 1998 1 SA 300 (KH) par. 31 en
is onlangs herbevestig in Minister of Minerals and Energy v Agri SA (CALS amicus curiae)
2012-5-31 saaknr. 458/11 (HHA) par. 14.
34 First National Bank of SA Ltd t/a Wesbank v Commissioner, South African Revenue
Service; First National Bank of SA Ltd t/a Wesbank v Minister of Finance 2002 4 SA 768
(KH) par. 60. Vir voordeelde waar die grondwetlikheidsondersoek direk by art. 25(2) begin
het, sien Haffejee v Ethekwini Municipality 2011 6 SA 134 (KH); Minister of Minerals and
Energy v Agri SA (CALS amicus curiae) 2012-5-31 saaknr. 458/11 (HHA). Ingevolge Wallis
AR se uitspraak (par. 14 van Agri SA) lyk dit of die grondwetlikheidsanalise direk by art.
25(2) kan begin indien albei partye saamstem dat die ontneming in alle opsigte geldig is en
wanneer die enigste geskilpunt is of die ontneming ook onteiening meebring, of handel
omtrent die vergoedingsbedrag.
35 Sien Van der Walt (2011:237–88) vir ’n algemene bespreking van die niearbitrêrheidstoets.
Vir ’n meer deurtastende bespreking van die toepassing van hierdie toets in
315

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
die konteks van verkrygende verjaring, sien Van der Walt en Marais (2012:722–34); Marais
(2011:265–83).
36 Art. 25(2)(a)-(b) van die Grondwet.
37 Harksen v Lane 1998 1 SA 300 (KH) par. 31; First National Bank of SA Ltd t/a Wesbank v
Commissioner, South African Revenue Service; First National Bank of SA Ltd t/a Wesbank v
Minister of Finance 2002 4 SA 768 (KH) par. 57–8; Minister of Minerals and Energy v Agri
SA (CALS amicus curiae) 2012-5-31 saaknr. 458/11 (HHA) par. 13–4.
38 1998 1 SA 300 (KH).
39 Par. 32.
40 Van der Walt en Botha (1998:35); Van der Walt (2004:862); Van der Walt (2011:339-43).
41 First National Bank of SA Ltd t/a Wesbank v Commissioner, South African Revenue
Service; First National Bank of SA Ltd t/a Wesbank v Minister of Finance 2002 4 SA 768
(KH) par. 57–8.
42 Reflect-All 1025 CC v MEC for Public Transport, Roads and Works, Gauteng Provincial
Government 2009 6 SA 391 (KH) par. 63.
43 Par. 64.
44 Sien veral Van der Walt en Botha (1998:19–23); Van der Walt (2011:335, 338, 343, 345);
Gildenhuys (2001:8–9).
45 2012-5-31 saaknr. 458/11 (HHA).
46 Par. 13, 18–9, 24.
47 Vermeld in Minister of Minerals and Energy v Agri SA (CALS amicus curiae) 2012-5-31
saaknr. 458/11 (HHA) par. 16-8 sonder beslissing.
48 Van der Walt (2011:371–3) en bronne waarna verwys word.
49 Sien afdeling 2.3 van hierdie artikel. Sommige akademiese kommentators voer aan dat
onteiende regte ook verkry kan word deur (of oorgedra word aan) derde partye indien die
onteiening in die openbare belang is of ’n geldige openbare doel voor oë het, soos die
bevordering van grondhervorming. Art. 6(2)(dA) van die Wet op die Uitbreiding van
Sekerheid van Verblyfreg 62 van 1997 kan so ’n voorbeeld wees, aangesien dit okkupeerders
toelaat om oorlede familielede op die boer se plaas – sonder sy toestemming – te begrawe,
wat bv. gebeur het in Nhlabathi v Fick 2003 2 All SA 323 (GH): sien Roux (2003:31); Van
der Walt (2011:345, 462–93); sien ook Gildenhuys (2001:8).
50 Joyce & McGregor Ltd v Cape Provincial Administration 1946 AD 658, 671; Pretoria City
Council v Modimola 1966 3 SA 250 (A) 258; Harvey v Umhlatuze Municipality 2011 1 SA
601 (KZP) par. 81; sien ook Van der Walt (2011:452–6); Gildenhuys (2001:49–50).
316

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
51 Joyce & McGregor Ltd v Cape Provincial Administration 1946 AD 658 671; Pretoria City
Council v Modimola 1966 3 SA 250 (A) 258; Harvey v Umhlatuze Municipality 2011 1 SA
601 (KZP) par. 81; Groengras Eiendomme (Pty) Ltd v Elandsfontein Unlawful Occupants
2002 1 SA 125 (T) 137; sien ook Van der Walt (2011:344, 452–6); Badenhorst e.a.
(2006:566); Gildenhuys (2001:9–10, 49, 93).
52 Gildenhuys (2001:49, 59 vn. 80).
53 Harvey v Umhlatuze Municipality 2011 1 SA 601 (KZP) par. 81; Groengras Eiendomme
(Pty) Ltd v Elandsfontein Unlawful Occupants 2002 1 SA 125 (T) 137; sien ook Gildenhuys
(2001:10, 49–59); Van der Walt (2011:452–6).
54 Gildenhuys (2001:9–10): “Die reg moet ingevolge wetgewing uitgeoefen word, wat die
omstandighede, prosedures en voorwaardes waaronder onteiening mag plaasvind, vaslê.”
Sien ook Groengras Eiendomme (Pty) Ltd v Elandsfontein Unlawful Occupants 2002 1 SA
125 (T) 137.
55 Van der Walt (2011:456); sien ook Gildenhuys (2001:13–5).
56 Joyce & McGregor Ltd v Cape Provincial Administration 1946 AD 658 671. Sien ook
Groengras Eiendomme (Pty) Ltd v Elandsfontein Unlawful Occupants 2002 1 SA 125 (T)
137.
57 Gildenhuys (2001:56–7, 93), soos geïnterpreteer deur Van der Walt (2011:453–4). In
hierdie opsig redeneer Gildenhuys dat die vergoeding wat ’n hof kan toestaan aan die eienaar
van ’n dienende erf wat gedwing word om ’n noodweg oor sy grond te aanvaar, analoog is tot
vergoeding vir onteiening.
58 Sien bv. De Groot Inleidinge 2 32 7, Huber HR 4 8 25–4 8 26; Voet Commentarius 1 4 7;
Van der Linden Regtsgeleerd, practicaal, en Koopmans handboek 1 7 4; Kersteman
Aanhangzel tot het Hollandsch rechtsgeleert woordenboek sv “dominium eminens”.
59 Sien Gildenhuys (2001:49), wat na Joyce & McGregor Ltd v Cape Provincial
Administration 1946 AD 658, 671 as gesag hiervoor verwys. Sien verder De Groot Inleidinge
2 32 7 vn. 8, waar hy na ’n plaaslike verordening (Keur van Amsterdam 1624) verwys as
gesag in die konteks van bronne wat onteiening toelaat. Hierdie verwysing skep die indruk
dat magtigende wetgewing tog nodig was in die Romeins-Hollandse reg ten einde regte te
kon onteien.
60 2011 1 SA 601 (KZP).
61 2011 1 SA 601 (KZP) par. 81; sien in hierdie opsig ook Joyce & McGregor Ltd v Cape
Provincial Administration 1946 AD 658, 671.
62 2009 4 SA 463 (HHA).
63 Ekurhuleni Metropolitan Municipality v Dada 2009 4 SA 463 (HHA) par. 14. Die HHA
het in hierdie konteks beslis dat alhoewel art. 38 van die Grondwet howe toelaat om “gepaste
regshulp” te verleen, hierdie artikel howe nie magtig om munisipaliteite te beveel om
eiendom te koop nie. Hierdie benadering strook met Joyce & McGregor Ltd v Cape
317

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Provincial Administration 1946 AD 658, 671, waar bevind is dat “all rights of expropriation
must rest upon a legislative foundation” (eie beklemtoning).
64 Gildenhuys (2001:21). Vir die invloed wat die Land Clauses Consolidation Act 1845 op
die verordening van latere onteieningswetgewing in Suid-Afrika gehad het, sien Gildenhuys
(2001:21–2, 32–5, 39–47).
65 Rugby Joint Water Board v Foottit 1973 AC 202, 214–215. Sien verder art. 1 van die Land
Clauses Consolidation Act 1845: “This Act shall apply to every undertaking authorized by
any Act which shall hereafter be passed, and which shall authorize the purchase or taking of
lands for such undertaking ...” (eie beklemtoning).
66 Gildenhuys (2001:49–50); Van der Walt (2011:453–4); Badenhorst e.a. (2006:565). Sien
verder Van der Walt (2011:453–4) se kritiek op Gildenhuys (2001:56–7, 93), waar lg.
aanvoer dat die gemeenregtelike reëls van oorspronklike eiendomsverlies wél voorbeelde van
gemeenregtelike onteiening is.
67 White Rocks Farm (Pty) Ltd v Minister of Community Development 1984 3 SA 785 (N)
792–3; Pretoria City Council v Modimola 1966 3 SA 250 (A) 263; Harvey v Umhlatuze
Municipality 2011 1 SA 601 (KZP) par. 39; sien ook Gildenhuys (2001:14–5, 77–8); Van der
Walt (2011:456).
68 Offit Enterprises (Pty) Ltd v COEGA Development Corporation (Pty) Ltd 2011 1 SA 293
(KH) par. 43; Erf 16 Bryntirion v The Minister of Public Works 2010 JDR 1218 (GNP) par.
39; sien ook Van der Walt (2011:456, 501); Gildenhuys (2001:10–1, 14–5, 77–8).
69 Gildenhuys (2001:14); Van der Walt (2011:456).
70 Van der Walt (2011:456); Gildenhuys (2001:14, 56). Lg. verwys na art. 129(5) en 130 van
die Nasionale Waterwet 36 van 1998 as gesag vir hierdie bewering.
71 Van der Walt (2011:433–4, 457). Vgl. Gildenhuys (2001:13–5), wat bv. nie statutêre
onteiening noem as een van die onteieningsmetodes nie. Sien verder Van der Walt
(2011:433–4, 457–8) en bronne waarna verwys word.
72 Van der Walt (2011:457 vne. weggelaat).
73 1970 4 SA 589 (A).
74 597.
75 Gildenhuys (2001:13, 18), wat as gesag hiervoor na Blackmore v Moodies GM and
Exploration Company Limited 1917 AD 402, 416–7 en Union Government v Schierhout 1925
AD 322, 348 verwys. Sien ook Belinco (Pty) Ltd v Bellville Municipality 1970 4 SA 589 (A)
597.
76 Gildenhuys (2001:13, 18), wat as gesag hiervoor na Minister van Waterwese v Mostert
1964 2 SA 656 (A) 666 en Van Niekerk v Bethlehem Municipality 1970 2 SA 269 (O) 171
verwys. Sien ook Blackmore v Moodies GM and Exploration Company Limited 1917 AD
402, 416–7.
318

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
77 Sien Pienaar v Rabie 1983 3 SA 126 (A) 135; Bisschop v Stafford 1974 3 SA 1 (A) 7;
Morkels Transport (Pty) Ltd v Melrose Foods (Pty) Ltd 1972 2 SA 464 (W) 467; Albert Falls
Power Co (Pty) Ltd v Goge 1960 2 SA 46 (N) 47; Swanepoel v Crown Mines Ltd 1954 4 SA
596 (A) 604, waar hierdie posisie bevestig word. So noem die voorwoord tot die 1943-wet
dat die betrokke wet bloot bedoel is om ’n “wysiging en konsolidering van die wetsbepalings
op verjaring” daar te stel. Verder bepaal die 1943-wet in art. 15(1) dat dit slegs “geme[n]e[]
regreëls wat met die bepalings van hierdie wet onbestaanbaar is” herroep. Sien verder
Morkels Transport (Pty) Ltd v Melrose Foods (Pty) Ltd 1972 2 SA 464 (W) 467. Alhoewel
die 1969-wet swyg oor die kodifikasie-aangeleentheid, toon die gewysdes waarna reeds in
hierdie vn. verwys is dat die posisie dieselfde bly. Sien verder Sonnekus en Neels (1994:309).
78 Voet Commentarius 41 3 1; De Groot Inleidinge 2 7 3–2 7 4. Sien ook Schorer W
Aanteekeningen van mr Willem Schorer, over de Inleidinge tot de Hollandsche rechtsgeleerdheid,
van mr Hugo de Groot 2 7 3.
79 Art. 1 van die Wet op die Bevordering van Administratiewe Geregtigheid 3 van 2000
definieer “administratiewe handeling” as “enige besluit wat geneem is, of die late om ’n
besluit te neem”.
80 Sien art. 14 van die 1943-wet en art. 17(1)-(2) van die 1969-wet. Ingevolge art. 17(1) van
die 1969-wet mag howe nie uit eie beweging kennis neem van verjaring nie.
81 Minister of Minerals and Energy v Agri SA (CALS amicus curiae) 2012-5-31 saaknr.
458/11 (HHA) par. 15.
82 Hierdie wet is slegs in Engels uitgevaardig en gevolglik bestaan daar geen amptelike
Afrikaanse vertaling daarvoor nie. ’n Moontlike Afrikaanse vertaling van die naam kan so
lyk: “Wet op die Ontwikkeling van Minerale- en Petroleumhulpbronne”.
83 “Any person who can prove that his or her property has been expropriated in terms of any
provision of this Act may claim compensation from the State.”
84 Van der Walt (2011:434–51, 457–8). Die feit dat art. 25(2) bepaal dat eiendom slegs
“ingevolge ’n algemeen geldende regsvoorskrif” onteien mag word en nie “deur ’n algemeen
geldende regsvoorskrif” nie, skep die indruk dat statutêre onteiening nie deel van die Suid-
Afrikaanse reg is nie: Sien Van der Walt (2011:434); sien ook Gildenhuys (2001:13-5).
85 Van der Walt (2011:394–451, 457–8).
86 Van der Walt (2011:434–51, 457–8).
87 Van der Walt (2011:394–451, 457–8); sien ook Mostert (2012:150–1).
88 Van der Walt (2011:458).
89 Voorbeelde hiervan is die Switserse en VSA-reg. Sien Van der Walt (1999:359–76, 398–
458) vir besprekings van konstruktiewe onteiening in die Switserse en VSA-reg.
90 Hierdie leerstuk staan ook bekend as “material expropriation” in die Switserse reg, terwyl
dit beskryf word as “inverse condemnation” of “regulatory taking” in die regstelsel van die
319

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
VSA: sien Van der Walt (2011:350–1). ’n Omvattende bespreking van hierdie leerstuk val
egter buite die bestek van ons artikel. Vir meer deurtastende besprekings, sien veral Van der
Walt (1999:359–76, 398–458); Van der Walt (2011:347–451); Gildenhuys (2001:15, 137–
49).
91 Van der Walt (2011:350–4); Gildenhuys (2001:15, 137–49).
92 Van der Walt (2011:350–4); Gildenhuys (2001:15).
93 2001 4 SA 1243 (HHA).
94 Steinberg v South Peninsula Municipality 2001 4 SA 1243 (HHA) par. 8.
95 Steinberg v South Peninsula Municipality 2001 4 SA 1243 (HHA) par. 8. Van der Walt
(2011:379–81) meen dat beide hierdie redes ondeurdag en onoortuigend is.
96 Reflect-All 1025 CC v MEC for Public Transport, Roads and Works, Gauteng Provincial
Government 2009 6 SA 391 (KH) par. 65. Van der Walt (2011:382–4) deel hierdie
skeptisisme.
97 Van der Walt (2011:383–4); Mostert (2012:124–6); Roux (2003:32). Dit wil voorkom of
die Suid-Afrikaanse reg in hierdie opsig nader aan die Duitse regsposisie is weens lg. se
duidelike onderskeid tussen ontneming en onteiening (tesame met die streng vereistes vir
onteiening in die Duitse reg), wat geen ruimte laat vir die erkenning van konstruktiewe
onteiening nie: sien Van der Walt (2011:365–7, 454–5); Van der Walt (1999:141–5).
98 Van der Walt (2011:383–4); Mostert (2012:124–6); Roux (2003:32). Die streng,
konseptuele onderskeid tussen ontneming en onteiening van Harksen v Lane 1998 1 SA 300
(KH) laat waarskynlik ook geen ruimte vir die erkenning van konstruktiewe onteiening nie:
sien Van der Walt (2011:383 vn. 172).
99 Van der Walt (2011:383–4); Roux (2003:2–3, 19–20, 32).
100 Van der Walt (2011:383–4).
101 Roux (2003:26–8); Van der Walt (2011:74–9).
102 Roux (2003:32); Van der Walt (2011:384).
103 Dit was ook die geval in First National Bank of SA Ltd t/a Wesbank v Commissioner,
South African Revenue Service; First National Bank of SA Ltd t/a Wesbank v Minister of
Finance 2002 4 SA 768 (KH), waar die hof bevind het dat art. 114 van die Doeane en
Aksynswet 91 van 1964 ’n arbitrêre ontneming behels. Derhalwe het die hof nooit die
onteieningsfase van die FNB-metodologie in hierdie konteks bereik nie. Sien in hierdie opsig
veral Van der Walt (2011:384).
104 Dit is moontlik dat howe nie altyd by die FNB-metodologie sal hou nie: sien bv. Minister
of Minerals and Energy v Agri SA (CALS amicus curiae) 2012-5-31 saaknr. 458/11 (HHA)
par. 14.
320

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
105 Gildenhuys (2001:15, 137–49); Van der Walt (2005:236–7). Van der Walt was aanvanklik
ten gunste van konstruktiewe onteiening in bepaalde, eng omskrewe gevalle, maar het
intussen van mening verander: sien Van der Walt (2011:377–84).
106 Gildenhuys (2001:15, 137–49).
107 Van der Walt (2011:383–4); Roux (2003:32).
108 Van der Walt (2011:382).
109 Marais (2011:261–84); Van der Walt en Marais (2012:721–34).
110 Marais (2011:261–84); Van der Walt en Marais (2012:721–34).
111 Marais (2011:265–83); Van der Walt en Marais (2012:722–34).
321

Afdeling: Geesteswetenskappe

Opsomming
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Akoestiese analise van die vokale van ’n groep
bejaarde Afrikaanse vroue
Daan Wissing
Daan Wissing: Senior Navorser, Sentrum vir Tekstegnologie, Noordwes-Universiteit
Hierdie artikel doen verslag van ’n ondersoek na die eienskappe van die vokale van Afrikaans
soos voortgebring deur 20 bejaarde Afrikaanssprekende vroulike sprekers (gemiddeld 86 jaar
oud). Om dit te kon doen, was dit eerstens nodig om al die fonemiese Afrikaanse vokale te
versamel, te ontleed en volledig en op ‘n insiggewende wyse te beskryf. Hiervoor het ek
gekonsentreer op die akoestiese eienskappe van hierdie vokale, maar ek integreer ook die
toepaslike artikulatoriese eienskappe van die vokale in die ondersoek. Ek baseer die ontleding
en die beskrywing op ’n model wat vir hierdie doel ontwikkel is (Wissing 2012). Ek verwys
na ’n interaktiewe vokaalkaart, wat fokus op die artikulatoriese aspek van vokaalproduksie
oor die algemeen: http://www.nwu.ac.za/af/content/ctext-vokaalkaart
Wat die akoestiese ontleding en beskrywing betref, gebruik ek die eerste twee
vokaalformante, genoem F1 en F2, om ’n oorsigtelike akoestiese vokaalkaart saam te stel.
Sodanige kaart is tot groot hulp wanneer verskillende vokaalstelsels, soos die huidige een van
die ou groep sprekers, vergelyk word met dié van, sê, jong sprekers. Afgesien van F1 en F2,
gee ek ook aandag aan agt ander parameters: vokaalduur, intensiteit (totale intensiteit;
intensiteit in BF1 en BF2), grondtoon, harmonisiteit-tot-geraas-verhouding HGV), F3 en die
bandwydte van F1, waarvan slegs ’n paar ander (F0, F3 en Duur) naas F1 en F2 soms ook
bekyk word – maar dis die uitsondering (vgl. Adank, Van Hout en Smits 2004). In die geval
van al die parameters gee ek basiese metings (gemiddeldes, aantal geldige gevalle in die
datastel, en standaardafwykings). Ek gebruik die gemiddeldes om ook lyngrafieke van vokale
ten opsigte van al tien die parameters te verskaf. Op grond hiervan kan interpretasies en
afleidings makliker gemaak word as om bloot die beskikbaarheid van metingswaardes per
tabel te gee. Die resultaat van die ondersoek is in baie opsigte nuut en interessant. Dit toon
veral dat F1 en F2 ’n beperkter waarde het in die klassifikasie van vokale en subgroepe van
vokale as wat gewoonlik aangeneem word. In sommige opsigte word die klassifikasie van
vokale op grond van die horisontale en vertikale dimensies van artikulasie daarvan sterk
ondersteun. Sulke parameters is met name Intensiteit in BF2 (die spektrale area bokant 1000
Hz), HGV en die bandwydte van F1. Die vokaalontledingsmetode en beskrywingsmodel wat
in Wissing (2012) voorgestel word, word in hierdie ondersoek ondersteun en blyk baie goed
bruikbaar te wees. Dit is ook duidelik uitgewys dat dit onnodig is in die geval van ‘n
322

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
homogene groep sprekers soos hierdie – almal bejaard en vroulik – om van ‘n
normaliseringsproses gebruik te maak.
Trefwoorde: Afrikaans; akoestiese fonetiek; akoestiese vokaalkaart; artikulatoriese fonetiek;
bejaarde vroulike sprekers; interaktiewe vokaalkaart; vokaal; vokaalparameter;
vokaalparameterhiërargie; vokaalstelsel.
Abstract
Acoustic analysis of the vowels of a group of elderly Afrikaans-speaking women
This article reports on research on the characteristics of the Afrikaans vowels as produced by
20elderly Afrikaans-speaking women with an average age of 86. In order to do this, it was
necessary first to collect recordings of all the phonemic Afrikaans vowels, to analyse them
and then to describe them in a comprehensive and informative way. With this in mind, I
focused on the acoustic properties of these vowels, although I also integrated their relevant
articulatory properties. I based the analysis and description as well as the evaluation of the
results mainly on a descriptive model that had been developed for this purpose (Wissing
2012). Of course, numerous other models and sub-models exist, but this one covers all the
acoustic parameters dictated by the project of which this article forms a part, namely
Pronunciation varieties of Afrikaans.
A secondary, superordinate goal of this project was to compare different varieties with one
another. The present research provides an acoustic description of the Afrikaans that was
probably spoken approximately 80 years ago. Comparing this variety with other, modern
ones in terms of how these varieties are used by present-day speakers of Afrikaans, for
example, may be informative.
The method which I used to reach the descriptive goal is mostly in line with those followed in
similar research endeavours, such as that of Pols et al. (1973) and Adank et al. (2004). In the
present study the speech of 20 elderly female speakers was recorded and then analysed
acoustically. The readers had not been selected beforehand – they took part voluntarily. The
only condition was that they had to be Afrikaans speakers and should experience no
inhibitive problems with regard to hearing or sight. Naturally they also had to be able to read
out aloud and fluently. The stimulus material used was in the form of a reading list
comprising 12 isolated, monosyllabic words. Each word contained a phoneme vowel of
Afrikaans, such as the two members of the minimal pair nies and nuus. This pair enables one
to determine the extent to which unrounding of the latter is present in the speech of this group
of speakers, if any.
The vowels in each speaker’s recordings were determined, segmented and annotated in the
Praat phonetic analysis programme, after which the relevant acoustic information was
extracted for further statistical analysis. All data gained by means of analysis was tabulated,
on which basis an acoustic vowel chart was constructed. In this chart the vowels were placed
according to their F1 and F2 formant values. Line graphs of all the parameters’ average
values for each vowel were also presented. The parameters involved are the usual first two
vowel frequency formants, F1 and F2, and, to a lesser extent also F3, as well as the length of
vowels (duration), intensity (total intensity; intensity in BF1 and BF2), fundamental
frequency (F0), harmonicity-to-noise ratio (HNR) and the bandwidth of F1 (BdW F1).
323

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
The results of the research clearly indicate that the first two vowel formants, F1 and F2, are
not unjustly seen as very important descriptive parameters of vowels and also vowel systems.
Particularly the direct relationship that exists between the articulatory dimensions of vowels,
namely the vertical dimension (High ~ Low) on the one side and the first vowel formant, F1,
on the other side, was confirmed, as was the relationship between the horizontal dimension
(Front ~ Back) and F2. But the fact that it is an oversimplification to view these as the only
acoustic parameters of importance in a comprehensive description of vowels and vowel
systems also became clear. This is possibly the case because the production of vowels lies on
more than only two dimensions. Duration, i.e. the length of vowels, is an aspect that is not
covered by the abovementioned. Rounding, on the other hand, is covered indirectly due to the
fact that all back vowels (accounted for by F2) are rounded, but the so-called marked
(abnormal) rounded front and neutral vowels are covered only to a certain extent.
Discriminant function analyses were performed on the acoustic data collected concerning the
12 Afrikaans vowels. It appears that the full set of parameters ensures considerably more
success in the correct classification of vowels compared with when only the traditionally
acknowledged ones, F1 and F2, are used. The former ensures that, on average, 67% of all
vowels are handled successfully, while the success rate is only 52% in the case of F1 and F2.
Even the addition of duration does not add considerable value to the performance. When all
parameters are used together in a discrimination analysis of the vowels of the subgroup
belonging to the class High versus Low, the performance increased from 67% to 100%, while
an analysis limited to only F1 and F2 allows the level of success to increase from 52% to a
significantly higher level of 75% – which is still considerably lower than the 100% which
occurs when all parameters are used together.
The results of the discriminant function analyses enables one to frame a vowel strength
hierarchy with regard to the extent to which the full set of parameters contributes to the
abovementioned total of 100%. In the case of the vowel productions of the present group of
elderly female speakers, the following hierarchy was found:
F1 > HNR > BdW F1 > Intens BF1 > F2 > Total intensity > Duration > F3 > Intens BF2 >
F0.
The contributions of the first five (printed in red) are statistically significant. The fact that the
unknown parameter HNR figures so strongly – even more strongly than the vowel formant
F2, which, as mentioned above, appeared to be a very strong vowel-related parameter – is
particularly significant. It is also notable that the intensity in the lower frequency level BF1 is
more powerful than total intensity. This supports the findings of Sluijter and Van Heuven
(1996) in the case of Dutch vowels.
In this article it is argued that the vowels of the 20 elderly women whose speech was studied
can be seen as being representative of the broader group of this age, and also that reasonable
grounds exist for the assumption that about 80 years ago Afrikaans was spoken in the same
way that it is spoken today among people of this age.
It has been established that a procedure of vowel normalisation is unnecessary in a case of a
homogeneous group as in the present case: all elderly female speakers of Afrikaans.
Keywords: Afrikaans; acoustic phonetics; acoustic vowel chart; articulatory phonetics;
vowel; elderly female speakers of Afrikaans; vowel parameter; vowel parameter hierarchy;
vowel system.
324

1. Inleiding
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Hierdie artikel is ’n verslag van ’n ondersoek na die akoestiese eienskappe van die vokale van
Afrikaans soos voortgebring deur ’n groep van 20 bejaarde Afrikaanssprekende vroulike
sprekers (gemiddeld 86 jaar oud). Die artikel het drie doelstellings.
Die eerste doelstelling was juis om ’n groep bejaarde Afrikaanssprekende vroulike sprekers te
identifiseer, hulle voorlesing van ’n stel woorde waarin al die Afrikaanse vokale voorkom te
versamel, en om hierdie lesings op so ’n wyse te ontleed dat die resultaat daarvan kan dien
om hulle vokaalstelsel te beskryf.
Die tweede doelstelling is gerig op die evaluering van die stel akoestiese parameters wat
gebruik is by die onttrekking van die inligting aan die hand waarvan die beskrywing van die
vokaalstelsel gemaak is. Sodanige evaluering hou veral in die vasstelling van die
geslaagdheid waarin hierdie stel parameters of ’n subgroep daarvan gebruik kan word in die
onderskeiding van die individuele vokale, of stelle vokale. Die akoestiese parameters waarna
ek hier verwys, asook die metodologie aan die hand waarvan vokale versamel, ontleed en
beskryf kan word, is uitvoerig in ’n vorige artikel uiteengesit, en word gevolglik nie hier
herhaal nie. Waar nodig, sal ek wel ’n kort opsomming van toepaslike sake gee.
Met ’n omvattende beskrywing van die vokaalstelsel van die huidige groep
Afrikaanssprekendes ter hand is dit moontlik om die derde doelstelling te bereik, naamlik om
’n volledige en betekenisvolle vergelyking te maak met die voortbring van die Afrikaanse
vokale van ander groepe sprekers van Afrikaans, soos byvoorbeeld dié van hedendaagse
jongmense. Daar kan ’n saak uitgemaak word dat die uitkoms van sodanige vergelyking ’n
aanduiding kan wees van die wyse waarop Afrikaans die afgelope eeu of wat verander het,
minstens wat betref sy vokaalstelsel. Dit is die onderwerp van ’n latere artikel in hierdie
reeks.
Die eerste doelstelling is bereik deur eerstens ’n akoestiese vokaalkaart van die vokale van
hierdie groep sprekers saam te stel. Om dit te kon doen, is hulle lesings van ’n
verteenwoordigende woordelys versamel en verwerk, sodanig dat die nodige akoestiese
eienskappe van elke vokaal onttrek kon word. Deur die eerste twee formante te gebruik, is ’n
akoestiese vokaalkaart saamgestel waarin die vokale volgens hulle F1- en F2-formantwaardes
geplaas is. Hierdie kaart kan dien as ‘n eerste, ruwe basis van vergelykings met dié van die
jong vroulike sprekers wat in ’n volgende studie beoog word. Hierdie inligting sal dus deels
kan dien om die derde doelstelling te bereik. Die bevindinge ten opsigte van die ander agt
parameters wat gebruik is, sal moontlik ook waarde kan toevoeg in sodanige vergelyking.
In die literatuur word dit selde teëgekom dat meer as 20 sprekers in soortgelyke studies as die
huidige een gebruik word. Die werk van Peterson en Barney (1952:76), Pols, Tromp en
Plomp (1972) en Adank et al. (2004) is hierop ’n uitsondering, en ook die meer resente werk
van Labov et al. (2006). Eersgenoemde studie bestudeer 33 mans, 28 vroue en 15 kinders, dié
325

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
van Pols-hulle (1972) 50 mans en 25 vroue, en Adank et al. (2004); 20 van elke geslag, almal
volwassenes. Die atlas van Labov et al. (2006) val natuurlik in ’n heel ander kategorie. In dié
projek is 762 sprekers betrek.
Ek fokus binne die navorsingsprojek Uitspraakvariëteite van Afrikaans op die wyses waarop
die vokale van Afrikaans voortgebring word. Verskeie groepe sprekers, vroulike sprekers van
verskillende ouderdomsgroepe, etnisiteit, en herkoms word betrek. Vokale lewer interessanter
en ook ryker materiaal as konsonante. Dit toon ’n baie groter sinchroniese variasie as
konsonante, en is ook veel minder stabiel, diachronies gesien. Deur bloot fyn te luister hoe
Afrikaanssprekende mense van die ouer teenoor die huidige geslag praat, is ’n verskil in
uitspraak van een of ander aard wel opvallend. Presies waarin so ’n verskil lê, is egter nie so
eenvoudig om te bepaal nie; daarvoor het mens minstens ’n presiese fonetiese beskrywing
van elke individuele vokaal nodig. Nog minder is dit moontlik om bloot op grond van
sodanige inligting te sê of die vokaalsisteem die laaste eeu of wat sistematies verander het, en
indien wel, presies hoe, en in watter mate, dit gebeur het.
Die Afrikaanse vokale, veral soos wat dit deur jonger sprekers uitgespreek word, klink in baie
opsigte vandag nie meer soos wat dit voorgestel word in beskrywings van byvoorbeeld Le
Roux en Pienaar (1928) en De Villiers (1965) nie. Genoemde twee werke is die mees
omvattende in hierdie verband. Wissing (2006) se beskrywing van byvoorbeeld die moderne
lang /a/-vokaal wyk merkbaar af van hoe dit volgens veral dié skrywers vroeg in die vorige
eeu moes geklink het. Ouditiewe waarneming van die uitspraak van baie ou teenoor jong
sprekers bevestig die vermoede dat daar ’n verandering moes plaasgevind het – presies ten
opsigte van watter vokale, en in watter mate, is nog nie duidelik nie. Dit is die doel van
hierdie navorsing om meer daarvan te wete te kom.
Ter illustrasie van die mate waarin, en wyse waarop, die uitspraak van die twee groepe
waarna verwys word, verskil, vergelyk die voorlees (Klankgreep 1) van ’n 98-jarige vrou,
verteenwoordigend van die groep van 20 bejaarde deelnemers aan hierdie projek, met dié van
’n 22-jarige vroulike spreker (Klankgreep 2). Hulle lees die bekende stuk Die Noordewind en
die Son 1 . Ter wille van ’n interessante vergelyking voeg ek hierby ’n “neutrale” lesing
(Klankgreep 3) van dieselfde stuk, soos gelees deur ’n onbekende manlike spreker. 2
Van die belangrikste verskille tussen die twee vroulike sprekers kan gehoor word in die
gedeelte Toe blaas die Noordewind ure (lank) 3 vir al wat hy werd is (Klankgreep 4), met
name in die woorde blaas, ure en werd. Die jong spreker se lang /a/ is duidelik (meer) gerond
as dié van die oue; sy ontrond die vokaal van ure (die ou leser nie), en die 22-jarige se werdvokaal
word baie laer gevorm as dié van die 98-jarige. Hierdie vergelyking is baie grof en in
algemene artikulatoriese terme gedoen; ’n volledige vergelyking is moontlik slegs op grond
van presiese akoesties fonetiese beskrywings, soos wat in hierdie artikel aangebied word.
326

2. Navorsingsmetode
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
In hierdie afdeling word die metode uiteengesit wat in die ondersoek gevolg is. Dit is ingestel
op die bereiking van die primêre doelstelling, naamlik om ’n omvattende akoestiese
beskrywing te gee van die vokaalstelsel van die bejaarde groep vroulike
Afrikaanssprekendes. Vergelyk hiervoor die uitvoerige uiteensetting wat as
beskrywingsraamwerk hiervoor ontwikkel is (Wissing 2012).
2.1 Die deelnemende sprekers
In hierdie studie is daar gefokus op die uitspraak van vroulike sprekers van 80 jaar en ouer.
Ek beperk die studie om verskillende redes tot vrouespraak. Labov (2001:321) se opmerking
dat verskeie ondersoeke daarop dui dat dit juis vroue is wat die “innovators of most linguistic
changes” is, is hier toepaslik. Sou daar veranderinge ten opsigte van die Afrikaanse
vokaalstelsel opgemerk kon word, sou dit dus waarskynlik duideliker waargeneem kon word
in die uitspraak van die groep jong vroulike sprekers van die volgende ondersoek. Dit is dus
ook vanselfsprekend dat daar vrouens in hierdie eerste ondersoek betrek moes word. Vrouens
leef bowendien gemiddeld langer as mans, 4 sodat dit makliker was om ’n groot genoeg groep
vrouens in die ouderdomsgroep 80+ jaar te kon bereik as mans. Op praktiese vlak het dit
geblyk dat die meeste hoogsbejaarde inwoners van ’n plaaslike bejaardetehuis juis vroue is –
ek kon, weliswaar met moeite, 20 vrywillige vrouens bereik. Hier was sprake van ’n
beskikbaarheidsteekproef; daar is geen voorafseleksie gedoen nie. Hulle moes uit die aard
van die saak Afrikaanssprekend wees, en moes verkieslik nog sodanige goeie sig hê dat hulle
die woordelys kon lees. Hulle ouderdomme het gestrek van 80 tot 98, met ’n gemiddeld van
86 jaar.
Afgesien van die praktiese oorwegings is die klankopnames van vroulike sprekers bowendien
akoesties beter ontleedbaar en is die resultaat van akoestiese ontledings ook meer betroubaar
as dié van mans.
Veertien van hierdie 20 vroue is in die ou Transvaal gebore en het ook daar grootgeword, drie
in die Vrystaat, drie in die Kaapprovinsie en een in Natal, dus oorwegend die noordelike deel
van die land.
2.2 Die stimulusmateriaal en opnameprosedure
Ek beperk my ontleding en beskrywing van die vokaalstelsel van hierdie groep sprekers tot
die 12 foneme wat in Tabel 1 opgeneem is. Let op dat daar twee stelle fonetiese simbole
voorkom. Dit is omdat ek albei stelle in die artikel self gebruik. Die IPA-stel 5 word hier
betrek slegs omdat dit in akoestiese vokaalkaarte voorkom. Die rekenaarprogram Praat
(Boersma en Weenink 2010) genereer sulke vokaalkaarte met IPA-simbole, wat my uiteraard
daartoe beperk.
’n Eenvoudige leeslys waarin die 12 woorde van Tabel 1 opgeneem is, is as
stimulusmateriaal gebruik. 6 In Wissing (2012) stel ek ’n sisteem voor soortgelyk aan dié wat
327

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
dikwels in die Angel-Saksiese literatuur gebruik word. Daarvolgens verwys ek byvoorbeeld
na die /i/-vokaal as die BIER-vokaal.
Ek het om verskeie redes gekies vir so ’n lys woorde in plaas van byvoorbeeld sinne of
paragrawe. ’n Praktiese rede is dat dit makliker is om ’n lys bestaande uit enkelwoorde te lees
as volsinne, waar sprekers foutief of weifelend lees.
Leeslyste bestaande uit enkelwoorde word gewoonlik in studies gebruik waar dit gaan om die
vasstelling van die akoestiese eienskappe van ’n taal se foneme. Die leestempo kan makliker
gekontroleer word, en die woorde word veel eerder met dieselfde nadruk gelees. Dit sorg
terselfdertyd dat daar minimale vokaalwysiging plaasvind. Dit is iets wat met baie meer
moeite in die geval van groter taaleenhede, soos sinne, verseker kan word. Sedert die
monumentale werk van Peterson en Barney (1952:585–94) is dit gebruiklik om van
enkelwoorde gebruik te maak. Hulle gebruik vorme (meestal is dit ook egte woorde) waarin
die Engelse vokale in die vorm h_d 7 ingebed is. Dit is in talle ander studies gevolg,
byvoorbeeld dié van Pols e.a. (1972). In die geval van die studie van die Afrikaanse vokale
deur Van der Merwe e.a. (1993) en die ondersoek deur Raubenheimer (1998) is selfs slegs
die enkelvokale, respektiewelik enkeldiftonge, gelees.
Lass en Wright (aangehaal in Bekker 2009:120) ondersteun die gebruik van losstaande
woorde in soortgelyke studies baie sterk: “We do not apologize for using words in isolation
as primary evidence: in terms of ‘psychological reality’, ‘canonicalness’ or whatever, these
are surely the primary input to any phonological study, synchronic or diachronic [...]”. Deur
te fokus op die kanonieke weergawes van klanke, meer spesifiek die foneme van ’n taal, in
ons geval Afrikaans, beteken dit dat die basiese, onderliggende weergawes bestudeer en
beskryf word. Dit beteken ook dat die resultate van allerlei fonologiese prosesse buite
rekening gelaat word. In die geval van vokale is sodanige prosesse vokaalreduksie, -
verhoging, verlaging, oorronding en rekking.
Tabel 1. Twee tipes fonetiese tekens met voorbeeldwoorde. Die prototipiese woorde soos
voorgestel deur Wissing (2012) word tussen hakies in Kolom 1 bygevoeg.
Voorbeeldwoord SAMPA-simbool IPA-simbool
nies (bier) i i
nuus (buur) y y
mees (beer) e e:
neus 2 ø
mes (pet) E ε
mas (bar) A a
maas (baar) a a:/ ɑ
mis (pit) @ ə
mus (put) 9 œ
328

mos (pot) O ɔ
moos (boor) o o:
moes (boer) u u
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Hierdie klankgreep is die 12 woorde wat in die studie gebruik is, soos gelees deur die 98jarige
vrou. Die woorde eindigend op /k, x, r, l/ is nie hierin opgeneem nie – sien afdeling
4.1.2, “Die allofoon [{]”, laer af.
Soos gesien kan word in Tabel 1, begin al die woorde wat in die leestaak gebruik is, met ’n
nasale konsonant (m of n) en eindig almal op s. Dit sorg vir ’n optimaal eenvormige fonetiese
konteks waarin die woorde gelees is. Dit is bekend dat ’n woordfinale konsonant ’n invloed
kan hê op die artikulatoriese eienskappe van die vokaal (Rietveld en Van Heuven 2009:172
e.v.). Bowendien is dit relatief eenvoudig om in die segmenteringsproses die grense tussen
die begin- en eindkonsonante te bepaal. Sien die volgende afdeling vir meer besonderhede.
Die woorde is in ’n willekeurige orde in gedrukte vorm aan die sprekers gegee vir die
opneem van hulle lesings (’n groot lettertipe is gebruik ter wille van duidelike sigbaarheid).
Die opnames is by die betrokke bejaardetehuis gedoen, soms in die woonstelle van die
inwoners, omdat nie almal mobiel was nie. In die ander gevalle is dit gedoen in ’n sentrale
plek wat gerieflik deur die deelnemers bereikbaar was. Daar is gesorg dat geen eggo-effekte
aanwesig was nie, en eksterne geluide is sover moontlik vermy.
Die opnames is direk op ’n hardeskyf van ’n draagbare rekenaar ingevoer, vanwaar dit verder
verwerk is in die spraakanaliseprogram Praat (Boersma en Weenink 2010). Hierdie
prosessering in Praat hou in dat spraakseine (gedigitaliseerde opnames) ouditief en visueel
ondersoek kan word met die oog op die bepaling van die vokaalgrense. Ek gee meer
besonderhede hieroor, asook oor die prosessering van die spraakdata, in Wissing (2012).
Daar verwys ek ook na ander literatuur hieroor (bv. Rietveld en Van Heuven 2009:108 e.v.)
en Grabe en Low (2002) wat segmenteringskriteria vir onder meer vokale bied.
Deur middel van Vowelyse (Van der Walt en Wissing 2003) is die akoestiese inligting ten
opsigte van die volgende parameters uit die individuele vokale onttrek: vokaalduur, intensiteit
(totale intensiteit; intensiteit in BF1 en BF2), grondtoon, harmonisiteit-tot-geraas-verhouding
(HGV) en vokaalformantfrekwensies van die eerste drie vokaalformante en die bandwydte
van F1. Soos later gesien sal word, word die gradiënt waarteen die eerste twee
vokaalformante van die drie lang vokale, /e/, /2/ en /o/, verloop, asook die begin- en
eindpunte van F1 en F2 in hierdie geval, nie hier as deel van die stel parameters erken en
opgeneem nie. Wissing (2012) behandel hierdie aspek volledig. Ek het daar ook daarop
gewys dat die gebruik van rou gegewens, dit is formantmetings, soms genormaliseer moet
word, maar dat dit nie nodig is in gevalle waar daar voldoende hoeveelhede metings
beskikbaar is en waar dit nie van verskillende geslagte is nie. Ek werk hier net met vroue se
vokaalproduksies, sodat ek ook nie van ’n normaliseringsmetode gebruik gemaak het nie. Vir
329

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
’n verdere motivering en ’n kort uiteensetting van hierdie belangrike metode verwys ek na
paragraaf 9.1 en 9.1.1 in Wissing (2012).
3. Resultate
3.1 Basiese inligting
Die 12 primêre vokale moes gesamentlik 240 keer deur die 20 deelnemers gelees word. 8 Om
tegniese redes moes van die waardes weggelaat word by sommige van die vokaalparameters,
sodat die totale nie in al die gevalle op dieselfde getalle neerkom nie. Vokaallengte en -
intensiteit is van die mees robuuste parameters, sodat die opmerking nie daar van toepassing
is nie. Dit geld wel dié waarby frekwensie betrokke is; hulle is meer gevoelig vir allerlei
steurnisse, sodat die werklike getalle geldige gevalle weer kleiner is.
In die volgende afdeling word die gemete vokaalwaardes vir elk van die genoemde
parameters in tabelvorm vir die 12 basiese vokale gegee. Ek gee hierdie data ook in
grafiekvorm weer, en wel per parameter, dit ter wille van ’n groter oorsigtelikheid en
makliker interpretasie. Vir ’n volledige beskrywingsraamwerk van vokale en vokaalsisteme
verwys ek die leser na die artikel “Integrasie van artikulatoriese en akoestiese eienskappe van
vokale: ’n beskrywingsraamwerk”(Wissing 2012). Hierdie raamwerk word in die huidige
studie gebruik.
3.2 Die metings
Spesifieke verdelingsvrye statistiese bewerkings word gedoen slegs waar dit insig tot die
ontledings toevoeg. Dit moet wel genoem word dat daar in byna alle gevalle statisties
beduidende verskille gevind is per parameter by die 12 vokale se metings as groep geneem.
F0 is hier ’n uitsondering, wat nie vreemd is om te verstaan nie: die woorde is oor die
algemeen, uit die aard van enkelwoordlyste soos hier gebruik is, op dieselfde toonhoogte
gelees. Die verskille is ook te verwagte, omdat vokale juis voldoende van mekaar moet
verskil ten einde die persepsieproses van die kant van die luisteraar moontlik te maak.
Die tabelle is soos volg gestruktureer: kolom 1 vermeld die vokaalname, kolom 2 gemiddelde
metings op ’n spesifieke vokaal, kolom 3 die aantal geldige metings op die betrokke
parameter (N), en kolom 4 die standaardafwyking (s.a.). Die betrokke meeteenheid word in
die onderskeie opskrifte vermeld. Die parametermetings word aanvullend hierby ook in die
vorm van ’n lyngrafiek vertoon, met ’n horisontale rooi streep wat die gemiddelde van die
betrokke metings voorstel. In die mees regse posisie word die gemiddelde waarde van al 12
vokale vermeld. Die vokale op die x-as van lyngrafieke word altyd in dieselfde volgorde
aangegee, naamlik /i, y, e, 2, E, A, a, @, 9, O, o, u/. Hierdie volgorde is bepaal deur die
posisies wat die vokale inneem op ’n akoestiese vokaalkaart soos dié in Figuur 1, naamlik
hoog-voor (/i/), na middelhoog-voor /e/, daarna deur middel-voor /E/ na laag /A/ en /a/;
330

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
daarna volg die neutrale vokale /@/ en /9/, dan middel-agter (/O/), middelhoog-agter (/o/), en
laastens hoog-agter (/u/). Metingseenhede word op die y-as aangedui.
Die verspreiding van die vokale in Figuur 1 is nie ’n weergawe van die werklike toedrag in
Afrikaans nie; dis ongeveer weergegee soos in die kaarte wat gewoonlik gebruik word ter
illustrasie van die relatiewe ligging van vokale op sulke voorstellings. Let ook op na die
driehoekvormigheid waarin die voor- en agtervokale van hoog-voor deur laag na hoog-agter
lê (daarom genoem die akoestiese vokaaldriehoek). Dit stem terselfdertyd ooreen met die
tongposisies tydens artikulasie. Vergelyk ook Figuur 6.11 van Rietveld en Van Heuven
(2009:133) vir ’n soortgelyke voorstelling vir die Nederlandse vokaalstelsel van manlike
sprekers (oorgeneem uit Pols 1977 – kyk laer af vir ’n akoestiese kaart hiervan). Die vokale
in Figuur 1 is wel dié van Afrikaans. Dit word aangetoon deur gebruik te maak van sowel
SAMPA- as IPA-simbole. Ek gebruik verder SAMPA-simbole in die teks self; in
vokaalkaarte soos dié in Figuur 1, wat deur Praat gegenereer word, is die simbole dié van
IPA. Vir besonderhede hieroor, raadpleeg (Wissing 2012). Die gemerkte 9 geronde vokale is
onderstreep. Hoewel /{/ (in bv. ek) nie ’n vokaalfoneem is nie, is dit ter wille van latere
bespreking in Figuur 1 opgeneem.
Figuur 1. Geïdealiseerde akoestiese vokaalkaart, waarin die verspreiding van die
Afrikaanse vokale aangetoon word ten opsigte van die tongposisie tydens artikulasie,
asook die twee belangrikste vokaalformante, F1 op die y-as en F2 op die x-as. Simbole
in rooi is in IPA-notasie; die bloues daarnaas in SAMPA-notasie. Die asse is ook
voorsien van die artikulatoriese terme VOOR-AGTER, en HOOG-LAAG;
NEUTRAAL lê in die middel.
331

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die akoestiese vokaalkaart in Figuur 11 in Wissing (2012) is soortgelyk aan Figuur 1 hier bo,
en Figuur 3, 4, en 5a en 5b hieronder. Daar word meer besonderhede verstrek oor die presiese
benaminge van vokaalstande op die x- en die y-as, asook oor die plasing van die kardinale
vokale. Figuur 3 is in daardie werk ’n hipotetiese akoestiese vokaalkaart. Daar word ook
uiteengesit hoe so ’n kaart gekonstrueer word.
4. Bespreking van resultate per parameter
Die resultate van die ontleding in akoestiese terme van die vokale van hierdie groep sprekers
word vervolgens van naderby beskou.
4.1 Vokaalformantfrekwensies
In hierdie afdeling word die inligting aangaande die drie vokaalformante (F1, F2, F3) in drie
aparte tabelle gegee. Hier word die rou metings in Hertz gegee.
Hulle gemiddeldes word saam in een lyngrafiek (Figuur 2) aangebied. Lyngrafieke
vergemaklik ’n vergelyking van die drie vokaalformante en dit bied ook ’n beter geheeloorsig
oor die betrokke eienskappe van die vokale. Let daarop dat die inligting in Tabel 2, 3 en 4,
asook Figuur 2 en 3, slegs die gemiddeldes gee van al die Afrikaanse vokale, ook van /e, 2,
o/, die drie lang gediftongeerdes. In feite gee blote gemiddeldes nie ’n volledige beeld van
laasgenoemde drie nie. Ek gee dus in ’n aparte afdeling spesiale aandag daaraan.
Tabel 2. F1 (in Hertz) van die 12 basiese vokale van 20 Afrikaanse vroulike sprekers
(gemiddeld 86 jaar oud). 10
Vokaal Gem. N s.a.
/i/ 357 20 54,5
/y/ 337 20 42,2
/e/ 415 20 63,6
/2/ 408 20 48,3
/E/ 481 19 58,2
/A/ 789 16 171,3
/a/ 790 17 139,3
/@/ 532 19 115,0
/9/ 516 19 93,3
/O/ 529 21 159,2
/o/ 409 20 53,0
/u/ 349 19 69,6
ALLE VOKALE 484 230 170,8
332

Tabel 3. F2 (in Hertz) van die 12 basiese vokale.
Vokaal Gem. N s.a.
/i/ 2 676 19 162
/y/ 2 327 20 340
/e/ 2 550 19 238
/2/ 2 281 20 267
/E/ 2 533 19 243
/A/ 1 570 16 624
/a/ 1 540 17 601
/@/ 1 917 19 304
/9/ 1 786 19 323
/O/ 1 018 17 401
/o/ 1 256 20 202
/u/ 1 273 18 253
ALLE VOKALE 1 913 223 644
Tabel 4. F3 (in Hertz) van die 12 basiese vokale.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Vokaal Gem. N s.a.
/i/ 3461 20 474
/y/ 3092 20 417
/e/ 3275 20 358
/2/ 3083 20 524
/E/ 3317 20 532
/A/ 3193 19 740
/a/ 3257 21 555
/@/ 3056 20 395
/9/ 2862 19 302
/O/ 2948 20 616
/o/ 2737 20 191
/u/ 2877 19 561
ALLE VOKALE 3099 238 523
333

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Figuur 2. Drie vokaalformante (F1, F2, F3) van die 12 basiese vokale.
Die inligting wat vervat is in Tabelle 2 tot 4 moet saam gelees word met Figuur 2. Soos
verwag, geld die reëlmaat ten opsigte van die horisontale posisionering van vokale se
produksie ook hier: die agtervokale /O, o, u/ het laer F2-waardes, gevolg deur die neutrale /A,
a, 9, @/ met minder lae F2 (dit geld veral /@/ en /9/), en die voorvokale /2, y, E, e, i/ met hoë
F2’s. F3, hoewel minder opsigtelik, volg ruweg dieselfde patroon. Let hier op na die F2afstande
tussen die drie pare ongeronde ~ geronde nie-agtervokale (/@ ~ 9; e~ 2; i~ y/),
asook op die feit dat die tweede lid van die paar gekenmerk word deur ’n laer F2 as die eerste
lid, wat natuurlik aanduidend is van gerondheid. Die verskil tussen die twee lede van die
laaste twee pare vokale is statisties beduidend (p < 0,002); die verskil tussen /@/ en /9/ is nie
(p = 0,2). Dit beteken dat hierdie groep lesers goeie ronders is van veral die twee gemerkte
geronde voorvokale /2/ en /y/, maar dat dit nie die geval is met die neutrale /9/ nie. Let op dat
F3 spesifiek dieselfde patroon volg as F2 by sowel /e ~ 2/ as by /i ~ y/ en by /@ ~ 9/. F3 dien
dus as versterking van F2 in die uitdruk van gerondheid al dan nie in hierdie drie pare (wat
betref gemerktheid van ronding). Dit beteken verder dat F3 ook in ag geneem behoort te word
by ’n volledige beskrywing van ontronding van die gemerkte geronde vokale /y/, /2/ en /9/,
iets wat Wissing (2011) nagelaat het om te doen. Die bevindinge ten opsigte van die mate van
gerondheid van hierdie klas vokale is bevestigend van die indruk wat gekry word wanneer na
die opnames van die 20 persone se lesings geluister word (vergelyk weer Klankgreep 6 hoër
op). Slegs tien gevalle van ontronding uit die 98 moontlike gevalle is deur die 20 sprekers
ontrond (die meeste daarvan /9/ wat /@/ word); van vyf bestaan daar onsekerheid; die res
(83) is wel gerond.
Figuur 3 dui die ligging van al 12 die Afrikaanse vokale in ’n akoestiese vokaalkaart aan ([{],
’n allofoon van /E/, is hierby ingesluit). Figuur 4 is ‘n ongenormaliseerde weergawe wat deur
NORM 11 gegenereer is op grond van dieselfde data as wat by Figuur 3 gebruik is. Figuur 5a
334

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
en 5b is twee genormaliseerde weergawes, ook deur NORM geskep. ‘n Vergelyking van
Figuur 3 en 4 toon duidelik dat die twee konvensionele wyses van die vorming van akoestiese
vokaalkaarte prakties dieselfde resultate lewer. As hierdie twee, beide ongenormaliseerde
kaarte, saam vergelyk word met Figuur 5a en 5b, die genormaliseerdes, blyk baie duidelik dat
daar geen verskil tussen genormaliseerde en ongenormaliseerde vokaalkaarte aanwesig is nie.
Let wel op dat die x- en y-as-skale van die kaarte nie dieselfde is nie. Veral die
normaliseringsprosedure hou in dat die Hertzwaardes van vokale aangepas word, sodat
byvoorbeeld Figuur 5b se x-as van 1 000 Hz tot 2 000 Hz aangedui word, terwyl dit in Figuur
5b 1 000 Hz tot 3 000 Hz is. Ook hulle y-asse verskil ‘n bietjie. Sodanige skaalaanpassing
wat steeds in Hertz werk, en nie in waardes weerskante van 0 nie (soos wat wel die geval is
met die sogenaamde z-standaardisasies) is steeds (hoewel afwykend van die werklike,
ongenormaliseerde Hertzmetings) gebruikersvriendelik: dit kan baie soos in die geval van die
konvensionele frekwensiewaardes, wat in terme van Hertz gegee word (soos in Figuur 3)
geïnterpreteer word. Die verspreidingspatrone kan ook in die geval van genormaliseerde
figure direk met mekaar vergelyk word. Die volgende vier figure toon ’n baie sterk
ooreenkoms wat betref verspreidingspatrone. Hierdie bevinding lei tot die gevolgtrekking dat
normalisering in die geval van die huidige datastel onnodig is. ’n Belangrike rede hiervoor is
geleë in die gegewe dat ons hier te doen het met ‘n baie homogene groep sprekers: almal
bejaarde vroue.
Figuur 3. Akoestiese vokaalkaart van 12 Afrikaanse vokale, uitgespreek deur die 20
vroue.
335

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Figuur 4. Ongenormaliseerde vokale van die groep sprekers; die allofoon [{] word
ook hier aangedui.
Figuur 5a. Genormaliseerde vokale van dieselfde groep sprekers (plus [{]).
336

Tegnieke van Labov en Nearey is gebruik (gegenereer in NORM).
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Figuur 5b. Genormaliseerde vokale van dieselfde groep sprekers (plus [{]).
Tegnieke van Labov en Nearey is gebruik (gegenereer in NORM).
Die onderlinge nabyheid van die Afrikaanse kort /A/ en lang /a/ is opvallend. Die verskil
tussen hierdie twee vokale lê dus hoofsaaklik in die relatiewe lengtes daarvan (/a/ is
gemiddeld 122 ms. langer as /A/ (Tabel 6)); die eerste twee vokaalformante (F1 en F2) speel
hier geen rol nie – anders as wat die geval is by jong sprekers. Verrassend is die bevinding
dat F3 wel relatief sterk figureer. /A/ se F3 van 2 830 Hz is byna statisties beduidend laer as
dié van /a/ (3 086 Hz). Deur slegs F3 te gebruik in ’n klassifikasietoets (sien laer af vir ’n
uiteensetting hiervan) word /A/ vir 88% korrek deur dié metode geklassifiseer, terwyl dit
slegs 57% is as F1 en F2 saam geneem word. Sien ook Figuur 2 vir die F3-verskil tussen
hierdie twee vokale.
337

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Figuur 6. Akoestiese vokaalkaart van tien Nederlandse vokale, uitgespreek deur 50
mans. (Inligting onttrek uit Pols e.a. 1972.)
Figuur 6, ’n akoestiese vokaalkaart van tien Nederlandse vokale, uitgespreek deur 50 mans,
toon ’n groot ooreenstemming met dié van die Afrikaanse vroue (Figuur 3). Ek het Figuur 6
saamgestel uit gepubliseerde statistiese gegewens omtrent die Nederlandse vokale (Pols e.a.
1972:1094).
4.1.1 Die gediftongeerde vokale
Dit is hoër op reeds uitgewys dat drie lang vokale /e/, /2/ en /o/ nie, soos die res van die
vokale, stabiele (Eng. steady state) vokale is nie; hulle formante, veral F1 en F2, toon
duidelike afwykings van ’n horisontale posisie. Hierdie faset van /e, 2, o/ stem ooreen met die
beskrywing van byvoorbeeld Le Roux en Pienaar (1928:48–53), wat sê dat dit uitgespreek
word as diftonge, en ook dié van De Villiers en Ponelis (1987:93), wat dit brekingsdiftonge
noem. Combrink en De Stadler (1987:34) verwys daarna as brekingsvokale. Rietveld en Van
Heuven (2009) noem dit verglydende vokale. Ek verkies die term gediftongeerde vokale. /e/
klink (en lyk wat betref sy formantpatrone) baie op die spieëlbeeld van die egte diftong /E+/
12 (geskryf ei of y); /o/ lyk baie soos die spieëlbeeld van die egte diftong /@u/ (geskryf ou).
Die presiese begin- en eindwaardes van F1 en F2 word in Figuur 7 vir /e/ gemeld; dieselfde
vir /o/ in Figuur 8. Figuur 8 toon dieselfde patroon as wat hier in Figuur 7 gesien word.
Figuur 8 is ’n grafiese voorstelling, onttrek deur Vowelyse, van die eerste drie
vokaalformante van die BEER-vokaal in die woord mees. In hierdie Figuur word duidelik
gesien dat die gebuigde verlope van F1 en veral F2 nie heeltemal reglynig is soos in die
338

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
geïdealiseerde voorstelling van Figuur 7 gesien word nie. Dit is daarom ook ’n valse
voorstelling van die wese van ’n diftong om slegs die middelpuntmeting daarvan (soos
aangetoon deur die rooi stippellyn in Figuur 8), soos byvoorbeeld deur ondersoekers soos
Adank e.a. (2004) gedoen, aan te dui. Die mate waarin diftongering plaasvind, kan miskien
meer getrou in terme van die gradiëntverloop 13 van die betrokke vokaalformante uitgedruk
word. F1 van /e/ in Figuur 7 se gradiënt is byvoorbeeld 144%; dié van F2 is -71%. Aan die
gradiënte van /2/ kan gesien word dat die diftongering effens minder is (F1 = 133%; F2 = -
60%). Aan die ander kant is die gradiënte van sowel F1 as F2 van die lang /o/-vokaal beide
positief, en soos in Figuur 9 gesien kan word, is dié van F2 veel steiler as dié van die ander
twee vokale (F2 = 385%). ’n Volmaakte ongebuigde vokaal sal ’n waarde van 0% vir sowel
F1 as F2 toon.
Figuur 7. Formantverlope van die lang vokaal /e/. X-as dui tyd aan; y-as frekwensie
in Hertz.
339

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Figuur 8. Die eerste drie formante van /e/ in die woord mees. Die rooi vertikale
stippellyn dui die temporele middelpunt van die vokaal aan.
Figuur 9. Formantverlope van die lang vokaal /o/. Die x-as dui tyd aan; y-as
frekwensie in Hertz.
Die effek van die diftongering van /e/ is dat die eerste gedeelte daarvan baie /i/-agtig klink, en
die laaste deel /@/-agtig. Daarteenoor klink die eerste deel van /o/ baie soos ’n /u/; die tweede
ook soos /@/. Beide breek dus in die rigting van die neutrale deel van die vokaalkaart. Die /i/-
en /@/-agtigheid waarna hier verwys word, kan gekontroleer word deur die formantwaardes
hiervan te vergelyk met dié van die egte /i/ en /@/ (Tabel 2 en 3).
340

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die gegewens in Tabel 5 en Figuur 7 en 8 toon enersyds duidelik die verskil tussen /e/ en /2/
met /o/ aan. /e/ se F2-gradiënte is negatief; /2/ s’n is positief. Vergelyk ook Figuur 10 in
hierdie verband. Dis opvallend dat /o/ se F2 meer wegbuig, veel meer as in die geval van /e/
en /2/, wat volgens die grafiek ook prakties identies is wat betref die mate van hulle breking.
Die verskil tussen dié twee, /e/ en /2/, lê dus nie by die gradiënt nie; wel by die verskil tussen
F2 self.
Tabel 5. Gradiënte van die eerste twee formante van die drie gediftongeerde Afrikaanse
vokale.
Vokaal Grad_F1 Grad_F2
/e/ 143,8 -71,0
/2/ 132,6 -60,2
/o/ 164,4 385,4
Figuur 10. Grafiese voorstelling van die gradiënte van die eerste twee formante van
die drie gediftongeerde vokale.
Wanneer die gediftongeerde vokale van die huidige datastel vergelyk gaan word met dié van
die jong vroulike Afrikaanssprekendes, sal sodanige statistiese inligting van groot waarde
wees.
4.1.2 Die allofoon [{]
Ek gee hier net kortliks aandag aan die allofoon [{]. Streng gesproke hoort dit nie hier nie,
maar dit word tog genoem, omdat dit ’n spesiale geval blyk te wees wanneer die vergelyking
341

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
tussen die huidige stel vokale met dié van die twintigjarige vroulike lesers in ’n volgende
artikel aan die orde kom.
Hoewel die lae voorvokaal [{] (die BEK-VOKAAL; in IPA-notasie [æ]) dikwels saam met
die primêre vokale behandel word (soos bv. deur Van der Merwe e.a. 1993), word dit
allerweë beskou as ’n allofoon van die middellae /E/ (die PET-vokaal; (/ε/ in IPA se notasie).
Vergelyk ook die beskrywings hiervan deur Le Roux en Pienaar (1928) en De Villiers en
Ponelis 1987). Die rede waarom dit as allofoon geklassifiseer word, is bekend: eerstens kom
die BEK-vokaal nie in alle Afrikaanse variëteite voor nie, en tweedens is dit, waar dit wel
gebruik word, foneties kontekstueel voorspelbaar. In die noordelike variëteite van Afrikaans
word die PET-foneem veral in goed-ingeburgerde 14 woorde met ’n hoë gebruiksfrekwensie ’n
BEK-vokaal voor die twee sonorante nienasale /l/ (soos in melk) en /r/ (soos in ver), asook
voor die nonsonorante velêre frikatief /x/ (soos in eg) en eksplosief /k/ (soos in ek)
uitgespreek. ’n Baie duidelike voorbeeld van die variasie tussen die PET-vokaal en die BEKvokaal
is die wyse waarop die PET-vokaal in sê en lê gewysig word tot die BEK-vokaal in
afleidings daarvan, soos seg- (bv. in seggenskap, segsman), en leg- (bv. in legkaart,
grondlegger). Ek het sommige van hierdie woorde 15 in die leeslysie bygevoeg met die oog op
latere vergelyking met ander variëteite, met name dié van genoemde jong groep sprekers. Die
indruk bestaan dat daar ’n groeiende neiging by veral jong sprekers is om hierdie vokaal sterk
te verlaag, sodanig dat dit in bepaalde gevalle soms met /A/ verwar kan word. Die woorde
egter en agter klink dan byna dieselfde. Ek verwys hier weer na die verskillende wyses
waarop werd hier bo in Klankgreep 4 deur die twee vroulike sprekers uitgespreek is. Hierdie
waarneming sal eksperimenteel getoets word in navorsing vir die derde artikel, wanneer die
nodige akoestiese gegewens hieromtrent van die jong groep sprekers ook beskikbaar is.
Dieselfde geld die verskillende wyses waarop die lang /a/ deur ou in teenstelling met jong
sprekers uitgespreek word.
4.2 Duur
Tabel 6. Duur (in sekondes) van die 12 basiese Afrikaanse vokale.
Vokale Gem. N s.a.
/i/ 0,120 20 0,035
/y/ 0,166 20 0,073
/e/ 0,248 20 0,057
/2/ 0,258 20 0,069
/E/ 0,156 20 0,063
/A/ 0,145 21 0,052
/a/ 0,267 21 0,054
/@/ 0,099 20 0,026
/9/ 0,125 19 0,037
/O/ 0,155 21 0,031
342

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
/o/ 0,204 21 0,041
/u/ 0,128 20 0,034
ALLE VOKALE 0,173 243 0,074
Figuur 11. Duur van die 12 vokaalfoneme van Afrikaans (sekondes).
Tabel 6, en ook Figuur 11, druk die feit duidelik uit dat die vier vokale (/o, e, 2, a/) wat
konvensioneel fonologies as lank (of ongespanne – volgens ’n ander dimensie word vokale
ook ingedeel as gespanne of nie) getipeer word, ook so deur hierdie groep sprekers
voortgebring is. Die res is almal foneties kort. Die resultaat bied dus fonetiese ondersteuning
vir die fonologiese klassifikasie van vokale as lank of kort.
4.3 Intensiteit
Tabel 7. Totale intensiteit (in desibel) van die 12 basiese Afrikaanse vokale
Vokale Gem. N s.a.
i/ 79,5 20 2,1
/y/ 80,1 20 1,8
/e/ 79,0 20 1,4
/2/ 78,8 20 2,3
/E/ 79,0 20 2,2
/A/ 77,8 21 2,0
/a/ 77,6 21 2,3
/@/ 78,6 20 2,0
/9/ 78,9 19 1,7
343

O/ 78,5 21 2,4
/o/ 78,9 21 2,2
/u/ 79,6 20 2,5
ALLE VOKALE 78,8 243 2,2
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Soos blyk uit Figuur 12, is hoë vokale (veral /i, y, u/) tipies luider gelees as die res (veral /a,
A/). Die middelvokale is teen die gemiddelde intensiteit geproduseer. Hierdie tendens herhaal
hom ook in die geval van toonhoogte (F0); sien Tabel 9. Dit lyk op ’n onverwagse en
onbekende ondersteuning, vanuit die hoek van intensiteit gesien, vir die algemene
klassifikasie van vokale as hoog en laag, met middel tussenin.
Die meer spesifieke intensiteitsaanduidende BF1 en BF2 vertoon ongeveer ’n spieëlbeeld van
mekaar daarin dat hoë vokale (/i, y, e,o, u/) meer energie in die lae-intensiteitsbandwydte BF1
as lae vokale het, en minder energie in die hoë-intensiteitsbandwydte BF2. BF2 bied omtrent
’n perfekte motivering vir die beginsel om vokale in verskillende klasse, soos hoë en
middelhoë vokale, of voor- en agtervokale, in te deel. Opvallend is ook dat intensiteit in die
laer-frekwensieband (BF1) baie ooreenstem met Totale Intensiteit.
Figuur 12. Totale Intensiteit van die 12 basiese Afrikaanse vokale.
Tabel 8. Intensiteit (twee banddeurlaatfilters BF1 en BF2, gemeet in desibel) van die 12
basiese Afrikaanse vokale.
Vokale
BF1
BF2
Gem. N s.a. Gem. N s.a.
344

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
/i/ 79,3 20 2,2 72,7 20 10,3
/y/ 80 20 1,8 73,5 20 10,3
/e/ 78,6 20 1,7 73,8 20 8,3
/2/ 78,5 20 2,4 73,6 20 8,4
/E/ 78,4 20 2,3 75 20 6,2
/A/ 74,4 21 2,6 75,9 21 4,3
/a/ 74,7 21 3 75,6 21 4,3
/@/ 77,6 20 2,5 75,6 20 5,1
/9/ 77,9 19 2,1 75,4 19 5,8
/O/ 77,4 21 2,6 74,4 21 6,7
/o/ 78,6 21 2,3 73,5 21 8,9
/u/ 79,5 20 2,5 73,3 20 9
ALLE VOKALE 77,87 74,35
Figuur 13. BF1-intensiteit van die 12 basiese Afrikaanse vokale.
345

Figuur 14. BF2-intensiteit van die 12 basiese Afrikaanse vokale.
4.4 Grondtoon (toonhoogte)
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Tabel 9. Grondtoon (toonhoogte, Hertz) van die twaalf basiese Afrikaanse vokale.
Vokale Gem. N s.a.
/i/ 223 20 48
/y/ 229 20 41
/e/ 228 20 65
/2/ 210 20 51
/E/ 211 20 52
/A/ 204 18 40
/a/ 194 21 40
/@/ 220 20 46
/9/ 219 19 49
/O/ 205 20 46
/o/ 205 21 47
/u/ 231 20 58
ALLE VOKALE 215 239 49
346

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Figuur 15. Grondtoon (toonhoogte) van die 12 basiese Afrikaanse vokale
Dit is bekend dat vokale ook ’n eie, inherente grondtoon het (vgl. Kent en Read 1992:95),
afgesien van die algemene stemtoon waarteen op ’n gegewe moment gepraat word (d.w.s.
uitgeslote ander faktore wat dit kan beïnvloed). Hoë vokale, soos die BIER-vokaal en die
BOER-vokaal, het hiervolgens ’n hoër toonhoogte as lae vokale, soos die BAAR- en die
BAR-vokaal. Volgens Rietveld en Van Heuven (2009:47) bedra so ’n verskil tussen 10 Hz en
15 Hz. Hulle gee ’n ingewikkelde fisiologiese verklaring hiervoor, waarop ons nie hoef in te
gaan nie. Tabel 9 en Figuur 15 se inligting is sterk ondersteunend van hierdie algemene
wetmatigheid. Meer spesifiek is dit egter opvallend in die geval van die huidige groep ou
sprekers dat die verskil veel groter is as wat hierdie skrywers aangee. Die BIER-vokaal (223
Hz) en die BOER-vokaal (231 Hz) verskil respektiewelik 29 Hz en 37 Hz van die BAARvokaal
(194 Hz). Rietveld en Van Heuven (2009) vermeld nie die geslag van die sprekers ma
wie hulle verwys nie, ook nie die ouderdom nie; dit is wel onwaarskynlik dat daardie sprekers
uit die kategorie van hoogsbejaardes, soos in ons geval, kom. Beide faktore (ouderdom en
geslag) kan moontlik ’n rol speel, sodat ons nie hier tot ’n finale gevolgtrekking kan kom nie.
Schötz (2006) se studie van ses Sweedse vokale, gelees deur ses vroulike sprekers van 80+
jaar oud, toon ’n ietwat laer F0 (199 Hz) as die gemiddelde wat hier verkry is (215 Hz). Dit
sê egter nie veel nie, omdat sy nie ’n volledige stel vokale soos hier gebruik het nie; die ses
vokale strek wel van hoog-voor, deur laag, tot hoog-agter. Sy gee egter ook nie metings per
individuele vokaal nie.
Tabel 10. Harmonisiteit-tot-geraas-verhouding (HGV’s) van die 12 basiese Afrikaanse
vokale, gemeet in desibel.
Vokaal Gem. N s.a.
347

i/ 12,2 19 3,8
/y/ 14,3 19 4,2
/e/ 14,7 19 4,2
/2/ 15,7 19 4,9
/E/ 11,6 19 4,6
/A/ 10,0 19 4,7
/a/ 12,1 20 5,2
/@/ 10,8 19 3,6
/9/ 10,9 18 4,4
/O/ 12,6 20 4,7
/o/ 15,8 20 5,2
/u/ 13,7 19 4,6
ALLE VOKALE 12,9 230 4,8
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Figuur 16. Harmonisiteit-tot-geraas-verhouding (HGV) (desibel) van die 12 basiese
Afrikaanse vokale.
Die gemiddelde HGV-waarde (12,9 dB) is laer as vir normale stemme (vgl. die uiteensetting
van HGV hoër op). Dit is ’n uitdrukking van die hoë ouderdom van die sprekers, wie se
stemme tipies “hees” of “krakerig” word. Volgens Boersma en Weenink (2010) is dié waarde
by gesonde stemme (lees: jong, gesonde stemme) vir die BIER-vokaal en die BAAR-vokaal
in die omgewing van 20 dB, maar ongeveer 40 dB in die geval van /u/. ’n HGV van 0 dB
beteken dat daar ewe veel energie in die geraasdeel as in die harmoniese deel van ‘n
spraakklank is. In Tabel 10 en Figuur 16 kan gesien word dat die vier kort vokale, /A, @, 9,
E/, almal laer HGV’s vertoon, en drie van die vier lang vokale (/e, 2, o/) die drie hoogste
HGV’s het. Die verband tussen HGV en Duur kan moontlik ’n kousale een wees, maar mens
348

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
weet nie of ’n vokaal ’n bepaalde HGV vertoon omdat dit lank of kort is nie; die verband kan
ook andersom wees, sodanig dat HGV die duur van ’n vokaal bepaal. Die patroon is ook nie
volkome nie. Die BAAR-vokaal pas byvoorbeeld nie hierby in nie. Die resultate is ook nie in
ooreenstemming met dié van Boersma en Weenink (2010) nie, deurdat die BAAR-vokaal nie
onder die vokale tel wat die laagste HGV het nie.
Meer navorsing hieroor is nodig.
4.5 Bandwydte F1
Bandwydte blyk nie ’n baie robuuste parameter te wees nie, soos blyk uit die besonder hoë
standaardafwykings. Kyk byvoorbeeld na die verhouding tussen die gemiddelde en die
standaardafwyking van ALLE VOKALE in Tabel 11, naamlik 134:70 Hz. Wat wel duidelik
is, is dat die nielae 16 vokale (die boonste 7 in Tabel 11) gekenmerk word deur laer
bandwydtes as die laes (die onderste 5). Dit is tevore uitgewys dat hoe kleiner die bandwydte
van ’n formant is (volgens Rietveld en Van Heuven 2009:126), hoe duideliker is die hoorbare
invloed van die betreffende formant op die klankkwaliteit daarvan. Dit sou beteken dat hoë
vokale duideliker hoorbaar sou wees as die res, en dus dat bandwydte van nut sou kon wees
in die bepaling van kwaliteit van vokale wat betref die ouditiewe duidelikheid daarvan. Dit
kan in persepsietoetse vasgestel word of dit so is.
Tabel 11. Bandwydte F1 (Hertz) van die 12 basiese Afrikaanse vokale.
Vokaal Gem. N s.a.
/i/ 95 20 52,6
/y/ 95 20 62,0
/e/ 97 20 56,7
/2/ 90 20 50,1
/E/ 138 20 56,2
/A/ 195 21 78,6
/a/ 194 21 47,5
/@/ 176 20 65,0
/9/ 146 19 51,0
/O/ 171 21 64,0
/o/ 104 20 46,0
/u/ 96 20 66,4
ALLE VOKALE 134 242 70,2
349

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Figuur 17. Bandwydte F1 (Hertz) van die 12 basiese Afrikaanse vokale.
In die volgende afdeling kom die tweede doelstelling van hierdie ondersoek aan die orde,
naamlik ’n bepaling van die bruikbaarheid van die huidige stel parameters in studies van die
eienskappe van vokale, veral in beskrywende studies soos hierdie.
5. Die voorspellingskrag van die akoestiese parameters
In hierdie afdeling toets ek die parameters wat hier gebruik is in ’n volledige akoestiese
beskrywing van die vokaalstelsel van die Afrikaanse vokale soos wat dit voortgebring is deur
die 20 deelnemende sprekers. ’n Groot aantal gedetailleerde statistiese ontledings is moontlik.
Dit sluit in ’n bepaling van watter parameter of stel parameters hulle die beste leen tot ’n
optimale klassifikasie van die vokale. Omdat so ’n opset ’n omvangryke studie op sigself
verg, beperk ek my tot twee fasette hiervan. Eerstens kyk ek in 6.1 na die voorspellingskrag
van die parameters ten opsigte van die vokale as totale groep, en tweedens, in 6.2, na enkele
fyner subgroepe vokale.
5.1 Die voorspellingskrag van die parameters ten opsigte van die vokale as groep
Van die omvangryke klasse en subklasse parameters ondersoek ek hier slegs twee: eerstens al
tien die parameters saam (voorts genoem ALMAL) en tweedens slegs die subgroep F1+F2,
laasgenoemde omdat daar dikwels aangeneem word dat hierdie twee parameters die enigstes
is aan die hand waarvan ’n volledige vokaalstelselbeskrywing gemaak kan word. Hierdie
aanname is gegrond op die gegewe dat F1 dié toepaslike parameter is vir klassifikasie van
vokale wat op die artikulatoriese vertikale dimensie (van die mondholte) lê, en eweneens dat
350

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
F2 dié parameter sal wees wat direk verband hou met die horisontale dimensie. Gerondheid
van die gemerkte nie-agtervokale word by laasgenoemde ingesluit; duur, of lengte, word
afsonderlik as inherente vokaaleienskap gehanteer.
Wanneer al tien die parameters saam gebruik word (Figuur 18), is dit slegs /y/ wat onder die
50%-lyn val. 17 Die gemiddeld vir al die vokale is 67%. Dit is heelwat beter as die gemiddeld
van 52% in die geval van F1+F2 (Figuur 19); hier lê nou vyf vokale onder 50% (/y, e, E, @,
9/). By ALMAL vaar /y, 2, @, 9/ die swakste. Al drie die gemerkte geronde vokale val
hieronder. /@/ se teenwoordigheid kan verklaar word uit hoofde van die gegewe dat dit
taamlik dikwels in die opnamestel met/9/ verwar is, oftewel dat /9/ taamlik dikwels ontrond is
tot /@/. Die drie basiese 18 vokale (/i, a, u/) word baie goed geklassifiseer. /O/ is ook
verbasend sterk. Dit is nie vreemd nie dat dit juis hierdie selfde vokale is wat ook goed korrek
geklassifiseer word wanneer slegs F1+F2 as parameters gebruik word (75%; Figuur 19).
Figuur 18. Korrekte klassifikasies met al tien die parameters. Datapunte is in
persentasie aangedui. Die rooi lyn dui, soos altyd, die gemiddeld van al die vokale aan;
die groen stippellyn lê op die 50%-lyn.
351

Figuur 19. Korrekte klassifikasies met F1 en F2 gekombineer.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
’n Ontleding per individuele parameter bring aan die lig dat F2 die beste vaar met 35%
korrekte klassifikasie van al 12 vokale, gevolg deur Duur (26%) en F1 (25%). Die ander sewe
parameters val almal onder 17%, met BF2 die laagste (8%). Die goeie prestasie van F1
tesame met F2 is ondersteunend vir die hoë aansien wat hulle as goeie beskrywende
parameters vir die vokale is. Die feit dat Duur selfs sterker vertoon as F1, is opvallend. Dit
kan verklaar word deur die feit dat vyf van die vokale (/y, e, 2 a, o/) lank is. Die verskille in
lengtes word verreken deur die statistiese verwerkingsmetode. Lees ook afdeling 5.2 hier bo,
waar Duur afsonderlik ondersoek is.
5.2 Die voorspellingskrag van die parameters ten opsigte van sommige subgroepe
Ek kyk vlugtig na ’n paar gevalle van vokale wat op die vertikale en die horisontale
dimensies lê. Eersgenoemde betref Hoog en Laag, en laasgenoemde Voor en Agter (kyk weer
Figuur 1 hier bo).
5.2.1 Hoog versus Laag
Die drie heel hoë vokale (die BIER-vokaal, die BOER-vokaal en die BUUR-vokaal) word
hier met Hoog geassosieer, en die heel lae vokale (die BAR-vokaal en die BAAR-vokaal)
met Laag. Soos reeds telkemale uitgewys is, word die mate van hoog- of laagheid van vokale
tradisioneel hoofsaaklik deur middel van die parameter F1 uitgedruk. Op grond van die
ontledings van die groep vroue in hierdie studie blyk F2 egter ook in ’n duidelike mate
relevant te wees. F2 vaar naamlik redelik goed met die onderskeidingsfunksie tussen Hoog en
Laag; dit voorspel die genoemde drie hoë vokale in hierdie datastel (N = 57) vir 75% kere
korrek as Hoog; Laag word iets minder, naamlik 66%, korrek voorspel. F1 as enkelparameter
352

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
is egter wel veel sterker (Hoog = 100%; Laag = 93,5%). Interessant is dat die byvoeging van
F2 tot F1, om saam ’n groep F1+F2 te vorm, die klassifikasiekrag geensins versterk nie;
trouens, Laag val nou na 93,1%. Die byvoeging van F3 voeg ook geen waarde aan die
klassifikasietaak toe nie, waarskynlik omdat dit so sterk op F2 lyk. ’n
Diskriminantfunksieontleding in terme van ’n Wilks’ Lambda-toets druk die relatiewe sterkte
soos volg uit: F1 se p-waarde = 0,0000000; dié van F2: p = 0,0003. 19
Word die vokaalformante (F1, F2 en F3) heeltemal weggelaat, word op grond van die res van
die tien parameters (naamlik Duur, F0, Intensiteit en die twee intensiteitsfilterbande BF1 en
BF2, HGV en Bandwydte van F1) sowel Hoog as Laag vir 100% korrek geklassifiseer. In
wese beteken dit dat hierdie parameters as groep dus sterker is as die groep parameters wat
net met vokaalformantfrekwensies, naamlik F1, F2, F3, geassosieer is. Hierdie bevinding is
nie net vir teoreties-beskrywende doeleindes van groot belang nie, maar kan ook heel
moontlik goed gebruik word in spraaktegnologiese toepassings. Al tien die parameters saam
klassifiseer Hoog en Laag ook vir 100% kere korrek.
Die hiërargiese relatiewe sterktes van elke individuele parameter kan op grond van hulle pwaardes
20 kan soos volg uitgedruk word: 21
F1 > HGV > BdW F1 > Intens BF1 > F2 > Totale Intensiteit > Duur > F3 > Intens BF2 >
F0. 22
Die eerste vyf parameters (in rooi gedruk) se bydraes is statisties beduidend. Dit is veral
betekenisvol dat HGV so sterk figureer, selfs sterker as die vokaalformant F2, wat hier bo
geblyk het ook sterk te wees ten opsigte van die vertikale dimensie. HGV is ’n parameter wat
nog nie tevore in studies soos dié van vokale gebruik is nie. Wissing (2007c) het dit wel ook
met vrug in die beskrywing van klemtoon in Afrikaans gebruik. Dit is ook opmerklik dat die
intensiteit in die laer-frekwensievlak BF1 kragtiger is as Totale Intensiteit. Dit is
ondersteunend vir die bevindinge van Sluijter en Van Heuven (1996) in die geval van
Nederlandse vokale.
5.2.2 Voor versus Agter
Altesaam 59 gevalle van die agtervokale is hier betrek (/u, o, O/) en 99 gevalle van
voorvokale (/i, y, e, 2, E/). Soos bekend is, word Voor en Agter meestal deur middel van die
parameter F2 uitgedruk. Hierdie studie ondersteun ook hierdie gegewe. F1 voorspel Voor
verrassend goed (99%), maar Agter baie swak (10%). F2 vaar, soos verwag, oor die algemeen
veel beter: Voor: 98%; Agter: 100%. Ook hier is die kombinasie F1 en F2 nie sterker nie; die
persentasie korrekte voorspelling bly dieselfde. Die byvoeging van F3 hiertoe verbeter Voor
effens: dis nou 99%. Die p-waardes van die Wilks’ Lambda-toets bevestig die indruk dat F2
sterk is, maar F1 besonder swak (dis statisties onbeduidend). Die resultate dui ook daarop dat
F2 by Voor en Agter meer prominent figureer as wat F1 dit by Hoog en Laag doen.
Die relatiewe sterktes van elke individuele parameter kan, soos in die geval van Hoog en
Laag hier bo, hiërargies soos volg uitgedruk word:
353

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
F2 > Duur > F3> HGV > BdW F1 > F1 > BF2 > Totale Intensiteit > BF1 > F0.
Hier is slegs drie parameters se bydraes tot die onderskeiding tussen die twee klasse vokale,
Voor en Agter, statisties beduidend (ook in rooi simbole). Let op dat F3 onder een van die
drie sterk parameters tel; normaalweg word dit nie in hierdie konteks as belangrik gereken
nie. Die gegewe van die sterkte van Duur is verstaanbaar as in ag geneem word dat een van
die twee Laag-vokale, die BAAR-vokaal, besonder lank is, anders as die drie Hoog-vokale.
Soos gesien, is Duur ook by al die vokale saam ‘n belangrike faktor. Duur is dus ’n
belangrike parameter wat nie in ’n akoestiese vokaalkaart verreken kan word nie.
5.3 Enkele fyner ontledings
Hier bo is daar bevind dat F1 in die geval van die vertikale dimensie besonder sterk figureer
by die korrekte klassifikasie van die betrokke vokale as onderskeidelik Hoog of Laag.
Dieselfde geld F2 se rol as die belangrikste parameter in die geval van die horisontale
dimensie, spesifiek wat betref die posisies Voor en Agter. Daar is egter ook vasgestel dat van
die ander parameters soms baie goed presteer; een daarvan, Duur, is juis in die vorige
paragraaf genoem. Soos reeds gesê, kan daar ’n groot aantal subontledings gedoen word,
maar dit is nie hier die plek daarvoor nie. Ek beperk my dus tot ’n paar interessante gevalle,
met name enkele individuele vokaalpare wat op die akoestiese vokaalkaart naby aan mekaar
lê (vgl. bv. Figuur 3). Vanuit die oogpunt van die luisteraar is dit juis nabyliggende vokale
wat maklik(er) met mekaar verwar kan word. Vanselfsprekend is die bedoeling van die
diskriminantanalises (DA), naamlik van klassifikasie hier van toepassing. Dit kan verwag
word dat hoe meer eenders vokale klink, omdat hulle baie naby aan mekaar gevorm word, en
gevolglik naby aan mekaar op die akoestiese vokaalkaart geposisioneer is, hoe moeiliker die
klassifikasietaak behoort te wees, en andersom: hoe verder uit mekaar, hoe makliker. Hierdie
verwagting kan getoets word aan die hand van die resultate in Tabel 12, waar vier stelle
nabyliggende vokaalpare se resultate verskaf word. Tweedens kan ook, soos tevore, hier
bepaal word wat die relatiewe sterktes is van die parameters wat gebruik is.
Tabel 12. Vokale per paar korrek geklassifiseer (in persentasiepunte); F1+F2 (kolom 2),
en al tien parameters saam (ALMAL; kolom 3) is as twee stelle gebruik.
PARAMETERSTELLE
Vokaalpaar F1+F2 ALMAL
/a/ 69 87
/A/ 60 100
/e/ 74 65
/2/ 70 74
/e/ 84 88
/E/ 74 95
/u/ 56 94
/o/ 75 95
F1+F2 as subgroep het ’n matige rol te speel in die klassifikasieproses; die agt vokale van die
vier pare word gemiddeld 70% korrek voorspel, terwyl die ooreenstemmende waarde vir die
354

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
tien parameters saam (ALMAL) merkbaar hoër is, naamlik 87%. Dit is nogtans duidelik laer
as in die geval van die groot klasse vokale in die vorige afdeling, waar die persentasie
korrekte voorspellings in meerdere gevalle na 100% toe neig. Deur ALMAL te gebruik, word
sewe van die agt lede van die vier vokaalpare beter geklassifiseer as wanneer net F1+F2
betrek word. /e/ in die vokaalpaar /e/ ~ /2/ is die uitsondering: dit word 9% beter deur F1+F2
geklassifiseer as ALMAL. Duur speel ’n belangrike rol in die meeste gevalle, veral by die
kort BAR-vokaal en lang BAAR-vokaal – dis natuurlik uit die aard van hulle lengtekarakter
te verstane. Tabel 13 wys die voorkoms en omvang van Duur se sterkte in hierdie verband
duidelik uit; om dit presies te kan doen, word die Wilks’ Lambda se p-waardes wel hier
vermeld. Slegs by /e/ ~ /2/ is Duur nie van betekenis nie (hulle verskil slegs 10 ms. van
mekaar). Duur is ook die sterkste parameter waar meerdere parameters ook ’n beduidende rol
speel (naamlik by /e/ ~ /E/ en by /u/ ~ /o/). Vir die presiese duurtemetings word terugverwys
na Tabel 6.
Tabel 13. Diskriminasie tussen vokale per paar; twee stelle parameters is gebruik.
Wilks’ Lambda se p-waardes word in hakies vermeld.
PARAMETERSTELLE
Vokaalpaar F1+F2 ALMAL
/a/ Geen Duur (0,0001)
/A/
/e/ F2 (0,002) F2 (0,02)
/2/
/e/ F1 (0,001) Duur (0,0009) >
/E/ F1 (0,05)
/u/ F1 (0,004) Duur (0.000000) > F1 (0,00002) > BF1 (0,00002)>
/o/ F3 (0,02) > BdW F1 (0,03)
Die bevindinge in hierdie afdeling (6,3) wys duidelik uit dat F1+F2 as substel ook in spesiale
gevalle soos hierdie vier pare nabyliggende vokale onderpresteer in vergelyking met
ALMAL.
6. Samevatting
In hierdie artikel, een van ’n reeks, is die vokaalstelsel van ’n groep van 20 bejaarde
Afrikaanssprekende vroulike sprekers (gemiddeld 86 jaar oud) ondersoek. Die doel van die
ondersoek was drieërlei van aard. Die eerste was om die uitspraak van die vokale van
Afrikaans te versamel met die oog op ’n uitvoerige beskrywing van hulle akoestiese
eienskappe. Dit is gedoen deur gebruik te maak van ’n tiental toepaslike akoestiese
parameters, waarvan slegs ’n paar as die normale parameters gesien kan word. Adank e.a.
(2004) betrek naas F1 en F2 ook nog F3, F0 en Duur. Die tweede doelstelling was om die
355

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
toepaslikheid en nuttigheid van hierdie parameters in so ’n beskrywing te ondersoek. Die
meer basiese en mees algemeen gebruikte parameters is die eerste twee vokaalformante, F1
en F2. F1 en F2 word gewoonlik gebruik op grond van die direkte verhouding wat daar
bestaan tussen die artikulatoriese dimensies daarvan, naamlik die vertikale dimensie (Hoog ~
Laag), en die horisontale dimensie (Voor ~ Agter). Die bruikbaarheid van hierdie twee
basiese parameters, F1 en F2, is duidelik bevestig. Maar dat dit ’n oorvereenvoudiging is om
hulle as die enigste akoestiese parameters te beskou, het ook eweseer geblyk. Dit is moontlik
die geval omdat die produksie van vokale op meer as net twee dimensies lê. Duur, die lengte
van vokale, is ’n aspek wat nie daardeur gedek word nie. Ronding word wel indirek gedek,
deurdat die agtervokale (verreken deur F2) almal terselfdertyd rond is, maar die sogenaamde
gemerkte (abnormale) geronde voor- en neutrale vokale word slegs in ’n mate daardeur
gedek. Die derde doelstelling is om die Afrikaanse vokaalstelsel van so ver terug as die vroeë
dekades van die vorige eeu te bepaal en op so ’n manier te beskryf dat sodanige beskrywing
kan dien as vergelykingsmateriaal vir ’n soortgelyke beskrywing van die vokale van
Afrikaans soos wat dit vandag in ’n groot deel van die taalgemeenskap gebruik word.
Die eerste doelstelling is bereik deur eerstens ’n akoestiese vokaalkaart van die vokale van
hierdie groep sprekers te konstrueer. Om dit te kon doen, is hulle lesings van ’n
verteenwoordigende woordelys versamel en verwerk, sodanig dat die nodige akoestiese
eienskappe van elke vokaal onttrek kon word. Deur die eerste twee formante te gebruik, is ’n
akoestiese vokaalkaart gekonstrueer waarin die vokale volgens hulle F1- en F2formantwaardes
geplaas is. Hierdie kaart kan dien as eerste, ruwe basis van vergelyking met
dié van die jong vroulike sprekers, wat in ’n volgende studie aangepak word. Hierdie
inligting sal dus deels kan dien om die derde doelstelling te bereik. Lyngrafieke is ook van al
die parameters se gemiddelde waardes per vokaal aangebied. Hieruit blyk dat die
vokaalontledingsmetode en beskrywingsmodel wat in Wissing (2012) voorgestel word, baie
goed bruikbaar is in studies soos hierdie. Die bevindinge ten opsigte van die tien parameters
wat gebruik is, sal moontlik toepaslik wees in ’n vergelyking ten einde die laaste doelstelling
te bereik.
Dit spreek vanself dat geen vaste veralgemenings op grond van die uitspraak van slegs 20
vroulike sprekers gemaak kan word nie. Aan die ander kant is dit ook onprakties, indien nie
onmoontlik nie, om ’n statisties aanvaarbare steekproef uit die totale bevolking bejaarde
(vroulike) sprekers van Afrikaans te kan trek. Ondersteunende getuienis ten gunste van die
mate waarin die huidige spraak-datastel verteenwoordigend is van “die uitspraak van
bejaarde vroulike sprekers van Afrikaans” is slegs indirek van aard.
Bibliografie
Adank, P., R. van Hout en R. Smits. 2004. An acoustic description of the vowels of Northern
and Southern Standard Dutch. Journal of the Acoustical Society of America, 116(3):1729–38.
356

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Bekker, I. 2009. The vowels of South African English. Ongepubliseerde PhD-proefskrif,
Noordwes-Universiteit, Potchefstroomkampus.
Boberg, C. 2005. The Canadian shift in Montreal. Language Variation and Language
Change, 17(2):133–54.
Boersma, P. en D. Weenink. 2010. Praat, a system for doing phonetics by computer. Version
5.1.43. http://www.fon.hum.uva.nl/praat (10 Oktober 2010 geraadpleeg).
Combrink, J.H.G. en L.G. de Stadler. 1987. Afrikaanse fonologie. Johannesburg: MacMillan.
De Villiers, M. 1965. Afrikaanse klankleer. Kaapstad: Tafelberg.
De Villiers, M. en F.A. Ponelis. 1987. Afrikaanse klankleer. Kaapstad: Tafelberg.
Grabe, E. en E.L. Low. 2002. Durational variability in speech and the rhythm class
hypothesis. In Gussenhoven en Warner (reds.) 2002.
Gussenhoven, C. en N. Warner (reds.). 2002. Laboratory phonology VII. Berlyn: Mouton de
Gruyter.
Kent, R.D. en C. Read. 1992. The acoustic analysis of speech. San Diego: Singular
Publishing Group.
Labov, W. 2001. Principles of linguistic change: social factors. Cambridge: Wiley-
Blackwell.
Langstrof, C. 2006. Acoustic evidence for a push-chain shift in the intermediate period of
New Zealand English. Language Variation and Language Change, 18:141–64.
Le Roux, T.H. en P. De V. Pienaar. 1927. Afrikaanse fonetiek. Kaapstad: Juta.
Peterson, G.E. en H.L. Barney. 1952. Control methods used in a study of the vowels. The
Journal of the Acoustic Society of America, 24(2):585–94.
Pols, L.C.W. 1977. Spectral analysis and identification of Dutch vowels in monosyllabic
words. Ongepubliseerde PhD-proefskrif, Vrije Universiteit Amsterdam.
Pols, L.C.W., H.R.C. Tromp en R. Plomp. 1972. Frequency analysis of Dutch vowels from
50 male speakers. The Journal of the Acoustic Society of America, 53(4):1093–101.
Raubenheimer, H. 1998. Acoustical features of diphthongs in Afrikaans. Ongepubliseerde
PhD-proefskrif, Potchefstroom Universiteit vir Christelike Hoër Onderwys [Noordwes-
Universiteit].
Rietveld, A. en V. van Heuven. 2009. Algemene fonetiek. Bussum: Coutinho.
357

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Schötz, S. 2006. Perception, analysis and synthesis of speaker age. Travaux de linguistique
de Lund 47. Lund: The Graduate School of Language Technology.
Sluijter, A.M.C. en V.J. van Heuven. 1996. Spectral balance as an acoustic correlate of
linguistic stress. The Journal of the Acoustic Society of America,100(4):2471–85.
Smakman, D. 2006. Standard Dutch in the Netherlands. A sociolinguistic and phonetic
description. LOT Dissertation Series 135.
Van der Merwe, A., E. Groenewald, D. van Aardt, H.E.C. Tesner en R.J. Grimbeek. 1993.
Die formantpatrone van Afrikaanse vokale soos geproduseer deur manlike sprekers. Suid-
Afrikaanse Tydskrif vir Taalkunde, 11(2):71–9.
Van der Walt, A.J. en D. Wissing. 2003.
Vowelyse.http://www.puk.ac.za/opencms/export/PUK/html/fakulteite/lettere/HLT
Resources/Tools/vowelise.html (1 Oktober 2010 geraadpleeg).
Wissing, D. 2011. Ontronding in Afrikaans. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 51(1):1–20.
—. 2007a. Basiese akoestiese korrelate van klemtoon in Afrikaans. Southern African
Linguistics and Applied Language Studies, 25(3):44–58.
—. 2007b. Gevorderde akoestiese korrelate van klemtoon in Afrikaans. Southern African
Linguistics and Applied Language Studies, 25(4):607–23.
—. 2007c. More on Acoustic Correlates of Stress. Verrigtinge van die 8ste jaarkongres van
die International Speech Communication Association (Interspeech 2007). http://www.iscaspeech.org
(12 Oktober 2010 geraadpleeg). Ook beskikbaar op CD-ROM.
—. 2006. Het jou mô en jou pô 'n strondhuis in Hortenbos? Feit of fiksie? Southern African
Linguistics and Applied Language Studies,24(1):87–100.
—. 2005. Die Afrikaanse diftong /E+/: ’n Eksperimentele ondersoek. Southern African
Linguistics and Applied Language Studies, 23(3):319–34.
Eindnotas
1 Dit is ’n vertaling van die stuk The North Wind and the Sun, wat wyd gebruik word vir die
ontleding van die Engelse foneemstelsel. Hierdie weergawe is slegs van belang ten opsigte
van die vokaalstelsel van Afrikaans.
2 Volgens die beskrywing van Afrikaans op die webtuiste van die International Phonetic
Association (IPA) (http://www.ua.ac.be/main.aspx?c=.EDINBURGHIPA&n=35465) is
hierdie ’n opname van ’n vertaalde weergawe van die bekende The North Wind and the Sun,
soos gelees deur ’n onbekende manlike persoon. Dit dateer uit ongeveer 1960. Besonderhede
358

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
oor hierdie leser word nie gegee nie, maar dit word op hierdie webblad aangebied as
“standaarduitspraak” van daardie tyd. Daar word gespekuleer dat dit ’n radio-omroeper se
lesing is, of iemand uit die uitvoerende kunste.
3 Die ouer spreker het lank uitgelaat.
4 Volgens die Wêreldgesondheidsorganisasie (World Health Organisation) leef vrouens in die
15 lande waar die grootste verskil in lewensverwagting tussen die twee geslagte aangeteken
is (http://apps.who.int/ghodata/?vid=710) gemiddeld 5,46 jaar langer as mans (84,13 vir
vrouens; 78,7 vir mans). Volgens ’n opname wat in 1997 gemaak is
(http://www.census.gov/population/international/files/ib-9702.pdf), was die
lewensverwagting van vrouens wat toe 60 jaar oud was, 81, teenoor die 77 jaar van mans.
5 Soos in eindnota 3 genoem, is IPA die afkorting vir International Phonetic Association. Die
IPA se transkripsiestelsel is tot onlangs as standaard geneem. Sedert die opkoms van die
rekenaar word dit al hoe meer deur die SAMPA-stelsel vervang, bloot omdat die simbole op
’n rekenaartoetsbord getik kan word, anders as wat die geval is met die IPA-simbole.
6 Die drie basiese diftonge (in pous, reis en ruis) en die allofoon [{] in eg, ek, melk en self is
ter wille van sekondêre redes ook ingesluit.
7 Die “woorde” wat hulle gebruik het, is heed, hid, head, had, hod, hawed, hood, who’s, hud.
8 Die vokaal van mis (/9/) is net 19 keer gelees; die res was voltallig.
9 Voorheen genoem abnormaal.
10 Tensy anders vermeld, is die hieropvolgende tabelle en figure gebaseer op hierdie groep
van 20 sprekers van Afrikaans (gem. 86 jaar oud).
11
NORM is ‘n normaliseringspakket, beskikbaar op die Internet ( ). Lees ook Wissing (2012a
hiervoor).
12 Wissing (2005:324) rapporteer vir /E+/ se F1 die gemiddelde beginwaarde van 1968 Hz en
2221 Hz as eindlesing; vir F2 is die ooreenstemmende waardes 790 Hz en 664 Hz. F1 se
verskil by die egte diftong /E+/ bedra 4,5%; die verskil van die gediftongeerde /e/ is byna
soveel: 4%. Wat F1 betref, buig dit 1,3% by /E+/; 0,6% by /e/. Hierdie gegewens is
voldoende om /e/ as spieëlbeeld van /E+/ te tipeer.
13 Gradiënte van formantverlope word uitgedruk in persentasie per sekonde wat ’n formant
weg van ’n nullyn af beweeg. As die beweging positief is (’n pluswaarde vertoon), beteken
dit dat dit na boontoe beweeg; ’n negatiewe waarde beteken dat dit na ondertoe, weg van die
nullyn af, beweeg.
14
In sommige leenwoorde, soos konteks, tjek, seks, insluitend eiename, soos Checkers, word
die hoë /E/-variant nog meestal gehoor.
15 Die woorde is ek, eg, bel en melk.
16 Presieser gestel: hoë en middelhoë vokale.
359

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
17 /y/ (wat goed geklassifiseer word deur F1) word deur die ander nege parameters afgetrek.
18 Die basiese vokale is dié wat die meeste voorkom in alle tale, en ook die eerste aangeleer
word deur klein kindertjies.
19 Hoe kleiner ’n p-waarde, hoe groter is die statistiese betekenisvolheid (beduidendheid)
daarvan.
20 Bereken met behulp van die Wilks’ Lambda-toets, wat een van die funksies is van die DA-
metode wat hoër op gebruik is.
21 Dit is nie nodig om die werklike p-waardes te gee nie.
22 Mens moet wel versigtig omgaan met Duur en BdW F1. Eersgenoemde is ook ’n
fonologiese faktor. Die BAAR-vokaal is per definisie langer as die BAR-vokaal; BdW F1 is
na verwant aan F1.
360

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Dissipline in die klaskamer – Deel 1: Die bepalings
van die Grondwet en Skolewet ten opsigte van
dissiplinêre maatreëls in die klaskamer
Opsomming
Katie Müller
Katie Müller: Onafhanklike navorser
’n Belangrike dimensie van die gebrek aan dissipline in Suid-Afrikaanse skole is die feit dat
die Suid-Afrikaanse Skolewet (RSA 1996b) – en die oorbeklemtoning van leerderregte – ná
1994 onsekerheid by opvoeders teweeggebring het wat die toepassing en formulering van
regmatige dissiplinêre maatreëls betref (Roos 2003:481). Dit is moontlik as gevolg hiervan
dat baie opvoeders skynbaar nie daarin slaag om leerder-wangedrag aan te spreek en
dissipline in die klaskamer te herstel nie. Dít lei daartoe dat dié leerders in die klas wat wel
op hulle studies wil fokus, dikwels as gevolg van die ontwrigtende gedrag van sekere leerders
nie toegang tot gehalte-onderwys het nie (Joubert, De Waal en Rossouw 2004:84). Die doel
van hierdie ondersoek is om te bepaal hoe opvoeders se bevoegdhede ten opsigte van die
toepassing van dissiplinêre maatreëls deur die Handves van Regte (spesifiek met betrekking
tot leerderregte) beïnvloed word. Dit is belangrik dat opvoeders moet weet presies wat hulle
dissiplinêre bevoegdhede is, veral ten opsigte van die toepassing van dissiplinêre maatreëls
wanneer dit nodig is, en hoe hierdie bevoegdhede deur die leerders se fundamentele regte
beïnvloed word. ’n Deeglike literatuurstudie is gedoen om die bepalings van die Grondwet
van die Republiek van Suid-Afrika (RSA 1996a) en die Skolewet (RSA 1996b) ten opsigte
van die toepassing van dissiplinêre maatreëls in die klaskamer te ondersoek. Op hierdie
manier is die doelstelling van die studie deur die bestudering en interpretasie van regsbronne
en ander literatuur aangespreek.
Trefwoorde: Grondwet; Suid-Afrikaanse Skolewet; opvoedersbevoegdhede; leerderregte;
dissipline; dissiplinêre maatreëls
Abstract
The change to a democratic order in South Africa since 1994 also brought about major
challenges for teachers. Possibly one of the greatest challenges is how to express their
disciplinary competencies with regard to classroom discipline within the framework of the
Bill of Rights as set out in Chapter 2 of the Constitution of the Republic of South Africa (Act
108 of 1996).
Teachers are often unsure regarding the extent to which the fundamental rights of learners
who misbehave may be limited during the application of disciplinary measures in the
classroom (Moswela 2008:93). Relating to this is the fact that there is apparently an inability
361

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
amongst teachers to apply sufficient lawful disciplinary measures in the classroom after
corporal punishment was declared illegal shortly after 1994. Many teachers feel powerless
with regard to their ability to maintain discipline in the absence of corporal punishment
(Mestry and Khumalo 2012:104; Marais and Meier 2010:41; Maphosa and Shumba
2010:387).
Beckmann and Joubert (in Oosthuizen, Rossouw and De Wet 2004:50) are of the opinion that
most teachers have only a vague, general understanding of human rights and responsibilities.
This ignorance results in their being afraid of unknowingly violating learners’ rights during
the application of disciplinary measures, and subsequently being accused of misbehaviour
(Moswela 2008:93; Rossouw 2003:425). This often leads to a lack of discipline in the
classroom, which in turn results in the fact that those learners in the class who do want to
focus on their studies do not have access to quality education because of the disruptive
behaviour of fellow learners (Joubert, De Waal and Rossouw 2004:84).
Furthermore, learners in South Africa often tend to overemphasise their rights, and insist on
exercising those rights. In the process they are often dismissive of the rights of others (for
example their teacher and fellow learners). Many learners seem to be unaware of the fact that
exercising their rights goes hand in hand with certain responsibilities – or they deliberately
choose to ignore this (Oosthuizen et al. 2004:66). Failing to acknowledge others’ rights can
lead to disciplinary problems in the classroom (Rossouw 2003:414), which, as mentioned
before, may impede effective teaching and learning.
An important cause of the phenomenon that few teachers in South Africa have sufficient legal
knowledge to exercise their disciplinary competencies and responsibilities with confidence is
possibly the fact that few undergraduate teaching courses offer a full-fledged subject with
regard to educational law. In fact, educational law often appears only at the level of honours
courses (Moswela 2008:98).
This subject (the legal position of teachers) appears to have been neglected, also in the
literature. As a result of this, many teachers do not know what their disciplinary competencies
are with regard to the application of disciplinary measures (Moswela 2008:93; Rossouw
2003:425).
The purpose of this study was to address this gap by conducting a comprehensive literature
study of the matters under discussion. The study was done to investigate the provisions of the
Constitution (RSA 1996a) and the South African Schools Act (RSA 1996b) with regard to the
application of disciplinary measures in the classroom. In this way, the purpose of the study,
namely to determine how teachers’ competencies with regard to the application of
disciplinary measures are influenced by the Bill of Rights (specifically learners’ rights), was
addressed by studying and interpreting legal sources and other literature.
Factors taken into account during this investigation were, among others, the Bill of Rights
(and specifically learners’ rights that could be violated in certain classroom situations) and
the limitation clause (RSA 1996a, section 36). The reason for this is that a person can
exercise his/her rights only when he/she is in contact with others, in other words when he/she
is in privity with other persons. Teachers are in a specific privity with the learners in their
classes, with the result that the latter’s rights will undoubtedly have an influence on the
exercise and limitation of the teachers’ competencies when they act within their position of
authority towards the learners, and also with regard to their in loco parentis relationship with
the learners.
362

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
In this regard this article investigates learners’ right to freedom and security of the person
(section 12), their right to privacy (section 14), the rights of the child (section 28), their right
to education (section 29) and their right to fair administrative action (section 33) (RSA
1996a).
By doing this I tried to determine which disciplinary measures may be applied lawfully by
teachers, ensuring that the rights of the learners are always respected. Teachers have to know
what their disciplinary competencies are, especially with regard to the application of
disciplinary measures when needed, and how these competencies are influenced by the
learners’ fundamental rights, as it is sometimes necessary to limit certain learner’s rights in
order to serve the broader interests of the school as a whole (Bray 2005:135). However, great
care should be taken when this is done and a reasonable amount of legal knowledge – which
most teachers do not have (Oosthuizen et al. 2004:62) is necessary for this.
If teachers have a comprehensive knowledge of learners’ rights in a school and classroom setup,
this will not only ensure to a large extent that learners will not exploit a situation where
teachers are uninformed in this regard, but also that the latter will act toward learners in a just
and fair manner.
Effective teaching and learning can take place only if the rights and competencies of each of
the parties involved (the teachers, learners and parents) are respected, and if all parties
perform their obligations and own up to their responsibilities. Learners should realise that
their rights go hand in hand with certain responsibilities, which also applies in the classroom.
Teachers, on the other hand, stand in a position of authority and have the responsibility and
competency to maintain discipline in the classroom so that effective teaching and learning
can take place.
Further research is necessary to determine whether South African teachers’ understanding of
the basic provisions of important relevant acts and government notices, such as the
Constitution (RSA 1996a), the South African School’s Act (RSA 1996b) and the Guidelines
for the consideration of governing bodies in adopting a code of conduct for learners (RSA
1998a) is indeed sufficient for managing problem situations with regard to discipline in the
classroom. Is their knowledge and understanding of the continued dynamic balance that
should exist between rights and responsibilities, as well as the limitation of learners’ rights
under certain circumstances, sufficient?
Keywords: Constitution; South African Schools Act; educators’ powers; learners’ rights;
discipline; disciplinary measures
1. Inleiding
Die oorskakeling na ’n demokratiese bestel in Suid-Afrika sedert 1994 het onvermydelik ook
uitdagings aan opvoeders tot gevolg gehad. Seker een van die belangrikste uitdagings is om
uitdrukking te gee aan hulle dissiplinêre bevoegdhede rakende klaskamerdissipline binne die
raamwerk van die Handves van Regte soos uiteengesit in Hoofstuk 2 van die Grondwet van
die Republiek van Suid-Afrika (Wet 108 van 1996). 2
363

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Opvoeders is dikwels onseker oor die mate waarin leerders wat hulle wangedra se
fundamentele regte beperk mag word tydens die toepassing van dissiplinêre maatreëls in die
klaskamer (Moswela 2008:93). Wat hiermee verband hou, is dat daar skynbaar ’n onvermoë
by opvoeders is om voldoende regmatige dissiplinêre maatreëls in die klaskamer toe te pas
nadat lyfstraf kort ná 1994 onwettig verklaar is. Baie opvoeders voel ontmagtig ten opsigte
van hulle vermoë om dissipline te handhaaf in die afwesigheid van lyfstraf (Mestry en
Khumalo 2012:104; Marais en Meier 2010:41; Maphosa en Shumba 2010:387).
Beckmann en Joubert (in Oosthuizen, Rossouw en De Wet 2004:50) is van mening dat die
meeste opvoeders “net ’n vae, algemene begrip van menseregte en verpligtinge” het. Hierdie
oningeligtheid bring mee dat hulle bang is dat hulle tydens die toepassing van dissiplinêre
maatreëls dalk onwetend op ’n onregmatige wyse inbreuk sal maak op leerders se regte en
dan van wangedrag aangekla sal word (Moswela 2008:93; Rossouw 2003:425). Dit lei
dikwels tot ’n gebrek aan dissipline in die klaskamer.
Opvoeders is byvoorbeeld onseker of hulle ’n leerder wat voortdurend die klas ontwrig, buite
die klas mag laat staan. Hierdie onsekerheid word goed verwoord deur Rossouw (2003:425):
“Hy het die grondwetlike reg tot onderwys. Maar wat van die ander [leerders] wat hulle goed
gedra?” Die opvoeder bevind hom dus in ’n dilemma: Moet hy ’n leerder wat die klas in so ’n
mate ontwrig dat hy nie met die klas kan voortgaan nie, uit die klas stuur en die betrokke
leerder dus tydelik van sy reg op onderrig ontneem sodat die res van die leerders ongesteurd
onderrig kan ontvang en kan leer, of behoort die oortreder se reg op onderrig swaarder te
weeg?
Leerders in Suid-Afrika is ook dikwels geneig om hulle regte te oorbeklemtoon en op die
uitoefening daarvan aan te dring (Oosthuizen e.a. 2004:66). In die proses misken hulle dan
dikwels die regte van ander persone (byvoorbeeld die opvoeder en medeleerders). Leerders is
skynbaar onbewus daarvan dat die uitoefening van hulle regte ook gepaard gaan met sekere
verantwoordelikhede, of wil hierdie feit nie erken nie (Oosthuizen e.a. 2004:66). Die
miskenning van ander se regte kan tot dissiplinêre probleme in die klaskamer lei (Rossouw
2003:414), wat effektiewe onderrig en leer kan belemmer.
’n Belangrike oorsaak van die verskynsel dat min opvoeders in Suid-Afrika voldoende
regskennis het om met selfvertroue hulle dissiplinêre bevoegdhede en verantwoordelikhede
uit te oefen, is moontlik dat min voorgraadse onderwyskursusse ’n volwaardige vak met
betrekking tot onderwysreg aanbied. Onderwysreg as ’n volwaardige vak maak trouens
dikwels eers op honneursvlak sy verskyning (Moswela 2008:98).
Dit wil voorkom asof hierdie onderwerp (die regsposisie van opvoeders) verwaarloos word,
ook in die literatuur. Gevolglik weet baie opvoeders nie wat hulle dissiplinêre bevoegdhede
ten opsigte van die toepassing van dissiplinêre maatreëls is nie (Moswela 2008:93; Rossouw
2003:425).
Die doel van hierdie ondersoek was om dié leemte aan te spreek deur ’n deeglike
literatuurstudie oor die tersaaklike onderwerpe uit te voer. Hierdie literatuurstudie is gedoen
364

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
om die bepalings van die Grondwet (RSA 1996a) en die Suid-Afrikaanse Skolewet 3 (RSA
1996b) ten opsigte van die toepassing van dissiplinêre maatreëls in die klaskamer te
ondersoek. Sodoende is die doelstelling van die studie, naamlik om te bepaal hoe opvoeders
se bevoegdhede ten opsigte van die toepassing van dissiplinêre maatreëls deur die Handves
van Regte (spesifiek leerderregte) beïnvloed word, deur die bestudering en interpretasie van
regsbronne en ander literatuur aangespreek.
Faktore wat in ag geneem is tydens hierdie ondersoek, was onder meer die Handves van
Regte (en spesifiek die leerderregte wat in bepaalde klaskamersituasies geskend kan word) en
die beperkingsklousule (RSA 1996a, artikel 36). Die rede hiervoor was dat individue uit die
aard van die saak hulle regte kan uitoefen slegs wanneer hulle kontak het met ander persone,
met ander woorde wanneer hulle in ’n verhouding met ander persone staan. Opvoeders staan
in ’n spesifieke regsverhouding met die leerders in hulle klasse, met die gevolg dat
laasgenoemde se regte ongetwyfeld ’n invloed sal hê op die uitoefening en beperking van
opvoeders se bevoegdhede wanneer hulle binne hulle gesagsverhouding met die leerders
optree, en ook ten opsigte van hulle in loco parentis-verhouding met leerders.
In hierdie verband is daar in hierdie artikel ondersoek ingestel na leerders se reg op vryheid
en sekerheid van die persoon (artikel 12), hulle reg op privaatheid (artikel 14), die regte van
die kind (artikel 28), hulle reg op onderwys (artikel 29) en hulle reg op regverdige
administratiewe optrede (artikel 33) (RSA 1996a).
Sodoende is gepoog om met hierdie ondersoek te bepaal watter dissiplinêre maatreëls
regmatig deur opvoeders toegepas kan word sodat daar verseker word dat die regte van die
leerders steeds gerespekteer word. Opvoeders moet weet presies wat hulle dissiplinêre
bevoegdhede is, veral ten opsigte van die toepassing van dissiplinêre maatreëls wanneer dit
nodig is, en hoe hierdie bevoegdhede deur die leerders se fundamentele regte beïnvloed word.
2. Die opvoeder se regsverhouding met die leerders in die klaskamer
Die reg is deur die mens geskep om sy/haar verhoudings met ander persone te reguleer,
byvoorbeeld ’n leerder se regsverhouding met sy/haar opvoeder of medeleerders. In hierdie
regsverhouding word die fundamentele regte van een party teenoor die ooreenstemmende
pligte en verantwoordelikhede van die ander party opgeweeg.
Minderjariges is geneig om as gevolg van onder andere hulle geestelike onvolwassenheid
regsreëls en regulasies te verontagsaam, wat dan die afdwing van diesulke regsreëls
noodsaak. Moswela (2008:94) maak die volgende opmerking in hierdie verband:
These rights and conventions, particularly the rights of the child, are continuously
being challenged and blamed for causing what some refer to as “unprecedented
lawlessness” among the youth who wittingly or unwittingly wrongly interpret their
rights in a similar way some people wrongly interpret the concept of “democracy” as
boundless or irresponsible freedom.
365

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Dat leerderdissipline in Suid-Afrikaanse skole ’n wesenlike probleem is, blyk uit verskeie
navorsingsbronne (Discipline in SA schools 2010; Smit 2010:1–2; Khuluse 2009:10; Schulze
en Steyn 2007:691–2), asook uit mediaberigte en -briewe (Dissipline in skole ruk hand uit
2010; Dissipline en akademie 2009; Els 2009; Streng kinders, gehoorsame ouers 2009).
Na die totstandkoming van demokrasie in 1994 is wetgewing in Suid-Afrika daargestel wat
’n paradigmaskuif van opvoeders vereis het ten opsigte van die wyse waarop dissipline in
skole toegepas is. Die Grondwet wat in 1996 in werking getree het (RSA 1996a), het die
grondslag gelê vir onderrig en leer met die klem op menseregte en menswaardigheid, wat
beteken dat niemand op ’n onmenslike manier gestraf of behandel mag word nie (Smit
2010:34). Die Skolewet (RSA 1996b) stel dit byvoorbeeld duidelik dat geen opvoeder lyfstraf
aan ’n leerder mag toedien nie. Verder vereis artikel 8(2) van die Skolewet (RSA 1996b) dat
’n gedragskode deur die skool se beheerliggaam opgestel moet word. Hierdie veranderinge
het onder meer meegebring dat dissiplinêre maatreëls in skole ook aangepas moes word (Smit
2010:35).
Opvoeders is in die posisie waar hulle leerders wat hulle wangedra, moet dissiplineer deur
dissiplinêre maatreëls toe te pas wat strook met die bepalings van die Grondwet (1996a) en
Skolewet (1996b). Dit is dus belangrik dat prinsipale en opvoeders die bepalings wat
betrekking het op skooldissipline en strafmaatreëls moet ken en bekend moet wees met die
betrokke regsbegrippe, -beginsels en -prosedures (Moswela 2008:103–4; Joubert, De Waal en
Rossouw 2004:79). Daar is egter tans ’n mate van onsekerheid aangaande die formulering en
toepassing van skoolreëls en regmatige dissiplinêre maatreëls in skole – sowel opvoeders as
ouers is skynbaar onseker oor wat presies deur die Handves van Regte toegelaat of verbied
word (Moswela 2008:93; Roos 2003:481–2). Roos (2003:497) maak die volgende stelling in
hierdie verband:
Research on learner discipline illustrates one aspect beyond doubt: the intended
flexibility of legal provisions on school rules and disciplinary measures unfortunately
also tend to create uncertainty among its users. It is expected of governing bodies,
often consisting of persons with no legal training, to draft rules that conform to
intricate legal requirements.
Hierdie artikel ondersoek die bepalings van die Grondwet (RSA 1996a) en die Skolewet
(RSA 1996b) ten opsigte van die hantering van dissiplinêre probleme in die klaskamer,
spesifiek met betrekking tot wat die opvoeder te doen staan in gevalle waar leerders die
onderrigleersituasie ontwrig. Daar word dus gepoog om te bepaal wat die opvoeder se
bevoegdhede in hierdie regsverhouding behels en watter dissiplinêre maatreëls die opvoeder
regtens mag toepas om so ’n situasie te hanteer, sodat hy/sy kan verhoed dat bepaalde
leerders op onregmatige wyse inbreuk maak op die res van die leerders in die klas se reg om
onderrig te ontvang en om te leer. Hierdie ondersoek is gedoen om die doel van die
navorsingstudie direk aan te spreek, naamlik om te bepaal hoe opvoeders se bevoegdhede ten
opsigte van die toepassing van dissiplinêre maatreëls deur die Handves van Regte (spesifiek
leerderregte) beïnvloed word.
366

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die funksie en eienskappe van ’n skool se gedragskode word ook kortliks aan die hand van
die toepaslike bepalings in die Skolewet bespreek, aangesien dit uiteindelik ’n belangrike rol
speel in die opvoeder se praktiese kennis van wat hom/haar in die klaskamer te doen staan in
situasies waar leerders die onderrig-/leergebeure ontwrig.
3. Die doel van dissipline
Kinders is afhanklik van opvoeding ten einde die status van volledige volwassenheid te
bereik (Wolhuter en Oosthuizen 2003:440). Sonder opvoeding – en die nodige
gepaardgaande dissipline – kan die kind nie gelei, gevorm en toegerus word om daardie
volwassenheid te bereik nie. ’n Voorvereiste hiervoor is egter volgens Knoetze (2004:1) die
aanvaarding van gesag deur die kind en die verantwoordelike uitoefening van dissipline
(gesag) deur die opvoeder en ouers. Knoetze (2004:1) is van mening dat opvoeding veral te
make het met “die opskerping van die gewete by die kind, dit wil sê die ontwikkeling van ’n
innerlike dissipline of gehoorsaming aan die gesag van die norme van behoorlikheid”. Elke
leerder is ’n mens met potensiaal, maar daardie potensiaal moet deur opvoedende onderwys
ontwikkel word (Wolhuter en Oosthuizen 2003:441).
’n Duidelike onderskeid moet tussen die begrippe dissipline en straf getref word (WKOD
2007; Joubert e.a. 2004:78). Dissipline gaan oor positiewe gedragsbeheer wat daarop gemik
is om toepaslike gedrag te bevorder en selfdissipline en selfbeheer in leerders te ontwikkel.
Straf is slegs ’n faset van dissipline – ’n korrektiewe maatreël wat ’n oortreder opgelê word
wanneer hy/sy die gevolge van wangedrag moet dra om sodoende die ordelike samelewing
van die skool te handhaaf. Straf word gewoonlik gekoppel aan ’n proses waardeur die norme
en waardes van die meerderheid leerders, ouers en opvoeders ondersteun word.
Volgens riglyne wat deur die Wes-Kaap Onderwysdepartement (WKOD 2007) uitgegee is en
die dokument Alternatives to corporal punishment (RSA 2000a:9), wat reeds in 2000
vrygestel is, moet dissipline proaktief en konstruktief gebruik word, eerder as straf, sodat
leerders ’n korrektiewe en konstruktiewe opvoedkundige benadering sal ervaar waarbinne
hulle kan leer om selfbeheer toe te pas, ander te respekteer en die gevolge van hulle dade te
aanvaar. Hierdie benadering tot positiewe gedragsondersteuning verteenwoordig ’n
fokusverskuiwing, van ’n fokus op tekortkominge en beheer na ’n ontwikkelings- en helende
benadering. Dit sal leerders in staat stel om te ontwikkel ten opsigte van ’n
verantwoordelikheidsin, die bou van verhoudings en ’n groter gevoel van welsyn (RSA
1998a, paragraaf 1.4 en 1.6). Hierdie benadering vind ook gestalte in die Grondwet (RSA
1996a), die Skolewet (RSA 1996b) en die spesifieke uitkomste van die Hersiene Nasionale
Kurrikulumverklaring, waar die verantwoordelikheidsbeginsel vooropgestel word (DvO
2002:7–8).
367

4. Grondwetlike bepalings wat klaskamerdissipline reguleer
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die grondbeginsels en interpretasie van die Handves van Regte word vervolgens kortliks
bespreek, asook bepaalde kwessies en regte wat in die Grondwet omskryf word.
4.1 Die Handves van Regte
Die fundamentele menseregte waarop die demokrasie in Suid-Afrika gegrondves is, word
vervat in hoofstuk 2 (Handves van Regte) van die Grondwet (RSA 1996a). Volgens artikel
7(1) van die Handves van Regte is hierdie regte daarop gemik om onder andere die
demokratiese waardes van menswaardigheid, gelykheid en vryheid te verseker. Verder bepaal
artikel 8(4) van die Grondwet (RSA 1996a) dat ’n regsubjek (met ander woorde, ook leerders
in skoolverband) geregtig is op die regte in die Handves van Regte in die mate waarin die
aard van die regte en die aard van daardie regsubjek dit vereis. Spesifieke bepalings is
byvoorbeeld van toepassing op leerders in skoolverband, onder meer die regte van die kind
(artikel 28), die reg op onderwys (artikel 29) en die beperking van regte volgens die
beperkingsklousule (artikel 36).
’n Handves van Regte was tradisioneel daartoe beperk om die vertikale verhouding tussen die
regsubjek (byvoorbeeld die opvoeder of leerder in hierdie verband) en die staat te reguleer,
maar dit gaan in hierdie opsig nou verder en erken dat die skending van regte in
privaatregtelike verhoudings net so destruktief kan wees as dié waaraan die staat hom skuldig
kan maak (Currie en De Waal 2006:43). Daarom is die Handves van Regte nie daartoe beperk
om individue teen die staat te beskerm nie, maar beskerm dit ook individue (in sommige
gevalle direk en in ander gevalle indirek) teen die skending van hulle regte deur ander
individue. Die Handves van Regte het dus vertikale én horisontale toepassing (Currie en De
Waal 2006:43).
Fundamentele regte en vryhede is egter nie absoluut nie; dit word begrens deur die regte van
andere, asook deur belangrike sosiale belange, byvoorbeeld openbare orde, veiligheid,
gesondheid en demokratiese waardes (Currie en De Waal 2006:163). Die Handves van Regte
bevat dus ’n algemene beperkingsklousule (artikel 36) wat spesifieke kriteria daarstel vir die
regverdiging van beperkings van die regte in die Handves.
Slegs die leerderregte wat relevant is vir hierdie ondersoek sal vervolgens bespreek word, met
ander woorde slegs dié wat moontlik betrekking kan hê op dissiplinêre probleme in die
klaskamer en die opvoeder se toepassing van dissiplinêre maatreëls. Uit die aard van die saak
val die grootste klem op die regmatige beperking van die regte van leerders wat oortree het.
Die opvoeder is in hierdie regsverhouding met gesagsbevoegdhede beklee om dissiplinêre
maatreëls af te dwing. Die beperkingsklousule (artikel 36) gee leiding aan die opvoeder oor
hoe om die beperking van regte op ’n regmatige wyse aan te pak, met ander woorde in watter
mate bepaalde regte van leerders wat dissiplinêre probleme veroorsaak, wel beperk mag
word. Leerders se reg op onderwys en hulle reg dat hulle beste belang van deurslaggewende
belang is, word ook in hierdie afdeling bespreek.
368

4.1.1 Die interpretasie van die Handves van Regte
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die betekenis van ’n grondwetlike bepaling hang af van die konteks waarbinne dit gebruik
word. ’n Groot deel van grondwetlike interpretasie gaan dus oor die vasstelling van die
konteks waarbinne daar betekenis gegee moet word aan ’n spesifieke grondwetlike bepaling.
Soms is die konteks voor die hand liggend (of ten minste onkontroversieel) en is dit
onwaarskynlik dat die betekenis van ’n bepaling tot ’n dispuut sal lei. Ander bepalings sal
weer heel waarskynlik aanleiding gee tot argumente oor die korrekte interpretasie daarvan
(Currie en De Waal 2006:146). Die regte in die Handves van Regte word in algemene,
niespesifieke terme geformuleer (Bekink en Brand 2000:176). Hierdie regte moet dus deur
howe geïnterpreteer word om dit in die spesifieke konteks van ’n saak of geval toe te pas, en
hierdie toepassing op spesifieke situasies en omstandighede het noodwendig argumentering
en kontroversie tot gevolg (Currie en De Waal 2006:146).
Die bepalings van die Grondwet moet in konteks gelees word om die doel daarvan vas te stel.
Volgens Currie en De Waal (2006:153) het konteks hier ’n enger en ’n breër betekenis. In die
breër sin behels konteks die historiese en politiese agtergrond van die Grondwet, terwyl dit in
die enger sin dui op die konteks wat deur die grondwetlike teks self verskaf word.
Regte moet daarom nie net binne hulle sosiale en historiese konteks verstaan word nie, maar
ook in hulle tekstuele konteks. Kontekstuele interpretasie in laasgenoemde sin word ook
“sistematiese” interpretasie genoem. Sistematiese interpretasie erken dat die Grondwet ’n
dokument in geheel is en dat dit nie gelees moet word asof dit uit ’n reeks individuele,
geïsoleerde bepalings bestaan nie (Currie en De Waal 2006:156).
Grondwetlike interpretasie moet egter met omsigtigheid gebruik word. Currie en De Waal
(2006:158) identifiseer twee potensiële gevare in hierdie verband. Die eerste gevaar is om
konteks te gebruik om regte te beperk in plaas daarvan om dit te interpreteer. Die Handves
van Regte verskil van die meeste ander grondwetlike tekste in die sin dat dit ’n tweestapbenadering
volg: eerstens interpretasie en daarna beperking. Die wyse waarop die regte van
verskillende partye teen mekaar opgeweeg word, of waarop ’n party se reg teenoor die
openbare belang opgeweeg word, moet plaasvind in terme van die kriteria wat in artikel 36
uiteengesit word. Konteks moet dus ten eerste gebruik word slegs om die doel of betekenis
van ’n bepaling vas te stel. Die tweede gevaar waarna hier bo verwys word, is dat
kontekstuele interpretasie gebruik kan word as ’n kortpad om “irrelevante” fundamentele
regte te elimineer. In ooreenstemming met die beginsel van die oppergesag van die Grondwet
moet ’n hof ’n wet of optrede wat bevraagteken word, teen alle moontlike bepalings van die
Handves van Regte toets, ongeag of die applikant daarop reken. Kontekstuele interpretasie
behoort nie gebruik te word om slegs die “mees relevante reg” te identifiseer en daarop te
fokus nie (Currie en De Waal 2006:158).
Die doel van die interpretasie van regte is om die betekenis van ’n bepaling in die Handves
van Regte te bepaal om sodoende vas te stel of die betrokke gedrag teenstrydig is met daardie
bepaling. Interpretasie behels dus twee ondersoeke: eerstens moet die betekenis (waaronder
die doel) en reikwydte van ’n reg bepaal word, en daarna moet bepaal word of die gedrag
369

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
waaroor die dispuut of onsekerheid gaan, teenstrydig is met daardie reg (Currie en De Waal
2006:145).
In hierdie afdeling word hoofsaaklik op die eerste van bogenoemde ondersoeke gefokus,
naamlik om die betekenis van bepaalde regte in die Handves van Regte te ondersoek.
Voorbeelde van gedrag wat teenstrydig is met sodanige regte al dan nie, sal ook in sommige
gevalle verskaf word. Daar moet onthou word dat grondwetlike interpretasie meer as bloot
die vasstelling van die letterlike betekenis van ’n spesifieke bepaling behels. Selfs wanneer
daar ’n oënskynlik voor die hand liggende letterlike betekenis is wat aan ’n grondwetlike
bepaling gegee kan word, kan die behoorlike interpretasie van die bepaling meebring dat daar
verder as daardie betekenis gekyk word.
’n Belangrike en deurslaggewende bepaling in die interpretasieklousule, artikel 39 van die
Grondwet (RSA 1996a), is dat wanneer die Handves van Regte geïnterpreteer word, die
betrokke hof, tribunaal of forum waardes moet bevorder wat ’n oop en demokratiese
samelewing, gebaseer op menswaardigheid, gelykheid en vryheid, onderlê.
Verder verwys artikel 39(1) na die gebruik van internasionale reg. In S v Makwanyane (in
Currie en De Waal 2006:159) maak die hof die stelling dat beide bindende en niebindende
internasionale reg gebruik kan word as instrumente vir interpretasie, en dat internasionale
ooreenkomste en gewoontereg ’n raamwerk kan verskaf waarbinne die Handves van Regte
geëvalueer en verstaan kan word. Vir hierdie doel kan die besluite van tribunale soos die
Verenigde Nasies Raad op Menseregte, die Inter-Amerikaanse Kommissie vir Menseregte en
die Europese Hof van Menseregte riglyne verskaf ten opsigte van die korrekte interpretasie
van spesifieke bepalings (Currie en De Waal 2006:159).
4.1.2 Die beperking van regte (artikel 36 van die Grondwet)
1. Die regte in die Handves van Regte kan slegs kragtens ’n algemeen geldende
regsvoorskrif beperk word in die mate waarin die beperking redelik en
regverdigbaar is in ’n oop en demokratiese samelewing gebaseer op
menswaardigheid, gelykheid en vryheid, met inagneming van alle tersaaklike
faktore, met inbegrip van –
a. die aard van die reg;
b. die belangrikheid van die doel van die beperking;
c. die aard en omvang van die beperking;
d. die verband tussen die beperking en die doel daarvan; en
e. ’n minder beperkende wyse om die doel te bereik.
2. Behalwe soos in subartikel (1) of in enige ander bepaling van die Grondwet
bepaal, mag geen regsvoorskrif enige reg wat in die Handves van Regte verskans
is, beperk nie. (RSA 1996a)
Ingevolge artikel 7(3) van die Grondwet (RSA 1996a) word die regte in die Handves van
Regte begrens deur die beperkings waarna daar in artikel 36 verwys word om die regte van
die betrokke persone (of partye) en kompeterende regte met mekaar te balanseer. Artikel 36,
wat as die algemene beperkingsklousule bekend staan, magtig die beperking van
fundamentele regte mits sekere vereistes nagekom word.
370

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Beperking is volgens Currie en De Waal (2006:164) ’n sinoniem vir inbreukmaking
(infringement), of dalk eerder regverdigbare inbreukmaking, aangesien ’n regsreël wat ’n reg
beperk, in wese inbreuk maak op daardie reg. Dit is dus nie altyd ongrondwetlik om inbreuk
te maak op fundamentele regte nie. Wanneer ’n inbreukmaking in ooreenstemming met die
kriteria in artikel 36 geregverdig kan word, is dit grondwetlik geldig (Currie en De Waal
2006:164).
In gevalle waar ’n fundamentele reg beperk word, moet die persoon of party wat die
beperking probeer regverdig, kan aantoon waarom hy/sy meen dat die beperking redelik en
regverdigbaar is in ’n oop en demokratiese samelewing gebaseer op menswaardigheid,
gelykheid en vryheid. Om dit te kan doen, moet hy/sy kan aantoon dat die doel van die
beperking belangrik is, dat daar geen ander manier is om daardie doel te bereik wat minder
ingrypend is ten aansien van die betrokke reg nie, en dat die doel van die beperking in die
betrokke omstandighede belangriker is as die negatiewe gevolge daarvan (Harms en Pillay
2006:55). Verder moet regte nie verder beperk word as wat nodig is om die betrokke doel te
bereik nie (Currie en De Waal 2006:176). Die Grondwet laat dus die regmatige beperking
van regte toe, maar vereis dat sodanige beperking regverdigbaar moet wees (Currie en De
Waal 2006:164).
Hoe belangriker die reg in ’n demokratiese bestel geag word, hoe strenger is die vereistes
waaraan voldoen moet word om daardie reg op ’n grondwetlike wyse te beperk (Harms en
Pillay 2006:55). Indien die betrokke reg egter nie van deurslaggewende belang is vir ’n oop
en demokratiese samelewing nie, en waar inbreukmaking op die reg nie so ernstig is nie, sou
die persoon of party wat die beperking probeer regverdig, ’n groter mate van beweegruimte
hê. Hoewel die doel van die beperking steeds belangrik is, is dit nie van soveel kritieke
belang nie (Harms en Pillay 2006:58).
Wanneer hierdie beginsel op die handhawing van dissipline in die onderwys van toepassing
gemaak word, impliseer dit dat die opvoeder, as draer van regsgesag in die klaskamer, wel
die bevoegdheid het om bepaalde fundamentele regte van leerders in sekere gevalle te beperk
ten einde die onderrig- en leerproses in die klaskamer te bevorder. Sodanige beperking moet
egter regverdigbaar wees binne ’n oop en demokratiese samelewing (gebaseer op
menswaardigheid, gelykheid en vryheid) en die doel van die beperking moet proporsioneel
wees tot die reg wat beperk word (RSA 1996a, artikel 36(1)).
Opvoeders is kragtens hulle diensverhouding en die ondersteunende wetgewing die
gesagsfigure in die klaskamer en skool. Dit beteken dat hulle in hulle regsverhouding met
leerders gesagsdraers is, terwyl leerders die ondergeskikte posisie beklee. Ingevolge die
opvoeders se diensverhouding is hulle verplig om te alle tye dissipline in die klaskamer en
skool te handhaaf sodat onderrig en leer suksesvol kan plaasvind (SAOU 2006a:15).
Opvoeders word dus op grond van hulle professie deur die reg met gesag beklee, wat insluit
dat hulle die bevoegdheid het om leerders te dissiplineer. Verder word die mate van gesag
wat hulle mag uitoefen, ook bepaal deur die feit dat hulle in ’n publiekregtelike verhouding
met leerders staan en dus met staatsgesag beklee is.
371

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
’n Opvoeder het dus die regsbevoegdheid om as ’n dissiplinêre maatreël bepaalde regte van
’n leerder in te kort om hierdie doel te bereik, byvoorbeeld deur sy/haar vryheid van
beweging in te perk deur hom/haar met detensie ná skool te straf, solank sy/haar ouers betyds
daaroor ingelig word en die veiligheid van die leerder verseker word (RSA 1998a, paragraaf
10.1). Wanneer ’n leerder byvoorbeeld aggressief raak en ’n bedreiging vir hom-/haarself of
andere inhou, het die opvoeder die bevoegdheid om sodanige leerder te bedwing (RSA
1998a, paragraaf 7.3). In die proses mag die leerder se reg op vryheid en sekerheid van die
persoon dus tydelik beperk word. Sodanige bedwang moet egter redelik wees en daarop gerig
wees om skade te verhoed. Daar word dus voorgestel dat die verwydering van die leerder uit
die situasie (byvoorbeeld uit die klaskamer) en/of beslaglegging op enige voorwerp onder
beheer van sodanige leerder (byvoorbeeld ’n skerp voorwerp of wapen) aanvaarbare vorme
van bedwang is (Roos 2003:495). Die beperking van die leerder se regte (die reg op vryheid
en sekerheid van die persoon en die reg op privaatheid) moet egter regverdigbaar wees
kragtens die beperkingsklousule (artikel 36).
Buiten dat opvoeders professionele persone is en dus beklee is met regsgesag as gevolg van
hulle professionele status, staan hulle in die skool in die plek van die ouer (in loco parentis).
Dit beteken dat daar van opvoeders verwag word om dieselfde mate van sorg ten opsigte van
die leerders te handhaaf as ’n sorgsame ouer (WKOD 2007). Solank die leerder dus onder die
opvoeder se beheer staan, is laasgenoemde ook met gesag soortgelyk aan dié van die ouer
beklee en het daardie opvoeder die reg om die leerder tydens die tyd wat hy/sy die skool,
enige skoolfunksie, skooluitstappie of skoolverwante aktiwiteite bywoon, in ooreenstemming
met die gedragskode te beheer, te dissiplineer en sy/haar gedrag te korrigeer (RSA 1998a,
paragraaf 3.7).
Opvoeders het ingevolge hulle diskresionêre bevoegdheid verskeie belangrike keuses om uit
te oefen wat betrekking het op die regte en verpligtinge van leerders, byvoorbeeld ten opsigte
van die erns van die oortreding, of die leerder daarvoor gestraf moet word en watter vorm van
straf toepaslik is. Een van die funksies van die skool se gedragskode is om die opvoeder te
help om sodanige besluite te neem. Op hulle beurt word daar van leerders verwag om hulle
aan die gesag en beheer van diegene wat in loco parentis optree, te onderwerp en alle
redelike en regmatige instruksies te gehoorsaam (Shaba 2003:75).
Die regte wat leerders in die klaskamer het, kan opgeëis word slegs wanneer die betrokke
individue die ooreenkomstige verpligtinge waarop daardie regte steun, nakom. Daarom is dit
belangrik dat leerders reeds op ’n vroeë ouderdom moet besef dat enige regte wat hulle het,
gepaard gaan met bepaalde verpligtinge, onder andere jeens hulle medeleerders en die
betrokke opvoeders. Hulle begrip van hierdie kwessie is belangrik vir hulle ontwikkeling as
verantwoordelike lede van ’n demokratiese samelewing.
Volgens die riglyne wat die Skolewet verskaf ten opsigte van die daarstelling van ’n
gedragskode vir leerders (RSA 1998a, paragraaf 5.5), het leerders die verantwoordelikheid
om te leer en op alle gebiede hulle volle potensiaal te bereik, en moet hulle aktief aan die
leerproses deelneem.
372

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Verder bepaal die Universele Verklaring van Menseregte (VN 1948)dat onderwys op die
volle ontwikkeling van die menslike persoonlikheid en op die versterking van respek vir
fundamentele regte en vryhede gerig moet wees. Hieruit volg dat elke leerder dus tydens
sy/haar skooljare ook moet leer om die regte van andere te respekteer, insluitend dié van die
opvoeder en medeleerders.
Wanneer ’n leerder inbreuk maak op die regte van andere deur nie sy/haar ooreenkomstige
verantwoordelikhede na te kom nie, het die opvoeder die bevoegdheid om bepaalde regte van
daardie leerder in die gegewe situasie in te perk, maar hierdie regte word nooit weggeneem
nie. Hierdie inperking van regte is tydelik en duur slegs so lank as wat nodig is om die
individu(e) wie se regte geskend is, te beskerm, en ook sodat die toepaslike dissiplinêre
optrede deur die opvoeder uitgevoer kan word (SAOU 2006(c):16).
’n Verdere kwessie wat ter sprake kom tydens ’n bespreking van die beperking van regte in
skoolverband, is die regte van die kind (artikel 28) en leerders se reg op onderwys (artikel
29). Hierdie twee regte word vervolgens kortliks aan die hand van die beperkingsklousule
bespreek.
a. Die regte van die kind (artikel 28 van die Grondwet)
2. ’n Kind se beste belang is van deurslaggewende belang in elke aangeleentheid wat
die kind raak. (RSA 1996a)
Die skool het ’n sorgplig teenoor al sy leerders, waarvolgens die kinders se beste belange
voorop gestel moet word. Met die oog hierop moet opvoeders in loco parentis optree,
aangesien hulle die rol van ’n verantwoordelike ouer vervul terwyl die leerders onder hulle
sorg is (Smit 2010:34).
Volgens Shaba (2003:15) is dit belangrik dat elkeen wat in die onderwys betrokke is, die
regte van kinders moet ken soos dit in artikel 28 van die Grondwet (RSA 1996a) vervat word.
Kragtens artikel 28(3) dui kind op ’n persoon jonger as 18 jaar, en sluit dit dus leerders in.
Leerders in skole is meestal minderjarig, met die gevolg dat hulle toerekeningsvatbaarheid
verskil van dié van volwassenes. Die optrede van leerders kan dus nie aan dieselfde
standaarde gemeet word as dié van volwassenes nie.
Bogenoemde kwessie, tesame met die beginsel van die beste belang van die kind, word van
toepassing wanneer byvoorbeeld besluite met betrekking tot die kind se regte geneem moet
word. Wanneer aansprake op leerderregte – of die beperking van hierdie regte – beoordeel
word, is die vraag na wat in die beste belang van die kind is, dus deurslaggewend.
Oosthuizen, Roux en Van der Walt (2003:376) maak die stelling dat wanneer die
ongedissiplineerdheid of wangedrag van een leerder ’n bedreiging word vir onderrig en leer,
of die harmonie daarvan steur, moet die vraag gevra word: Moet die kollektiewe reg van die
leerders op ’n veilige omgewing wat bevorderlik is vir leer, nie beskerm word teen die
ongedissiplineerdheid en wangedrag van ’n individu nie?
373

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Oosthuizen e.a. (2003:376) het gevind dat die Hooggeregshof van Suid-Afrika herhaaldelik
beslis het in die guns van die kollektiewe reg van leerders op ’n ordelike omgewing wat
bevorderlik is vir onderrig en leer. Dit impliseer dat hoewel die klem op leerderdissipline ’n
prospektiewe benadering is wat daarop fokus om voorkomend en korrektief te wees eerder as
om te straf, daar tye is wanneer die kollektiewe belange van die groep swaarder weeg as dié
van die individuele oortreder, en daar is in so ’n geval geen alternatief as om die oortreder te
straf (en/of selfs tydelik uit die klaskamersituasie te verwyder in sommige gevalle) nie (Smit
2010:37; Oosthuizen e.a.2003:377).
Die gemeneregbeginsel dat ’n kind se beste belange van deurslaggewende belang is in elke
saak wat die kind raak, is in artikel 28(2) ingesluit as ’n basiese fundamentele reg
(Oosthuizen e.a. 2003:376–7). Dít maak dit die Staat se plig om leerders teen geweld te
beskerm en hulle veiligheid te verseker sodat die skool se opvoedkundige pligte nagekom kan
word. Prinsloo (2005:459) maak die stelling dat skole en opvoeders, as verteenwoordigers
van die Staat, daarvoor verantwoordelik is om te rapporteer en selfs in te gryp wanneer hulle
ook al bewus word van ’n kind op wie se regte volgens artikel 28 van die Handves van Regte
(RSA 1996a) inbreuk gemaak word. Pligsversuim is om nie op te tree wanneer daar ’n plig is
om wel op te tree nie (Smit 2010:34; Beckmann en Russo 1998:3). Daarom kan opvoeders
nie hulle plig om oor leerders toesig te hou, afskuif op ander leerders om medeleerders te
moniteer en eersgenoemde dan aanspreeklik hou wanneer ’n ongeluk plaasvind nie (Smit
2010:34).
Dit bring dus ook mee dat opvoeders nie die reg het om uit die klaskamer te stap en die klas
in chaos agter te laat wanneer hulle byvoorbeeld moedeloos is met ’n bepaalde leerder wat
hom/haar wangedra nie, aangesien dit nie in die beste belang van die res van die leerders sou
wees om só op te tree nie. Opvoeders moet óf self daardie leerder met toepaslike dissiplinêre
maatreëls straf óf die skoolhoof se hulp inroep om die leerder te hanteer.
Dit is in die beste belang van die betrokke leerder om te leer om die regte van andere tydens
die daaglikse gang van die lewe te respekteer, aangesien kinders wat hulle gedurig skuldig
maak aan die skending van andere se regte, bes moontlik later in hulle lewe met die gereg sal
bots. Dit is dus belangrik vir daardie leerders dat hulle reeds op ’n jong ouderdom leer – ook
deur middel van dissiplinêre maatreëls – dat hulle regte in die eerste plek nie absoluut is nie,
maar geld slegs solank dit nie inbreuk maak op die regte van ander persone nie, en dat dit in
die tweede plek altyd gepaard gaan met bepaalde verpligtinge.
Hierdie kwessie dui weer eens op die belangrikheid daarvan dat elke opvoeder ten volle
bewus moet wees van die dissiplinêre maatreëls wat regtens beskikbaar is en watter maatreëls
in spesifieke gevalle toepaslik is, en wanneer dit aanvaarbaar is om bepaalde regte van
leerders wat dissiplinêre probleme veroorsaak, tydelik te beperk. Dit is ook belangrik dat
wanneer opvoeder ’n dissiplinêre maatreël toepas en/of sekere leerderregte beperk, hulle
bewus moet wees van wat hulle daarmee wil bereik, en dat hulle oortuig is dat dit wel in die
beste belang is van beide die leerder wat hom/haar wangedra het en die res van die klas.
374

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Teen die agtergrond van die Grondwet (RSA 1996a) word dissiplinêre maatreëls byvoorbeeld
as onredelik beskou (WKOD 2007, paragraaf 3) wanneer:
1. dit oormatig is en op nalatige wyse geadministreer word,
2. dit fisieke of sielkundige pyn en skade berokken,
3. daar geen duidelike rede vir die strafmaatreël is nie, en
4. dit nie ouderdomtoepaslik is nie.
Wanneer ’n opvoeder ’n bepaalde leerder wat die onderrig-/leergebeure herhaaldelik ontwrig
en nie na teregwysings wil luister nie, uit die klaskamer stuur, kom ’n verdere kwessie ter
sprake, naamlik sy/haar reg op onderwys.
(b) Die reg op onderwys (uittreksel uit artikel 29 van die Grondwet)
1. Elkeen het die reg –
a. op basiese onderwys, met inbegrip van basiese onderwys vir volwassenes;
en
b. op verdere onderwys, wat die staat, deur middel van redelike maatreëls, in
toenemende mate beskikbaar en toeganklik moet maak. (RSA 1996a)
Leerders se reg op onderrig sluit die reg in om alle klasse by te woon, om onderrig te ontvang
en te leer in al die goedgekeurde vakke, om gebruik te maak van alle skoolfasiliteite, en dat
hulle potensiaal ten volle ontwikkel word (RSA 1998a, paragraaf 4.7.5).
Leer is egter ’n aktiewe proses aan die kant van die leerder, nie die opvoeder nie. Die
opvoeder gee wel onderrig en poog om ’n klaskamermilieu daar te stel wat geskik is vir
optimale onderrig en leer, maar leer kan nie by die leerder plaasvind as hy/sy nie gewillig is
om aktief aan die onderrig-/leergebeure deel te neem nie. Indien ’n bepaalde leerder nie
gewillig is om te leer en deel te neem aan klaskamergebeure nie, kan leer eenvoudig nie by
daardie leerder plaasvind nie. Dit is dus duidelik dat dit nie net die opvoeder se
verantwoordelikheid is om leerders se potensiaal te ontwikkel nie, maar ook dié van die
leerders self. Leerders het die plig om hulle tydens klasse aan hulle skoolwerk toe te wy,
werkopdragte en huiswerk wat aan hulle opgelê word, te voltooi en werk in te haal wat as
gevolg van afwesigheid gemis is (RSA 1998a, paragraaf 5.2).
Wanneer ’n bepaalde leerder die onderrig-/leergebeure herhaaldelik ontwrig sonder om
hom/haar aan die opvoeder se teregwysings te steur, het daardie opvoeder volgens die SAOU
(2006b) die bevoegdheid om so ’n leerder tydelik toegang tot die klaskamer te weier. 4 Sulke
leerders maak inbreuk op hulle medeleerders se reg om onderrig te ontvang en te leer en
verbeur daarom tydelik hulle eie reg op onderwys.
Die argument dat ’n opvoeder sulke leerders uit die klas mag stuur, is egter nie ’n eenvoudige
kwessie nie. Die betrokke leerders het immers in enige dissiplinêre handeling die reg op
administratiewe geregtigheid (soos vervat in artikel 33 van die Grondwet en vereis in artikel
8 van die Skolewet). Verder is dit ook nie maklik om te bewys dat die ontneming van
onderrig in die beste belang van daardie leerders (artikel 28) is nie. Die skrywer erken
375

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
gevolglik dat hoewel tydelike uitsetting uit die klaskamer wel deur die SAOU as ’n regmatige
dissiplinêre maatreël beskou word, ander maatreëls wat minder beperkend op die leerder se
reg op onderwys sal inwerk (byvoorbeeld detensie) by voorkeur gebruik moet word. Die
omstandighede van elke geval sal egter die regverdigbaarheid al dan nie van die beperking
van ’n leerder se reg tot onderwys beïnvloed – om ’n leerder uit die klaskamer te stuur, kan
wel in uiterste gevalle die enigste uitweg wees.
Dieselfde geld wanneer leerders sodanige wangedrag toon dat dit daartoe lei dat hulle uit ’n
skool geskors of gesit word omdat hulle hulle eie reg op onderwys in daardie skool tydelik
(skorsing) of permanent (uitsetting) verbeur het. In hierdie geval weeg die groter groep (die
res van die klas, of die leerders in die skool) se reg op onderwys swaarder as dié van die
klasontwrigters. Sodanige leerders kan egter steeds op al hulle ander regte aanspraak maak.
Hulle sal byvoorbeeld steeds geregtig wees op administratiewe geregtigheid en hulle reg op
menswaardigheid.
Wanneer ’n opvoeder egter kies om die klaskamer te verlaat wanneer een of meer leerders die
klaskamergebeure ontwrig, in plaas daarvan om die situasie behoorlik te hanteer
(byvoorbeeld deur die belhamel(s) te straf), het dit tot gevolg dat die beste belang van die
leerders in daardie klaskamer wat hulle wel goed gedra het, nie gedien word nie, aangesien
daar inbreuk gemaak word op hulle reg om onderrig te ontvang en te leer (sien ook “Die regte
van die kind” onder afdeling 4.1.2(a)).
Soos vroeër genoem, sou die opvoeder ook sy/haar plig versuim om toesig te hou oor die
leerders in sy/haar klas en sodoende hulle veiligheid te verseker indien hy/sy die klaskamer
verlaat as gevolg van leerder-wangedrag (Smit 2010:34). Die opvoeder mag dus nie sy/haar
plig om oor leerders toesig te hou, op laasgenoemde afskuif nie, aangesien die opvoeder self
aanspreeklik is daarvoor om in ’n toesighoudende hoedanigheid op te tree (Smit 2010:34).
4.1.3 Die reg op menswaardigheid (artikel 10 van die Grondwet)
Elkeen het ingebore waardigheid en die reg dat daardie waardigheid gerespekteer en
beskerm word. (RSA 1996a)
Volgens artikel 1 van die Grondwet is menswaardigheid ’n sentrale waarde van die
waardestelsel wat deur die Grondwet daargestel word. Die waarde van menswaardigheid
word beskerm en bevorder deur onder andere die erkenning van ’n reg op menswaardigheid
in die Handves van Regte (Currie en De Waal 2006:273). Dit word in howe as ’n morele
basis vir die toepassing van ander fundamentele regte gebruik, asook om ’n klimaat te skep
waarin ’n kultuur van waardes en menseregte gekweek kan word, gebaseer op respek en
verdraagsaamheid teenoor alle mense (Bray 2004:37–8).
Menswaardigheid speel gevolglik ook ’n belangrike rol in die balanseringsproses wat nodig is
om verskillende regte en waardes in harmonie met mekaar te bring en is dus van sentrale
belang in die beperkingsondersoek (Currie en De Waal 2006:273). Wanneer vasgestel moet
word of die beperking van ’n bepaalde fundamentele reg geldig is, dien die reg op
376

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
menswaardigheid as maatstaf in die proporsionaliteitstoets, aangesien daar volgens die hof
baie sterk regverdiging moet wees vir ’n beperking wat iemand se menswaardigheid aantas
(Harms en Pillay 2006:97).
Currie en De Waal (2006:273) maak egter die stelling dat hoewel die deurslaggewende
belangrikheid van menswaardigheid in die Grondwet baie duidelik is, die betekenis van die
konsep minder duidelik is. Volgens Bray (2004:37) is menswaardigheid ’n intrinsieke aspek
van elke mens en hou dit verband met ’n persoon se innerlike menslike kwaliteit, selfwaarde
en selfagting. Currie en De Waal (2006:273) beskryf menswaardigheid as die bron van ’n
persoon se inherente reg op vryheid en fisieke integriteit, waaruit ’n aantal ander regte ook
spruit, byvoorbeeld die waarborg teen wrede, onmenslike of vernederende straf en die reg op
privaatheid (Harms en Pillay 2006:97).
Menswaardigheid verskaf ook die basis vir die reg op gelykheid: aangesien alle mense
menswaardigheid in gelyke mate besit, moet almal ook behandel word volgens die beginsel
dat almal in dieselfde mate respek waardig is (Currie en De Waal 2006:273).
Menswaardigheid gaan hand aan hand met die begrip ubuntu, wat sinoniem is met
humaniteit, sosiale geregtigheid en regverdigheid. Ubuntu erken die feit dat elke persoon, as
’n menslike wese, geregtig is op onvoorwaardelike respek, waardigheid, waarde en
aanvaarding deur die gemeenskap, en ook die gepaardgaande plig het om dieselfde respek,
waardigheid, waarde en aanvaarding aan elke ander lid van die gemeenskap te gee (Bray
2004:39). Menswaardigheid is dus nie net ’n universele reg nie, maar ook ’n
verantwoordelikheid (Bray 2004:42). Dit beteken dat ook die reg op menswaardigheid ’n
“verpligting” as teenkant het.
Opvoeders én leerders het dus die plig om mekaar met menswaardigheid te behandel. Dit
geld enersyds die opvoeder se behandeling van leerders, ook tydens die uitoefening van gesag
en die toepassing van dissiplinêre maatreëls, waar enige vorm van fisieke of sielkundige
mishandeling of vernedering onaanvaarbaar is (Shaba 2003:125). Leerders moet tydens die
toepassing van dissiplinêre maatreëls steeds met respek en menswaardigheid behandel word.
Andersyds het leerders ook die verantwoordelikheid om die opvoeder te alle tye met respek
en menswaardigheid te behandel – wat sowel hulle liggaamstaal as mondelinge uitlatings
teenoor die opvoeder betref. Hierdie stelling word ondersteun deur artikel 31(a) van die
African charter on the rights and welfare of the child (OAU 2000), waar dit duidelik gemaak
word dat ’n kind die plig het om sy/haar ouers, meerderes en ouer persone te alle tye te
respekteer. Leerders het dus byvoorbeeld nie die reg om skeltaal teenoor opvoeders te
gebruik of hulle te vloek wanneer hulle ontevrede is met ’n situasie nie, aangesien dit ’n
aanduiding is van ’n gebrek aan respek teenoor daardie opvoeder as mens.
4.1.4 Die reg op vryheid en sekerheid van die persoon (artikel 12 van die Grondwet)
1. Elkeen het die reg op vryheid en sekerheid van die persoon, waarby inbegrepe is
die reg om –
377

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
a. nie arbitrêr of sonder gegronde rede vryheid ontneem te word nie;
b. nie sonder verhoor aangehou te word nie;
c. vry te wees van alle vorme van geweld van hetsy openbare
hetsy private oorsprong;
d. op geen wyse gemartel te word nie; en
e. nie op ’n wrede, onmenslike of vernederende wyse behandel of gestraf te
word nie.
2. Elkeen het die reg op liggaamlike en psigiese integriteit, waarby inbegrepe is die
reg –
a. om besluite oor voortplanting te neem;
b. op sekerheid van en beheer oor die eie liggaam; en
c. om nie sonder hul ingeligte toestemming aan mediese of wetenskaplike
eksperimente onderwerp te word nie. (RSA 1996a)
Die reg op vryheid en sekerheid van die persoon sluit ook die reg op liggaamlike en
sielkundige integriteit in. Hierdie artikel beskerm die individu onder meer teen die aantasting
van sy/haar fisieke integriteit deur middel van geweld en wrede behandeling of straf deur die
staat of private individue (Currie en De Waal 2006:292–3). Geweld teen ’n individu is ’n
ernstige skending van sy/haar reg op persoonlike sekerheid.
Artikel 12(1)(c) vereis van die staat om individue teen die skending van hulle reg op vryheid
en sekerheid van die persoon te beskerm, enersyds negatief deur sigself van sodanige
skendings te weerhou, en andersyds positief deur te verhoed dat private individue hulle
daaraan skuldig maak om ander persone se reg op vryheid en sekerheid van die persoon te
skend, of om hulle daarvan te weerhou (Currie en De Waal 2006:304).
In hierdie ondersoek val die fokus veral op die beskerming van die leerder teen geweld deur
die opvoeder tydens die toepassing van dissiplinêre maatreëls. Die bepalings in artikel
12(1)(e) het immers ook betrekking op artikel 10 van die Skolewet (RSA 1996b), wat lyfstraf
in skole verbied. Die kwessie van lyfstraf is relevant vir hierdie ondersoek, aangesien dit
steeds in sommige Suid-Afrikaanse skole as dissiplinêre maatreël toegepas word, ten spyte
daarvan dat dit reeds sedert 1996 verbied word. Matseke (2008:1) ondersteun hierdie stelling:
“[T]his legislative intervention did not end the use of corporal punishment in schools.
Corporal punishment has effectively disappeared from middle class formerly white schools,
but it is still relatively common in township schools.”
Die opvoeder het die verantwoordelikheid om dissipline só uit te oefen dat die betrokke
leerder(s) se reg op vryheid en sekerheid van die persoon nie onregmatig geskend word nie,
maar dit gebeur in die praktyk dat opvoeders skynbaar uit moedeloosheid terugval op die
gebruik van lyfstraf om dissipline in die klaskamer te probeer handhaaf.
Dit is vanselfsprekend dat geweld liggaamlike sekerheid bedreig. Daar is dus volgens Currie
en De Waal (2006:309) geen nodigheid om te oorweeg of een of ander vorm van
gewelddadige aanranding ’n skending van die reg op liggaamlik sekerheid inhou nie,
aangesien die saak duidelik genoeg is. Waar die inbreukmaking egter meer subtiel is, is dit
nodig of te bepaal of dit ’n ernstig genoeg inbreukmaking van die reg op liggaamlike
378

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
sekerheid is om beskerming te vereis ingevolge artikel 12(2)(b). Nie elke aksie of optrede
deur die staat of ander individue wat die aanraak van ’n ander persoon op een of ander manier
insluit, veroorsaak sodanige inbreukmaking op hierdie reg dat dit grondwetlike aandag
regverdig nie. Wanneer vasgestel word dat daar op die reg op liggaamlike integriteit inbreuk
gemaak word, sal die hof kriteria moet vind om tussen regverdigbare en onregverdigbare
inbreukmaking te onderskei (Currie en De Waal 2006:309).
Soos vroeër genoem, kom verskeie ander regte ook tydens die beperking van ’n reg ter
sprake, byvoorbeeld tydens die deursoeking van leerders en die toepassing van dissiplinêre
maatreëls. Hierdie regte, byvoorbeeld hulle reg op menswaardigheid en die regte van die
kind, moet tydens enige sodanige prosedure in gedagte gehou word volgens die beginsels wat
vroeër bespreek is.
4.1.5 Die reg op privaatheid (artikel 14 van die Grondwet)
Elkeen het die reg op privaatheid, waarby inbegrepe is die reg dat –
a. hul persoon of woning nie deursoek word nie;
b. hul eiendom nie deursoek word nie;
c. daar nie op hul besittings beslag gelê word nie; of
d. daar nie op die privaatheid van hul kommunikasies inbreuk gemaak word nie.
(RSA 1996a)
Artikel 14 bestaan uit twee dele: die eerste deel waarborg ’n algemene reg op privaatheid, en
die tweede beskerm teen spesifieke skendings van privaatheid deur deursoekings,
beslagleggings en die skending van die privaatheid van kommunikasie. Die tweede deel, wat
oor spesifieke areas van beskerming handel, vorm deel van die algemene reg op privaatheid
(Currie en De Waal 2006:315).
In die klaskamersituasie kan gevalle opduik waar leerders byvoorbeeld wapens, gevaarlike
voorwerpe of dwelms in hulle besit het waardeur hulle die veiligheid van medeleerders en die
opvoeder in gevaar kan stel en/of die onderrig-/leergebeure in die klaskamer kan ontwrig. In
sodanige gevalle moet die opvoeder weet hoe om toepaslik en regmatig op te tree om die
situasie te hanteer.
Indien daar ’n regverdige en redelike vermoede bestaan dat ’n leerder op die skoolperseel in
besit is van ’n gevaarlike voorwerp of onwettige dwelmmiddel, het die skoolhoof of sy/haar
gedelegeerde (wat ’n opvoeder kan wees) die reg om sodanige leerder of eiendom in besit
van die leerder willekeurig te deursoek daarvoor (RSA 2007, paragraaf 7). ’n Leerder se reg
op privaatheid is – soos ander regte – dus nie absoluut nie (RSA 1998a, paragraaf 4.3), en
mag ingeperk word wanneer dit die veiligheid en gesondheid van ander persone (byvoorbeeld
die opvoeder en/of medeleerders) bedreig en/of inbreuk maak op hulle regte. Daar moet egter
in gedagte gehou word dat leerders ’n reg op privaatheid en sekerheid van die persoon het,
soos deur die Handves van Regte (RSA 1996a, artikel 14) bepaal, en hierdie reg beskerm
hulle teen onredelike deursoekings of beslaglegging (Smit 2010:36).
379

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die beste belang van die betrokke leerder(s) en dié van die ander leerders by die skool moet
egter in ag geneem word voordat ’n leerder se persoon deursoek word. Dit is belangrik om
die basiese beginsels van die Handves van Regte (RSA 1996a), naamlik menswaardigheid,
gelykheid en die vryheid en sekerheid van die persoon, te alle tye te handhaaf, veral wanneer
dit by willekeurige deursoeking van leerders se persoon of privaat eiendom kom (Smit
2010:35). Volgens die Grondwet (RSA 1996a) het elke persoon inherente menswaardigheid
en die reg dat dit gerespekteer en beskerm word (Smit 2010:36). Leerders moet byvoorbeeld
in privaatheid deur persone van hulle eie geslag deursoek word, verkieslik in die
teenwoordigheid van minstens een ander persoon (RSA 1998a, paragraaf 4.3). Die
verskaffing van besonderhede ten opsigte van die deursoekprosedure val egter buite die
bestek van hierdie ondersoek.
4.1.6 Die reg op vryheid van uitdrukking (artikel 16 van die Grondwet)
1. Elkeen het die reg op vryheid van uitdrukking, waarby inbegrepe is –
a. die vryheid van die pers en ander media;
b. die vryheid om inligting of idees te ontvang of oor te dra;
c. die vryheid van artistieke kreatiwiteit; en
d. akademiese vryheid en vryheid van wetenskaplike navorsing.
2. Die reg in subartikel (1) omvat nie –
a. propaganda vir oorlog nie;
b. die aanstigting van dreigende geweld nie; of
c. die verkondiging van haat wat op ras, etnisiteit, geslagtelikheid of
godsdiens gebaseer is en wat aanhitsing om leed te veroorsaak,uitmaak
nie. (RSA 1996a)
Die vryheid van uitdrukking word deur artikel 16 beskerm: eerstens in die algemeen, maar
ook spesifiek met betrekking tot byvoorbeeld die vryheid om inligting en idees te ontvang en
oor te dra. Artikel 16(2) plaas egter sekere vorme van uitdrukking buite die bestek van hierdie
reg, byvoorbeeld die aanstigting van geweld en sekere vorme van haatspraak (Currie en De
Waal 2006:359).
Uitdrukking sluit volgens Currie en De Waal (2006:362–3) nie net aktiwiteite soos
mondelinge uitdrukking en die dra van sekere kledingstukke in nie, maar ook fisieke gebare.
Volgens hulle behoort elke aksie waardeur ’n persoon probeer om ’n emosie, oortuiging of
grief uit te druk, as “uitdrukking” te kwalifiseer, en sal ekspressiewe gedrag waarskynlik
makliker aan beperking onderwerp word as spraak. Hoe nader uitdrukking oor die algemeen
aan optrede kom, en hoe verder dit verwyder raak van die oordrag van idees en menings, hoe
minder beskerming sal dit ingevolge artikel 16 kry. Dit is egter soms bykans onmoontlik om
tussen spraak en optrede te onderskei, byvoorbeeld wanneer daar geskree en/of gevloek word.
Aangesien daar volgens Currie en De Waal (2006:363) min waarde in sodanige ekspressiewe
gedrag is, kan beperkings daarop maklik geregverdig word.
Hierdie ondersoek fokus veral op die regmatige beperking van leerders se reg op vryheid van
uitdrukking deur die opvoeder tydens die handhawing van dissipline in die klaskamer.
380

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Hoewel leerders die reg het op vryheid van uitdrukking, is hierdie reg nie absoluut nie.
Vulgêre woorde, verset en beledigings word ook nie deur die reg beskerm nie. Wanneer
leerders se uitdrukking tot ’n materiële en wesenlike ontwrigting van skoolgebeure, -
aktiwiteite en/of die regte van ander lei, mag hierdie reg beperk word, want die ontwrigting
van skole en klaskamers en die belediging of vernedering van ander is onaanvaarbaar (RSA
1998a, paragraaf 4.5.1; WKOD 2007). Leerders kan dus nie in die klaskamer toegelaat word
om onbeperk uiting te gee aan hulle emosies, idees en griewe nie.
Hoewel elke leerder die reg het om sy/haar griewe te lug, moet dit volgens bepaalde
prosedures geskied, en moet klaskamerverwante griewe óf aan die einde van ’n periode óf,
indien die tyd dit nie toelaat nie, tydens ’n ander afspraak met die opvoeder gehanteer word.
Dit moet ten alle koste vermy word dat ’n leerder tydens die lestyd eise stel, met die opvoeder
argumenteer of uiting gee aan ’n slegte humeur – sulke gedrag ontwrig die skoolgebeure en is
dus onaanvaarbaar (SAOU 2006(c):25; RSA 1998a, paragraaf 4.5.2).
Verder het almal in die klaskamer dieselfde reg op vryheid van uitdrukking, wat insluit die
reg om gehoor te word. Daarom het geen leerder die reg om die opvoeder of ’n medeleerder
dood te skree, om hulle te onderbreek terwyl hulle besig is om te praat of om iemand anders
se opinie belaglik te maak nie (SAOU 2006(c):23).
Dit is dus duidelik dat hoewel almal die reg op vryheid van uitdrukking het, daardie reg
gepaard gaan met bepaalde verpligtinge. Leerders het byvoorbeeld die verantwoordelikheid
om nie hulle reg op vryheid van uitdrukking tydens lestyd op andere af te dwing en daardie
persone in die proses bepaalde regte te ontneem nie. Die opvoeder as gesagsdraer in die
klaskamer moet toesien dat leerders hierdie verantwoordelikheid teenoor mekaar en hom/haar
nakom, en mag dus leerders se reg op vryheid van uitdrukking in bepaalde gevalle beperk.
4.1.7 Die reg op administratiewe geregtigheid (artikel 33 van die Grondwet)
1. Elkeen het die reg op administratiewe optrede wat regmatig, redelik en
prosedureel billik is.
2. Elkeen wie se regte nadelig geraak is deur administratiewe optrede het die reg op
die verskaffing van skriftelike redes.
3. Nasionale wetgewing moet verorden word om aan hierdie regte gevolg te gee, en
moet –
a. voorsiening maak vir die hersiening van administratiewe optrede deur ’n
hof of, waar dit gepas is, ’n onafhanklike en onpartydige tribunaal;
b. die staat verplig om aan die regte in subartikels (1) en (2) gevolg te gee; en
c. ’n doeltreffende administrasie bevorder. (RSA 1996a)
Volgens artikel 33(1) van die Grondwet, wat oor administratiewe geregtigheid handel, het
elkeen die reg op administratiewe handeling wat regmatig, billik en prosedureel regverdig is.
Aangesien die toepassing van dissiplinêre maatreëls ’n administratiewe handeling uitmaak, is
dit toepaslik dat leerders se reg op administratiewe geregtigheid ook bespreek word wanneer
die opvoeder se bevoegdhede ten opsigte van dissiplinêre maatreëls ter sprake kom.
381

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Meganismes van administratiewe beheer moet verseker dat diegene wat publieke mag tot
uitvoering bring, toerekenbaar gehou kan word vir hulle optrede kragtens die Handves van
Regte (RSA 1996a). Beginsels van redelikheid, onpartydigheid en billikheid is belangrik vir
die ontwikkeling van die beginsel van openbare toerekenbaarheid en moet inderdaad getoets
kan word teen die goedgekeurde waardes van die gemeenskap (Maré 2008:6).
Die Skolewet (RSA 1996b) maak voorsiening vir behoorlike regsproses, wat onder meer
verseker dat ’n leerder ’n regverdige verhoor sal kry voordat die beheerliggaam hom/haar uit
die skool kan skors (RSA 1998a, paragraaf 13.1). Wanneer daar byvoorbeeld beweer word
dat ’n leerder enige reël verbreek het wat moontlik skorsing of uitsetting kan vereis, behels
administratiewe geregtigheid onder meer dat die leerder na die skoolhoof geneem moet word,
wat na die getuienis moet luister en dan moet besluit watter optrede gepas is. Sodanige
optrede moet insluit dat die skoolhoof die ouers skriftelik oor die beoogde optrede inlig en
reël dat ’n regverdige verhoor deur ’n klein dissiplinêre komitee (tribunaal), bestaande uit
lede wat deur die beheerliggaam aangewys word, plaasvind. Hoewel skorsing en uitsetting
hier bo as voorbeeld gebruik is, strek administratiewe geregtigheid natuurlik veel wyer en is
dit van toepassing op enige administratiewe handeling.
In gevalle waar leerders nie by die skool aanpas nie of voortdurend inbreuk maak op
medeleerders se regte, moet hulle ook verwys word na die skoolhoof, wat die situasie in
konsultasie met die opvoeder(s) en ouers moet hanteer. Pogings moet aangewend word om
die leerder te help om aan te pas. Hy/sy kan byvoorbeeld verwys word na opvoedkundige
ondersteuningsdienste. Indien hierdie pogings faal, moet die beheerliggaam uiteindelik ’n
besluit neem in die beste belang van daardie leerder en die ander leerders in die skool (RSA
1998a, paragraaf 7.7). Die onaanneemlike gedrag waarna hier verwys word, behels slegs
geringe inbreuk op andere se regte, aangesien gedrag wat andere in gevaar stel en die regte
van andere skend, as ernstige wangedrag beskou word wat skorsing en selfs uitsetting mag
regverdig (RSA 1998a, paragraaf 11(a); Roos 2003:495–6).
Wat die billikheid van administratiewe handeling betref, kan onderskei word tussen
prosedurele en substantiewe billikheid. Dit word vervolgens kortliks bespreek.
Prosedurele billikheid verwys na die prosedure wat die opvoeder moet volg om dissiplinêr
teen ’n leerder op te tree, en beteken dus dat die prosedures wat tydens dissiplinêre optrede
gevolg word, regverdig moet wees (Smit 2008:56). Voorbeelde van prosedurele onbillikheid
sou wees wanneer ’n leerder nie toegelaat word om sy/haar optrede te verduidelik nie,
wanneer sy/haar verteenwoordiger uitgesluit word tydens ’n verhoor, wanneer die redes vir ’n
voorsittende beampte se beslissing nie verduidelik word nie, of wanneer die redes in die
skriftelike verslag verskil van dié wat tydens die verhoor mondeling verskaf is (Maré
2008:356–7).
Die reëls van natuurlike geregtigheid behoort altyd deel van ’n dissiplinêre en
grieweprosedure te wees (Deacon 2004:117). Die eerste beginsel van natuurlike geregtigheid
berus daarop dat die individu die geleentheid gegun moet word om sy/haar saak te stel
voordat enige stappe teen hom/haar gedoen word (die audi alteram partem-reël). Die klag of
382

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
klagtes, asook enige inligting of feite wat die individu moontlik kan benadeel, moet aan die
individu gekommunikeer word sodat dié daarop kan reageer. Die tweede beginsel berus op
onpartydigheid (die nemo iudex in sua causa-beginsel). Onpartydigheid beteken dat die
persoon wat die geskil moet besleg, sonder enige vooropgestelde idees, persoonlike belange
of voorkeure ’n objektiewe besluit in belang van geregtigheid moet neem (Deacon 2004:117).
Substantiewe billikheid beteken onder meer dat die substansie wat gebruik word om die
beslissing te maak, byvoorbeeld die bewyse wat voorgelê word, duidelik en billik moet wees.
Dit gaan dus oor die faktore (dít wat die betrokke leerder wat hom/haar wangedra het, gedoen
of gesê het) wat veroorsaak dat daar dissiplinêr teen hom/haar opgetree moet word, en of die
opvoeder (of ’n ander persoon) kan bewys dat die leerder wel skuldig is aan die beweerde
oortreding (Smit 2008:56). Voorbeelde van substantiewe onbillikheid sou wees wanneer daar
geen duidelike rede vir die voorsittende beampte se beslissing of sanksie verskaf word nie,
wanneer daar geen regsbasis vir die beslissing is nie, wanneer die beslissing of sanksie nie
konsekwent toegepas word nie in vergelyking met wat in soortgelyke dissiplinêre prosedures
gedoen is, en wanneer die spesifieke omstandighede in die saak nie in ag geneem word nie
(Maré 2008:115–6).
Wanneer ’n opvoeder dus dissiplinêre maatreëls toepas om effektiewe onderrig en leer in die
klaskamer te bevorder, moet bogenoemde beginsels van prosedurele en substantiewe
billikheid in ag geneem word om te verseker dat daar nie inbreuk gemaak word op die
betrokke leerders se reg op administratiewe geregtigheid nie.
Opvoeders moet dus seker maak dat ’n leerder wat van wangedrag verdink word, werklik
skuldig is aan die beweerde oortreding en moet die spesifieke omstandighede van die situasie
in ag neem wanneer dissiplinêre stappe gedoen word. Verder moet die leerder die geleentheid
gegun word om sy/haar standpunt te stel tydens die dissiplinêre proses en moet die prosedure
wat gevolg word wanneer die kwessie ondersoek word en/of dissiplinêre maatreëls toegepas
word, te alle tye regverdig wees.
4.2 Opvoeders se bevoegdhede ten opsigte van die handhawing van dissipline in die
klaskamer
In hierdie afdeling word die regsbevoegdhede van die opvoeder in die klaskamer bespreek,
onder meer met betrekking tot regmatige dissiplinêre maatreëls wat toegepas mag word om
effektiewe onderrig en leer te bevorder.
4.2.1 Basiese beginsels
Soos reeds genoem, is daar in baie skole die behoefte aan ’n dissiplinêre stelsel wat verseker
dat die bevoegdhede van die opvoeder om dissipline te handhaaf, op ’n praktiese wyse
gerespekteer word (Mokhele 2006:149; SAOU 2006(d):31). In aansluiting by die bepalings
van die Skolewet (RSA 1996b) maak die Suid-Afrikaanse Onderwysersunie (SAOU) die
volgende stellings oor die opvoeder se bevoegdhede (a) as privaat persoon en (b) as opvoeder
wat uit hoofde van sy/haar gesagsposisie optree en dissipline uitoefen:
383

4.2.1.1 Die opvoeder as privaat persoon
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die opvoeder het, soos enige ander persoon, die reg om te alle tye met waardigheid en respek
behandel te word. Leerders wat minagtende gedrag toon en onaanvaarbare taal teenoor die
opvoeder gebruik, skend hierdie reg van die opvoeder (SAOU 2006(c):17).
Die opvoeder het ook die reg om te alle tye teen skeltaal, fisieke en emosionele belediging en
aanranding beskerm te word. Leerders wat ongeoorloofde fisieke kontak met die opvoeder
maak, verbale aggressie of aggressiewe liggaamstaal toon en/of die opvoeder bespot, teister
of doelbewus uittart, maak hulle dus skuldig aan onaanvaarbare gedrag (SAOU 2006(c):17).
4.2.1.2 Die opvoeder as persoon wat uit hoofde van sy/haar gesagsposisie optree en
dissipline uitoefen
Die opvoeder is bevoeg en het die professionele verpligting om die volle klastyd vir onderrig
en leer te gebruik. Leerders wat sonder ’n geldige rede nie aan die begin van die periode
betyds in die klaskamer is nie, verontagsaam skoolreëls en die bevele van die opvoeder. Die
opvoeder is volgens die SAOU (2006c:17) gemagtig om leerders wat sonder ’n geldige rede
laat kom, toegang tot die klaskamer te weier, aangesien laatkommers die skoolreëls oortree
en die ander leerders se aandag aftrek en gevolglik die onderrig-/leerproses steur.
Soos vroeër genoem, is die uitstuur uit die klaskamer of die weiering van toegang tot die
klaskamer nie ’n eenvoudige kwessie nie. Eerstens is min oortredings ernstig genoeg om die
weerhouding van onderrig te regverdig. Tweedens kan die opvoeder nie die veiligheid van ’n
leerder wat toegang tot die klaskamer geweier word, waarborg nie. Dit is teenstrydig met die
opvoeder se verantwoordelikheid om vir die duur van die lesperiode toesig te hou oor die
leerders in sy/haar klas. (Sien in hierdie verband afdeling 4.1.2(b): “Die reg op onderwys”.)
Die opvoeder het die bevoegdheid om die les sonder ongeoorloofde onderbreking of
ontwrigting aan te bied. Leerders moet respek hê vir hulle opvoeders en medeleerders, moet
hulle samewerking gee en moet die skool se reëls en gedragskode in die klaskamer nakom
(LeadSA s.j.:2). Leerders wat in die klaskamer rondloop, hulle met aktiwiteite besig hou wat
nie met klasaktiwiteite verband hou nie, met mekaar praat oor ander sake as klaswerk,
ongeoorloofde geraas of op- of aanmerkings maak, weier om gehoor te gee aan redelike
instruksies, ander leerders opstook of die klas op enige ander manier ontwrig, verontagsaam
die regsgesag van die opvoeder (SAOU 2006(c):17).
Die opvoeder het ook die bevoegdheid om van leerders te verwag om redelike instruksies uit
te voer. Traagheid, argumentering of weiering deur leerders om gehoor te gee aan redelike
instruksies is dus onaanvaarbaar (SAOU 2006(c):17).
Verder het die opvoeder die bevoegdheid om te alle tye te verstaan wat in die klaskamer gesê
word. Leerders wat aanmerkings maak in ’n taal wat hy/sy nie magtig is nie, toon ’n gebrek
aan respek teenoor die opvoeder (SAOU 2006(c):17).
4.2.2 Lyfstraf
384

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Volgens artikel 10(1) van die Skolewet (RSA 1996b) mag geen opvoeder by enige skool
lyfstraf aan ’n leerder toedien nie, en artikel 10(2) bepaal dat enige persoon wat subartikel (1)
oortree, skuldig is aan ’n misdryf en by skuldigbevinding strafbaar is met ’n vonnis wat vir
aanranding opgelê kan word.
Die toepassing van lyfstraf is ook ongrondwetlik omdat dit neerkom op ’n skending van die
leerder se reg op gelykheid (artikel 9 van die Grondwet), menswaardigheid (artikel 10), en
vryheid en sekerheid van die persoon (artikel 12). Ingevolge artikel 12 van die Grondwet is
lyfstraf inherent gewelddadig en behels dit ’n vernederende aanval op die fisieke, emosionele
en psigologiese integriteit van die leerder op wie dit uitgevoer word (Bray 2004:47). Dit is
dus teenstrydig met artikel 12(1) van die Grondwet (RSA 1996a), wat bepaal dat elke
persoon die reg het om nie op ’n wrede, onmenslike of vernederende manier behandel of
gestraf te word of om op enige wyse gemartel te word nie.
Om hierdie rede kan daar aangeneem word dat dit onwaarskynlik is dat lyfstraf in skole
heringestel sal word, ten spyte daarvan dat ’n mens dikwels in die media lees dat baie
opvoeders en prinsipale glo dat dit die oplossing vir die huidige dissiplinêre probleme in
skole is (Anon 2006:7; Blaauw 2006:7; Carstens 2007:20; Rademeyer 2006:5).
Tog is dit duidelik dat nie alle skole die regsreëls wat lyfstraf verbied, gehoorsaam nie.
Lyfstraf word steeds dwarsoor Suid-Afrika deur opvoeders toegepas, ten spyte van die feit
dat dit reeds in 1996 afgeskaf is (Matseke 2008:1; Maree en Cherian 2004:72).
Dit het tydens die navorser se jare as opvoeder in ’n verskeidenheid skole duidelik geword
dat baie opvoeders die toediening van oorveë (klappe deur die gesig met die plat hand) as
heeltemal losstaande van lyfstraf beskou, hoewel eersgenoemde beslis ’n vorm van lyfstraf is
(RSA 2000a:6). Sulke opvoeders sal byvoorbeeld ten sterkste ontken dat hulle lyfstraf toepas,
maar sonder aarseling toegee dat hulle leerders wel soms deur die gesig klap. Om hierdie rede
het die navorser besluit om vir die doel van hierdie studie tussen lyfstraf (bedoelende houe op
die boude met ’n rottang of plak) en oorveë (bedoelende klappe deur die gesig met die
opvoeder se plat hand) te onderskei.
Die rede vir die volgehoue toepassing van lyfstraf in sommige skole is waarskynlik dat baie
opvoeders van mening is dat gedragsprobleme by sommige leerders in die afwesigheid van
lyfstraf toeneem (Maree en Cherian 2004:76). Groot klasse en leerder-wangedrag regverdig
egter steeds nie lyfstraf nie – dit is en bly ongrondwetlik.
Opvoeders en leerders moet eerder die belangrikheid van mediasie en samewerking leer – om
niegewelddadige oplossings vir konflik en verskille te soek en toe te pas en om van ’n
behoorlike regsproses gebruik te maak (RSA 1998a, paragraaf 4.4.1). Die filosofie van die
dissiplinêre stelsel in Suid-Afrika is immers gebaseer op menswaardigheid, respek en
bedagsaamheid teenoor ander, en nie op angs of aanranding nie (RSA 1998a, paragraaf
4.4.3). Aangesien opvoeders (insluitende ouers) nie lyfstraf op skool mag toepas nie, moet
daar vanselfsprekend ander dissiplinêre maatreëls tot hulle beskikking wees sodat hulle
dissipline in hulle klaskamers kan handhaaf wanneer leerders die onderrig-/leergebeure
385

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
ontwrig. Voorbeelde van maatreëls wat opvoeders in sodanige situasies sou kon toepas, word
vervolgens kortliks genoem soos dit in bestaande literatuur voorkom.
4.2.3 Regmatige dissiplinêre maatreëls
Teen die agtergrond van die Handves van Regte (RSA 1996a) word dissiplinêre maatreëls as
onredelik beskou wanneer (a) dit oormatig is en op nalatige wyse toegepas word, (b) dit
fisieke of sielkundige pyn en skade berokken, (c) daar geen duidelike rede vir die
strafmaatreël is nie, en (d) dit nie ouderdomtoepaslik is nie (WKOD 2007:35).
Dissiplinêre maatreëls moet in verhouding tot die leerder se wangedrag wees en daar moet
konsekwent teenoor oortreders opgetree word. Dit kan egter strenger word met herhaalde
oortredings. Dit moet dus gegradeer word om daarvoor voorsiening te maak (RSA 1998a,
paragraaf 5.1(e)), met skorsing, en uiteindelik uitsetting, as laaste uitweg.
Hierdie maatreëls kan een of meer van die volgende insluit (RSA 1998a, paragraaf 10.1; RSA
2000a, paragraaf 25–8; Van der Bank 2000:313; Roos 2003:496):
• ’n Teregwysende blik, ’n mondelinge waarskuwing of ’n skriftelike teregwysing
deur ’n opvoeder of skoolhoof in die geval van geringe oortredings.
• Ekstra werk in een of meer vakke.
• Ekstra skoolwerk tydens pouses of ná skool wat tot die leerder se vordering in die
skool en die verbetering van die skoolomgewing sal bydra en onder toesig gedoen
word (detensie), met dien verstande dat wanneer die detensie na skoolure
plaasvind, die veiligheid van die leerder verseker word en die ouers betyds
daaroor ingelig word sodat die nodige vervoerreëlings getref kan word. Leerders
mag egter nie in afsondering of detensie opgesluit word nie (RSA 1998a,
paragraaf 4.4.2).
• Die uitvoer van take wat die persoon wat te na gekom is, sal help.
• Take wat die skoolomgewing sal verbeter, byvoorbeeld tuinwerk of
administratiewe take.
• Bekostigbare vergoeding waarop ooreengekom word.
• Die vervanging van beskadigde eiendom.
• Die wegneem van voorregte en/of skorsing uit sekere skoolaktiwiteite,
byvoorbeeld ’n skooluitstappie of sporttoer, en/of ander sport- en kulturele
aktiwiteite, solank die leerder se skoolwerk nie daardeur benadeel word nie
(byvoorbeeld deur ’n leerder te belet om ’n toneelstuk by te woon wat deel
uitmaak van die taalsillabus).
• Die beperking van klaskamervoorregte.
• Daaglikse verslae oor ’n leerder wat hom/haar in die klas wangedra aan die
skoolhoof of senior opvoeder. Die leerder kan ook ’n verslagvorm dra wat deur
elkeen van sy/haar opvoeders voltooi en onderteken moet word sodat die leerder
kan besef dat hy/sy dopgehou en gemonitor word.
• Beslaglegging op ’n verbode item, indien van toepassing.
• ’n Stelsel van verdienstelikheid waarvolgens leerders punte (nie akademiese punte
nie) verdien of verloor.
• ’n Gesprek met die leerder se ouers/voog om ’n oplossing vir die probleem te
probeer vind.
386

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
• Gemeenskapsdiens (indien die provinsiale onderwysdepartement toestemming
daarvoor gegee het).
Die basiese beginsel is dat alle vorme van dissiplinêre maatreëls met leerders se regte moet
strook. Volgens die Guidelines for the consideration of governing bodies in adopting a code
of conduct for learners (RSA 1998a) moet positiewe dissipline bevorder word, selfdissipline
ontwikkel word en voorbeeldige optrede gevestig word deur gedrag te reguleer (WKOD
2007). Die maatreëls wat deur die Departement van Onderwys verskaf word (RSA 1998a) en
in provinsiale wetgewing genoem word, vorm nie ’n geslote lys nie – dit word in ’n mate
steeds aan opvoeders en beheerliggame se oordeel oorgelaat om geskikte dissiplinêre
maatreëls te kies en toe te pas, solank die praktiese toepassing daarvan met die algemene
regsvereistes ooreenkom. Dissiplinêre maatreëls wat nie ooreenkom met die vereistes,
beginsels en doelwitte van die Grondwet (RSA 1996a) en die Skolewet (RSA 1996b) nie, is
verbode (Roos 2003:496).
Omdat skorsing en uitsetting ’n geweldig negatiewe impak op leerders kan hê, behoort dit
oorweeg te word slegs nadat alle moontlike pogings aangewend is om die leerder se gedrag te
korrigeer (RSA 1998a, 10.2). Dit is egter ’n aanvaarde dissiplinêre maatreël in gevalle waar
’n leerder hom/haar steeds aan ernstige wangedrag skuldig maak nadat alle ander intervensies
toegepas is (WKOD 2007, paragraaf 2–3). Die Skolewet (1996b) bevat baie spesifieke
bepalings met betrekking tot skorsing en uitsetting. Omdat skorsing en uitsetting uiteraard nie
maatreëls is wat opvoeders in die klaskamer kan toepas nie, val dit buite die bestek van
hierdie artikel en is dit dus nie ondersoek nie.
5. Samevatting
Die kultuur van menseregte wat tans in Suid-Afrika bestaan, is nog jonk en daarom word
menseregte dikwels oordryf ten koste van gepaardgaande verpligtinge en
verantwoordelikhede (Oosthuizen e.a. 2004:50). Dit is soms in die klaskamer nodig dat
sekere leerderregte beperk moet word om die breër belange van die skool as ’n geheel te dien
(Bray 2005:135). Dit moet egter met groot omsigtigheid gedoen word en ’n redelike mate van
regskennis is hiervoor nodig – waaroor die meeste opvoeders nie beskik nie (Oosthuizen e.a.
2004:62).
Indien opvoeders ’n deeglike kennis van leerders se regte in skool- en klaskamerverband het,
sal dit nie net in ’n groot mate verseker dat leerders nie die situasie sal uitbuit waar opvoeders
in hierdie verband onkundig is nie, maar ook dat opvoeders billik en regverdig teenoor
leerders optree.
Effektiewe onderrig en leer kan plaasvind slegs indien elkeen van die betrokke partye (die
opvoeders, leerders en ouers) se regte en bevoegdhede eerbiedig word en elke party hulle
pligte en verantwoordelikhede nakom. Leerders moet besef dat hulle regte gepaard gaan met
bepaalde verantwoordelikhede, ook in die klaskamer, en opvoeders het vanuit hulle
387

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
gesagsposisie die verantwoordelikheid en bevoegdheid om dissipline in die klaskamer te
handhaaf sodat effektiewe onderrig en leer kan plaasvind. Dit is dus belangrik dat opvoeders
moet weet wat hulle eie bevoegdhede en pligte en dié van die leerders is, eerstens sodat hulle
nie as gevolg van hulle onkunde in hierdie verband inbreuk maak op leerders se regte nie, en
tweedens sodat hulle sal weet watter dissiplinêre maatreëls toegepas mag word en dit dan met
selfvertroue kan toepas waar nodig.
Verdere navorsing is nodig om te bepaal of Suid-Afrikaanse opvoeders se begrip van die
basiese bepalings van belangrike relevante wette en regeringskennisgewings, byvoorbeeld die
Grondwet (RSA 1996a), Skolewet (RSA 1996b) en die Guidelines for the consideration of
governing bodies in adopting a code of conduct for learners (RSA 1998a), inderdaad
voldoende is om probleemsituasies ten opsigte van dissipline in die klaskamer te hanteer. Is
hulle kennis en begrip van die voortdurende dinamiese balans wat tussen regte en
verantwoordelikhede behoort te bestaan, asook die beperking van leerders se regte onder
seker omstandighede, voldoende?
Ek het in hierdie artikel op reaktiewe dissiplinêre maatreëls gefokus, maar ek is bewus van
die feit dat proaktiewe metodes van dissiplinehandhawing in ’n opvoedkundige opset uiters
belangrik is en eintlik verkies word (Oosthuizen, Wolhuter en Du Toit 2003). Hierdie artikel
is egter nie soseer daarop gerig om te bepaal watter dissiplinêre maatreëls opvoedkundig
“beter” is nie, maar watter maatreëls regtens toegelaat word en watter nie.
Die feit dat die grondwetlike en regsperspektief op proaktiewe metodes van
dissiplinehandhawing onder meer vanweë die lengte van hierdie artikel nie hier bespreek is
nie, bring wel ’n leemte mee. Opvolgnavorsing oor hierdie onderwerp sal ’n waardevolle
aanvulling tot hierdie studie wees.
Bibliografie
Anon. 2006. Al meer leerkragte wil lyfstraf toepas. 2006. Die Burger, 15 November, bl. 7.
—. 2007. Bring jeug-dissipline terug. Die Burger, 25 Januarie, bl. 15.
Beckman, J. en C.J. Russo. 1998. Negligence in schools in South Africa and the United
States: An exploratory analysis. Universiteit van Pretoria en Universiteit van Dayton, Ohio.
Bekink, B. en D. Brand. 2000. Constitutional protection of children. In Davel (red.) 2000.
Birnbaum, L. 2005. Connecting to inner guidance: Mindfulness, meditation and
transformation of professional self-concept in social work students. Critical Social Work,
6(2).http://www.uwindsor.ca/criticalsocialwork/connecting-to-inner-guidance-mindfulnessmeditation-and-transformation-of-professional-self-concept-
(1 Mei 2012 geraadpleeg).
Blaauw, D. 2006. Byna ’n derde van leerkragte lê lat in. Die Burger, 24 Januarie, bl. 7.
388

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Bray, E. 2004. Constitutional values and human dignity: Its value in education. Perspectives
in Education, 22(3):37–47.
—. 2005. Codes of conduct in public schools: A legal perspective. South African Journal of
Education, 25(3):133–8.
Brendtro, L., M. Brokenleg en S. van Bockern. 2002. Reclaiming youth at risk: Our hope for
the future. Bloomington, Indiana: Solution Tree.
Brendtro, L. en L. du Toit. 2005. Response ability pathways: Restoring bonds of respect.
Kaapstad: PreText.
Carstens, S. 2007. Ons kinders geskool in geweld. Taalgenoot, Februarie, ble. 18–20.
Coetzee, S.A., E.J. van Niekerk en J.L. Wydeman. 2011. An educator’s guide to effective
classroom management. Pretoria: Van Schaik.
Currie, I. en J. de Waal. 2006. The Bill of Rights handbook. 5de uitgawe. Wetton: Juta.
Davel, C.J. (red.). 2000. Introduction to child law in South Africa. Lansdowne: Juta.
Deacon, J. 2004. Regsverteenwoordiging tydens dissiplinêre optredes en arbitrasies – ’n kort
oorsig oor die huidige regsposisie. Tydskrif vir Regswetenskap, 29(2):109–22.
De Klerk, J. en J. Rens. 2003. The role of values in school discipline. Koers, 68(4):353–71.
DvO (Departement van Onderwys). 2002. Hersiene Nasionale Kurrikulumverklaring Graad
R-9 (Skole): Oorsig.
http://www.education.gov.za/LinkClick.aspx?fileticket=nJOSYhP5h4U=entabid=266enmid=
721 (20 Junie 2011 geraadpleeg).
De Vos, A.S., H. Strydom, C.B. Fouché en C.S.L. Delport (reds.). 2007. Research at grass
roots for the social sciences and human service professions. 3de uitgawe. Pretoria: Van
Schaik.
De Wet, C. 2003(a). Eastern Cape educators’ perceptions of the causes and the scope of
school violence. Acta Criminologica, 16(3):89–106.
—. 2003(b). Skoolveiligheid en misdaadbekamping: Die siening van ’n groep Vrystaatse
leerders en opvoeders. South African Journal of Education, 23(2):85–93.
—. 2004. The extent and causes of learner vandalism at schools. South African Journal of
Education, 24(3):206–11.
—. 2005. Strategies for preventing learner vandalism. Acta Academica, 37(1):146–73.
Discipline in SA schools. 2010. Aloe Learning Centre.
http://www.bizcommunity.com/Event/196/98/21539.html (1 Mei 2012 geraadpleeg).
389

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Dissipline en akademie. 2009. http://dissipline-skole.blogspot.com/ (1 Mei 2012
geraadpleeg).
Dissipline in skole ruk hand uit. 2010.
http://dissiplineinskolerukhanduit.blogspot.com/2010/08/dissipline-in-skole-ruk-handuit.html
(1 Mei 2012 geraadpleeg).
Du Preez, P. en C. Roux. 2010. Human rights values or cultural values? Pursuing values to
maintain positive discipline in multicultural schools. South African Journal of Education,
30(1):13–26.
ELRC (Education Labour Relations Council, Republic of South Africa). 2003. Policy
handbook for educators. Pretoria: Universal Print Group.
Els, R. 2009. Wangedrag is onderwysers se skuld, sê skoolhoof. Die Burger, 24 November.
http://www.dieburger.com/Suid-Afrika/Nuus/Wangedrag-is-onderwysers-se-skuld-seskoolhoof-20091124
(1 Mei 2012 geraadpleeg).
Harms, I. en C. Pillay. 2006. Fundamentele regte: Enigste studiegids vir FUR201-F.
Departement Staats-, Internasionale en Inheemse Reg. Pretoria: Unisa.
Henning, E. 2005. Finding your way in qualitative research. Pretoria: Van Schaik.
Jackson, L. en S. Rothmann. 2006. Occupational stress, organisational commitment, and illhealth
of educators in the North West Province. South African Journal of Education,
26(1):75–95.
Joubert, R., E. de Waal en J.P. Rossouw. 2004. Discipline: Impact on access to equal
educational opportunities. Perspectives in Education, 22(3):77–87.
Key, J.P. 1997. Research design in occupational education.
http://www.okstate.edu/ag/agedcm4h/academic/aged5980a/5980/newpage21.htm (1 Mei
2012 geraadpleeg).
Khuluse, N.L. 2009. The effect of discipline on academic achievement in secondary school.
Ongepubliseerde MEd-verhandeling, Universiteit van Zoeloeland.
Knoetze, D. 2004. Opvoeding, gewete en dissipline – ’n Bybelse perspektief. Die Unie:
Kwartaalblad van die Suid-Afrikaanse Onderwysunie (Kaapland),101(1):1–4.
Kruger, D.J., A.S. de Vos, C.B. Fouché en L. Venter. 2005. Quantitative data analysis and
interpretation. In De Vos, Strydom, Fouché en Delport (reds.) 2007.
Landsberg, E.D. en N. Nel (reds.). 2005. Addressing barriers to learning: A South African
perspective. Pretoria: Van Schaik.
390

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
LeadSA. s.j. Handves van verantwoordelikhede – ’n oproep tot aksie.
http://www.pod945.co.za/podcast/other/BOR/files/Handves van Verantwoordelikhede.pdf (1
Mei 2012 geraadpleeg).
Maphosa, C. en A. Shumba. 2010. Educators’ disciplinary capabilities after the banning of
corporal punishment in South African schools. South African Journal of Education,
30(3):387–99.
Marais, P. en C. Meier. 2010. Disruptive behaviour in the foundation phase of schooling.
South African Journal of Education, 30:41–57.
Maré, T.J. 2008. ’n Kritiese analise van die begrip “Administratiewe Geregtigheid” in die
Grondwet, met besondere verwysing na die konkretisering daarvan in die Wet op die
Bevordering van Administratiewe Geregtigheid, 3 van 2000. Ongepubliseerde PhDproefskrif,
Universiteit van die Vrystaat.
Maree, J.G. en L. Cherian. 2004. Hitting the headlines – the veil on corporal punishment in
South Africa lifted. Acta Criminologica, 17(3):72–85.
Maree, K. 2007. First steps in research. Pretoria: Van Schaik.
Matseke, J.B. 2008. Discipline in a secondary school at Winterveldt, North-West.
Ongepubliseerde MEd-verhandeling, Tshwane Universiteit van Tegnologie.
McMillan, J.H. en S. Schumacher. 2006. Research in education: Evidence-based inquiry. 6de
uitgawe. Boston: Pearson Education Inc.
Mentz, P.J., C.C. Wolhuter en S.C. Steyn. 2003. ’n Perspektief op die voorkoms van
dissiplineprobleme in Afrikaanse skole. Koers, 68(4):391–412.
Merton, M. 2006(a). Leerders “moet geweld self voorkom”. Die Burger, 13 Mei, bl. 4.
—. 2006(b). Pandor skop vas oor skoleplan. Die Burger, 24 Oktober, bl. 2.
Mestry, R. en J. Khumalo. 2012. Governing bodies and learner discipline: Managing rural
schools in South Africa through a code of conduct. South African Journal of Education,
32(1):97–110.
Mokhele, P.R. 2006. The teacher-learner relationship in the management of discipline in
public high schools. Africa Education Review, 3(1/2):148–59.
Moswela, B. 2008. Knowledge of educational law: An imperative to the teacher’s practice.
International Journal of Lifelong Education, 27(1):93–105.
Mouton, J. 1996. Understanding social research. Pretoria: Van Schaik.
Naldi, G.J. (red.). 2000. Documents of the Organization of African Unity. Londen: Mansell.
391

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Neethling, J., J.M. Potgieter en P.J. Visser. 2006. Deliktereg. 5de uitgawe. Durban:
LexisNexis Butterworths.
Nicholas, C. 2005. Skool mág leerder afskeid belet – hof. Die Burger, 27 September, bl. 10.
OAU (Organization of African Unity). 2000. African Charter on the Rights and Welfare of
the Child (African Children’s Charter) 1990. In Naldi (red.) 2000.
Olivier, M.A.J. en D.J.L. Venter. 2003. The extent and causes of stress in teachers in the
George region. South African Journal of Education, 23(3):186–92.
Oosthuizen, I.J., J.P. Rossouw en A. de Wet. 2004. Inleiding tot die onderwysreg. Pretoria:
Van Schaik.
Oosthuizen, I.J., J.M. Roux en J.L. van der Walt. 2003. A classical approach to the
restoration of discipline in South African schools. Koers, 68(4):373–90.
Oosthuizen, I.J., C.C. Wolhuter en P. du Toit. 2003. Voorkomende of bestraffende maatreëls
in Suid-Afrikaanse skole: watter benadering moet voorkeur geniet? Koers, 68(4):457–79.
Park, T. 2006. Teaching as a career choice: attractors and deterrents identified by grade 11
learners. South African Journal of Education, 26(1):143–56.
Pienaar, G. 2003. A different approach to classroom discipline problems. Educare,
32(1/2):261–74.
Potgieter, J. 2004. Delictual negligence of educators in schools: The confusing influence of
the in loco parentis doctrine. Perspectives in Education, 22(3):153–6.
Prinsloo, E. 2005. Addressing challenging behaviour in the classroom. In Landsberg en Nel
(reds.) 2005.
Rademeyer, A. 2006. Lyfstraf se dae vir goed getel, glo kenners. Die Burger, 30 Oktober, bl.
5.
—. 1996(b). Suid-Afrikaanse Skolewet 84 van 1996. Pretoria: Staatsdrukker.
—. 1998(a). Guidelines for the consideration of governing bodies in adopting a code of
conduct for learners. Kennisgewing 776 van 1998 op 15 Mei. Pretoria: Staatsdrukker.
—. 1998(b). Wet op die Indiensneming van Opvoeders 76 van 1998. Pretoria: Staatsdrukker.
—. 2000a. Alternatives to corporal punishment.
http://www.westerncape.gov.za/Text/2003/alternatives_corporal_punishment.pdf (1 Mei
2012 geraadpleeg).
392

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
—. 2000b. South African Council for Educators Act 31 of 2000.
http://www.info.gov.za/view/DownloadFileAction?id=68198 (1 Mei 2012 geraadpleeg).
—. 2002. Regulasies om inisiëringspraktyke in skole te verbied. Staatskoerant: 24165(450),
13 Desember.
—. 2005. Handleiding vir implementering van die Wysigingswet op Onderwyswette 24 van
2005. Pretoria: Staatsdrukker.
—. 2007. Wysigingswet op Onderwyswette 31 van 2007. Pretoria: Staatsdrukker.
Roos, R. 2003. Legal requirements for school rules and disciplinary sanctions. Koers,
68(4):481–98.
Rossouw, J.P. 2003. Learner discipline in South African public schools – a qualitative study.
Koers, 68(4):413–35.
Rule, P. en V. John. 2011. Your guide to case study research. Pretoria: Van Schaik.
SAOU (Suid-Afrikaanse Onderwysunie). 2006(a). Posvlak 1-seminaar: Die Regte van die
Opvoeder. Aangebied deur J.G. Prinsloo. 26–7 Mei, George. Wes-Kaap: SAOU.
—. 2006(b). Seminaar: Hantering van leerders met gedragsprobleme. Aangebied deur J. du
Toit Stegmann. 23 Maart, Goudini Spa. Wes-Kaap: SAOU.
—. 2006(c). Seminaar. Aangebied deur Worcester Gimnasium. Wes-Kaap: SAOU.
—. 2006(d). Seminaar. Aangebied deur Worcester Primêr. Wes-Kaap: SAOU.
SARO (Suid-Afrikaanse Raad vir Opvoeders). 2006. The Code of Professional Ethics.
http://www.sace.org.za/article.php?parent=7enarticle_id=4 (1 Mei 2012 geraadpleeg).
Schulze, S. en T. Steyn. 2007. Stressors in the professional lives of South African secondary
school educators. South African Journal of Education, 27(4):691–707.
Shaba, S.M. 2003. Effective education management series, module 4: South African law in
education. Sandown: Heinemann.
Singh, P., S.M. Mbokodi en V.T. Msila. 2004. Black parental involvement in education.
South African Journal of Education, 24(4):301–7.
Smit, A.G. en L. Liebenberg. 2003. Understanding the dynamics of parent involvement in
schooling within the poverty context. South African Journal of Education, 23(1):1–5.
Smit, M.E. 2010. The role of school discipline in combating violence in schools in the East
London region. Ongepubliseerde MEd-verhandeling, Universiteit van Fort Hare.
393

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Smit, P. 2008. Disciplinary enquiries in terms of schedule 8 of the Labour Relations Act 66
of 1995. Ongepubliseerde doktorale proefskrif, Universiteit van Pretoria.
South African Human Rights Commission. 1998. My rights, your rights. Pretoria:
Staatsdrukker.
South Africa: Learners commit to promote Bill of Responsibilities. 2011. BuaNews
(Tshwane), 25 Maart. (1 Mei 2012 geraadpleeg).
Steyn, S.C., C.C. Wolhuter, I.J. Oosthuizen en J.L. van der Walt. 2003. ’n Internasionale
perspektief op leerderdissipline in skole. South African Journal of Education, 23(3):225–32.
Streng kinders, gehoorsame ouers. 2009. Die Burger, 15 April.
http://afrikaansetaalraad.co.za/?p=782 (1 Mei 2012 geraadpleeg).
Van der Bank, A. 2000. Codes of conduct for learners. In Davel (red.) 2000.
Van der Walt, J.L. 2003. ’n Beginselgrondslag vir gesag, vryheid, orde en dissipline in die
onderwysopset van die vroeg-21ste eeu. Koers, 68(4):331–52.
Van Wyk, N. 2001. Perceptions and practices of discipline in urban black schools in South
Africa. South African Journal of Education, 21(3):195–201.
VN (Verenigde Nasies). 1948. The Universal Declaration of Human Rights.
http://www.un.org/en/documents/udhr/index.shtml (1 Mei 2012 geraadpleeg).
Vogel, D., J. Seaberry en K.M. Kelley. 2003. Handling school conflict: Training learners for
effective peer intervention. Acta Criminologica, 16(1):27–39.
WKOD (Wes-Kaap Onderwysdepartement). 2007. Leerderdissipline en skoolbestuur: ’n
Praktiese handleiding om leerdergedrag te verstaan en te bestuur binne die skoolkonteks.
http://wced.school.za/documents/LearnerDiscipline/Leerder_Dissipline_en_Skoolbestuur.pdf
(1 Mei 2012 geraadpleeg).
Wohl, A. 2005. The extent and limitations of teachers’ rights. Human Rights: Journal of the
Section of Individual Rights and Responsibilities, 32(4):22–4.
https://login.ez.sun.ac.za/login?url=http://web.ebscohost.com/ehost/detail?vid=3enhid=7ensi
d=fbf0ce92-7339-41a7-ac8d-83e4f1911e4e@sessionmgr9 (1 Mei 2012 geraadpleeg).
Wolhuter, C.C. en I.J. Oosthuizen. 2003. ’n Leerderperspektief op dissipline: ’n Kwalitatiewe
ontleding. Koers, 68(4):437–56.
Zulu, B.M., G. Urbani, A. van der Merwe en J.L. van der Walt. 2004. Violence as an
impediment to a culture of teaching and learning in some South African schools. South
African Journal of Education, 24(2):170–5.
394

Eindnotas
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
1 Artikel na aanleiding van ’n navorsingstudie ter voltooiing van die graad MEd in
Onderwysbestuur aan die Universiteit van Suid-Afrika (2011).
2 Hierna slegs “die Grondwet” genoem.
3 Hierna slegs “die Skolewet” genoem.
4 Hiermee word nie skorsing bedoel nie, maar slegs tydelike weiering om ’n leerder in die
klaskamer toe te laat. Dit kan byvoorbeeld slegs vir die duur van ’n lesperiode wees.
395

Opsomming
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Dissipline in die klaskamer – Deel 2: Dissiplinêre
maatreëls en opvoeders se bevoegdhede en
verantwoordelikhede ten opsigte daarvan
Katie Müller
Katie Müller: Onafhanklike navorser
Die onderrig- en leerproses in Suid-Afrikaanse klaskamers word dikwels negatief beïnvloed
deur leerder-wangedrag. Dit blyk dat opvoeders dikwels onseker is oor watter dissiplinêre
maatreëls in sulke gevalle regtens toelaatbaar is en as gevolg hiervan nie daarin slaag om
dissipline in die klaskamer te handhaaf wanneer leerders hulle wangedra en die onderrig- en
leergebeure ontwrig nie. Hulle het die vrees dat hulle tydens die toepassing van dissiplinêre
maatreëls in hulle klaskamers onwetend op ’n onregmatige wyse inbreuk sal maak op
leerders se fundamentele regte en dan vir wangedrag aangekla sal word. Die rede hiervoor is
waarskynlik dat hulle nie ’n voldoende en funksionele begrip van hulle bevoegdhede (en
verantwoordelikhede) ten opsigte van dissiplinêre maatreëls in die klaskamer het nie. In
hierdie artikel word ondersoek wat die omvang van opvoeders se kennis van hulle
bevoegdhede en verantwoordelikhede en dié van leerders is ten opsigte van die toepassing
van dissiplinêre maatreëls, asook watter dissiplinêre maatreëls hierdie opvoeders as
doeltreffend beskou en of hierdie maatreëls regmatig is. ’n Literatuurstudie is oor opvoeders
se bevoegdhede en verantwoordelikhede en die regmatigheid van relevante dissiplinêre
maatreëls gedoen en vraelyste en semigestruktureerde onderhoude is gebruik om data by vyf
plattelandse hoërskole in die Suid-Kaap in te samel. Die navorsingsresultatee toon dat die
deelnemers se begrip van die bepalings van belangrike relevante wette en
regeringskennisgewings onvoldoende is om probleemsituasies rakende dissipline met
selfvertroue te hanteer. Daar is ongetwyfeld ’n behoefte aan inligtingsessies en/of slypskole
wat nie net op ’n teoretiese vlak inligting oordra nie, maar die bepalings van relevante
regsbronne en die beginsels van effektiewe klaskamerbestuur op ’n praktiese en funksionele
wyse op opvoeders se daaglikse klaskamersituasies van toepassing maak. Dissiplinêre
maatreëls wat strook met die bepalings van die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika
(RSA 1996a) en die Suid-Afrikaanse Skolewet (RSA 1996b) word ook in hierdie artikel
voorgestel.
Trefwoorde: dissiplinêre maatreëls; opvoedersbevoegdhede; opvoedersverantwoordelikhede;
leerderregte; leerderverantwoordelikhede; lyfstraf
Abstract
According to research by Mestry and Khumalo (2012:98) and Moloi (in Rossouw 2003:414),
the teaching and learning process and the safety of learners in South African classrooms are
396

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
often influenced negatively by disruptive behaviour and other forms of misbehaviour by
fellow learners. In some cases the disruptive behaviour of learners even causes totally
dysfunctional schools (Smit 2010:1–2; Khuluse 2009:10; Rossouw 2003:423). Furthermore,
some teachers in South Africa are being threatened, sworn at, ignored and insulted on a daily
basis (Maphosa and Shumba 2010:387; Moloi in Joubert, De Waal and Rossouw 2004:79).
It appears that teachers are often unsure about what disciplinary measures are lawfully
allowed in such cases and consequently fail to maintain discipline in their classrooms when
learners misbehave and disrupt the process of teaching and learning. They are afraid of
unknowingly violating learners’ fundamental rights and subsequently being accused of
misbehaviour. The reason for this is probably that they do not have an adequate and
functional understanding of their competencies (and responsibilities) with regard to
disciplinary measures in the classroom.
Furthermore, some teachers seem to experience problems with regard to the application of
effective, lawful disciplinary measures in the classroom after corporal punishment was
declared illegal shortly after 1994. Some teachers struggle with maintaining discipline in the
absence of corporal punishment and feel powerless because of this (Mestry and Khumalo
2012:104; Marais and Meier 2010:41; Maphosa and Shumba 2010:387).
The fact that few undergraduate teaching courses offer a full-fledged subject with regard to
educational law (Moswela 2008:98) and that the legal position of teachers is neglected in
literature probably contributes to teachers’ ignorance with regard to their competencies in
terms of maintaining discipline in the classroom (Moswela 2008:93; Rossouw 2003:425).
De Klerk and Rens (2003:355) clearly state that personal learning by means of discovery and
group work cannot take place if there is a lack of discipline in the classroom. Discipline is
essential for effective teaching and learning (Mestry en Khumalo 2012:97; Du Preez and
Roux 2010:13; Khuluse 2009:19; Joubert et al. 2004:84). The question arises in what way
teachers may handle learners’ misbehaviour in order to maintain discipline in the classroom
within the framework of the Bill of Rights (RSA 1996a).
The purpose of this study was to determine the extent of the participating teachers’
knowledge of their competencies and responsibilities and those of learners with regard to the
application of disciplinary measures, as well as which disciplinary measures these teachers
view as effective and whether these measures are indeed lawful.
A thorough literature study was done on teachers’ competencies and responsibilities and the
lawfulness of relevant disciplinary measures. Following on this, questionnaires and semistructured
interviews were used to collect data at five rural high schools in the Southern
Cape. These five schools were selected by means of purposive sampling in order to ensure
that schools of different sizes and backgrounds (historically black, coloured and white) were
involved in the study.
With the objectives of the study in mind, a qualitative research design within the framework
of a case study was appropriate, although the data collected were also analysed quantitatively.
The latter included the use of certain statistical procedures in order to determine the level of
statistical significance of the findings.
Although many participants demonstrated a basic “general knowledge” of their competencies
and responsibilities in the classroom, as well as that of learners, the research results show that
397

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
the participants’ understanding of the provisions of important acts and government notices is
insufficient for handling problem situations with regard to discipline with confidence.
With this study I found that it is undoubtedly not sufficient merely to supply teachers with a
copy of important documents such as the Guidelines for the consideration of governing
bodies in adopting a code of conduct for learners (RSA 1998a) without explaining the
contents, implications and practical application of such information to them. Except for the
fact that a large number of participants had not taken the time to study such documents, a
significant percentage of those who did study these documents did not find them of much
value. These teachers failed to discover the usefulness and practical value of these documents
on their own and therefore could not apply this to their classroom situations.
Provincial departments of education should not merely assume that teachers have the
necessary functional knowledge of the relevant acts and related government notices with
regard to the application of disciplinary measures.
The majority of training sessions provided to the participants in the past proved to be
inadequate, as not all of these teachers were able to attend such sessions and also because
those who did attend did not find them of sufficient practical value.
After such training workshops, teachers should feel empowered and equipped for effectively
maintaining discipline in their classrooms and managing disruptive learners with more selfconfidence.
For this reason the presenters of such information sessions or workshops should
not only be experts of the legal aspects with regard to maintaining discipline, they should also
be familiar with the problems that teachers experience on a daily basis. The presenters
should, therefore, preferably be teachers who have taught at similar schools within the past
few years.
In short, there is undoubtedly a need for information sessions and/or workshops that do not
only convey information on a theoretical level but apply the provisions of relevant legal
sources and the principles of effective classroom management in a practical and functional
way to teachers’ daily classroom situations. The practical application of such provisions and
principles appear to have been the main cause of the participants’ problems.
Therefore I suggested disciplinary measures that are in accordance with the provisions of the
Constitution of the Republic of South Africa (RSA 1996a) and the South African School’s
Act (RSA 1996b) in this article.
In all cases it is important to remember that disciplinary measures should be in relation to a
learner’s misbehaviour, and that teachers should act in a consistent manner when it comes to
disciplinary measures. However, these measures may become more severe with repeated
transgressions. They should, therefore, be graded in order to provide for this, with
suspension, and ultimately expulsion, as a last resort.
Examples of acceptable disciplinary measures include: an admonitory look; an oral warning
or a written reprimand by a teacher or principal in the case of less severe transgressions; extra
work in one or more subjects; extra school work during breaks or after school which will
contribute to the learner’s progress at school and the improvement of the school environment,
and which will be done under supervision (detention); assigning tasks that will help the
victim, tasks that will improve the school environment, such as garden work or administrative
tasks; affordable compensation which was agreed upon; the replacement of damaged
398

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
property; taking away privileges and/or suspension from certain school activities; the
limitation of classroom privileges; a conversation with the learner’s parents/guardian in order
to try and find a solution to the problem; and others.
The basic principle is that all forms of disciplinary measures should be in line with learners’
rights. Disciplinary measures that are not in accordance with the requirements, principles and
objectives of the Constitution (RSA 1996a) and the South African Schools Act (RSA 1996b)
are prohibited (Roos 2003:496).
Keywords: disciplinary measures; educators’ powers; educators’ responsibilities; learners’
rights; learners’ responsibilities; corporal punishment
1. Inleiding
Die regte van leerders word sedert die totstandkoming van die demokrasie in Suid-Afrika
dikwels oorbeklemtoon. Dit lei daartoe dat baie leerders oorbewus is van hulle regte, maar
min verantwoordelikheid openbaar om hulle verpligtinge na te kom. Probleme wat met
hierdie oorbeklemtoning van leerderregte gepaard gaan, is ’n “gee-nie-om-nie”-houding, ’n
gebrek aan insig in hulle eie rol in die leerproses en toenemende dissiplinêre probleme in die
klaskamer (Rossouw 2003:413). Die betrokkenheid van jeugdiges in die apartheidstryd wat in
1994 geëindig het, het verder veroorsaak dat hulle ’n arrogansie ontwikkel het teenoor
volwassenes – ouers én opvoeders. Hierdie arrogansie onder leerders is nog in ’n groot mate
sigbaar in ons samelewing, al is apartheid iets van die verlede (Maphosa en Shumba
2010:387, 391; Rossouw 2003:413).
Volgens navorsing deur Mestry en Khumalo (2012:98) en Moloi (in Rossouw 2003:414)
word die onderrig- en leerproses en die veiligheid van leerders dikwels negatief beïnvloed
deur steurende gedrag of ander vorme van wangedrag deur medeleerders. In sommige skole
veroorsaak ontwrigtende leerdergedrag selfs totaal disfunksionele skole (Smit 2010:1–2;
Khuluse 2009:10; Rossouw 2003:423).
Sommige opvoeders in Suid-Afrika word daagliks deur leerders gedreig, gevloek, geïgnoreer
en beledig (Maphosa en Shumba 2010:387; Moloi in Joubert, De Waal en Rossouw 2004:79).
Hierdie opvoeders is dikwels onseker oor watter dissiplinêre maatreëls in sulke gevalle
regtens toelaatbaar is. Volgens Beckmann en Joubert (in Oosthuizen, Rossouw en De Wet
2004:50) het die meeste opvoeders “net ’n vae, algemene begrip van menseregte en
verpligtinge”. Dit het tot gevolg dat hulle die vrees het dat hulle tydens die toepassing van
dissiplinêre maatreëls onwetend op ’n onregmatige wyse inbreuk sal maak op leerders se
fundamentele regte en dan vir wangedrag aangekla sal word (Moswela 2008:93; Rossouw
2003:425). Dit is moontlik as gevolg hiervan dat baie opvoeders nie daarin slaag om leerderwangedrag
aan te spreek en dissipline in die klaskamer te handhaaf nie.
Verder ervaar sommige opvoeders skynbaar probleme met die toepassing van doeltreffende,
regmatige dissiplinêre maatreëls in die klaskamer nadat lyfstraf kort ná 1994 onwettig
399

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
verklaar is. Sommige opvoeders sukkel om dissipline te handhaaf in die afwesigheid van
lyfstraf en voel ontmagtig daarsonder (Mestry en Khumalo 2012:104; Marais en Meier
2010:41; Maphosa en Shumba 2010:387).
Die feit dat min voorgraadse onderwyskursusse ’n volwaardige vak met betrekking tot
onderwysreg aanbied (Moswela 2008:98) en dat die regsposisie van opvoeders in die
literatuur verwaarloos word, dra waarskynlik by tot opvoeders se oningeligtheid oor hulle
bevoegdhede ten opsigte van die handhawing van dissipline in die klaskamer (Moswela
2008:93; Rossouw 2003:425).
De Klerk en Rens (2003:355) stel dit duidelik dat persoonlike leer deur ontdekking en
groepwerk nie kan plaasvind indien daar ’n gebrek aan dissipline in die klaskamer is nie.
Dissipline is noodsaaklik vir effektiewe onderrig en leer (Mestry en Khumalo 2012:97; Du
Preez en Roux 2010:13; Khuluse 2009:19; Joubert e.a. 2004:84). Die vraag ontstaan op
watter wyse opvoeders binne die raamwerk van die Handves van Regte (RSA 1996a) leerderwangedrag
kan (of liewer mag) hanteer om dissipline in die klaskamer te handhaaf.
Rossouw (2003:425) noem in hierdie verband die dilemma waarin opvoeders hulle bevind
wanneer hulle leerders wat voortdurend die klas ontwrig, vir die duur van die les buite die
klas wil laat staan. Hierdie leerders het – net soos die res van die klas – die grondwetlike reg
op onderwys. As hulle uitgestuur word, ontneem die opvoeder hulle tydelik van hulle reg op
onderwys sodat die res van die klas sonder steurnis of onderbrekings onderrig kan ontvang.
Maar mág sulke leerders enigsins van hulle reg op onderwys ontneem word?
Hierdie studie het ten doel om te bepaal:
1. wat die omvang van ’n bepaalde groep opvoeders se kennis van hulle
bevoegdhede en verantwoordelikhede en dié van leerders is ten opsigte van die
toepassing van dissiplinêre maatreëls (sien 3.1 en 3.2)
en
2. watter dissiplinêre maatreëls hierdie opvoeders as doeltreffend beskou, en of
hierdie maatreëls regmatig is (sien 3.4 en 3.5).
Subdoelstellings is vir doelstelling (1) hier bo gestel om seker te maak dat hierdie doelstelling
voldoende aangespreek word deur te bepaal:
• 1a) hoeveel deelnemende opvoeders toepaslike regsbronne geraadpleeg het om
meer oor hulle bevoegdhede ten opsigte van die toepassing van dissiplinêre
maatreëls uit te vind, en of hulle praktiese waarde daaruit geput het (sien 3.3)
en
• 1b) aan hoeveel deelnemende opvoeders die inhoud van toepaslike regsbronne
met betrekking tot hulle bevoegdhede tydens die toepassing van dissiplinêre
maatreëls verduidelik is, en of hulle praktiese waarde daaruit geput het (sien 3.3).
400

2. Metodologiese beskrywing
2.1 Navorsingsontwerp
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Ek het gepoog om die doelstellings van die ondersoek deur die versameling van inligting by
vyf hoërskole te bereik. Met die oog op hierdie doelstellings is ’n kwalitatiewe
navorsingsontwerp binne die raamwerk van ’n gevallestudie toepaslik, hoewel die data wat
versamel is, ook kwantitatief ontleed is. Laasgenoemde het behels dat sekere statistiese
prosedures gebruik is om die vlak van statistiese betekenisvolheid van die bevindinge te
bepaal (sien 2.2.3 hier onder). Hierdie tipe triangulasie (om te kontroleer in watter mate
afleidings wat op kwalitatiewe bronne gebaseer is, deur ’n kwantitatiewe perspektief
ondersteun word) verminder die kans op toevallige verbande tussen veranderlikes en
sistematiese vooroordeel (Maree 2007:39).
Subjektiewe data is versamel deurdat die deelnemende opvoeders gevra is om vraelyste te
voltooi waarin hulle hulle eie menings oor hulle dissiplinêre bevoegdhede in die klaskamer
en die praktiese toepassing van dissiplinêre maatreëls moes verskaf. (Hierdie vraelys word as
Bylae A aan die einde van die artikel aangeheg.)
Die inligting wat met hierdie vraelyste versamel is, was egter nie voldoende om die nodige
gevolgtrekkings daaruit te maak nie; daarom is besluit om ’n verdere
dataversamelingsmetode, naamlik semigestruktureerde onderhoude, te gebruik om die
inligting wat met die vraelyste versamel is, te verifieer en sodoende te verseker dat voldoende
data vir die ondersoek versamel word. Die semigestruktureerde aard van die onderhoude wat
gevoer is, het verseker dat ek ’n maksimale hoeveelheid data met hierdie metode kon
versamel, aangesien deelnemers die geleentheid gehad het om hulle mening vrylik te gee
terwyl ek die onderhoud steeds deur bepaalde vrae kon rig.
2.2 Navorsingsmetode
2.2.1 Steekproefneming
Daar is in hierdie ondersoek van doelbewuste steekproefneming gebruik gemaak, deurdat die
opvoeders van vyf voorafbepaalde plattelandse hoërskole in die Suid-Kaap vir die steekproef
gebruik is.
Doelbewuste steekproefneming sou verseker dat skole van verskillende groottes en
agtergronde (histories swart, bruin en wit) by die studie betrek word. Daar is dus vooraf
bepaal watter vyf hoërskole vir die gevallestudie gebruik sou word. Ek het vraelyste aan al
die opvoeders in die betrokke skole verskaf, omdat dit moeilik sou gewees het om ’n
verteenwoordigende steekproef bestaande uit slegs ’n gedeelte van die opvoeders in elke
skool te verkry, veral in die kleiner skole.
Aangesien ek onnodige eksterne veranderlikes wou uitskakel, het ek besluit om nie die
prinsipale van die vyf skole by die steekproef in te sluit nie. Die skoolhoof is in ’n hoër
401

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
gesagsposisie as die gewone opvoeders en ervaar waarskynlik as gevolg daarvan heelwat
minder dissiplinêre probleme in die klaskamer as hulle. Verder kan ’n skoolhoof en ’n
gewone opvoeder se daaglikse werksdag nie met mekaar vergelyk word nie, aangesien slegs
’n klein gedeelte van eersgenoemde se dag deur onderrig in beslag geneem word, terwyl
gewone opvoeders vir die duur van hulle werksdag verantwoordelik is vir die bestuur van
hulle klaskamers, die reël van onderrigleergebeure en die handhawing van
klaskamerdissipline.
Die skole wat vir die steekproef gekies is, het, soos reeds vermeld, verskillende historiese
agtergronde: hoërskole A, B en C is histories wit skole wat tans in ’n meerdere of mindere
mate ’n multikulturele samestelling het (sien tabel 3). Hoërskool D is in ’n swart woongebied
geleë en bestaan slegs uit Xhosa-leerders, terwyl Hoërskool E ’n histories bruin skool is wat
steeds hoofsaaklik uit bruin leerders bestaan.
Hoërskole A, D en E het elk meer as 1 000 leerders en is in relatief groot plattelandse dorpe
geleë. Hoërskole B en C is kleiner skole wat uit ’n hoër- en ’n laerskoolafdeling bestaan en in
klein dorpies geleë is. Die data wat in die meegaande tabelle aangebied word, het slegs
betrekking op die hoërskoolafdelings van hierdie skole.
Tabel 1. Besonderhede oor opvoeders en leerders in die geselekteerde skole
Naam van skool Getal opvoeders % manlike % vroulike Getal leerders
opvoeders opvoeders
Hoërskool A 56 51,8% 48,2% 1 702
Hoërskool B 10 40% 60% 250
Hoërskool C 7 42,9% 57,1% 184
Hoërskool D 35 54,3% 45,7% 1 125
Hoërskool E 33 51,5% 48,5 1 008
Elkeen van die 141 opvoeders in hierdie skole het ’n vraelys ontvang en 111 voltooide
vraelyste is terugontvang, wat ’n goeie respons is.
Tabel 2. Besonderhede oor deelnemers
Naam van
skool
Getal
deelnemers
% manlike
deelnemers
% vroulike
deelnemers
Gem.
ouderdom
Hoërskool A 48 50% 50% 36-40 14,7
Hoërskool B 10 50% 50% 46-50 23,4
Hoërskool C 6 33,3% 66,7% 46-50 18,5
Hoërskool D 28 57,1% 42,9% 36-40 11,1
Hoërskool E 19 31,6% 68,4% 41-45 19,6
Tabel 3. Rassamestelling van leerders
Gem. getal jare
ondervinding in
onderwys
402

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Naam van skool % swart leerders % bruin leerders % wit leerders
Hoërskool A 2% 17% 81%
Hoërskool B – 75% 25%
Hoërskool C 8,1% 90,8% 1,1%
Hoërskool D 100% – –
Hoërskool E 1,5% 98,4% 0,1%
2.2.2 Dataversameling
Daar is besluit om gestruktureerde vraelyste te gebruik om data te versamel, omdat meer
opvoeders se insette op hierdie manier verkry kon word as wat byvoorbeeld met persoonlike
onderhoude moontlik sou gewees het. Op hierdie manier kon die insette van al die opvoeders
in ’n spesifieke skool binne ’n paar dae verkry word. Hierdie vraelyste het oop en geslote
vrae bevat (sien Bylae A).
Die feit dat die vraelyste anoniem was, het verseker dat deelnemers eerlik kon antwoord,
aangesien geen antwoord na ’n spesifieke deelnemer teruggevoer kan word nie. Aangesien
anonimiteit egter nie verseker dat deelnemers noodwendig eerlik of akkuraat is in die
beantwoording van vraelyste nie, was dit uiters belangrik dat deelnemers vooraf deeglik moes
verstaan hoe belangrik dit was dat hulle eerlik moes wees.
Die betroubaarheid van die inhoud van die vraelys is bepaal deur ’n loodsondersoek te doen
en die relevante literatuur vooraf te raadpleeg. Sewe opvoeders het die vraelys tydens die
loodsfase voltooi, waarna bepaalde veranderinge daaraan aangebring is.
’n Nadeel van die gebruik van vraelyste is natuurlik dat deelnemers vrae na willekeur kan
beantwoord en dalk belangrike vrae onbeantwoord kan laat. Die betreklik groot getal
deelnemers (111 opvoeders) behoort egter hiervoor te vergoed.
’n Ander tekortkoming van vraelyste is dat dit nie ruimte laat vir verdere spontane
kommentaar deur deelnemers nie, soos wat die geval sou wees tydens byvoorbeeld
semigestruktureerde onderhoude of fokusgroepsessies. Die feit dat die vraelyste met enkele
individuele onderhoude opgevolg is, vergoed egter wel in ’n mate vir hierdie tekortkoming.
Verder het die voordele wat die gebruik van vraelyste ingehou het, oor die algemeen
swaarder geweeg as die tekortkominge daarvan.
Die vraelyste was in Afrikaans en Engels beskikbaar. Die vertaling van die vrae is uiters
noukeurig gedoen om te verseker dat sommige vrae nie in die een taal ’n spesifieke insinuasie
of nuanse impliseer wat nie in die ander taal teenwoordig is nie. ’n Professionele vertaler het
hierdie taak verrig.
Wat die individuele onderhoude betref, is twee opvoeders van elke skool deur middel van
doelbewuste steekproefneming gekies en semigestruktureerde onderhoude is ná skoolure met
hulle gevoer.
403

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Omdat ek as gevolg van vorige onderwyservarings by die genoemde vyf skole die opvoeders
in ’n redelike mate geken het, het ek geweet watter opvoeders die beste kandidate vir die
onderhoude sou wees. Die volgende kriteria is gebruik om te bepaal wie vir die onderhoude
gekies sou word:
• Een van die twee deelnemers by elke skool moes langer as tien jaar in die
onderwys wees, en die ander een minder as tien jaar.
• Albei opvoeders moes die tipe persoonlikheid hê dat hulle vrylik oor hulle
ervaring in die klaskamer sou praat, sodat hulle die nodige inligting kon verskaf.
• Albei opvoeders moes bekend wees as redelike persone wat betreklik objektief
oor situasies in die klaskamer sou kon praat.
Tydens hierdie onderhoude is deelnemers se menings oor die volgende kwessies verkry:
• Wat presies is opvoeders se bevoegdhede in die klaskamer, veral ten opsigte van
die handhawing van dissipline? Watter dissiplinêre maatreëls mag opvoeders
(volgens die deelnemers) in die klaskamer toepas?
• Strook die dissiplinêre maatreëls wat tydens die onderhoud genoem is, volgens die
deelnemer met wat in die Handves van Regte bepaal word ten opsigte van
leerderregte? Watter invloed het leerderregte op die praktiese toepassing van
dissiplinêre maatreëls in die klaskamer?
(Sien Bylae B vir die lys vrae wat tydens elke onderhoud aan die betrokke deelnemer gestel
is.)
Onderhoude is (met die toestemming van die deelnemers) op band opgeneem en
getranskribeer, sodat daar verseker kon word dat geen inligting verlore sou gaan nie.
2.2.3 Data-ontleding
Die inhoud van die vraelyste en die data wat met onderhoude verkry is, is noukeurig en
doelgerig ontleed, aangesien daar gepoog is om inligting te verkry om die twee doelstellings
van die navorsingstudie aan te spreek: (i) die deelnemende opvoeders se kennis van hulle
bevoegdhede en verantwoordelikhede ten opsigte van die toepassing van dissiplinêre
maatreëls in die klaskamer (doelstelling 1); (ii) hulle kennis van leerders se regte en
verantwoordelikhede in die klaskamer (doelstelling 1); en (iii) hulle beskouing van
dissiplinêre maatreëls in die klaskamer (doelstelling 2). Sodoende kon daar bepaal word
watter dissiplinêre maatreëls die deelnemende opvoeders in die klaskamer toepas.
Die navorsingsmetode wat tydens die verwerking van die versamelde data gebruik is, is dus
inhoudsontleding. Deelnemers se kommentaar in elk van bogenoemde areas is deeglik en
sistematies ondersoek en ontleed om bepaalde tendense of patrone te identifiseer. Die data is
dan verder ontleed met inagneming van bestaande literatuur en eie ervaring om sodoende
afleidings daaruit te kon maak.
Die doel van die studie was nie om die resultate na ’n groter bevolking (byvoorbeeld
opvoeders in Suid-Afrika) te veralgemeen nie, maar eerder om te begryp hoeveel kennis en
404

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
insig hoërskoolopvoeders by die geselekteerde skole in die Suid-Kaap het met betrekking tot
die uitoefening van hulle dissiplinêre bevoegdhede om dissiplinêre maatreëls toe te pas, en
om dan praktiese aanbevelings te maak oor byvoorbeeld watter dissiplinêre maatreëls
regmatig is en terselfdertyd steeds verseker dat leerderregte gerespekteer word.
Nadat bogemiddeld goeie terugvoer op die vraelys ontvang is (78%), het ek besluit om die
vraelys ook kwantitatief te interpreteer en te ontleed deur die opstel van ’n indeks en deur
gebruik te maak van kruistabulering met die Kruskal-Wallis-, ANOVA-, Mann-Whitney- en
Chi-kwadraattoetse. Dit het my nie net in staat gestel om meer data uit die vraelyste te onttrek
nie, maar ook om ’n verhouding tussen bepaalde veranderlikes wat nie deur kwalitatiewe
inhoudsontleding duidelik geblyk het nie, bloot te lê. Omdat kruistabulering egter net ’n
beskrywingstegniek is, moes die Chi-kwadraattoets gedoen word ten einde te bewys dat daar
statisties ’n merkwaardige verhouding tussen twee spesifieke veranderlikes is (Kruger et al.
2005:239). ’n Statistiese-beduidendheidspeil van 5% (p

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Hoewel die twee kwessies wat vervolgens bespreek gaan word, afsonderlik beskou is in die
vraelys en tydens die data-ontleding, sal dit in hierdie afdeling as ’n eenheid bespreek word,
aangesien dit op soortgelyke beginsels steun.
Die resultate toon dat 65,8% van die deelnemers van mening is dat hulle die bevoegdheid het
om ’n leerder wat 10 minute laat is vir ’n lesperiode, toegang tot die klaskamer te belet. Die
oorgrote meerderheid (83,8%) van die deelnemers is ook van mening dat hulle die
bevoegdheid het om leerders wat die klas ontwrig en dus inbreuk maak op die res van die
leerders se reg om te leer, uit die klaskamer te stuur wanneer dit regtig nodig is. (Die
ouderdom van die deelnemers het nie ’n betekenisvolle rol in hulle kennis oor hierdie
bevoegdheid gespeel nie.)
Die semigestruktureerde onderhoude het bevestig dat die meerderheid deelnemers (sewe uit
die tien) voel dat hulle die bevoegdheid het om leerders wat die klas ontwrig en dus inbreuk
maak op die res van die leerders se reg om te leer, uit die klaskamer te stuur wanneer dit
regtig nodig is.
Volgens sommige bronne (Roos 2003:496; Van der Bank 2000:313; SAOU 2006b) het
opvoeders wel die bevoegdheid om leerders in gevalle soos hier bo beskryf uit die klaskamer
te stuur sodat hulle die les vanuit die gang net buite die klaskamer kan volg. Leerders kan ook
na ’n sogenaamde afkoelkamer gestuur word om te verseker dat die opvoeder en die res van
die leerders sonder verdere ontwrigtings met die les kan voortgaan (SAOU 2006b).
Hierdie kwessie is egter nie so eenvoudig nie, aangesien aspekte soos die veiligheid van
leerders wat buite die klaskamer gelaat word en hulle reg om onderrig te ontvang en te leer
ten spyte van hulle gedrag, in ag geneem moet word. Dit is nie maklik om te bewys dat die
ontneming van onderrig in die beste belang van enige leerder (artikel 28) is nie. Ek is
gevolglik van mening dat hoewel tydelike uitsetting uit die klaskamer wel deur die SAOU as
’n regmatige dissiplinêre maatreël beskou word, ander maatreëls wat minder beperkend op
die leerder se reg tot onderwys sal inwerk, by voorkeur gebruik moet word. Voorbeelde
hiervan is detensie met ekstra skoolwerk en/of ’n vergadering met die leerder se ouers. In
uiterste gevalle, waar ’n leerder die klas voortdurend versteur en geen ander dissiplinêre
maatreël werk nie, is uitsetting wel ’n opsie. Die omstandighede van elke geval sal egter die
regverdigbaarheid al dan nie van die beperking van die leerder se reg op onderwys beïnvloed.
Die navorsingsresultate toon dat ’n aantal deelnemers (weliswaar die minderheid) voel dat
hulle leerders nie toegang tot die klaskamer mag weier of uit die klaskamer mag stuur nie, ten
spyte daarvan dat hierdie leerders die onderrigleersituasie deur hulle laatkommery en/of
wangedrag ontwrig. Daar kan moontlik aangeneem word dat hierdie opvoeders eerder
dissiplinêre maatreëls toepas wat minder beperkend op die leerder se reg op onderwys sal
inwerk.
(b) Opvoeders se bevoegdheid om te eis dat hulle nie verhinder mag word in die uitvoering
van hulle kontraktuele verpligtinge nie, ook wat die handhawing van dissipline betref
406

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die ondersoekresultate toon dat 91% van die deelnemers kennis het van hulle bevoegdheid
om te eis dat hulle nie verhinder mag word in die uitvoering van hulle kontraktuele
verpligtinge nie, ook wat die handhawing van dissipline betref. Dit blyk dat dit veral effens
ouer deelnemers is wat kennis dra van hierdie bevoegdheid, hoewel die verskil in ouderdom
tussen dié wat kennis het en diegene wat onvoldoende kennis het, nie werklik beduidend is
nie. Nege persent van die deelnemers dra nie voldoende kennis hiervan nie. Hoewel dit ’n
klein persentasie is wat nie voldoende kennis van hierdie bevoegdheid het nie, is dit
onrusbarend dat daar enigsins opvoeders is wat nie kennis hiervan dra nie.
Tog het slegs 54,1% van die deelnemers met sekerheid te kenne gegee dat opvoeders die
bevoegdheid het om daarop aan te dring dat leerders wat hulle in die klaskamer wangedra, nie
in die pad mag staan van hulle verantwoordelikheid om onderrig te gee nie. Hierdie data toon
dus dat byna die helfte van die deelnemers nie ’n goeie kennis en begrip van die strekking
van die Suid-Afrikaanse Skolewet 2 in hierdie verband het nie.
Hoewel die meeste van hierdie deelnemers instinktief weet dat hulle byvoorbeeld die
bevoegdheid het om van leerders te verwag om redelike werkopdragte uit te voer en stil te bly
terwyl hulle werk verduidelik, het hulle nie voldoende kennis om hierdie sienings aan die
hand van relevante wette te regverdig of te staaf nie. Opvoeders wat nie besef dat hulle die
bevoegdheid het om daarop aan te dring dat leerders hulle nie mag verhinder in die uitvoering
van hulle daaglikse pligte nie, byvoorbeeld om onderrig te gee en dissipline te handhaaf, sal
waarskynlik huiwerig wees om dissiplinêre maatreëls toe te pas vir sogenaamde “geringe”
oortredings of steurnisse. Wanneer leerders egter besef dat hulle nie vir geringe oortredings
gestraf word nie, sal hulle voortgaan om op ’n meer gereelde basis, en ook in ’n ernstiger
mate, reëls te oortree. Dit sal ’n negatiewe kringloop tot gevolg hê en die dissipline in die
klaskamer sal daaronder ly.
3.1.2 Deelnemers se kennis van hulle verantwoordelikheid ten opsigte van die toepassing van
dissiplinêre maatreëls
(a) Opvoeders se verantwoordelikheid om dissipline in hulle klaskamer te handhaaf
Die ondersoekresultate toon dat 91,9% van die deelnemers kennis het van hulle
verantwoordelikheid om dissipline in die klaskamer te handhaaf, teenoor 8,1% wat nie
voldoende kennis daarvan het nie. Dit blyk dat dit veral die jonger deelnemers is wat kennis
dra van hierdie verantwoordelikheid.
Dit is ietwat onrusbarend dat hoewel die meeste deelnemers as gevolg van hulle
opvoedkundige agtergrond weet dat hulle sekere verantwoordelikhede het ten opsigte van die
handhawing van dissipline, daar ook deelnemers is wat nie die nodige kennis in hierdie
verband het om probleemsituasies in die klaskamer met selfvertroue te kan hanteer nie. Dit
kan veral probleme skep wanneer leerders skynbaar meer selfversekerd is as opvoeders in
hulle aandrang op hulle regte, maar dit is juis in sulke situasies dat opvoeders moet besef dat
hulle nie net sekere bevoegdhede het wat betref die handhawing van dissipline nie, maar ook
’n verantwoordelikheid teenoor beide die leerders in die klaskamer en die Departement van
407

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Onderwys as hulle werkgewer het om dissipline te handhaaf sodat hulle effektief onderrig
kan gee.
3.2 Deelnemers se kennis van spesifieke verantwoordelikhede en regte van leerders in die
klaskamer (doelstelling 1)
3.2.1 Deelnemers se kennis van spesifieke verantwoordelikhede van leerders in die klaskamer
(a) Leerders se verantwoordelikheid om redelike werkopdragte in die klaskamer uit te voer
Die navorsingsresultate toon dat die oorgrote meerderheid (97,2%) van die deelnemers wel
bewus is van die feit dat leerders die verantwoordelikheid het om redelike werkopdragte in
die klaskamer uit te voer. Tog dui die oorgrote meerderheid ook aan dat leerders se
doelbewuste ongehoorsaamheid, hulle ongemotiveerdheid om te leer en hulle gebrek aan
selfdissipline – wat verband hou met die uitvoering van werkopdragte – belangrike faktore is
wat tot dissiplinêre probleme in die klaskamer bydra. Dit kom dus voor asof deelnemers nie
werklik weet hoe om hierdie verantwoordelikheid van leerders prakties af te dwing nie, al is
die meeste van hulle bewus daarvan dat leerders wel hierdie verantwoordelikheid het.
(b) Leerders se verantwoordelikheid om die opvoeder toe te laat om vir die volle duur van
elke periode klas te gee, sonder steurnis, onderbrekings of ontwrigtings
Die navorsingsresultate toon dat die oorgrote meerderheid van die deelnemers (96,4%) wel
bewus is van die feit dat leerders die verantwoordelikheid het om die opvoeder toe te laat om
vir die volle duur van elke periode klas te gee, sonder steurnis, onderbrekings of
ontwrigtings. Hierdie verantwoordelikheid van leerders gaan hand aan hand met opvoeders se
bevoegdheid om te eis dat hulle nie verhinder mag word in die uitvoering van hulle
kontraktuele verpligtinge nie, ook wat die handhawing van dissipline betref (sien 3.1.1(b)).
Dit is interessant dat waar slegs 54,1% van die deelnemers seker was van hierdie
bevoegdheid van opvoeders, 88,3% van hulle seker was van leerders se verantwoordelikheid
in hierdie verband.
(c) Leerders se verantwoordelikheid om stil te bly terwyl die opvoeder werk verduidelik
Die resultate toon dat die oorgrote meerderheid van die deelnemers (99%) wel bewus is van
die feit dat leerders die verantwoordelikheid het om stil te bly terwyl die opvoeder werk
verduidelik, en 89,2% is volkome seker daarvan. Slegs een deelnemer is onbewus van hierdie
verantwoordelikheid van leerders.
(d) Leerders se verantwoordelikheid om hulle aan die gesag en gedragskode van die skool te
onderwerp
Die ondersoekresultate toon dat die oorgrote meerderheid van die deelnemers (92,8%) wel
bewus is van die feit dat leerders die verantwoordelikheid het om hulle aan die gesag en
gedragskode van die skool te onderwerp. Hoewel hierdie data op die oog af die aanduiding
gee dat die meeste deelnemers voldoende kennis het in hierdie verband, moet in ag geneem
408

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
word dat slegs 78,4% hierdie verantwoordelikheid met sekerheid aangedui het. Dit is
onrusbarend dat daar soveel deelnemers is wat nie regtig seker is van hierdie
verantwoordelikheid van leerders nie.
Dit is veral jonger deelnemers (gemiddelde ouderdom van 36,2 jaar) wat nie kennis dra van
leerders se verantwoordelikheid in hierdie verband nie. Dit blyk dat dit veral ouer deelnemers
(gemiddelde ouderdom van 47,7 jaar) is wat ’n beter begrip het hiervan. Hierdie bevinding is
ietwat onverklaarbaar, omdat ’n mens sou verwag dat jonger opvoeders, wat hulle studie en
opleiding meer onlangs voltooi het – en waarskynlik eers nadat die huidige Grondwet van die
Republiek van Suid-Afrika (wet 108 van 1996) 3 (RSA 1996a) en die Skolewet (RSA 1996b)
in werking getree het – baie bewus sou wees van hierdie kwessie. Aan die ander kant is
slypskole deur die Departement van Onderwys en die SAOU aan alle opvoeders by skole
aangebied om hulle oor die veranderinge in die skole se bestuurstelsel in te lig nadat hierdie
wette in werking getree het. Jonger én ouer opvoeders het dus skynbaar die geleentheid gehad
om meer kennis in hierdie verband op te doen.
Die moontlikheid bestaan ook dat baie deelnemers wel ’n basiese kennis van leerders se
verantwoordelikhede in hierdie verband het, maar nie altyd in staat is om hierdie kennis met
selfvertroue vanuit toepaslike regsbronne (byvoorbeeld relevante wette) te regverdig of in die
praktyk toe te pas nie. As opvoeders nie die nodige kennis het oor leerders se
verantwoordelikhede nie, sal hulle waarskynlik ook nie weet in watter gevalle dissiplinêre
stappe teen leerders wat hulle wangedra, geregverdig is nie.
3.2.2. Deelnemers se kennis van spesifieke regte van leerders in die klaskamer
(a) Die beperking van leerders se regte
Die studieresultate toon dat die meerderheid van die deelnemers (80,2%) wel bewus is van
die feit dat leerders nie die reg het om aan opvoeders te sê wat hulle wil nie, met ander
woorde dat leerders se vryheid van spraak in hierdie opsig beperk word. Slegs 66,7% van
deelnemers het dit egter met sekerheid aangedui. Hierdie bevinding is verontrustend, want dit
toon dat 19,8% – ’n betreklik groot persentasie – van die deelnemers onvoldoende kennis in
hierdie verband het, en dat ’n verdere 13,5% nie volkome seker is van die feit dat leerders se
vryheid van spraak in hierdie opsig beperk mag word nie.
Wat egter selfs meer verontrustend is, is die feit dat slegs 36,9% van die deelnemers kennis
dra van die feit dat nie alle regte van leerders volgens die Grondwet absoluut is nie, maar om
bepaalde redes en op spesifieke maniere beperk mag word, teenoor 63% wat nie voldoende
kennis hiervan het nie. Verder is slegs 29,7% – minder as ’n derde – van die deelnemers
volkome seker van hierdie bepaling. Hierdie bevinding is ietwat vreemd, aangesien ’n mens
sou verwag dat opvoeders sedert die inwerkingtreding van die huidige Grondwet (RSA
1996a) en Skolewet (RSA 1996b) voldoende ingelig sou wees ten opsigte van die bepalings
van hierdie wette en dus bewus sou wees van hierdie kwessie. Dis is egter duidelik nie die
geval nie.
409

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Deelnemers wat nie weet dat leerders se regte, onder meer hulle reg op vryheid van spraak,
wel in sekere gevalle en op sekere maniere beperk mag word nie, het nie ’n funksionele
kennis van die bepalings van die Grondwet (RSA 1996a) en die Skolewet (RSA 1996b) ten
opsigte van die beperking van leerderregte nie. Hierdie deelnemers besef waarskynlik ook nie
dat hulle gebrek aan kennis in hierdie verband die dissipline in hulle klaskamers negatief kan
beïnvloed nie. Hulle sal byvoorbeeld moontlik huiwerig wees om bepaalde leerders se regte
te beperk wanneer hulle hulle wangedra, selfs wanneer laasgenoemde inbreuk maak op ander
leerders se reg om onderrig te ontvang en te leer. Dit sou tot gevolg hê dat die leerders wat
hulle wangedra, eintlik die septer swaai in die klaskamer, eerder as dat die opvoeder deur die
uitoefening van sy/haar bevoegdhede sodanige leerders dissiplineer sodat orde herstel kan
word en die les kan voortgaan.
(b) Opvoeders se onkunde oor leerderregte as verweer
Die resultate toon dat 82,9% van die deelnemers wel kennis dra van die feit dat opvoeders nie
onkunde oor leerderregte as verweer kan aanvoer as hulle leerders se regte skend wanneer
hulle ’n bepaalde dissiplinêre maatreël toepas nie, teenoor 16,1% wat nie voldoende kennis
het hiervan nie. Slegs 46,8% van die deelnemers – dus minder as die helfte – het dit egter met
sekerheid aangedui.
(c) Algemene bespreking
Tydens die semigestruktureerde onderhoude het drie uit die tien deelnemers aangedui dat
leerders wel soms in so ’n mate op hulle regte aandring dat dit vir hulle moeilik is om
dissipline in die klaskamer te handhaaf.
Al tien deelnemers het tydens die onderhoude aangedui dat hulle wel die feit dat leerders ook
regte het, in gedagte hou wanneer hulle dissiplinêre maatreëls toepas. Ses van hierdie
deelnemers het ook aangedui dat dit hulle versigtig maak om dissiplinêre maatreëls toe te pas,
omdat hulle bang is dat hulle inbreuk sal maak op die betrokke leerders se regte en daaroor
vervolg sal word.
3.3 Deelnemers se verkryging van kennis met betrekking tot hulle bevoegdhede en
verantwoordelikhede in die klaskamer vanuit regsbronne (Subdoelstelling 1a en 1b)
Die navorsingsresultate toon dat 41,4% van die deelnemers al die Skolewet (RSA 1996b)
en/of ander bronne, byvoorbeeld die Guidelines for the consideration of governing bodies in
adopting a code of conduct for learners (RSA 1998a) geraadpleeg het om meer oor
opvoeders se bevoegdhede en verantwoordelikhede in die klaskamer uit te vind. Van die
opvoeders wat dit wel gedoen het, het 64,7% gevind dat dit hulle gehelp het met die
handhawing van dissipline in die klaskamer.
Inligting omtrent die raadpleging van regsbronne en die praktiese waarde daarvan is
gekruistabuleer met betrekking tot die ouderdom van die deelnemer, sy/haar jare
ondervinding as opvoeder en die tipe skool (bruin, wit en bruin, of swart) waar die deelnemer
410

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
aangestel is. Daar is egter nie ’n beduidende verskil tussen die getal mans en vroue of die
ouderdom van die deelnemers wat dit gedoen het nie. Dit was egter veral die deelnemers met
minder jare ervaring in die onderwys wat praktiese waarde uit die raadpleging van
regsbronne geput het.
Daar is wel ’n statisties beduidende verband tussen die tipe skool (swart, bruin of gemeng) en
die raadpleging van regsbronne, asook die praktiese waarde wat daaruit geput is, soos
duidelik is in die onderstaande histogramme. Van die deelnemers uit die swart skool het
85,7% regsbronne geraadpleeg om meer oor hulle bevoegdhede en verantwoordelikhede uit
te vind, en 91,7% van hulle het gevind dat dit hulle gehelp het met die handhawing van
dissipline in die klaskamer. Van die deelnemers uit die bruin skool het 68% regsbronne
geraadpleeg, en 63,0% van hulle gevind dat dit van waarde was in die klaskamer. Van die
deelnemers uit die gemengde skole (hoofsaaklik bruin en wit leerders) het 41,4% regsbronne
geraadpleeg oor hulle bevoegdhede en verantwoordelikhede in die klaskamer, en slegs 29,4%
het dit van waarde gevind met betrekking tot die handhawing van dissipline in die klaskamer.
411

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Bostaande data dui daarop dat dit nie voldoende is om opvoeders slegs met ’n kopie van die
Skolewet (RSA 1996b) en die Guidelines for the consideration of governing bodies in
adopting a code of conduct for learners (RSA 1998a) toe te rus sonder om die inhoud
daarvan op ’n praktiese en funksionele wyse aan hulle te verduidelik nie. Die Wes-Kaap
Onderwysdepartement het byvoorbeeld bogenoemde dokumente aan opvoeders verskaf, en
hoewel 41,4% van die deelnemers (dus heelwat minder as die helfte) dit skynbaar gelees het,
is meer as ’n derde van hierdie groep van mening dat dit hulle nie gehelp het ten opsigte van
die handhawing van dissipline in hulle klaskamers nie. Daar is dus nie genoeg moeite gedoen
om seker te maak dat die deelnemende opvoeders wel deeglik vertroud is met die inhoud en
praktiese toepassing van die bepalings van hierdie dokumente nie.
Slegs 26,1% van die totale getal deelnemers het aangedui dat die implikasies wat die
Skolewet en ander regsbronne vir die opvoeder inhou, al aan hulle verduidelik is, spesifiek
met betrekking tot regmatige dissiplinêre maatreëls in die klaskamer en die bevoegdhede wat
opvoeders in hierdie verband het.
412

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Daar was nie ’n beduidende verskil tussen die getal mans en vroue, die ouderdom of die jare
onderwyservaring van die deelnemers aan wie die implikasies van die relevante bepalings
van regsbronne verduidelik is nie.
Vyftig persent van die deelnemers wat daaraan blootgestel is, met ander woorde 13,1% van
die totale getal deelnemers, het gevind dat dit hulle gehelp het met die handhawing van
dissipline in die klaskamer. Dit is ’n besonder klein persentasie, en dit is onrusbarend dat die
implikasies van die relevante bepalings van regsbronne ten opsigte van die handhawing van
dissipline aan so min deelnemers verduidelik is. Dit is selfs nog meer onrusbarend dat slegs
die helfte van hierdie opvoeders daarby baat gevind het. Die rede hiervoor is waarskynlik dat
die betrokke inligtingsessies steeds nie voldoende praktiese oplossings gebied het vir die
probleemsituasies wat opvoeders daagliks in hulle klaskamers moet hanteer nie.
Daar was nie ’n beduidende verskil ten opsigte van die ouderdom en die jare ondervinding
van die deelnemers wat praktiese waarde daaruit geput het teenoor dié wat voel dat dit nie
van waarde was nie.
Die statistiese ontleding toon dat daar wel ’n beduidende verband is tussen die tipe skool
(swart, bruin of gemeng) en die verduideliking van regsbronne aan deelnemers, asook die
praktiese waarde wat hieruit geput is, soos duidelik uit die onderstaande histogramme blyk.
Soos met deelnemers se raadpleging van sodanige bronne, is daar meer deelnemers uit die
swart skool wat hierdie kennis bekom het as diegene uit die bruin skool, wat weer meer is as
dié uit die gemengde (bruin en wit) skole.
Die implikasies van die relevante bepalings van regsbronne is aan 53,6% van die deelnemers
uit die swart skool verduidelik en 81,3% het gevoel dat dit van praktiese waarde was. Dit is
aan 24% van deelnemers uit die bruin skool verduidelik, en 33,3% van hulle het gevind dat
dit van waarde was in die klaskamer. Dit is aan 13,8% van die deelnemers uit die gemengde
skole (hoofsaaklik bruin en wit leerders) verduidelik, en geeneen van hulle het dit van waarde
gevind ten opsigte van die handhawing van dissipline in die klaskamer nie.
413

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
414

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
3.4 Deelnemers se sienings oor lyfstraf en ander dissiplinêre maatreëls (doelstelling 2)
3.4.1 Deelnemers se sienings oor lyfstraf as oplossing vir dissiplinêre probleme en die
toepassing daarvan
Die navorsingsresultate toon dat 75,7% van die deelnemers lyfstraf (bedoelende houe op die
boude met ’n rottang of plak) steeds as ’n oplossing beskou. Verder vind 11,7% van die
deelnemers dit soms nodig om lyfstraf toe te pas, en 13,5% vind dit soms nodig om ’n leerder
’n oorveeg te gee (bedoelende ’n klap deur die gesig met die opvoeder se plat hand), om
sodoende leerder-wangedrag te beperk of stop te sit.
Daar is gevind dat 85,7% van die deelnemers by die swart skool en 84% van dié by die bruin
skool lyfstraf as ’n oplossing vir leerder-wangedrag in die klaskamer beskou, teenoor 67,2%
van deelnemers in gemengde (hoofsaaklik bruin en wit) skole. Daar is egter nie ’n statisties
beduidende verband tussen die tipe skool (swart, bruin of gemeng) en deelnemers wat lyfstraf
as ’n oplossing vir leerder-wangedrag beskou nie.
415

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Daar is egter wel ’n statisties beduidende verband tussen die tipe skool (swart, bruin of
gemeng) en deelnemers wat lyfstraf toepas: 28,6% van deelnemers by die swart skool en 20%
van dié by die bruin skool gee toe dat hulle wel lyfstraf toepas om dissipline in die klaskamer
te handhaaf, terwyl geen deelnemers by gemengde skole aangedui het dat hulle dit doen nie.
(Sien die onderstaande histogram in hierdie verband.) Hoewel die prinsipale van die betrokke
skole nie in die studie betrek is nie, het ek ’n rottang in een van hierdie prinsipale se kantoor
opgemerk. Die betrokke skoolhoof het erken dat hy dit gereeld gebruik en dat hy nie
daarsonder dissipline in sy skool kan handhaaf nie. Dit sluit aan by die navorsingsbevindinge
van Mestry en Khumalo (2012:104), waar die prinsipale in sommige skole erken het dat
lyfstraf volgens hulle die enigste manier is waarop dissipline gehandhaaf kan word.
Tydens die semigestruktureerde onderhoude is bevestig dat sommige opvoeders lyfstraf
steeds as ’n doeltreffende dissiplinêre maatreël beskou – twee uit die tien deelnemers het
aangedui dat hulle wel lyfstraf (hetsy met ’n rottang of as ’n klap teen die kop) in hulle
klaskamer toepas. Hierdie opvoeders was van mening dat lyfstraf ’n doeltreffende manier is
om dissipline in die klaskamer te herstel, al het beide erken dat dit teenstrydig is met die
bepalings van die Grondwet en Skolewet. (Albei opvoeders is afkomstig van die swart en
bruin skool.)
416

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Wat die toediening van oorveë betref, is daar ook ’n statisties beduidende verband tussen die
tipe skool (swart, bruin of gemeng) en deelnemers wat oorveë aan leerders toedien: 35,7%
van deelnemers by die swart skool en 20% van dié by die bruin skool gee toe dat hulle
leerders wat hulle wangedra, wel oorveë gee om dissipline in die klaskamer te handhaaf,
terwyl geen deelnemers by gemengde skole dit doen nie (sien die onderstaande histogram in
hierdie verband.)
417

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Dit is dus duidelik dat dit veral deelnemers in die swart en bruin skool is wat lyfstraf as ’n
oplossing vir leerder-wangedrag beskou en dit toedien (in die vorm van slae op die boude of
oorveë deur die gesig), al word dit deur die Skolewet (RSA 1996b) verbied. Dit sluit aan by
Morrell (in Wolhuter en Oosthuizen 2003:444) se bevinding dat hoewel lyfstraf nie meer in
histories blanke skole toegedien word nie, dit steeds algemeen in stedelike histories swart
skole voorkom.
Daar is nie ’n beduidende verskil in die ouderdom of jare ervaring van die deelnemers wat
lyfstraf (in die vorm van slae op die boude of oorveë deur die gesig) as oplossing vir leerderwangedrag
beskou en/of dit toedien teenoor diegene wat dit nie as ’n oplossing beskou en/of
dit toedien nie.
Dit is ’n relatief klein persentasie van die deelnemers wat steeds een of ander vorm van
lyfstraf in hulle klaskamers toepas. Hierdie persentasie is egter veels te groot wanneer in ag
geneem word dat die redes waarom lyfstraf verbied is, aan deelnemers bekend behoort te
wees. Alle opvoeders behoort te besef dat lyfstraf ’n vernederende vorm van straf is wat die
418

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
betrokke leerder se menswaardigheid aantas en daarom direk in stryd is met die
grondbeginsels van die Grondwet (RSA 1996a).
Volgens die deelnemers wat aangedui het dat lyfstraf in sommige gevalle wenslik is om
dissipline te handhaaf, is dit vir sekere leerders die enigste afskrikmiddel – hierdie leerders
luister net wanneer lyfstraf betrokke is: “Ja, dis seker nie heeltemal reg nie en alles, maar die
feit is: Mens se hande is afgekap. Ek gee hulle pak as hulle moeilikheid maak.”; “By party
kinders is dit al wat help. Dan werk ’n klap of ’n paar houe beter as iets anders. Maar mens
mag nie eintlik nie. Maar ek voel nou so: as dit help – hoekom nie?”.
Hierdie opvoeders voel ook dat die opvoeder deur middel van lyfstraf in staat is om
onmiddellik gesag af te dwing. Deelnemers noem dat toe lyfstraf in die verlede in skole
toegedien is, leerders se gedrag beter was en opvoeders baie minder dissiplinêre probleme in
die klaskamer gehad het. Verder weet deelnemers uit persoonlike ondervinding (hulle eie
jeug en/of hulle opvoeding van hulle kinders tuis) dat lyfstraf in sommige gevalle wel die
gewenste resultate lewer.
Hierdie sienings sluit aan by Mestry en Khumalo (2012:104) en Rossouw (2003:429) se
bevinding dat lyfstraf steeds vir baie opvoeders – veral in skole in gebiede waar geweld en
bende-aktiwiteite algemeen is – die enigste manier is om sommige seuns, en selfs sekere
meisies, te dissiplineer en dat hulle van mening is dat daar geen ander manier is waarop hulle
by hierdie leerders respek kan afdwing nie. Morrell (in Wolhuter en Oosthuizen 2003:444)
koppel opvoeders se oortuiging dat lyfstraf noodsaaklik is vir ordelike opvoeding aan die feit
dat dit nog algemeen in ouerhuise toegepas word.
Die ironie is dat selfs die deelnemers wat lyfstraf as ’n doeltreffende maatreël beskou, toegee
dat dit nie op lang termyn doeltreffend is nie: “Ja, dit help dalk vir daardie periode. Maar die
volgende dag is so ’n kind maar weer net so moeilik.”; “Lyfstraf help nie – dit maak so ’n
kind net meer gefrustreerd en kwaad. En dit maak dat so iemand die volgende dag in elk
geval weer probleme gaan veroorsaak.” Dit blyk dus dat lyfstraf op die meeste net ’n
korttermynoplossing vir leerder-wangedrag is.
Bykans ’n kwart van die deelnemers (24,3%) dui aan dat lyfstraf glad nie ’n oplossing is om
leerder-wangedrag in die klaskamer te hanteer nie. Hulle verskaf verskeie redes vir hulle
antwoorde. In die eerste plek word lyfstraf deur die Skolewet verbied. Volgens hierdie
deelnemers is lyfstraf niks anders nie as aanranding, en is dit in die verlede deur sommige
opvoeders misbruik. Die geweld en vernedering wat met lyfstraf gepaard gaan, kan geweld
by die leerder kweek, wat selfs meer wangedrag tot gevolg kan hê. Die vrees wat met lyfstraf
gepaard gaan, is ook onwenslik. Vrees lei in elk geval nie noodwendig tot respek nie. Verder
word sekere leerders slegs verhard deur lyfstraf – dit het geen positiewe effek op hulle gedrag
nie. Deelnemers noem ook in hierdie verband dat fisieke pyn nie gedragsverandering
waarborg nie.
Die bogenoemde redes waarom lyfstraf nie wenslik is nie, word ondersteun deur Zulu,
Urbani, Van der Merwe en Van der Walt (2004:173), wat van mening is dat die voortgaande
419

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
teenwoordigheid van lyfstraf in skole tot verdere geweld kan lei. Lyfstraf is ’n handeling van
interpersoonlike geweld en wanneer dit deur persone in gesagsposisies, byvoorbeeld
opvoeders, toegepas word, kan dit vir leerders as ’n voorbeeld dien van die wyse waarop
verskille tussen mense gehanteer behoort te word (Ngcongo in Zulu e.a. 2004:173).
Een van die redes waarom die meerderheid deelnemers egter steeds lyfstraf en fisieke
aggressie as ’n oplossing vir dissiplinêre probleme beskou, is waarskynlik dat hulle nie altyd
bewus is van die wyse waarop spesifieke tipes wangedrag reeds op ’n vroeë stadium
gehanteer behoort te word nie. Dit het moontlik tot gevolg dat hulle sodanige (geringe)
wangedrag dikwels ignoreer totdat dit buite beheer raak en algemene dissiplinêre maatreëls
nie meer werklik van hulp is nie.
Die rol wat skole se gedragskodes in hierdie verband moet speel, is uiters belangrik.
Indien gedragskodes op sodanige wyse opgestel is dat opvoeders duidelik weet hoe spesifieke
tipes wangedrag gehanteer moet word, sodat ook leerders wat selfs geringe wangedrag toon,
onmiddellik aangespreek en gestraf kan word, sal opvoeders meer in beheer wees van die
dissipline in hulle klaskamers. Dit sal ook tot gevolg hê dat leerders waarskynlik nie die
voortdurende wangedrag sal toon wat tans in baie skole die geval is nie, aangesien die
probleem reeds op ’n vroeë stadium aangespreek sal word. ’n Kwessie wat hieruit volg, is dat
opvoeders vanselfsprekend deeglik vertroud moet wees met die praktiese toepassing van
hulle onderskeie skole se gedragskodes.
3.4.2 Redes vir deelnemers se sienings oor lyfstraf
Redes wat aangevoer is waarom lyfstraf in sommige gevalle wenslik is, sluit die volgende in:
• Vir sekere leerders is dit die enigste afskrikmiddel – hulle luister net wanneer
lyfstraf betrokke is.
• Toe lyfstraf in die verlede in skole toegedien is, was leerders se gedrag beter en
het opvoeders baie minder dissiplinêre probleme in die klaskamer gehad.
• Lyfstraf dwing onmiddellik gesag af.
• Deelnemers weet uit persoonlike ondervinding (hulle eie jeug en/of hulle
opvoeding van hulle kinders tuis) dat lyfstraf in sommige gevalle die gewenste
resultate lewer.
Deelnemers wat aangedui het dat lyfstraf nie ’n oplossing is om leerder-wangedrag in die
klaskamer te hanteer nie, het die volgende redes vir hulle mening gegee:
• Lyfstraf is teen die Skolewet.
• Geweld kweek geweld. Daar is reeds te veel geweld in die samelewing.
• Lyfstraf is aanranding.
• Die vrees wat met lyfstraf gepaard gaan, is onwenslik. Vrees lei in elk geval nie
noodwendig tot respek nie.
• Die vernedering wat met lyfstraf gepaard gaan, het dikwels selfs meer wangedrag
tot gevolg.
420

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
• Sekere leerders word slegs verhard deur lyfstraf – dit het geen positiewe effek op
hulle gedrag nie.
• Fisieke pyn waarborg nie gedragsverandering nie.
• Lyfstraf is in die verlede deur sommige opvoeders misbruik.
3.4.3 Die doeltreffendheid van verskillende dissiplinêre maatreëls (doelstelling 2)
Deelnemers het uiteenlopende sienings oor die doeltreffendheid al dan nie van sekere
algemene dissiplinêre maatreëls. In die vraelys is hulle in ’n oop vraag gevra om aan te dui
watter maatreëls volgens hulle die doeltreffendste is. Die ontleding van hulle antwoorde in
hierdie verband word vervolgens in tabelvorm aangebied en in volgorde van doeltreffendheid
(volgens die deelnemers) bespreek. (Omdat lyfstraf reeds onder 3.4.1 en 3.4.2 bespreek is,
vorm dit nie deel van die onderstaande bespreking nie.)
Tabel 4. Die doeltreffendheid van verskillende dissiplinêre maatreëls
Dissiplinêre maatreëls Persentasie deelnemers
wat maatreël as doeltreffend beskou
Detensie 52,3%
Stuur leerder uit die klas 35,1%
Puntestelsel 20,7%
Laat ouers skool toe kom 18%
Lyfstraf 14,4%
Laat leerder tydens pouse voor
personeelkamer staan
13,5%
Skoonmaak- of ander werk 7,2%
Hierdie inligting is ook gekruistabuleer met betrekking tot die jare onderwyservaring van die
betrokke deelnemers. Hierdie kruistabulering het slegs in die geval van (d) hier onder (om die
ouers van leerders wat hulle wangedra, skool toe te laat kom) sinvolle data opgelewer.
Kruistabulering ten opsigte van deelnemers se ervaring en hulle beskouing van die
doeltreffendheid al dan nie van die ander dissiplinêre maatreëls hier onder het geen nuwe of
sinvolle data opgelewer nie; die navorser het laasgenoemde ANOVAs gevolglik nie in die
bespreking van die data ingesluit nie.
(a) Detensie (52,3%)
Die navorsingsresultate toon dat 52,3% van die deelnemers detensie as ’n doeltreffende
dissiplinêre maatreël beskou, teenoor 47,7% wat voel dat dit nie doeltreffend is nie. Hoewel
effens meer deelnemers hierdie maatreël as effektief beskou, is die verskil tussen hierdie twee
groepe nie beduidend nie.
Sommige deelnemers noem dat leerders eenvoudig nie vir detensie opdaag nie, of
weghardloop voordat hulle toegelaat word om te verdaag. Dit hou verband met leerders se
weiering om gesag te aanvaar, asook hulle gebrek aan respek vir opvoeders – probleme wat
die meerderheid deelnemers ervaar. Ook deelnemers in Wolhuter en Oosthuizen (2003:452)
421

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
se studie is van mening dat detensieklasse nie ’n effektiewe strafmaatreël is nie, aangesien dit
dikwels vir die opvoeder ’n groter straf is as vir die leerder.
(b) Stuur leerder uit die klas (35,1%)
Die navorsingsresultate toon dat die meeste deelnemers (64,9%) hierdie maatreël nie as
effektief beskou nie. Slegs 35,1% van die deelnemers voel dat dit wel doeltreffend is.
Dit blyk dat sommige deelnemers leerders uit die klaskamer stuur wanneer hulle die klas
ontwrig en in die proses verhoed dat die les kan voortgaan sodat die res van die leerders
onderrig kan ontvang en kan leer. Dit blyk egter ook dat nie alle leerders die klaskamer
verlaat wanneer die opvoeder hulle aansê om dit te doen nie, en dat sodanige optrede van ’n
leerder wat die klas ontwrig, deelnemers verhoed om effektief onderrig te gee.
Die aanvaarbaarheid al dan nie van die uitstuur van leerders wat die klas ontwrig, uit die
klaskamer, is elders in hierdie artikel bespreek (sien 3.1.1(a)).
(c) Puntestelsel (20,7%)
Die navorsingsresultate toon dat die oorgrote meerderheid (79,3%) van die deelnemers ’n
puntestelsel nie as ’n doeltreffende dissiplinêre maatreël beskou nie – slegs 20,7% voel dat
dit wel doeltreffend is.
Die gebruik van ’n puntestelsel waar leerders straf- of bonuspunte verdien (merietedemeriete-puntestelsel),
word algemeen in skole gebruik (Rossouw 2003:429). Elke leerder
kry byvoorbeeld aan die begin van die kwartaal ’n sekere aantal punte, en ernstiger
dissiplinêre stappe word gedoen wanneer die punte tot op ’n sekere vlak daal. Daar word
verslag gehou van oortredings; hierdie verslag word gebruik om op ’n toepaslike sanksie of
strafmaatreël te besluit wanneer daar óf ’n ernstige oortreding óf te veel geringe oortredings
is.
Hoewel hierdie stelsel beskou kan word as ’n positiewe, regverdige wyse om leerders te
dissiplineer, kla baie opvoeders oor die hoeveelheid administratiewe werk wat daarmee
gepaard gaan – ook deelnemers aan Wolhuter en Oosthuizen (2003:444) se studie is van
mening dat so ’n meriete-demeriete-puntestelsel nie ’n goeie rekord by hulle skole het nie.
Verder is Rossouw (2003:430) van mening dat die opvoedkundige rasionaal agter ’n metode
wat van eksterne motivering gebruik maak, debatteerbaar is. Vir my is bogenoemde stelling
egter nie regtig relevant nie, aangesien al die dissiplinêre maatreëls wat in ’n skool gebruik
word, uiteindelik direk of indirek van eksterne motivering gebruik maak. Detensie en ekstra
skoolwerk is byvoorbeeld aanvaarbare dissiplinêre maatreëls, maar dit gebruik eksterne
motivering om die betrokke leerder aan te moedig om sy/haar gedrag te verbeter. Dieselfde
geld die maatreël om die ouers skool toe te laat kom – leerders sal byvoorbeeld moontlik
pogings aanwend om hulle gedrag te verbeter om sodoende te verhoed dat die opvoeder hulle
ouers spreek, maar dit is eweneens as gevolg van eksterne motivering dat hulle hulle gedrag
aanpas. Die ideaal is egter dat hierdie maatreëls uiteindelik tot gevolg het dat leerders ’n
422

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
verantwoordelikheidsin vir hulle gedrag ontwikkel en hulle gedrag wil verbeter op grond van
hulle interne motivering.
(d) Laat ouers skool toe kom (18%)
Die navorsingsresultate toon dat die oorgrote meerderheid (82%) van die deelnemers dit nie
as ’n doeltreffende dissiplinêre maatreël beskou om leerders wat hulle wangedra, se ouers in
te roep nie – slegs 18% voel dat dit wel doeltreffend is.
Die gemiddelde jare ondervinding van deelnemers wat dit as ’n doeltreffende dissiplinêre
maatreël beskou om die ouers in te roep, is 19,9 jaar, teenoor 14,4 jaar by diegene wat dit as
ondoeltreffend beskou. Volgens die statistiese ontleding is daar wel ’n beduidende verskil in
die jare ervaring van hierdie twee groepe deelnemers (dié wat dit as ’n doeltreffende maatreël
beskou en dié wat dit nie so beskou nie). Dit blyk dus dat diegene met meer ondervinding
meer geneig is om hierdie maatreël as doeltreffend te beskou.
Hoewel ’n relatief klein persentasie aandui dat dit ’n doeltreffende maatreël is, voel diegene
wat dit wel genoem het, sterk daaroor dat dit baie effektief is.
(e) Laat leerder tydens pouse voor die personeelkamer staan (13,5%)
Die navorsingsresultate toon dat die oorgrote meerderheid (86,5%) van die deelnemers dit nie
as ’n doeltreffende dissiplinêre maatreël beskou om leerders wat hulle wangedra, tydens
pouse voor die personeelkamer te laat staan nie – slegs 13,5% voel dat dit wel doeltreffend is.
Hulle reaksies sluit die volgende in: “Hulle kom baie keer net nie uit nie. Dan moet jy hulle
gaan soek, en teen die tyd dat jy hulle kry, is die pouse om.”; “Die ding is, jy moet hulle
heeltyd dophou, anders loop hulle. Jy straf op die ou end eintlik net jouself.”
(f) Skoonmaak- of ander werk (7,2%)
Die navorsingsresultate toon dat die oorgrote meerderheid (92,8%) van die deelnemers
skoonmaak- of ander werk nie as ’n doeltreffende dissiplinêre maatreël beskou nie – slegs
7,2% voel dat dit wel doeltreffend is: “Hulle hou nie van klas skoonmaak nie; dan gedra hulle
hulle weer ’n rukkie.”; “Met party kinders werk dit nogal.”; “Ek laat kinders wat hulle nie
gedra nie, die klas skoonmaak – vee en afstof en so aan.”
(g) Algemene bespreking van verskillende dissiplinêre maatreëls
Deelnemers het tydens die semigestruktureerde onderhoude bevestig dat hulle die volgende
dissiplinêre maatreëls in hulle klaskamers toepas:
• Laat die betrokke leerder se ouers skool toe kom om die kwessie met hulle te
bespreek (nege deelnemers)
• Stuur die betrokke leerder uit die klaskamer (ses deelnemers)
• Detensie (vyf deelnemers)
423

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
• Lyfstraf (met ’n rottang of in die vorm van ’n klap) (twee deelnemers)
• Laat leerder tydens pouse die klaskamer skoonmaak (een deelnemer).
Nie alle dissiplinêre maatreëls wat deur die deelnemers toegepas word, is egter wettig nie.
Die regmatigheid van die genoemde maatreëls word later in hierdie artikel bespreek.
Dit blyk dat deelnemers met meer jare ervaring in die onderwys (meer as 17 jaar) die
puntestelsel en om die ouers skool toe te laat kom, as doeltreffende dissiplinêre maatreëls
beskou. Diegene wat detensie, die uitstuur van die leerder uit die klaskamer, lyfstraf, en om
die leerder tydens pouse voor die personeelkamer te laat staan, verkies, het meestal 14–15
jaar ondervinding. Daar was nie ’n beduidende verskil tussen die getal mans en vroue wat
hierdie maatreëls as doeltreffend beskou nie.
Deelnemers het herhaaldelik laat blyk dat al die genoemde dissiplinêre maatreëls slegs in ’n
beperkte mate en in sekere gevalle doeltreffend is en skynbaar geen invloed op sommige
leerders se gedrag en houding het nie.
Die rede waarom die doeltreffendheid van verskillende dissiplinêre maatreëls ondersoek is, is
dat opvoeders nie alle regmatige dissiplinêre maatreëls as ewe doeltreffend beskou nie, soos
blyk uit die navorser se jare lange kontak met opvoeders in verskillende skole. Dit veroorsaak
dat wanneer praatjies of slypskole vir opvoeders aangebied word rakende die toepassing van
dissiplinêre maatreëls in die klaskamer, opvoeders die betrokke spreker se idees en wenke nie
altyd as geloofwaardig beskou nie, aangesien die toepassing van dissiplinêre maatreëls in die
praktyk dikwels veel anders daar uitsien as ’n teoretiese bespreking daarvan.
Deelnemers het herhaaldelik laat blyk dat al die genoemde dissiplinêre maatreëls slegs in ’n
beperkte mate en in sekere gevalle doeltreffend is – hierdie maatreëls het skynbaar geen
invloed op sommige leerders se gedrag en houding nie. Deelnemers meld ook dat maatreëls
soos detensie dikwels ondoeltreffend is omdat leerders eenvoudig nie daarvoor opdaag nie of
weghardloop voordat hulle mag verdaag. Tydens die semigestruktureerde onderhoude het vyf
uit die tien deelnemers hierdie bevinding bevestig. Ses deelnemers het aangedui dat die
dreigement van detensie dikwels nie genoeg is om dissipline in die klaskamer te herstel nie.
Vyf deelnemers het ook tydens die onderhoude aangedui dat leerders soms weier om die
klaskamer te verlaat wanneer hulle uitgestuur word nadat hulle die klas in so ’n mate ontwrig
het dat die res van die leerders nie kan leer nie. Sulke optrede laat hierdie opvoeders
magteloos voel.
Verder het sewe deelnemers tydens die onderhoude aangedui dat sommige maatreëls,
byvoorbeeld lyfstraf, slegs vir die oomblik effektief is – dit beperk nie probleemgedrag op
lang termyn nie.
3.5 Regmatigheid van dissiplinêre maatreëls (doelstelling 2)
424

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Nie alle dissiplinêre maatreëls wat deur die deelnemers toegepas word, of as doeltreffend
beskou word, is wettig nie. Die regmatigheid van die genoemde maatreëls word vervolgens
bespreek.
Lyfstraf (met ’n rottang of in die vorm van ’n klap) word uitdruklik deur die Skolewet (RSA
1996b) verbied: Volgens artikel 10(1) van die Skolewet (RSA 1996b) mag geen opvoeder by
enige skool lyfstraf aan ’n leerder toedien nie, en artikel 10(2) bepaal dat enige persoon wat
subartikel (1) oortree, skuldig is aan ’n misdryf en by skuldigbevinding strafbaar is met ’n
vonnis wat vir aanranding opgelê kan word.
Wat die uitstuur van leerders uit die klaskamer as dissiplinêre maatreël betref, is die
bepalings van artikel 29 van die Grondwet (RSA 1996a) ten opsigte van leerders se reg op
onderwys ter sprake. (Sien die relevante bespreking onder 4.1.2(b) in die artikel “Dissipline
in die klaskamer – Deel 1: Die bepalings van die Grondwet en Skolewet ten opsigte van
dissiplinêre maatreëls in die klaskamer” (Müller 2012).) Leerders wat die klas ontwrig, het
steeds ’n reg op onderwys, en dit is nie maklik om te bewys dat die ontneming van onderrig
in die beste belang van enige leerder is nie. Verder kan die veiligheid van leerders wat
uitgestuur word, ook nie gewaarborg word nie. Ek meen gevolglik dat ander maatreëls wat
minder beperkend op die leerder se reg op onderwys sal inwerk (byvoorbeeld detensie) by
voorkeur gebruik moet word. Indien ’n leerder wel die klas voortdurend versteur en geen
ander dissiplinêre maatreël doeltreffend is nie, is uitsetting wel ’n opsie.
Die skoonmaak van die klaskamer tydens pouse is wel toelaatbaar (RSA 2000a:25), mits dit
slegs ligte werk soos afstof, uitvee en die regpak van boeke en/of opvoedkundige apparaat
behels. Die opvoeder moet te alle tye in gedagte hou dat hy/sy geen leerder mag dwing om
enige vernederende werk te verrig nie – artikel 12(1) van die Grondwet (RSA 1996a) bepaal
dat elke persoon die reg het om nie op ’n wrede, onmenslike of vernederende manier
behandel of gestraf te word nie. Enige vorm van fisieke of sielkundige mishandeling of
vernedering is dus onaanvaarbaar (Shaba 2003:125). Die opvoeder moet bewus wees van die
feit dat geen leerder enige werk mag doen wat as “uitbuitende arbeidspraktyke” (artikel
28(1(e)) van die Grondwet (RSA 1996a) beskryf kan word nie, en ook dat geen leerder
verplig of toegelaat mag word om werk te verrig wat onvanpas is vir sy/haar ouderdom of ’n
risiko vir sy/haar welsyn, opvoeding, liggaamlike of geestelike gesondheid of geestelike,
morele of sosiale ontwikkeling inhou nie (artikel 28(1(f)) van die Grondwet (RSA 1996a).
Indien ’n leerder byvoorbeeld ’n fisieke gebrek of gesondheidstoestand het wat dit vir
hom/haar moeilik maak om sekere fisieke take te verrig, mag ’n opvoeder hom/haar nie
dwing om dit te doen nie.
Om leerders wat die klas ontwrig, se ouers skool toe te laat kom en die betrokke leerders
detensie te laat doen, is wel volgens die dokument Alternatives to corporal punishment (RSA
2000a:25) toelaatbaar. Leerders mag egter nie tydens detensie in afsondering wees nie (RSA
1998a, paragraaf 4.4.2) en die tyd moet konstruktief gebruik word terwyl hulle tot die
klaskamer of ander geskikte lokaal in die skool beperk word.
425

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Ter opsomming: dissiplinêre maatreëls word teen die agtergrond van die Handves van Regte
(RSA 1996a) as onredelik beskou wanneer
a. dit oormatig is en op nalatige wyse geadministreer word
b. dit fisieke of sielkundige pyn en skade berokken
c. daar geen duidelike rede vir die strafmaatreël is nie
d. dit nie ouderdomtoepaslik is nie (WKOD 2007).
Hierbenewens moet leerders se regte ook te alle tye in ag geneem word wanneer ’n
dissiplinêre maatreël oorweeg word, byvoorbeeld leerders se reg op onderwys, hulle reg op
menswaardigheid, hulle reg op administratiewe geregtigheid, hulle reg op vryheid en
sekerheid van die persoon, en die beste belang van die kind. (Sien die relevante bespreking
onder 4.1 in die artikel “Dissipline in die klaskamer – Deel 1: Die bepalings van die
Grondwet en Skolewet ten opsigte van dissiplinêre maatreëls in die klaskamer” (Müller
2012).)
4. Gevolgtrekkings en aanbevelings
Die belangrikste gevolgtrekkings en aanbevelings ten opsigte van die bevindinge van die
studie word vervolgens bespreek.
Aangesien ’n betreklik klein steekproef (vyf skole) vir die gevallestudie gebruik is, moet daar
tydens die bespreking van die navorsingsbevindinge teen veralgemening gewaak word.
Hoewel die betrokke skole in baie opsigte verskil en dus verskillende perspektiewe bied, sou
’n veralgemening van die ondersoekresultate na byvoorbeeld die opvoeders of skole in Suid-
Afrika nie akkuraat wees nie.
4.1 Onvoldoende kennis van deelnemende opvoeders
Baie deelnemers het, waarskynlik vanweë hulle opvoedkundige agtergrond, ’n basiese
“algemene kennis” van hulle bevoegdhede en verantwoordelikhede in die klaskamer, asook
van dié van leerders. Tog is hulle begrip van die basiese bepalings van belangrike relevante
wette en regeringskennisgewings, byvoorbeeld die Grondwet (RSA 1996a), Skolewet (RSA
1996b) en die Guidelines for the consideration of governing bodies in adopting a code of
conduct for learners (RSA 1998a), onvoldoende om probleemsituasies in die klaskamer te
hanteer. Aspekte wat hier ter sprake kom, is enersyds leerders se verantwoordelikhede in die
klaskamer en die beperking van leerders se regte, en andersyds opvoeders se bevoegdhede
met betrekking tot die handhawing van klaskamerdissipline.
Dit blyk dat die probleme veral ontstaan met die praktiese uitoefening van bostaande deur die
deelnemende opvoeders – daar kan beslis onsekerheid by deelnemers bespeur word wat die
praktiese uitoefening van hulle bevoegdhede betref.
426

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Hoewel die deelnemers aan hierdie studie in die meeste gevalle bewus is van ’n bepaalde
bevoegdheid of verantwoordelikheid, het hulle nie die praktiese kennis en diepgaande begrip
om hulle bevoegdhede met selfvertroue uit te oefen en toe te sien dat leerders hulle
verantwoordelikhede nakom nie. Die ironie is egter dat hierdie opvoeders in hulle poging om
onder geen omstandighede inbreuk te maak op die oortreder se reg op onderwys nie, in die
proses juis daartoe kan bydra dat daar inbreuk gemaak word op die res van die leerders se reg
om sonder steurnis onderrig te ontvang en te leer.
Verder het sommige deelnemers ook onvoldoende kennis – selfs teoreties – met betrekking
tot leerders se verantwoordelikhede in die klaskamer wat onderrig en leer betref. Sommige
deelnemers is byvoorbeeld van mening dat hulle nie die bevoegdheid het om te eis dat hulle
nie verhinder mag word in die uitvoering van hulle kontraktuele verpligtinge nie,
byvoorbeeld wat die handhawing van dissipline betref.
Oor die kwessie van die uitstuur van leerders wat die klas ontwrig en die weiering van
toegang tot die klaskamer wanneer leerders laat opdaag, is daar gemengde gevoelens. Die
meeste deelnemers is van mening dat hulle wel die bevoegdheid het om ’n leerder wat die
klas as gevolg van wangedrag en/of ongeoorloofde laatkommery ontwrig, uit die klaskamer
te stuur, terwyl die minderheid voel dat dit nie binne hulle bevoegdheid is om so ’n leerder
toegang tot die klaskamer te weier nie. Tydens die studie is gevind dat daar ook in die
literatuur teenstrydige menings is omtrent die regverdigbaarheid van hierdie maatreëls.
Omdat die beste belang van die kind en die leerders se reg op onderwys te alle tye in ag
geneem moet word, kan hierdie maatreëls volgens die navorser selde geregverdig word, en
moet dit slegs in uiterste gevalle aangewend word wanneer dit werklik die laaste uitweg is.
Daar is ook ’n beduidende getal deelnemers wat van mening is dat leerderregte voorkeur kry
bo opvoederbevoegdhede. Soos reeds genoem, dui hierdie siening op ’n ernstige leemte in
sodanige deelnemers se kennis en begrip van die voortdurende dinamiese balans wat tussen
regte en verantwoordelikhede behoort te bestaan. Hulle besef oënskynlik nie dat alle regte –
ook dié van leerders – gepaard gaan met bepaalde verantwoordelikhede nie en dat die meeste
regte nie absoluut is nie, maar onder sekere omstandighede onderhewig is aan beperkings,
wat hulle as opvoeders op bepaalde wyses mag afdwing om dissipline in die klaskamer te
handhaaf.
Dit is duidelik dat deelnemers se gebrek aan funksionele kennis en selfvertroue met
betrekking tot die regsaspekte van hulle bevoegdhede en verantwoordelikhede (en dié van
leerders) ’n wesenlike invloed op die dissipline in die klaskamer kan hê. Dit is belangrik dat
wanneer leerders opvoeders konfronteer en op hulle regte aandring, die opvoeders die situasie
met selfvertroue moet kan hanteer sonder om toe te laat dat leerders hulle
verantwoordelikhede verontagsaam.
Om hierdie rede is dit noodsaaklik dat alle opvoeders deeglik vertroud moet wees met die
bepalings van die relevante wette en ander regeringskennisgewings, asook die praktiese
implikasies wat dit vir die klaskamersituasie inhou.
427

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Daar is met hierdie ondersoek bevind dat dit beslis nie voldoende is om opvoeders slegs met
’n eksemplaar van hierdie dokumente te voorsien sonder om die inhoud, implikasies en
praktiese toepassing daarvan aan hulle duidelik te maak nie. Buiten dat ’n groot aantal
deelnemers nie die moeite doen om hierdie dokumente te bestudeer nie, het dit vir ’n
beduidende persentasie van diegene wat dit wel doen, skynbaar nie veel waarde nie – hierdie
opvoeders slaag nie daarin om die nut en praktiese waarde daarvan op hulle eie te ontdek en
op hulle klaskamersituasies toe te pas nie.
Provinsiale onderwysdepartemente behoort nie bloot aan te neem dat opvoeders wel die
nodige funksionele kennis het van die relevante wette en verwante kennisgewings ten opsigte
van die toepassing van dissiplinêre maatreëls nie.
Volgens die bevindinge van hierdie studie is daar ongetwyfeld ’n behoefte aan
inligtingsessies en/of slypskole by die geselekteerde skole wat nie net op ’n teoretiese vlak
inligting oordra nie, maar die bepalings van bogenoemde dokumente op ’n praktiese en
funksionele wyse op die opvoeders se daaglikse klaskamersituasies van toepassing maak. Die
provinsiale onderwysdepartemente behoort dus sodanige geleenthede te reël waar hierdie
opvoeders nie net ingelig word oor die praktiese toepassing van sodanige wette en
kennisgewings nie, maar ook die geleentheid gebied word om vrae te stel aangaande
moontlike probleemsituasies wat in die klaskamer kan opduik, asook werklike
probleemgevalle wat hulle al teëgekom het.
Die opleiding wat in die verlede verskaf is, blyk onvoldoende te wees, aangesien skynbaar
nie al die opvoeders daaraan blootgestel is nie, en ook aangesien dit nie voldoende praktiese
waarde ingehou het vir diegene wat dit bygewoon het nie.
Opvoeders behoort na afloop van sodanige slypskole te voel dat hulle werklik bemagtig en
toegerus is om beter dissipline in hulle klaskamers te handhaaf en om leerders wat
dissiplinêre probleme veroorsaak, met groter selfvertroue te hanteer. Om hierdie rede moet
die persone wat sodanige inligtingsessies of slypskole aanbied, nie net kenners wees van die
regsaspekte met betrekking tot die handhawing van dissipline nie, maar ook vertroud wees
met die probleme wat opvoeders daagliks ondervind. Dit moet dus verkieslik persone wees
wat binne die afgelope paar jaar ook in soortgelyke probleemsituasies onderwys gegee het.
Opvoeders, en veral prinsipale, behoort sodanige geleenthede waar hulle teoretiese en
praktiese kennis omtrent hulle bevoegdhede in die klaskamer kan bekom, egter nie net aan
die Departement van Onderwys oor te laat nie, maar moet ook eie inisiatief neem om
inligtingsessies en/of slypskole in hierdie verband te reël. Te midde van die gebrek aan
funksionele kennis wat deur hierdie studie uitgewys is, kan die opvoeders en prinsipale van
die geselekteerde skole nie bekostig om volgens die status quo voort te gaan nie – die
uitbreiding van hulle kennis ten opsigte van die handhawing van dissipline vorm ’n uiters
belangrike deel van hulle professionele ontwikkeling.
4.2 Regmatige dissiplinêre maatreëls
428

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Regmatige dissiplinêre maatreëls wat in die literatuur aan die hand gedoen word, word in die
artikel “Dissipline in die klaskamer – Deel 1: Die bepalings van die Grondwet en Skolewet
ten opsigte van dissiplinêre maatreëls in die klaskamer” (Müller 2012) bespreek. Hierdie
maatreëls sal vervolgens kortliks genoem word. Dit is belangrik om te onthou dat dissiplinêre
maatreëls in verhouding tot die leerder se wangedrag moet wees en dat daar konsekwent ten
opsigte van oortredings opgetree moet word. Dissiplinêre maatreëls kan egter strenger word
met herhaalde oortredings. Dit moet dus gegradeer word om voorsiening te maak daarvoor,
met skorsing en uiteindelik uitsetting as laaste uitweg.
Voorbeelde van aanvaarbare dissiplinêre maatreëls sluit die volgende in:
• ’n Teregwysende blik, ’n mondelinge waarskuwing of ’n skriftelike teregwysing
deur ’n opvoeder of skoolhoof in die geval van geringe oortredings.
• Ekstra werk in een of meer vakke.
• Ekstra skoolwerk tydens pouses of ná skool wat tot die leerder se vordering in die
skool en die verbetering van die skoolomgewing sal bydra en onder toesig gedoen
word (detensie).
• Die uitvoer van take wat die persoon wat te na gekom is, sal help.
• Take wat die skoolomgewing sal verbeter, byvoorbeeld tuinwerk of
administratiewe take.
• Bekostigbare kompensasie waarop ooreengekom word.
• Die vervanging van beskadigde eiendom.
• Die wegneem van voorregte en/of skorsing uit sekere skoolaktiwiteite.
• Die beperking van klaskamervoorregte.
• Daaglikse verslae oor ’n leerder wat hom/haar in die klas wangedra aan die
skoolhoof of senior opvoeder.
• Beslaglegging op ’n verbode item, indien van toepassing.
• ’n Stelsel van verdienstelikheid waarvolgens leerders punte (nie akademiese punte
nie) verdien of verloor.
• ’n Gesprek met die leerder se ouers/voog om ’n oplossing vir die probleem te
probeer vind.
• Gemeenskapsdiens (indien die provinsiale onderwysdepartement toestemming
gegee het daarvoor).
Heelwat van hierdie dissiplinêre maatreëls, byvoorbeeld detensie, take wat die
skoolomgewing sal verbeter, gemeenskapsdiens, ’n puntestelsel en om die ouers of voogde
van die betrokke leerder skool toe te laat kom, stem ooreen met dié wat volgens die
deelnemers aan hierdie studie met ’n meerdere of mindere mate van sukses in die klaskamer
gebruik kan word.
Die basiese beginsel is dat alle vorme van dissiplinêre maatreëls moet strook met leerders se
regte. Dissiplinêre maatreëls wat nie ooreenkom met die vereistes, beginsels en doelwitte van
die Grondwet (RSA 1996a) en die Skolewet (RSA 1996b) nie, is verbode (Roos 2003:496).
429

5. Verdere navorsing
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Ek het in hierdie artikel op reaktiewe dissiplinêre maatreëls gefokus, maar ek is bewus van
die feit dat proaktiewe metodes van dissiplinehandhawing in ’n opvoedkundige opset uiters
belangrik is en eintlik verkies word (Oosthuizen, Wolhuter en Du Toit 2003). Hierdie artikel
is egter nie soseer daarop gerig om te bepaal watter dissiplinêre maatreëls opvoedkundig
“beter” is nie, maar eerder op watter maatreëls regtens toegelaat word. Die feit dat die
grondwetlike en regsperspektief op proaktiewe metodes van dissiplinehandhawing onder
meer vanweë die lengte van hierdie artikel nie hier bespreek is nie, bring wel ’n leemte mee.
Opvolgnavorsing oor hierdie onderwerp sal ’n waardevolle aanvulling tot hierdie studie wees.
Soos vroeër genoem is, poog hierdie studie nie om ’n veralgemeende beeld van skole in Suid-
Afrika te skep nie, maar slegs om die deelnemende opvoeders se situasies in die spesifieke
skole in die steekproef te beskryf. Ten einde ’n akkurate beeld van dissipline in Suid-
Afrikaanse skole te rekonstrueer, moet die bestaande navorsing aangevul word met studies
vanuit meer homogene navorsingsterreine. Hierdie stelling word deur Wolhuter en
Oosthuizen (2003:445) ondersteun.
Bibliografie
Anon. 2006. Al meer leerkragte wil lyfstraf toepas. 2006. Die Burger, 15 November, bl. 7.
—. 2007. Bring jeug-dissipline terug. Die Burger, 25 Januarie, bl. 15.
Beckman, J. en C.J. Russo. 1998. Negligence in schools in South Africa and the United
States: An exploratory analysis. Universiteit van Pretoria en Universiteit van Dayton, Ohio.
Bekink, B. en D. Brand. 2000. Constitutional protection of children. In Davel (red.) 2000.
Birnbaum, L. 2005. Connecting to inner guidance: Mindfulness, meditation and
transformation of professional self-concept in social work students. Critical Social Work,
6(2).http://www.uwindsor.ca/criticalsocialwork/connecting-to-inner-guidance-mindfulnessmeditation-and-transformation-of-professional-self-concept-
(1 Mei 2012 geraadpleeg).
Blaauw, D. 2006. Byna ’n derde van leerkragte lê lat in. Die Burger, 24 Januarie, bl. 7.
Bray, E. 2004. Constitutional values and human dignity: Its value in education. Perspectives
in Education, 22(3):37–47.
—. 2005. Codes of conduct in public schools: A legal perspective. South African Journal of
Education, 25(3):133–8.
Brendtro, L., M. Brokenleg en S. van Bockern. 2002. Reclaiming youth at risk: Our hope for
the future. Bloomington, Indiana: Solution Tree.
430

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Brendtro, L. en L. du Toit. 2005. Response ability pathways: Restoring bonds of respect.
Kaapstad: PreText.
Carstens, S. 2007. Ons kinders geskool in geweld. Taalgenoot, Februarie, ble. 18–20.
Coetzee, S.A., E.J. van Niekerk en J.L. Wydeman. 2011. An educator’s guide to effective
classroom management. Pretoria: Van Schaik.
Currie, I. en J. de Waal. 2006. The Bill of Rights handbook. 5de uitgawe. Wetton: Juta.
Davel, C.J. (red.). 2000. Introduction to child law in South Africa. Lansdowne: Juta.
Deacon, J. 2004. Regsverteenwoordiging tydens dissiplinêre optredes en arbitrasies – ’n kort
oorsig oor die huidige regsposisie. Tydskrif vir Regswetenskap, 29(2):109–22.
De Klerk, J. en J. Rens. 2003. The role of values in school discipline. Koers, 68(4):353–71.
DvO (Departement van Onderwys). 2002. Hersiene Nasionale Kurrikulumverklaring Graad
R-9 (Skole): Oorsig.
http://www.education.gov.za/LinkClick.aspx?fileticket=nJOSYhP5h4U=entabid=266enmid=
721 (20 Junie 2011 geraadpleeg).
De Vos, A.S., H. Strydom, C.B. Fouche en C.S.L. Delport (reds.). 2007. Research at grass
roots for the social sciences and human service professions. 3de uitgawe. Pretoria: Van
Schaik.
De Wet, C. 2003(a). Eastern Cape educators’ perceptions of the causes and the scope of
school violence. Acta Criminologica, 16(3):89–106.
—. 2003(b). Skoolveiligheid en misdaadbekamping: Die siening van ’n groep Vrystaatse
leerders en opvoeders. South African Journal of Education, 23(2):85–93.
—. 2004. The extent and causes of learner vandalism at schools. South African Journal of
Education, 24(3):206–11.
—. 2005. Strategies for preventing learner vandalism. Acta Academica, 37(1):146–73.
Discipline in SA schools. 2010. Aloe Learning Centre.
http://www.bizcommunity.com/Event/196/98/21539.html (1 Mei 2012 geraadpleeg).
Dissipline en akademie. 2009. http://dissipline-skole.blogspot.com (1 Mei 2012 geraadpleeg).
Dissipline in skole ruk hand uit. 2010.
http://dissiplineinskolerukhanduit.blogspot.com/2010/08/dissipline-in-skole-ruk-handuit.html
(1 Mei 2012 geraadpleeg).
431

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Du Preez, P. en C. Roux. 2010. Human rights values or cultural values? Pursuing values to
maintain positive discipline in multicultural schools. South African Journal of Education,
30(1):13–26.
ELRC (Education Labour Relations Council, Republic of South Africa). 2003. Policy
handbook for educators. Pretoria: Universal Print Group.
Els, R. 2009. Wangedrag is onderwysers se skuld, sê skoolhoof. Die Burger, 24 November.
http://www.dieburger.com/Suid-Afrika/Nuus/Wangedrag-is-onderwysers-se-skuld-seskoolhoof-20091124
(1 Mei 2012 geraadpleeg).
Harms, I. en C. Pillay. 2006. Fundamentele regte: Enigste studiegids vir FUR201-F.
Departement Staats-, Internasionale en Inheemse Reg. Pretoria: Unisa.
Henning, E. 2005. Finding your way in qualitative research. Pretoria: Van Schaik.
Jackson, L. en S. Rothmann. 2006. Occupational stress, organisational commitment, and illhealth
of educators in the North West Province. South African Journal of Education,
26(1):75–95.
Joubert, R., E. de Waal en J.P. Rossouw. 2004. Discipline: Impact on access to equal
educational opportunities. Perspectives in Education, 22(3):77–87.
Key, J.P. 1997. Research design in occupational education.
http://www.okstate.edu/ag/agedcm4h/academic/aged5980a/5980/newpage21.htm (1 Mei
2012 geraadpleeg).
Khuluse, N.L. 2009. The effect of discipline on academic achievement in secondary school.
Ongepubliseerde MEd-verhandeling. Universiteit van Zoeloeland.
Knoetze, D. 2004. Opvoeding, gewete en dissipline – ’n Bybelse perspektief. Die Unie:
Kwartaalblad van die Suid-Afrikaanse Onderwysunie (Kaapland),101(1):1–4.
Kruger, D.J., A.S. de Vos, C.B. Fouché en L. Venter. 2005. Quantitative data analysis and
interpretation. In De Vos, Strydom, Fouché en Delport (reds.) 2007.
Landsberg, E.D. en N. Nel (reds.). 2005. Addressing barriers to learning: A South African
perspective. Pretoria: Van Schaik.
LeadSA. s.j. Handves van verantwoordelikhede – ’n oproep tot aksie.
http://www.pod945.co.za/podcast/other/BOR/files/Handves van Verantwoordelikhede.pdf (1
Mei 2012 geraadpleeg).
Maphosa, C. en A. Shumba. 2010. Educators’ disciplinary capabilities after the banning of
corporal punishment in South African schools. South African Journal of Education,
30(3):387–99.
432

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Marais, P. en C. Meier. 2010. Disruptive behaviour in the foundation phase of schooling.
South African Journal of Education, 30:41–57.
Maré, T.J. 2008. ’n Kritiese analise van die begrip “Administratiewe Geregtigheid” in die
Grondwet, met besondere verwysing na die konkretisering daarvan in die Wet op die
Bevordering van Administratiewe Geregtigheid, 3 van 2000. Ongepubliseerde PhDproefskrif,
Universiteit van die Vrystaat.
Maree, J.G. en L. Cherian. 2004. Hitting the headlines – the veil on corporal punishment in
South Africa lifted. Acta Criminologica, 17(3):72–85.
Maree, K. 2007. First steps in research. Pretoria: Van Schaik.
Matseke, J.B. 2008. Discipline in a secondary school at Winterveldt, North West Province.
Ongepubliseerde MEd-verhandeling, Tshwane Universiteit van Tegnologie.
McMillan, J.H. en S. Schumacher. 2006. Research in education: Evidence-based inquiry. 6de
uitgawe. Boston: Pearson Education Inc.
Mentz, P.J., C.C. Wolhuter en S.C. Steyn. 2003. ’n Perspektief op die voorkoms van
dissiplineprobleme in Afrikaanse skole. Koers, 68(4):391–412.
Merton, M. 2006(a). Leerders “moet geweld self voorkom”. Die Burger, 13 Mei, bl. 4.
—. 2006(b). Pandor skop vas oor skoleplan. Die Burger, 24 Oktober, bl. 2.
Mestry, R. en J. Khumalo. 2012. Governing bodies and learner discipline: Managing rural
schools in South Africa through a code of conduct. South African Journal of Education,
32(1):97–110.
Mokhele, P.R. 2006. The teacher-learner relationship in the management of discipline in
public high schools. Africa Education Review, 3(1/2):148–59.
Moswela, B. 2008. Knowledge of educational law: An imperative to the teacher’s practice.
International Journal of Lifelong Education, 27(1):93–105.
Mouton, J. 1996. Understanding social research. Pretoria: Van Schaik.
Naldi, G.J. (red.). 2000. Documents of the Organization of African Unity. Londen: Mansell.
Neethling, J., J.M. Potgieter en P.J. Visser. 2006. Deliktereg. 5de uitgawe. Durban:
LexisNexis Butterworths.
Nicholas, C. 2005. Skool mág leerder afskeid belet – hof. Die Burger, 27 September, bl. 10.
OAU (Organization of African Unity). 2000. African Charter on the Rights and Welfare of
the Child (African Children’s Charter) 1990. In Naldi (red.) 2000.
433

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Olivier, M.A.J. en D.J.L. Venter. 2003. The extent and causes of stress in teachers in the
George region. South African Journal of Education, 23(3):186–92.
Oosthuizen, I.J., J.P. Rossouw en A. de Wet. 2004. Inleiding tot die onderwysreg. Pretoria:
Van Schaik.
Oosthuizen, I.J., J.M. Roux en J.L. van der Walt. 2003. A classical approach to the
restoration of discipline in South African schools. Koers, 68(4):373–90.
Oosthuizen, I.J., C.C. Wolhuter en P. du Toit. 2003. Voorkomende of bestraffende maatreëls
in Suid-Afrikaanse skole: watter benadering moet voorkeur geniet? Koers, 68(4):457–79.
Park, T. 2006. Teaching as a career choice: attractors and deterrents identified by grade 11
learners. South African Journal of Education, 26(1):143–56.
Pienaar, G. 2003. A different approach to classroom discipline problems. Educare,
32(1/2):261–74.
Potgieter, J. 2004. Delictual negligence of educators in schools: The confusing influence of
the in loco parentis doctrine. Perspectives in Education, 22(3):153–6.
Prinsloo, E. 2005. Addressing challenging behaviour in the classroom. In Landsberg en Nel
(reds.) 2005.
Rademeyer, A. 2006. Lyfstraf se dae vir goed getel, glo kenners. Die Burger, 30 Oktober, bl.
5.
—. 1996b. Suid-Afrikaanse Skolewet 84 van 1996. Pretoria: Staatsdrukker.
—. 1998a. Guidelines for the consideration of governing bodies in adopting a code of
conduct for learners. Kennisgewing 776 van 1998 op 15 Mei. Pretoria: Staatsdrukker.
—. 1998b. Wet op die Indiensneming van Opvoeders 76 van 1998. Pretoria: Staatsdrukker.
—. 2000a. Alternatives to corporal punishment.
http://www.westerncape.gov.za/Text/2003/alternatives_corporal_punishment.pdf (1 Mei
2012 geraadpleeg).
—. 2000b. South African Council for Educators Act 31 of 2000.
http://www.info.gov.za/view/DownloadFileAction?id=68198 (1 Mei 2012 geraadpleeg).
—. 2002. Regulasies om inisiëringspraktyke in skole te verbied. Staatskoerant: 24165(450),
13 Desember.
—. 2005. Handleiding vir implementering van die Wysigingswet op Onderwyswette 24 van
2005. Pretoria: Staatsdrukker.
434

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
—. 2007. Wysigingswet op Onderwyswette 31 van 2007. Pretoria: Staatsdrukker.
Roos, R. 2003. Legal requirements for school rules and disciplinary sanctions. Koers,
68(4):481–98.
Rossouw, J.P. 2003. Learner discipline in South African public schools – a qualitative study.
Koers, 68(4):413–35.
Rule, P. en V. John. 2011. Your guide to case study research. Pretoria: Van Schaik.
SAOU (Suid-Afrikaanse Onderwysunie). 2006a. Posvlak 1-seminaar: Die Regte van die
Opvoeder. Aangebied deur J.G. Prinsloo. 26–7 Mei, George. Wes-Kaap: SAOU.
—. 2006b. Seminaar: Hantering van leerders met gedragsprobleme. Aangebied deur J. du
Toit Stegmann. 23 Maart, Goudini Spa. Wes-Kaap: SAOU.
—. 2006c. Seminaar. Aangebied deur Worcester Gimnasium. Wes-Kaap: SAOU.
—. 2006d. Seminaar. Aangebied deur Worcester Primêr. Wes-Kaap: SAOU.
SARO (Suid-Afrikaanse Raad vir Opvoeders). 2006. The Code of Professional Ethics.
http://www.sace.org.za/article.php?parent=7enarticle_id=4 (1 Mei 2012 geraadpleeg).
Schulze, S. en T. Steyn. 2007. Stressors in the professional lives of South African secondary
school educators. South African Journal of Education, 27(4):691–707.
Shaba, S.M. 2003. Effective education management series, module 4: South African law in
education. Sandown: Heinemann.
Singh, P., S.M. Mbokodi en V.T. Msila. 2004. Black parental involvement in education.
South African Journal of Education, 24(4):301–7.
Smit, A.G. en L. Liebenberg. 2003. Understanding the dynamics of parent involvement in
schooling within the poverty context. South African Journal of Education, 23(1):1–5.
Smit, M.E. 2010. The role of school discipline in combating violence in schools in the East
London region. Ongepubliseerde MEd-verhandeling, Universiteit van Fort Hare.
Smit, P. 2008. Disciplinary enquiries in terms of schedule 8 of the Labour Relations Act 66
of 1995. Ongepubliseerde doktorale proefskrif, Universiteit van Pretoria.
South African Human Rights Commission. 1998. My rights, your rights. Pretoria:
Staatsdrukker.
South Africa: Learners commit to promote Bill of Responsibilities. 2011. BuaNews
(Tshwane), 25 Maart. file:///C:/Users/User/Desktop/Finaal van Coetzee/allAfrica_com South
Africa Learners Commit to Promote Bill of Responsibilities.htm (1 Mei 2012 geraadpleeg).
435

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Steyn, S.C., C.C. Wolhuter, I.J. Oosthuizen en J.L. van der Walt. 2003. ’n Internasionale
perspektief op leerderdissipline in skole. South African Journal of Education, 23(3):225–32.
Streng kinders, gehoorsame ouers. 2009. Die Burger, 15 April.
http://afrikaansetaalraad.co.za/?p=782 (1 Mei 2012 geraadpleeg).
Van der Bank, A. 2000. Codes of conduct for learners. In Davel (red.) 2000.
Van der Walt, J.L. 2003. ’n Beginselgrondslag vir gesag, vryheid, orde en dissipline in die
onderwysopset van die vroeg-21ste eeu. Koers, 68(4):331–52.
Van Wyk, N. 2001. Perceptions and practices of discipline in urban black schools in South
Africa. South African Journal of Education, 21(3):195–201.
VN (Verenigde Nasies). 1948. The Universal Declaration of Human Rights.
http://www.un.org/en/documents/udhr/index.shtml (1 Mei 2012 geraadpleeg).
Vogel, D., J. Seaberry en K.M. Kelley. 2003. Handling school conflict: Training learners for
effective peer intervention. Acta Criminologica, 16(1):27–39.
WKOD (Wes-Kaap Onderwysdepartement). 2007. Leerderdissipline en skoolbestuur: ’n
Praktiese handleiding om leerdergedrag te verstaan en te bestuur binne die skoolkonteks.
http://wced.school.za/documents/LearnerDiscipline/Leerder_Dissipline_en_Skoolbestuur.pdf
(1 Mei 2012 geraadpleeg).
Wohl, A. 2005. The extent and limitations of teachers’ rights. Human Rights: Journal of the
Section of Individual Rights and Responsibilities, 32(4):22–4.
https://login.ez.sun.ac.za/login?url=http://web.ebscohost.com/ehost/detail?vid=3enhid=7ensi
d=fbf0ce92-7339-41a7-ac8d-83e4f1911e4e@sessionmgr9 (1 Mei 2012 geraadpleeg).
Wolhuter, C.C. en I.J. Oosthuizen. 2003. ’n Leerderperspektief op dissipline: ’n Kwalitatiewe
ontleding. Koers, 68(4):437–56.
Zulu, B.M., G. Urbani, A. van der Merwe en J.L. van der Walt. 2004. Violence as an
impediment to a culture of teaching and learning in some South African schools. South
African Journal of Education, 24(2):170–5.
436

Bylae A
VRAELYS
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Moet asseblief nie u naam op die vorm verstrek nie, aangesien die inligting wat u
verskaf, slegs vir navorsingsdoeleindes benodig word.
Dit is uiters belangrik dat u elke vraag baie eerlik moet beantwoord. Daar is geen regte
of verkeerde antwoorde nie – moet dus asseblief nie antwoorde gee wat u dink “goeie”
antwoorde is nie, of wat u dink die navorser graag wil hoor nie. Die navorser wil juis
weet hoe u die situasie ervaar. Alle inligting sal vertroulik hanteer word.
A. PERSOONLIKE INLIGTING
Voltooi asseblief die volgende deur slegs ’n kruisie (X) in die toepaslike blokkie te maak.
1. Geslag van deelnemer:
Manlik
Vroulik
2. Ouderdom van deelnemer:
3. Jare ondervinding in die onderwys, met ander woorde in staatskole:
B. DIE BEVOEGDHEDE EN VERANTWOORDELIKHEDE VAN DIE
OPVOEDER
Gebruik die onderstaande sleutel om die volgende vrae te beantwoord. Maak slegs ’n
kruisie (X) in die toepaslike blokkie.
1: Stem glad nie saam nie / 2: Stem in ’n geringe mate saam / 3: Stem in ’n groot
mate saam / 4: Stem volkome saam
1. Ek as opvoeder het die bevoegdheid om ’n leerder wat 10 minute laat is vir ’n
lesperiode, toegang tot die klaskamer te belet.
437

1 2 3 4
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
2. Indien ’n leerder nie wil leer nie, en in die proses inbreuk maak op ander leerders se reg
om te leer, mag so ’n leerder uit die klaskamer gestuur word.
1 2 3 4
3. Ek het die bevoegdheid om te eis dat ek nie verhinder mag word in die uitvoering van
my kontraktuele verpligtinge nie, ook wat die handhawing van dissipline betref.
1 2 3 4
4. Ek as opvoeder het die verantwoordelikheid om dissipline in my klaskamer te
handhaaf.
1 2 3 4
5. (a) Het u al die Suid-Afrikaanse Skolewet (1996) en/of die Guidelines for the
consideration of governing bodies in adopting a code of conduct for learners geraadpleeg om
meer oor opvoeders se bevoegdhede in die klaskamer uit te vind?
Ja Nee
(b) Indien ja, het hierdie kennis u op enige manier gehelp om dissiplinêre maatreëls
meer effektief toe te pas?
Ja Nee
6. (a) Het enigiemand al die implikasies wat die Suid-Afrikaanse Skolewet en die
Handves van Menseregte vir die opvoeder inhou, aan die personeel in u skool verduidelik,
spesifiek met betrekking tot regmatige dissiplinêre maatreëls in die klaskamer en die
bevoegdhede wat elke opvoeder in hierdie verband het?
Ja Nee
(b) Indien ja, het dit u gehelp om dissiplinêre maatreëls meer effektief toe te pas?
Ja Nee
438

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
C. DIE REGTE EN VERANTWOORDELIKHEDE VAN DIE LEERDERS
1: Stem glad nie saam nie / 2: Stem in ’n geringe mate saam / 3: Stem in ’n groot
mate saam / 4: Stem volkome saam
7. Leerders het die verantwoordelikheid om redelike werkopdragte in die klaskamer uit te
voer.
1 2 3 4
8. Leerders het die verantwoordelikheid om die opvoeder toe te laat om vir die volle duur
van elke periode klas te gee, sonder steurnis, onderbrekings of ontwrigtings.
1 2 3 4
9. Leerders het die verantwoordelikheid om stil te bly terwyl die opvoeder werk
verduidelik.
1 2 3 4
10. Leerders het die verantwoordelikheid om hulle aan die gesag en gedragskode van die
skool te onderwerp.
1 2 3 4
11. Leerders het nie die reg om aan opvoeders te sê wat hulle wil nie – leerders se vryheid
van spraak word beperk.
1 2 3 4
12. Volgens die Grondwet is alle regte van leerders nie absoluut nie, met ander woorde
sekere regte mag om bepaalde redes en op spesifieke maniere beperk word.
1 2 3 4
13. Indien ek ’n leerder op ’n bepaalde manier sou straf en daardie leerder my dan sou gaan
aankla op grond daarvan dat ek sy/haar regte op een of ander manier geskend het, sou ek my
onkunde oor die saak (byvoorbeeld oor die leerder se regte in die geval van wangedrag en
straf) as verweer in die hof kon aanvoer om my saak sodoende te bevorder.
439

1 2 3 4
D. DISSIPLINE IN DIE KLASKAMER
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
14. (a) Is lyfstraf na u mening ’n oplossing vir leerderwangedrag in u klaskamer?
Ja Nee
(b) Waarom sê u so?
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
(c) Is dit soms vir u nodig om lyfstraf toe te dien om sodoende leerderwangedrag te beperk
of stop te sit?
Ja Nee
15. Is dit soms vir u nodig om ’n leerder te klap om sodoende leerderwangedrag te beperk
of stop te sit? Indien ja, waarom vind u dit nodig?
Ja Nee
.................................................................................................................
.................................................................................................................
16. Watter dissiplinêre maatreëls (straf) ondervind u is die doeltreffendste, of watter straf
werk vir u die beste om dissipline in die klaskamer te verbeter? Onderstreep wat van
toepassing is:
detensie (na skool sit) met ekstra skoolwerk / stuur leerder uit die klaskamer / puntestelsel
waar leerders strafpunte kry / laat staan leerder vir die duur van die pouse voor
personeelkamer / ander:
.................................................................................................................
.................................................................................................................
.................................................................................................................
17. Watter dissiplinêre maatreëls (straf) is volgens u glad nie doeltreffend nie? Onderstreep
wat van toepassing is:
detensie (na skool sit) met ekstra skoolwerk / stuur leerder uit die klaskamer / puntestelsel
waar leerders strafpunte kry / laat staan leerder die hele pouse voor personeelkamer / ander:
.................................................................................................................
.................................................................................................................
.................................................................................................................
440

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
18. Wat is die grootste probleme wat u daagliks ervaar ten opsigte van die handhawing van
dissipline in u klaskamer?
.................................................................................................................
.................................................................................................................
.................................................................................................................
.................................................................................................................
Bylae B
Onderhoudskedule
Die volgende basiese vrae is tydens elke onderhoud aan die betrokke deelnemer gestel:
1. Watter dissiplinêre maatreëls mag u volgens wet toepas om dissipline in u klaskamer
te handhaaf?
2. Wat doen u as ’n leerder u klas in so ’n mate ontwrig dat u nie met die les kan
voortgaan nie? Watter dissiplinêre maatreëls pas u dus in u klaskamer toe, en pas u
ook soms enige maatreëls toe wat nie volgens wet toelaatbaar is nie?
3. Watter dissiplinêre maatreëls is volgens u suksesvol? Waarom is sommige maatreëls
volgens u nie so suksesvol nie?
4. ind u soms dat leerders in so ’n mate op hulle regte aandring dat dit vir u moeilik is
om dissipline in u klaskamer te handhaaf?
5. Het die blote feit dat leerders ook regte het, ’n invloed op u toepassing van
dissiplinêre maatreëls – hou u dit dus in gedagte? Indien wel, veroorsaak dit soms dat
u versigtig is om dissiplinêre maatreëls toe te pas omdat u bang is dat u inbreuk sal
maak op hulle regte en daaroor vervolg sal word?
6. Wat is volgens u die belangrikste redes waarom dissipline in u klaskamer (en/of in u
kollegas s’n) ’n probleem is?
Eindnotas
1 Artikel geskryf na aanleiding van ’n navorsingstudie gedoen ter voltooiing van die graad
MEd in Onderwysbestuur aan die Universiteit van Suid-Afrika (2011).
2 Hierna slegs “die Skolewet” genoem.
3 Hierna slegs “die Grondwet” genoem.
441

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die skrywer en nuwe publikasiekontekste:
Interaktiwiteit en wisselwerking in
aanlyngemeenskappe – Fanie Viljoen se Pynstiller as
gevallestudie
Opsomming
Franci Greyling
Franci Greyling: Skool vir Tale, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)
Die deelnemende kultuur in die Web 2.0-konteks wat interaktiwiteit en wisselwerking tussen
veelvuldige lesers moontlik maak, skep ’n eiesoortige dinamiek en nuwe storievertel- en
publikasiemoontlikhede. Narratiewe genres wat in hierdie konteks ontstaan, word
betekenisvol deur die deelnemende eienskappe van die omringende diskoerskonteks gevorm.
Fanie Viljoen se grafiese verhaal Pynstiller/Painkiller, met die tema van selfskending onder
tieners, is in twee weergawes op twee verskillende platforms en netwerkkontekste
gepubliseer, naamlik as deel van ’n Facebook-groep en as selfoonverhaal op Yoza Cellphone
Stories. Hierdie artikel beskryf die publikasiekontekste, interaktiwiteit en wisselwerking ten
opsigte van die Pynstiller-weergawes aan die hand van Ruth Page (2010) se teorie van
narratiewe wisselwerking waarin gebruiker-teks-wisselwerking (leser-teks) sowel as die
diskoerskonteks van die gebruiker-gebruiker-wisselwerking (leser-leser) in ag geneem word.
Dit blyk dat die interaktiwiteit en wisselwerking in die onderskeie diskoersnetwerke unieke
kenmerke toon, ongeag dat dieselfde primêre narratief ter sprake is. Die gevolgtrekking is dat
die skrywer van die kernnarratief ’n belangrike en selfs bepalende rol in die ontwikkelende
narratief kan speel.
Trefwoorde: Web 2.0; interaktiwiteit; wisselwerking; aanlyngemeenskappe; Yoza Cellphone
Stories; m-romans; Facebook; Pynstiller; Painkiller; Fanie Viljoen; selfbesering;
selfskending
Abstract
The author and new publication contexts: Interactivity and interaction among online
communities – Fanie Viljoen’s Pynstiller/Painkiller as a case study
The Web 2.0 context, where interactivity and cooperation between multiple readers are
possible, creates unique dynamics and narrative forms. For the author the participatory
environment offers new narrative and publication possibilities. The need arises for a better
understanding of this changing environment, the online interaction and the developing
creative forms. Globally there are big differences in terms of available technology, internet
442

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
access and user patterns, and therefore it is also necessary to investigate and describe the
narrative practices in local contexts.
This article discusses two versions of South African author Fanie Viljoen’s graphic novel
Pynstiller/Painkiller, which were published on two different platforms and network contexts.
Pynstiller (Painkiller) had its origins in a creative and research project with artists’ books and
practice-based research as its focus. In the project Transgressions and boundaries of the page
Viljoen adapted his own short story with the theme of self-mutilation among teenagers to a
graphic novel. Simultaneously with the remediation of the story Viljoen also established a
Facebook group, placed the completed pages on it and started a conversation about the
topical theme of self-mutilation. The novel later became available as a cell phone novel (in
English and Afrikaans) on Yoza Cellphone Stories, with the graphics adapted to the
dimensions of a standard cell phone screen. Yoza cellphone stories can be read on the Yoza
mobisite, among others, which also makes provision for readers’ comments. The reader
responses and interactions that were observed in the different network contexts offer an
opportunity to use this work as a case study to examine the dynamics between the author,
text, context and reader in online communities in Web 2.0 contexts. Ruth Page’s (2010)
theory of narrative interaction as explained in her article "Interactivity and interaction: Text
and talk in online communities" serves as the theoretical framework for the investigation.
The article is organised in the following sections: (1) contextualisation in terms of the
participatory culture in Web 2.0 contexts and Page’s theory of narrative interaction; (2) the
text and publication contexts of Fanie Viljoen’s Pynstiller/Painkiller; (3) discussion of Page’s
theory with application to the interaction and interactivity in the Web 2.0 publication contexts
of Pynstiller/Painkiller; (4) discussion of observed patterns and conversations in the
Facebook Pynstiller group and Yoza Cellphone Stories; (5) conclusion and theory refinement.
Page (2010) argues that the narrative genres that originate in the Web 2.0 context are
significantly shaped by the participatory features of the surrounding discourse context. The
discursive capacity of Web 2.0 software creates a two-way online environment where
storytelling participants are connected with one another and the strings of narrative and
comments become interwoven. This environment creates a context similar to that of everyday
conversation. The hybrid spoken-written quality of the discourse may be associated with
Walter Ong’s (1982) concept of secondary orality. Page argues that the analysis of narratives
that originate in this context should take into consideration the hybrid nature and the dynamic
interaction of the specific narratives. Existing narrative concepts of interactivity with regard
to digital narratives focus primarily on the reader-text interaction. The need therefore arises to
extend these concepts so that the additional interactions that take place between multiple
users when stories are told in online communities are also taken into consideration. Page
therefore proposes a methodological integration between literary-theoretical and discourseanalytic
traditions that can increase our understanding of narrative interactivity and
interaction in the richly varied world of digital narratives. In her framework for narrative
interaction Page makes provision for user-text interaction (reader-text) as well as the
discourse contexts of user-user interaction (reader-reader).
The publication contexts, observed discourse, activity and interactivity of
Pynstiller/Painkiller are discussed in terms of this framework. Particular attention is given to
the role of the author in the development of the conversational narrative – among other things
personal interviews with the author, Fanie Viljoen, were used in this regard. In terms of the
user-text interaction, Page (following Ryan) distinguishes between exploratory and
ontological interaction. In the case of Pynstiller/Painkiller the text itself is the work of Fanie
443

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Viljoen and the narrative was published as a finished story. The reader cannot influence or
change the content of the events, and this implies an investigative interaction in terms of the
text itself. With regard to user-user interaction, Page (2010:115) identifies three contextual
factors that affect reader-reader interaction, namely the mechanisms of interaction (feedback
mechanisms), the type of audience involved in the conversation (network characteristics) and
the qualities of the narrative being commented upon (narrative characteristics). The
combination of user-text interaction and the contextual factors affecting user-user interaction
can be combined in open-ended configuration. Page’s framework was both usable and
applicable for describing and interpreting the Pynstiller/Painkiller contexts. It appears that
the respective discourses in the two online contexts differ considerably. These differences
relate to the feedback mechanisms, network and narrative characteristics and the interaction
between them. In addition to this, research by Deumert (2010), Walton (2009) and Vosloo
(2010) provided indispensable background on Yoza Cellphone Stories. This emphasised the
importance of taking the local context and user patterns in consideration.
The interaction and interactivity that took place on Yoza and on Facebook over a certain
period of time were then investigated. For this purpose the comments made in the relevant
network contexts were analysed and characteristic patterns and discourses were identified.
The use of SMS language, for example, is very apparent on the Yoza mobisite, and is a clear
example of spoken-written communication and informal conversation conventions in online
communities. Research by Page (2010), Deumert (2010), Walton (2009) and Vosloo (2010)
contributed towards understanding the specific discourse contexts. Furthermore, the special
attention to the role of the author revealed certain effects of author involvement in the
developing narrative. The interactivity and interaction in the respective discourse networks
show unique features – despite the fact that the same primary narrative is in question and
similar feedback mechanisms are available. The discourse on Yoza was mostly about the
format and theme of the experimental m-novel, namely the cell phone version of the graphic
novel Pynstiller/Painkiller. Reader comments on the mobisite indicate that users see
themselves as a network in which various persons and functionaries have a part and where
everyone may express an opinion. In this case the author, Fanie Viljoen, was not part of the
interaction in the network himself. The readers’ comments could, however, have a direct and
indirect effect on the author’s future work and on the format and genre of m-novels on the
particular platform. In the case of the Pynstiller/Painkiller group on Facebook, the author
initiated the group and played an important role as facilitator. On this platform a conversation
was started about the theme itself, and participants in the conversation made a variety of
contributions, including creative work. The group became a space for therapeutic selfexpression
and online support.
The text and contexts that were discussed offered a view of the publication, reception and
online interaction in the South African context. The two publication contexts of
Pynstiller/Painkiller showed that the author can play an important and even a decisive role in
terms of interactivity and interaction concerning the core narrative in online communities.
Through creative decisions and performance, the author largely determines the possibilities,
nature and extent of reader-text interaction. Moreover, in certain social network contexts –
for example, where m-novels are intended for a young audience – certain moderating
functions are performed that affect the developing conversation narrative to a lesser or greater
extent. Page’s framework of narrative interaction can consequently be refined through clear
consideration of the role of the author and the moderator.
444

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Keywords: Web 2.0; interactivity; interaction; online communities; Yoza Cellphone Stories;
m-novels; Facebook; Pynstiller; Painkiller; Fanie Viljoen; self-harm; self-mutilation
1. Inleiding
I
Op 24 Junie 2009 skep Fanie Viljoen 1 ’n Facebook-groep, Pynstiller, en publiseer die eerste
bladsye van die grafiese weergawe van sy kortverhaal “Pynstiller” – ’n tienerverhaal met die
tema van selfskending. 2 Hy nooi bestaande vriende en aanhangers op ander Facebookprofiele
uit om by die groep aan te sluit. 3 Sy verwelkomingsinskrywing word op die muur geplaas: 4
Fanie Viljoen: Welkom by pynstiller – as jy jouself sny, of dit in die verlede gedoen
het, kan jy hier daarvan vertel. Hoekom doen tieners (en ouer mense) dit? Hoekom
hou jy op? Hoe hou jy op? (24 Junie 2009 om 08:50 nm.)
Die eerste reaksie verskyn binne ’n oogwink:
Charnè Botha: Cool ... Ek wil die boek he ... (24 Junie 2009 om 08:50 nm.)
Drie minute later verskyn Charnè Botha se tweede inskrywing:
Charnè Botha: Ek sny myself ... Doen dit om te probeer vergeet van dinge wat gebeur
het of van iemand wat hulle seer gemaak het en dalk nogsteeds wil ... Ek het probeer
ophou maar kry dit nie reg nie ... Gaan goed vir ’n ruk maar as jy jouself weer kry sny
jy dieper en al hoe meer om meer bloed tesien en goed te voel dan daarna!!! I guess
it's our escape from everything ...
(24 Junie 2009 om 08:53 nm.)
Enkele minute later verskyn twee opeenvolgende boodskappe wat via ’n selfoon gestuur is:
Riëtte Benson: Ek sny myself ... Dis asof die seer saam met die bloed uit my sisteem
vloei. Vir die oomblik wat dit bloei voel ek vry van die seer in my lewe. Die letsels
herinner my aan die seer wat ek al gevoel het, maar ek herinner myself dat dit nou
beter is! (24 Junie 2009 om 09:14 nm. deur sellulêr)
Riëtte Benson: ... en o ja – dis nie so maklik om op te hou nie. Dis soos ’n "pil" teen
die pyn ... Partykeer het jy ’n groter dosis nodig want die seer is baie seer ... (24 Junie
2009 om 09:22 nm. deur sellulêr)
36 minute later reageer Charnè Botha:
II
Charnè Botha: Stem saam met Riette ... Dammit voel presies so ... (24 Junie 2009 om
09:58 nm.)
445

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
In November 2010 word Pynstiller en ’n Engelse weergawe Painkiller as selfoonstories (die
sogenaamde m-novels) op Yoza Cellphone Stories (http://www.yoza.mobi) geplaas.
Die eerste vier reaksies op die eerste bladsy van die Engelse teks lees:
III
24 Nov. 2010 1. Cherrý(x)Lipz says: I am 0n suspence. . .h3ctic stf 5
30 Nov. 2010 2. Yonie.com says: Hw d u get 2 read ths..cz it sounds quite interesting
1 Dec. 2010 3. (c)Mis+sexy+by+nature(c) says: Ths was quite an amazin story, very
touchn i lvd it although it endz confuzn>in tearz< its touchn.:'(
1 Dec. 2010 4. Lady(H)t33 says: Da Stori S.U.C.K.S!
Die Web 2.0-kontekste waar interaktiwiteit en samewerking tussen veelvuldige lesers
moontlik is, skep nuwe kontekste, eiesoortige dinamiek en nuwe storievertelmoontlikhede
(Harper 2011:204). Gepaardgaande hiermee ontstaan die behoefte om hierdie veranderende
omgewing, die prosesgesentreerde aard van storievertelling en aanlynwisselwerking, asook
die ontwikkelende kreatiewe vorme te verstaan (Thomas 2011:217; Page en Thomas
2011:13).
Narratiewe genres wat in die Web 2.0-konteks ontstaan, is baie gevarieerd, maar word
volgens Page (2010:208) almal betekenisvol deur die deelnemende eienskappe van die
omringende diskoerskonteks gevorm. Hierdie deelnemende konteks impliseer dat
wisselwerking en interaktiwiteit inherent aanwesig is. Bestaande narratiewe konsepte van
interaktiwiteit met betrekking tot digitale narratiewe fokus primêr op die leser-tekswisselwerking,
byvoorbeeld met verwysing na ontwerpbeginsels van hiperteks of die wyses
waarop gebruikers digitale materiaal navigeer. Gevolglik ontstaan die behoefte om hierdie
konsepte uit te brei, sodat die addisionele wisselwerkings wat tussen veelvuldige gebruikers
plaasvind wanneer stories in aanlyngemeenskappe vertel word, ook in ag geneem word (Page
2010:208). 6 Gesien in die lig van die eksponensiële groei van die internet, die dinamiese
omgewing, die snelle evolusie van sosiale media, die magdom moontlikhede en permutasies
van media en toepassings, die kortstondige bestaan van webinhoud en -skakels, en die
vervlietende aard van elektroniese kommunikasie, is hierdie ’n besonder uitdagende en
komplekse aangeleentheid (Alexander 2011:48; Greyling 2011; Page en Thomas 2011:3;
Miller 2008:4). Die ontwikkeling van nuwe narratiewe vorme vind so snel soos tegnologiese
vernuwing plaas (Miller 2008:4), en vinniger as wat dit deur navorsers gedokumenteer kan
word (Page en Thomas 2011:3). Hierbenewens is daar wêreldwyd groot verskille ten opsigte
van beskikbare tegnologie, internettoegang en gebruikerspatrone, en bestaan komplekse
verhoudings tussen plaaslike en globale toepassings en gebruike (Walton 2009:2). Navorsers
op die terrein beklemtoon dan ook dikwels dat die besprekings van tekste beskou moet word
as ’n historiese blik of kiekie (snapshot) van narratiewe praktyke op ’n bepaalde tydstip en
binne ’n bepaalde konteks (vgl. Alexander 2011:48 en Page en Thomas 2011:3).
446

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die publikasie van Fanie Viljoen se Pynstiller en Painkiller op Facebook en Yoza Cellphone
Stories en die gepaardgaande leserreaksie en wisselwerking bied die geleentheid om
Pynstiller as gevallestudie te gebruik om die dinamika tussen skrywer, teks, konteks en leser
in aanlyngemeenskappe in Web 2.0-kontekste te ondersoek. Sodoende kan bygedra word tot
’n beter verstaan van die ontwikkelende storievertel- en publikasiemoontlikhede in die
dinamiese en uitdyende kuberruim. Die teks en kontekste wat bespreek word, kan voorts ’n
blik bied op die publikasie, ontvangs en aanlynwisselwerking binne ’n Suid-Afrikaanse
konteks op ’n bepaalde tydstip. Vir die doel van die ondersoek word gebruik gemaak van
Page (2010) se teorie oor narratiewe wisselwerking soos uiteengesit in haar artikel
“Interactivity and interaction: Text and talk in online communities”. In die bespreking word
in die besonder gelet op die skrywer se rol in die gebruiker-gebruiker-wisselwerking. 7
Die artikel val in die volgende afdelings uiteen: (i) kontekstualisering ten opsigte van die
deelnemende kultuur in Web 2.0-kontekste en Page se teorie van narratiewe wisselwerking;
(ii) die teks en publikasiekontekste van Fanie Viljoen se Pynstiller; (iii) bespreking van Page
se teorie met toepassing op die wisselwerking en interaktiwiteit in die Web 2.0publikasiekontekste
van Pynstiller; (iv) bespreking van waargenome patrone en gesprekke in
die Facebook Pynstiller-groep en Yoza Cellphone Stories; (v) slotsom en teorieverfyning.
2. Deelnemende kultuur, Web 2.0, interaktiwiteit en wisselwerking
Die publikasielandskap het met die ontwikkeling van digitale formate, en in besonder die
internet, onomkeerbaar verander (Thomas 2008:ix). Waar die veranderings ingrypende
implikasies vir die uitgewerswese inhou, skep dit terselfdertyd nuwe skeppende
moontlikhede vir die skrywer. Elke nuwe ontwikkeling in digitale media, byvoorbeeld
breëband-internettoegang, draadlose seine, DVD’s en virtuele realiteit, lei tot ’n
ooreenstemmende ontwikkeling in digitale storievertelling (Miller 2008:4, 162). Die opgang
van mobiele-selfoon-gebruik het byvoorbeeld in Suid-Afrika aanleiding gegee tot die
ontstaan van die m4Lit-projek (mobile phones for literacy), ’n projek van die Shuttleworthstigting
onder leiding van die tegnologienavorser Steve Vosloo. Die oogmerke van die
m4Lit-projek (Kontax en later Yoza Cellphone Stories) wat in 2009 van stapel gestuur is, was
spesifiek om die lewensvatbaarheid van mobiele fone ter bevordering van lees en skryf by die
Suid-Afrikaanse jeug te ondersoek, sodat opvoedkundiges, uitgewers en navorsers – en by
implikasie skrywers – ’n beter begrip kan kry van geletterdheidverwante geleenthede en
uitdagings van mobiele fone (Vosloo 2010c:2, 14). Die projek het geëksperimenteer met ’n
meer interaktiewe styl van storieskryf en publikasie wat by die deelnemende kultuur eie aan
die digitale generasie aanklank kan vind (Vosloo 2010c:2; Jenkins, Clinton, Purushotma,
Robison en Weigel 2005). In die eerste fase van die projek, Kontax, is die sogenaamde mromans
of e-romans (mobile novels; electronic novels) in ’n sosiale netwerk geplaas wat
gebruikers die geleentheid gee om op verskeie wyses met die verhaal in wisselwerking te tree
(Vosloo 2010c:6).
447

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Bogenoemde deelnemende kultuur hou verband met die netwerkmoontlikhede van die Web
2.0-era. Die term Web 2.0 (wat veral met Tim O’Reilly vereenselwig word), verwys nie na ’n
bywerking van tegniese spesifikasies as sodanig nie, maar na die resultaat van kumulatiewe
veranderings in die wyse waarop sagteware-ontwikkelaars en eindgebruikers die internet
gebruik (Jenkins e.a. 2005:50; Web 2.0 2012). Gebruikersbydraes is sleutelfaktore van
markdominansie in die Web 2.0-era (O’Reilly 2005). Web 2.0 kan beskou word as die
knooppunt van webtoepassings van gebruikersgesentreerde ontwerp, deelnemende
inligtingdeling, die vermoë van diverse sisteme en organisasies om te versoen en saam te
funksioneer, en samewerking in die wêreldwye web (Web 2.0 2012). In teenstelling met
webtuistes waar gebruikers beperk is tot die passiewe besigtiging van inhoud, bied ’n
kenmerkende Web 2.0-webtuiste gebruikers die geleentheid om as skeppers van gebruikergegenereerde
inhoud, in ’n sosiale-media-dialoog met mekaar in wisselwerking te tree en
saam te werk. Voorbeelde van Web 2.0-konteks is sosiale-netwerk-webtuistes, webjoernale
(blogs), wiki's, webtoepassings, sosiale indeksering (“folksonomy”) en video-deling (Web
2.0 2012). Binne hierdie konteks is nuwe netwerke nie meer van die hardeware of inhoud
afhanklik nie, maar wel van die deelname van grootskaalse sosiale gemeenskappe (Jenkins
e.a. 2005:50).
Volgens Jenkins e.a. (2005:3) word ’n deelnemende kultuur gekenmerk deur relatief lae
grense van artistieke uitdrukking en burgerlike betrokkenheid, sterk ondersteuning vir die
skep en deel van eie kreatiewe werk, en ’n tipe informele mentorskap waar kennis met
nuwelinge gedeel word. Deelnemers glo dat hulle bydraes ’n verskil maak en ervaar ’n mate
van sosiale verbintenis met mekaar (of is ten minste besorg oor wat ander van hulle kreatiewe
werk dink). Vorme van deelnemende kultuur sluit die volgende in: (i) affiliasies – formele en
informele lidmaatskap van aanlyngemeenskappe gesentreer om verskeie mediavorme soos
Facebook, Twitter, MySpace, boodskapborde of buitespeling (metagaming); (ii) uitdrukkings
– die skep van nuwe kreatiewe vorme soos digitale animasie, aanhangerfiksie, aanhangervideo-vervaardiging
en “zines”; (iii) samewerkende probleemoplossing – formele en
informele samewerking om take uit te voer of om nuwe kennis te ontwikkel, soos deur
Wikipedia en alternatiewe-werklikheid-rekenaarspeletjies; (iv) verspreiding – vorming van
die vloei van media soos deur podgooi en webjoernaalinskrywings (Jenkins e.a. 2005:3).
Bostaande interaksionele kontekste stel skrywers en lesers in staat om op verskeie wyses
aanlyn met mekaar te kommunikeer (Page 2010:209). Die kommunikasie, wat hoofsaaklik
skriftelik is, word gekenmerk deur ’n informele en gesprekstoon – die meer informele register
word selfs in openbare tekste op die internet waargeneem (Mackey 2001:181; Mallan
2008:70; Wallace 1999:62). Hierdie hibriede gesproke-geskrewe kwaliteit kan met Walter
Ong (1982) se konsep van sekondêre oraliteit verbind word (Page 2010:209; Lotherington
2011:259). In Ong se onderskeid tussen primêre oraliteit, geletterdheid en sekondêre oraliteit
verbind hy sekondêre oraliteit veral met die visuele media soos radio en televisie (Ong
1982:14). Alhoewel Ong nie al die kommunikasiemoontlikhede van die internet kon voorsien
nie, is dit opvallend hoe sy konsep van sekondêre oraliteit op verskeie vlakke en wyses in
aanlynomgewings waargeneem kan word – vanaf die informele vorm en inhoud van die
taalgebruik, en die verskynsel van teksgebaseerde gespreksgenres (Walton 2009:vii) tot die
448

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
ontstaan en dinamika van gespreks- en storievertellende gemeenskappe. (Vgl. Mallan 2008;
Thomas e.a. 2007. Vir ’n volledige bespreking van die SMS-taalgebruik van tieners in die
m4Lit-projek sien Walton 2009 en Deumert 2010.)
Die kombinasie van geskrewe en orale modus impliseer vir Page (2010:209) dat die ontleding
van narratiewe wat in dié deelnemende kultuur ontstaan, die hibriede aard en die dinamiese
wisselwerking van die spesifieke narratiewe in ag moet neem: “(T)he analysis of stories told
in web 2.0 environments must be integrative, able to account for the interactions between
texts and users and the dialogic interactions between the many users who participate in online
storytelling communities.” Page (2010:211) stel ’n metodologiese integrasie tussen literêrteoretiese
en diskoersontledingstradisies voor wat ons begrip van narratiewe interaktiwiteit en
wisselwerking in die ryklik gevarieerde wêreld van digitale narratiewe kan verruim.
Navorsing oor interaktiwiteit in digitale narratologie het, in navolging van bestaande
narratologiese modelle, tot dusver hoofsaaklik op die verhouding tussen die teks en die leser
gefokus (Page 2010:213). Daar is op genres soos elektroniese fiksie en videospeletjies
gekonsentreer en spesifiek aandag gegee aan die verhouding tussen die gebruiker en die teks
(narratiewe wêreld) en meganismes om die narratiewe tussenvlak te navigeer en die storieinhoud
te interpreteer (byvoorbeeld Ryan 2004 se onderskeid tussen die ontdekkende en
ontologiese wisselwerking). Sodoende het ’n teks-immanente model ontstaan wat gegrond is
op die aksies van ’n abstrakte, individuele figuur van die leser ((w)reader) (Page 2010:113).
Hierteenoor beklemtoon die interpersoonlike dinamiek van gesprekstorievertelling – wat na
rekenaargemedieerde storievertelling uitgebrei kan word – die breër, situasionele konteks van
vertelling (Page 2010:213). Die sosiolinguistiese analise van gesprekstories is veral
geïnteresseerd in die verbinding tussen storievertellende deelnemers. Alhoewel van aangesig
tot aangesig en rekenaargemedieerde kontekste vir kommunikasie betekenisvol verskil
(byvoorbeeld ten opsigte van gedeelde tyd en fisiese ruimte), en mediale beperkinge ten
opsigte van kommunikasie bestaan, impliseer die diskursiewe konteks wat vanuit
deelnemende kultuur ontstaan dat die leser se wisselwerking met die teks nou slegs een van
die elemente in die proses van storievertelling is (Page 2010:214). Daar is gevolglik ’n
benadering nodig om die leser se verhouding en wisselwerking met die storiekonteks asook
met ander storievertellende deelnemers te ondersoek.
In Page (2010) se raamwerk neem sy die gebruiker-teks-wisselwerking (leser-teks) asook die
diskoerskonteks van die gebruiker-gebruiker-wisselwerking (leser-leser) in ag, en verwys in
die besonder na produksiegeoriënteerde faktore wat uit Web 2.0-diskoerskontekste afgelei
kan word. Met betrekking tot die gebruiker-teks-wisselwerking sluit sy aan by Ryan (2004)
se onderskeid tussen ontdekkende en ontologiese wisselwerking. Ten opsigte van gebruikergebruiker-wisselwerking
identifiseer Page (2010:115) drie kontekstuele faktore wat die leserleser-wisselwerking
beïnvloed, naamlik die meganismes vir wisselwerking
(terugvoermeganismes), die soort gehoor wat in die gesprek betrokke is (netwerkeienskappe)
en die kenmerke van die narratief waarop kommentaar gelewer word (narratiewe
eienskappe). Die kombinasie van die gebruiker-teks-wisselwerking en die kontekstuele
faktore wat die gebruiker-gebruiker-wisselwerking beïnvloed, kan in oop konfigurasies
449

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
gekombineer word. Inagneming van die diskoerskonteks is veral om twee redes noodsaaklik:
die faktore kan naamlik ’n bykomende stel dimensies verskaf waarvolgens ooreenkomste en
verskille betreffende die toenemende verskeidenheid van narratiewe wat in die digitale
literatuur ontstaan, geïdentifiseer kan word; hierbenewens hou elkeen van die faktore verband
met die evolusie van sogenaamde narratiewe kommentaar (Page 2010:214-5).
Narratiewe kommentaar kan baie verskillende vorme aanneem en op verskeie wyses tot die
bronnarratief bydra – die potensiële impak van die gebruiker-gebruiker-narratiewe
kommentaar verdien daarom besondere aandag (Page 2010:215). Alhoewel
leserskommentaar en -gesprekke ’n gevestigde literêre praktyk is, kan die leser in die
tradisionele praktyke van geskrewe wisselwerking nie die inhoud van die narratief verander
nie. Die leser se bydrae tot die diskoers bly daarom ekstern tot en apart van die storieteks
(Page 2010:115). Hierdie skeiding tussen die narratief en diskursiewe konteks is ’n model
wat afgelei is van die praktyke van geskrewe wisselwerking waar die wisselwerking tussen ’n
skrywer en leser nie in ’n gedeelde, onmiddellike en sinkroniese diskoerskonteks gesitueer is
nie. Die diskursiewe vermoë van Web 2.0-sagteware kontrasteer met die “geskrewe narratief”
deurdat ’n tweerigting-aanlynomgewing geskep word waar storievertellende deelnemers met
mekaar verbind is en die stringe van narratief en kommentaar saamweef. Dié omgewing skep
’n konteks soortgelyk aan alledaagse gespreksvoering. In aangesig-tot-aangesigwisselwerking
word die rol van deelnemers voortdurend onderhandel, beïnvloed
gespreksgenote die gang van die narratief, en is elke luisteraar in beginsel ’n potensiële
storieverteller (Ryan in Page 2010:213). Hierdie dinamiek is ook waarneembaar binne
aanlynomgewings waar lesers in staat gestel word om ’n bydrae van een of ander aard te
lewer. Die formaat wat die kommentaar kan aanneem en die mate waarin dit die narratiewe
ontwikkeling kan beïnvloed, verskil na gelang van die spesifieke aard van die
diskoerssituasie (Page 2010:115).
Page (2010) gebruik hierdie raamwerk om die onderlinge verhouding tussen die
diskoerssituasie, kommentaar en ontwikkelende narratiewe vorm aan die hand van twee
uiteenlopende voorbeelde te bespreek, naamlik die verwerking van siekte deur middel van
persoonlike narratiewe in die blogsfeer (webjoernale), en die belang van aanlyngesprekke in
die evolusie van samewerkingsfiksie (in A million penguins) wat op ’n wiki-platform geskryf
is. Page se benadering bied ’n raamwerk waarvolgens die twee Web 2.0-publikasiekontekste
van Fanie Viljoen se Pynstiller beskryf en verstaan kan word. Uit die ontleding van die
diskoerskontekste het die behoefte ontstaan om die raamwerk uit te brei deur spesifiek
aandag te gee aan die rol van die skrywer. Die term skrywer word hier in die tradisionele
betekenis van die woord gebruik, naamlik as skrywer van die kreatiewe teks, in hierdie geval
die kernnarratief, Pynstiller.
3. Fanie Viljoen se Pynstiller: die teks en publikasiekontekste
Die verskillende weergawes van Fanie Viljoen se teks Pynstiller is hoofsaaklik die gevolg
van sy betrokkenheid in ’n kreatiewe en navorsingsprojek waarin kunstenaars en skrywers die
450

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
grense van die kodeksvorm van die boek uitgedaag en oorskry het. (Vir meer oor die projek,
Oor die einders van die bladsy: ’n transdissiplinêre ondersoek na praktykgebaseerde
navorsing deur middel van die kunstenaarsboek, sien Marley 2012 en Greyling, Marley en
Combrink 2011.) Fanie Viljoen, wat benewens skrywer ook illustreerder is, het vir die projek
’n eie kortverhaal, “Pynstiller”, in ’n grafiese verhaal omskep. In die proses het verskeie
weergawes van die verhaal in verskillende mediums en formate ontstaan, naamlik ’n
kortverhaal (Viljoen 2010c), ’n grafiese verhaal in boekformaat (Viljoen 2010a), ’n grafiese
verhaal op Facebook (Viljoen 2009b), ’n selfoonstorie op Yoza Cellphone Stories (Viljoen
2010d; 2010e), en ’n digitale boek (Viljoen 2011a). 8 (Vir ’n bespreking van die kreatiewe
remediasie van die kortverhaal na grafiese verhaal, sien Greyling 2012.)
Die tema van Pynstiller, naamlik selfskending onder tieners, is ’n aktuele en konfronterende
onderwerp. Selfskending (ook bekend as selfbesering of selfverwonding) is ’n komplekse
psigologiese verskynsel wat verskeie selfbeseringshandelinge insluit (Whitlock 2010). Die
oorsake van en redes vir selfskending is velerlei, maar ongeag die spesifieke rede kan die
daad verstaan word as ’n wanaangepaste hanteringsmeganisme. Aangesien selfbesering
gewoonlik in privaatheid plaasvind, is die omvang daarvan onduidelik. Navorsers is dit egter
eens dat die verskynsel veral onder adolessente toeneem (Whitlock e.a 2006:408).
Selfskending gaan dikwels gepaard met die ervaring van skuld en skaamte by die dader, en
lok reaksies soos skok, afsku of bejammering van ander uit. Die onderwerp is daarom sowel
’n aktuele as ’n konfronterende tema vir ’n jeugverhaal. (Vir die hantering van hierdie tema
in jeugliteratuur sien Reynolds 2007 en Miskec en McGee 2007. Vir ’n psigologiese
ondersoek na adolessente se gebruik van aanlyn-boodskapborde met betrekking tot
selfbeseringsgedrag sien Whitlock e.a. 2006.) 9
Viljoen se verhaal van ongeveer 1 240 woorde word vertel vanuit die perspektief van ’n
naamlose en vereensaamde eerstepersoonsverteller wat poog om deur selfskending verligting
vir emosionele pyn te bewerkstellig. ’n Klasmaat, Nell, word bewus van sy probleem en soek
toenadering. Die verteller wys egter die toenadering af, sonder homself met musiek in sy
kamer af en gee, ná ’n tweestryd, toe aan die drang om homself te sny. Die volgende dag
word hy deur Nell gekonfronteer wat haar eie arm, met ’n vars snymerk as liefdesverklaring,
ontbloot. In die kortverhaal word die tema deur die narratiewe strategie, narratiewe elemente,
taalgebruik, metafore, motiewe, en inter- en intratekstuele verwysings uitgebeeld en verdig.
Macbeth – in besonder die simboliek van bloed en skuld – vorm ’n belangrike interteks
(Greyling 2012).
Die remediasie van die kortverhaal na grafiese verhaal het onder andere behels dat die
skrywer die narratief visueel moes uitbeeld. Hiervoor is visuele elemente soos kleur, lyn,
skaal, perspektief, raming en komposisie gebruik (Greyling 2012). Viljoen het die gebeure in
toneeltjies – een illustrasie per bladsy – verdeel en voorgestel. Die woordteks kom grootliks
ooreen met die kortverhaal, maar met ’n duidelike onderskeid tussen vertellerteks en dialoog.
Elke narratiefbladsy bestaan uit twee horisontale swart bane waarop die vertellerteks verskyn,
en ’n middelste wit gedeelte vir die illustrasie en die dialoog in spraakballonne. Die
woordteks op elke bladsy is beperk tot enkele sinne of sinsnedes.
451

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Figuur 1. Pynstiller, bladsy 6, grafiese verhaal
Figuur 2. Pynstiller, bladsy 9, grafiese verhaal
Deur die illustrasies word veral toegang tot die beleweniswêreld van die
eerstepersoonsverteller bewerkstellig. Die kleurgebruik (rooi, swart en grys), die
illustrasiestyl (waaronder groteske en surrealistiese beelde), gebruik van visuele metafore
(dorings, skedels, bloed, lemmetjies en dolke), die vormgebruik (soos skerp vorme) en die
lynwerk (dik en herhalend) sluit aan by die tema. Dit is opvallend hoe die visuele elemente
die woordteks se betekenis uitbrei deur dinge te wys wat slegs gesuggereer is; wat die invloed
van die woord-beeldwisselwerking op die narratief is; en hoe die werk as geheel bydra tot die
uitbeelding van die tema en die gevolglike uitwerking op die leser-kyker. Die klimaks van die
verhaal, waar die verteller homself met ’n skeermeslemmetjie sny, is ’n surrealistiese collage
waarin verskeie motiewe, simbole en figure gekombineer word (Greyling 2012).
452

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Figuur 3. Pynstiller, bladsye 32 en 33, grafiese verhaal
Terwyl hy besig was met die verwerking van die grafiese verhaal (wat as boekformaat
gekonseptualiseer is), het Viljoen op die gedagte gekom om die bladsye wat reeds voltooi is,
op die sosiale internetplatform, Facebook, te plaas (Viljoen 2009a). Hy het vervolgens ’n
Facebook-groep, Pynstiller, gestig en ’n gesprek oor die tema van die teks begin. Inligting
oor die oorkoepelende projek is ook geplaas en die boek, waarvan 25 eksemplare beskikbaar
sou wees, bemark. Viljoen het die voltooide bladsye met verdrag as foto’s geplaas totdat die
hele boek voltooi is. Op ’n later stadium het hy die grafiese verhaal in Engels gedoen en ’n
Painkiller-Facebookgroep geskep. Die oogmerke van hierdie groep was onder andere om dit
as bemarkingsgeleentheid vir die vertaling van MindF**k, die Engelse vertaling van
BreinBliksem, te benut (Viljoen 2010b).
Gelyklopend met die projek was Viljoen ook met ander kreatiewe werk en met die
eksperimentering met digitale formate betrokke. Viljoen se verhaal Uit, en die Engelse
verwerking, Confessions of a troubled young man (verwerk deur Sipho Hlongwane), is in
November 2010 as selfoonromans op die Yoza mobi-platform (m4Lit-projek) gepubliseer
(Viljoen 2010e). Dit het aanleiding gegee daartoe dat Pynstiller en Painkiller later ook op
hierdie platform, wat op 14–17-jariges gemik is, gepubliseer is (Viljoen 2010g).
Yoza Cellphone Stories maak van twee mobiele platforms gebruik, naamlik ’n sogenaamde
mobisite, ’n webwerf wat beskikbaar is via mobiele foonweblesers asook rekenaarweblesers,
en Mxit, ’n selfoontoepassing – die populêre Suid-Afrikaanse mobiele kitsboodskapplatform
(IM – instant messaging) (Vosloo 2010c:2). Die eerste fase van die projek, Kontax en
Kontax2, was toegespits op isiXhosa-sprekende tieners in die lae-inkomste stedelike gebiede
Langa en Guguletu. Uitgebreide interdissiplinêre navorsing oor hierdie fase is deur Steve
Vosloo, Marion Walton en Ana Deumert onderneem. Die navorsing het aspekte behels soos
die spesifieke tegnologie en platforms, gebruikers en gebruikersbehoeftes, inheemse tale en
geletterdheid in die digitale ruimte, mobiele geletterdheid, en wisselwerking en
interaktiwiteit. (Projekverslae van Vosloo 2010c, Walton 2009 en Deumert 2010 is
beskikbaar by Yoza Project.)
In die loodsprojek kon lesers van Kontax op kontax.mobi registreer en ’n profielblad op die
sosiale netwerk skep. Die sosialenetwerk-eienskappe het gebruikers toegelaat om hulle
besonderhede op profielbladsye te verskaf, statusbywerkings te doen, profielfoto’s te laai en
453

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
muurplasings op ander gebruikers se profiele te maak. Die karakters het ook elkeen ’n profiel
gehad (Walton 2009:67). Hierdie sosialenetwerk-funksies is nie na die Yoza mobi-platform
oorgedra nie.
Gebaseer op die sukses van die loodsfase is Yoza (www.yoza.mobi en op Mxit) in Augustus
2010 geloods waarop ’n groter e-roman-keuse beskikbaar is (Vosloo 2010a). Alle verhale is
vanaf die kontax.mobi-platform na die yoza.mobi-platform verskuif, die verhaalbank is
uitgebrei en basiese beginsels vir die formaat daargestel. Skrywers word op die webtuiste in
die skrywersmanifes uitgenooi om verhale voor te lê wat onder die Creative Commonslisensie
op Yoza gepubliseer word (Yoza Manifesto s.j.). Die manifes verskaf inligting oor
die doel van die projek en riglyne aan skrywers met betrekking tot die teikenleser, temas en
onderwerpe, en die ontwikkelende konvensies van die medium. Skrywers se aandag word
spesifiek daarop gevestig dat hulle bewus moet wees van die aard van die mobiele foon as
medium. Aanbevelings oor die formaat sluit in: aantal hoofstukke (20) en lengte van hoofstukke
(400 woorde), die belangrikheid van interaktiwiteit en wyses waarop dit bewerkstellig
kan word, inagneming van aandagspan en sosialiseringneigings in die selfoongebruik van
tieners, en aaneenskakeling van hoofstukke (miniserie-formaat). Paslik met die dinamiese
omgewing en die eksperimentele en die soepel benadering van die ontwikkelaars word
afwykings van die formaat verwelkom (“[T]here’s no manual for writing m-novels in Africa”
– Yoza Manifesto s.j.). Aanbevelings en idees wat na aanleiding van die navorsing en
ervaring met m4Lit geformuleer is, sluit in die eksperimentering met interaktiewe
storievertelling waar lesers die storie-uitkomste kan beïnvloed; ontginning van alternatiewe
koppelvlakke (interfaces) om veeltalige uitdrukking, kommunikasie en gemeenskap te
ontwikkel; die publisering van meer genres en formate in meer tale, en die geleentheid vir
tieners om hulle eie fiksie te skryf (Vosloo 2010c:14; Walton 2009:iii-iv; Deumert 2010:86).
Die publikasie van Viljoen se Pynstiller op Yoza in November 2010 was op hierdie stadium
vernuwend ten opsigte van genre en formaat (Viljoen 2010f; Viljoen 2010h). Die verhaal kan
besigtig word op Yoza mobisite asook via Mxit. Yoza se mobisite is ’n internetplatform waar
kommentaar moontlik is – hetsy direk op die internet of via selfone met weblesers. Lesers op
Mxit kan geen kommentaar lewer nie. Mxit se argitektuur laat nie gebruiker-gegenereerde
inhoud of vorme van aanlynpublikasie toe nie – dit moedig dus nie Web 2.0-stylgebruikergegenereerde
inhoud aan nie (Walton 2009:73–4).
4. Bespreking: Pynstiller-wisselwerking en -interaktiwiteit
Die ontleding en bespreking van die diskoerskontekste van Pynstiller word gebaseer op die
wisselwerking en interaktiwiteit wat oor ’n bepaalde tydperk op Yoza en op Facebook
plaasgevind het. Facebook het intussen grootskaalse veranderings aan die sosiale platform
aangebring wat onder andere meegebring het dat die groepslede van die Pynstiller-groep
verwyder is en dat belangstellendes spesifiek moet versoek om in die groep te bly (Viljoen
2012a; http://www.facebook.com/groups/94259061126/ – 2012-04-24). Die dinamiese en
vervlietende aard van publikasies en gespreksvoering in Web 2.0-kontekste word deur die
454

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
migrasie en evolusie van platforms en formate bevestig, en die uitdagings wat die
voortdurend veranderende konteks aan skrywers, ontwikkelaars, uitgewers en navorsers stel,
beklemtoon (vgl. Alexander 2011:48).
Gebruikers kan deur middel van ’n rekenaar of deur mobiele tegnologie soos selfone en
rekenaartablette op Facebook as Yoza inteken. 10 Uit die ontleding van die leserskommentaar
kan die afleiding gemaak word dat die meerderheid van die bydraes op Facebook via ’n
rekenaar gedoen is, en die meerderheid op Yoza via selfoon. Die ontleding en bespreking van
die diskoerskontekste van Pynstiller op Yoza (internetplatform) omvat die tydperk tussen 24
November 2010 en 28 Februarie 2011: die Engelse weergawe, Painkiller (kernnarratief: 45
segmente, 266 kommentare); die Afrikaanse weergawe Pynstiller (kernnarratief: 45
segmente, 55 kommentare). Die diskoerskonteks van Pynstiller op die aanlyn sosiale netwerk
Facebook behels die tydperk tussen 24 Junie 2009 en 17 Oktober 2010: Afrikaanse weergawe
Pynstiller-groep (kernnarratief: 44 fotobladsye; bydraes en kommentare: 130); die Engelse
Painkiller-groep (kernnarratief: 44 fotobladsye; bydraes en kommentare: 31.)
Die waargenome diskoerskontekste, aktiwiteit en interaktiwiteit word aan die hand van Page
(2010) se narratiewe raamwerk bespreek.
4.1 Gebruiker-teks-wisselwerking
In gebruiker-teks-wisselwerking gaan dit veral oor die navigerende wisselwerking tussen die
gebruiker (leser) en die teks. Hier onderskei Page (2010:214) in navolging van Ryan (2004)
tussen ondersoekende en ontologiese wisselwerking. Tekste met ondersoekende
wisselwerking laat lesers nie toe om die pad wat die narratiewe gebeure kan volg, te verander
nie. Beperkte beheer, soos om self te besluit in watter volgorde die teks gelees word, is wel
moontlik (Page 2010:112). Hierteenoor stel tekste met ontologiese wisselwerking lesers in
staat om die gang van die narratief te verander, byvoorbeeld deur een vurk in die pad bo ’n
ander te verkies (soos in “kies jou eie avontuur”-narratiewe; sien Viljoen (2003) se Die wraak
van Erik, die vampire op Storiewerf); of om storie-uitkomste te beïnvloed, soos met ’n
gesamentlike skryf van ’n verhaal (’n baie vroeë weergawe hiervan is Bloemhof (2000) se
Bangmaakstorie op Storiewerf). Page bespreek die geval van A million penguins, waar binne
’n wiki-omgewing geëksperimenteer is of ’n groot groep mense saam aan ’n roman kan skryf
(Page 2010:224–8; sien Mason en Thomas 2008). A million penguins kan as ’n ekstreme
voorbeeld van ontologiese wisselwerking beskou word, aangesien deelnemers vorige bydraes
tot die narratief kon herskryf. Die teks was daarom in ’n voortdurende staat van konstruksie
en dekonstruksie / rekonstruksie.
In Pynstiller se geval (beide op Facebook en op Yoza) is die teks as sodanig die werk van
Fanie Viljoen. Die narratief is ’n afgeronde verhaal en verloop opeenvolgend. Aangesien
lesers nie die inhoud of gebeure kan beïnvloed of verander nie, impliseer dit ’n
ondersoekende wisselwerking ten opsigte van die teks as sodanig. Die lesers het wel ’n keuse
oor die volgorde waarin hulle die teks (en verbandhoudende kommentaar) wil lees. 11
455

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die formaat waarin Pynstiller op die twee platforms verskyn, is belangrik vir die konteks van
die artikel. Vir die Facebook-blad is die bladsye van die grafiese roman as “foto’s” in ’n
“album” geplaas. Dit impliseer dat die leser dieselfde bladsybeeld gesien het as wat dit vir die
leser van die fisiese boek die geval sou wees. Hierdie bladsye kan op twee wyses besigtig
word, naamlik as “album”, waar al die foto’s (bladsye) saam op een skerm vertoon; en as
enkelbladsye. Die argitektuur van Facebook bring mee dat die bydraes in omgekeerde
chronologiese volgorde verskyn – dit impliseer dat die leser die narratief “van onder af” moet
lees. Funksies van ’n fisiese boek wat in die geval van prenteboeke en grafiese verhale bydra
tot die betekenis (soos omblaai en bladsye wat langs mekaar verskyn), was nie beskikbaar
nie.
Vir Yoza moes die grafiese verhaal aangepas word om dit spesifiek vir gebruik op selfone
geskik te maak. ’n Klein deeltjie van die illustrasie wat op ’n standaard selfoonskerm (128
pieksels) inpas, is gekies en die teks het as gewone woordteks hieronder verskyn. Die keuse
van die gedeelte van die illustrasie is deur Yoza-administrateurs gedoen (Viljoen 2010h). Die
snit het meegebring dat die geheel (die konteks van die spesifieke illustrasie, sowel as die
woord-beeld-wisselwerking) in ’n mate verlore gegaan en die betekenis verskraal het.
Alhoewel die weergawes op Facebook en op Yoza albei ’n kombinasie van woord en beeld
is, is die visuele effek, en gevolglik ook die betekenis, verskillend. Hierdie aanbieding van
die teks in kombinasie met die navigering op die selfoonskerm het bepaalde konsekwensies
vir die leeservaring ingehou (sien 5.1).
Figuur 4. Pynstiller, selfoonstoriesegmente
Die gesprek/gemeenskap op die twee platforms het gevolglik rondom ’n voltooide teks (die
kernnarratief) ontstaan. Die publikasiekonteks en gesprekke wat in die aanlyngemeenskap
ontstaan (die ontwikkelende narratief), kan as ’n vorm van parateks (Genette 1997:5) beskou
word – spesifiek as openbare epiteks – parateks wat los staan van die materiële boek (vgl.
ook Mackey 2001:169). Dit blyk egter dat die diskoers in die twee aanlynkontekste
aanmerklik verskil. Hierdie verskille hou verband met die terugvoermeganismes, netwerk- en
narratiewe eienskappe en die wisselwerking hiertussen.
456

4.2 Terugvoermeganismes
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
In Web 2.0-kontekste is menige terugvoermeganismes beskikbaar, danksy tegnologieë wat
template aan die gebruikers bied om boodskappe aan die teksskrywer of ander gebruikers te
stuur. Hierdie terugvoer is in die vorm van verskeie kwasigespreksformate van
rekenaargegenereerde kommunikasie. Page (2010:220) identifiseer die volgende aspekte
betreffende terugvoermeganismes: geen terugvoer moontlik nie; die graad van publieke
toegang om terugvoer te sien; aantal deelnemers betrokke by terugvoer;
sinkroniese/asinkroniese tyd van terugvoer; en nabyheid van terugvoer aan die oorspronklike
narratiewe eenheid.
Facebook se onderliggende beginsel is sosialenetwerkvorming en die platform bied
gesofistikeerde argitektuur waarmee gebruikers onderling kontak kan maak, mekaar aanlyn
kan bevriend en netwerke kan uitbrei. Verskeie terugvoermeganismes is beskikbaar,
insluitende private e-pos, publieke muurplasings en deelname aan gespreksforums. Die
toegang tot die meganismes, en funksies van die terugvoer, kan egter verskil na gelang van
die verskillende bladtipes (private profiele, groepe, openbare bladsye, ensovoorts). Alhoewel
sommige Facebook-bladsye toeganklik is vir enige persoon met internettoegang (soos dit die
geval met die Pynstiller-groep is), kan slegs persone wat op die sosiale netwerk geregistreer
is en ’n eie Facebook-profiel het, kommentaar lewer. Die aanname van Facebook private
profiele is dat die persoon se werklike besonderhede verskaf word en sodoende as individu
geïdentifiseer kan word; privaatheidstellings is beskikbaar waarmee sekere inligting verberg
kan word (Statement of rights and responsibilities 2012). ’n Foto’tjie van die
individu/profieleienaar (of enige afbeelding wat die individu verteenwoordig) verskyn by
elke brokkie kommentaar wat hy/sy lewer.
In die geval van Yoza kan die teks op die mobisite (internet) besigtig word sonder dat die
gebruiker hoef te registreer. Ten einde op die mobisite te kan kommentaar lewer, moet
gebruikers egter aanlyn registreer. Gebruikersname word gebruik om individue se anonimiteit
te verseker en registrasie-inligting is slegs vir die webadministrateur toeganklik. Die
terugvoermeganismes bied slegs vir publieke kommentaar geleentheid. Gebruikers kan nie
direk met mekaar kontak maak nie – gesprekke word sodoende tot die openbare domein
beperk.
Page (2010:216) wys daarop dat die verskillende terugvoermeganismes diverse grade van
strukturele afhanklikheid van die oorspronklike narratiewe inhoud het. So bly sommige
response verbind met die oorspronklike (storie)segment, terwyl ander losstaande hiervan is en
verskeie funksies kan vervul. Die responsmeganismes kan ’n tweerigting-wisselwerking
bewerkstellig (byvoorbeeld tussen ’n enkelleser en skrywer, of tussen twee lesers), of kan
tussen verskeie partye wees. Bydraes kan ook in verskillende formate en media verskaf word.
Kommentaar kan op die algemene muur geskryf word, of in die kommentaarspasie wat by
elke foto of muurplasing gebied word.
Soos reeds aangedui, is die bladsye van Pynstiller as foto’s in die album geplaas. Op
Facebook vind die sentrale aktiwiteite op die “muur” plaas, wat impliseer dat hierdie
457

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
kommentaar nie direk aan die storiesegment (die betrokke bladsy) van Pynstiller gekoppel is
nie. Die muurplasings het veral oor die tema, selfskending, gehandel. Gebruikers kan hulle
kommentaar as selfstandige bydraes plaas, of aan bestaande bydraes heg. Kommentaar wat
direk aan ander gebruikers se muurplasings verbind word, impliseer dikwels ’n persoonliker
gesprek (byvoorbeeld bemoediging of ondersteuning). Bydraes in die forum, soos deelname
aan gespreksonderwerpe of die plasing van kreatiewe werk, vorm ’n afsonderlike deel van die
Facebook-blad. Nuwe plasings in die album of op die forum word wel op die “muur”
gereflekteer, sodat gebruikers bewus kan word van nuwe bydraes en spesifiek hierna kan
gaan kyk. Die kommentaar wat by die foto’s (bladsye) van Pynstiller gelewer is, bly aan die
oorspronklike storiesegment gekoppel. Hierdie kommentaar hou oorwegend met die
illustrasiestyl en die spesifieke bladsye verband, en kan aanduidend wees van hoe die leser ’n
spesifieke bladsy vertolk het. Die opmerkings wissel van algemene kommentaar tot
kommentaar wat nouer betrokkenheid by die teks impliseer, soos Maartin Kotze se
opmerking by bladsy 6:
Maartin Kotze:more evil deeds ... oe! Ruik ek ’n twist? Dalk die introduction van ’n
motoriese element? Of sommer net ’n voorspelling in die teks? Of dalk niks ... ’n
doelbewuste "kyk hier en nie daar nie" in die storielyn? My gedagtes gaan in 734
rigtings wat mens van hier af kan verwag. (29 Junie 2009 om 11:08 nm.)
Op Yoza kan kommentaar gelewer word by ’n spesifieke storiesegment en aan die begin en
eindes van verhale. Storiesegmente word as hoofstukke aangedui (Pynstiller se
storiesegmente bestaan uit die illustrasiedeeltjie en die meegaande teks). Die
kommentaarspasie kan vir algemene kommentaar gebruik word of vir reaksie op vrae wat
onderaan die betrokke storiesegment gestel word – die kommentaar bly aan die spesifieke
storiesegment gekoppel. Vrae wat met die narratief verband kan hou, word spesifiek gestel
om lesersdeelname uit te nooi en te rig (Yoza Manifesto s.j.). In die geval van Pynstiller is
geen spesifieke vrae gestel nie. Alle kommentaar op Yoza het dieselfde graad van publieke
toegang en vertoon eenders. Daar is nie (soos in die geval van Facebook) ’n visuele
aanduiding dat ’n kommentaar aan ’n ander persoon se bydrae gekoppel word nie; sodanige
reaksie kan wel uit die inhoud van die kommentaar afgelei word, byvoorbeeld deur direkte
verwysing na ander gebruikers of bepaalde menings. ’n Leser kan Pynstiller se
storiesegmente binne ’n oogwink lees en na ’n volgende segment (skerm) beweeg. Om dié
rede is daar nie noodwendig ’n direkte verband tussen die betrokke storiesegment en
kommentaar nie. Algemene opmerkings oor die leeservaring van die teks is byvoorbeeld:
“Boring”; “Dit is nie regtig my scene nie”; “This is a good story in its own way, but I don’t
think I can go on with another chapter”; “Good story, hey.” Bepaalde storiesegmente, soos
die hoogtepunt van die verhaal waar die snydaad uitgebeeld word, het meer en spesifieke
kommentaar ontlok. Samevattende opmerkings is veral by die eerste en die laaste
storiesegment gelewer. Aan die einde van die verhaal verskyn ’n vyfpuntskaal waarin lesers
oor die verhaal kan stem (sien 5.1.1).
’n Belangrike aspek van beide die platforms is die wyse waarop die plasings georganiseer
word en plasingsinligting verskaf word. Die kommentaar verskyn, met die betrokke datum
(en tyd op Facebook), in omgekeerde chronologiese volgorde, sodat die jongste plasing bo
458

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
verskyn. In Yoza word kommentare van elke storiesegment genommer. Hierdie funksies
maak dit moontlik om die aktiwiteit en interaktiwiteit wat plaasgevind het, na te speur en ’n
duideliker beeld van die chronologiese verloop en leser-teks- en leser-leser-wisselwerking te
kan vorm.
Die betrokke tegnologie, apparate, medium en beskikbare spasie vir kommentaar beïnvloed
vanselfsprekend die lengte van die bydrae. So is die reaksies op Yoza oor die algemeen korter
as wat in die Facebook-groep die geval is, en oorwegend in SMS-taal (Mxit-taal) (sien 5.1).
Dit kan aangeneem word dat die meeste gebruikers die webtuiste via selfoon besigtig. Die
enkele bydraes op Yoza wat nie in SMS-taal geskryf is nie, is vermoedelik deur
rekenaargebruikers of deur ouer lesers geplaas.
Die tydstip van terugvoer (sinkronies of asinkronies) hou verband met die argitektuur van die
betrokke platform sowel as die keuses wat die administrateur van ’n blad kan maak.
Kommentaar wat op Facebook gemaak is, verskyn onmiddellik in die openbare domein. Die
administrateur (of profieleienaar) kan wel ongewenste bydraes verwyder en sodoende ’n
modereringsfunksie vervul. 12 Volgens Vosloo (2010a) word alle kommentaar via die Mxitplatform
gemodereer voordat dit gepubliseer word. Die nadeel van die moderering van
gebruikerskommentaar is die tyd wat verloop tussen die lewering van die kommentaar en die
plasing daarvan. Hierdie meganisme het frustrasie veroorsaak by gebruikers wat gewoond is
aan die onmiddellike bevrediging om eie kommentaar “lewend” te sien (Vosloo 2010b).
4.2.1 Die rol van die skrywer
’n Belangrike faktor wat as terugvoermeganisme die dinamika van die gespreksnarratief
beïnvloed en beslis in ag geneem behoort te word, is die prominensie, bydrae en rol van die
skrywer (hier die skrywer van die kernnarratief), asook dié van die administrateur en/of
modereerder. Onderhoud en moderering is veral belangrik vir webtuistes wat op tieners gerig
is (Deumert 2010:4).
Fanie Viljoen het as skrywer ’n leidende rol gespeel op die Pynstiller-groep. Hy het die
inisiatief geneem om die groep te stig, het die aanvanklike uitnodiging vir aansluiting by die
groep gerig, asook die eerste vraag gestel wat die gesprek gestimuleer en die toon vir die
bespreking aangegee het. Viljoen het deurentyd sy teenwoordigheid getoon deur die
uitnodiging vir die gespreksforum, sy deelname aan die gesprek en die inisiëring van nuwe
onderwerpe – byvoorbeeld in die afdeling vir besprekings. Groepslede is ook ingelig oor die
plasing van nuwe bladsye, en voortdurende belangstelling in en besoeke aan die Facebookgroep
is sodoende bewerkstellig. Die invloed van die skrywer se betrokkenheid kan
byvoorbeeld ook gesien word in die drastiese afname van gespreksvoering nadat die laaste
bladsy geplaas is en Viljoen nie meer die groep doelgerig bemark het en aktief betrokke was
nie.
Ten opsigte van Pynstiller/Painkiller op die Yoza mobi-platform het Viljoen nie ’n aktiewe
rol vervul nie. Die verhale (Afrikaans en Engels) is in die verhaalbank geplaas met Viljoen se
naam daarby; geen aanduiding is verskaf dat hy ook die illustreerder was nie. ’n Kort brokkie
459

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
oor die skrywer verskyn wel by die verhaal. Anders as wat by die Facebook-groep die geval
was, is geen konteks oor die ontstaan van die teks (binne die oorkoepelende kreatiewe projek)
verskaf of die spesifieke onderwerp deur gespreksvoering gekontekstualiseer nie. Die
uitsondering hier is kommentaar wat Viljoen as “Anonymous” op 5 Desember 2010 op beide
die Engelse en Afrikaanse weergawes gelewer het (Viljoen 2012b). Hierdie bydrae, wat
Viljoen na aanleiding van leserskommentaar gemaak het, verskaf inligting oor die formaat en
wenke hoe om dit te lees. Lesers word ook na die Pynstiller/Painkiller-Facebook-groepe
verwys. 13 Hierdie verwysing illustreer die netwerke wat in en oor verskeie internetplatforms
ontstaan.
4.3 Netwerkeienskappe
Die netwerkeienskappe of wisselwerkingskonteks hou verband met die aanvoeling van die
gehoor deur die skrywer (“a sense of audience”) (Page 2010:215, 117). Page wys daarop dat,
net soos die gehoor ’n potensiële invloed kan hê op die diskoersinhoud van ’n aangesig-totaangesig-vertelling,
skrywers op soortgelyke wyse die gehoor antisipeer wanneer die stories
in aanlynkontekste geplaas word. In aanlynkontekste is die gehoor egter onvoorspelbaar en
onsigbaar, en die meerderheid van die aanlyngehoor is waarskynlik loerders wat teenwoordig
is, maar onbekend bly vir die skrywer van ’n aanlynstorie. Selfs indien die leser deur die
wisselwerking met ’n teks ’n verbale spoor laat, is die aard van aanlynvoorstelling sodanig
dat die leser se “werklike wêreld”-identiteit nie noodwendig eksplisiet aangedui word nie
(Page 2010:117). Die verskil tussen die bedoelde en werklike gehoor, gekombineer met
wisselende grade van narratiewe interaksie, skep nuwe kontekstuele uitdagings vir
storievertelling in netwerkkontekste (Page 2010:217). Page (2010:220) identifiseer die
volgende netwerkeienskappe: die graad van oop toegang wat moontlik is, die uitbreiding en
oorvleueling van die virtuele en werklike wêrelde, en die waargenome demografiese profiel
van die gebruikers.
Die grense wat die aard van die gehoor definieer, kan strek vanaf algehele oop toegang
(byvoorbeeld toegang op ’n gewone www-adres) tot beheerde privaatheidstelllings (Page
2010:217). In ooptoegang-domeine is dit onmoontlik vir die verteller om akkuraat te skat wie
die lesers is wat met die storie betrokke kan raak; wanneer privaatheidstellings gestel is, kan
die modereerders van die webtuiste ’n duideliker beeld van die potensiële gehoor kry (Page
2010:217). Sowel die Pynstiller-groep op Facebook as Yoza se internetblad kan deur enige
persoon met internettoegang besigtig word. Om kommentaar te kan lewer moet die gebruiker
egter geregistreer wees – hiervoor geld minimum-ouderdomme, naamlik 13 jaar op Facebook
en 14 jaar op Yoza (Statement of rights and responsibilities 2012; Yoza terms of use s.j.). Die
verpligte demografiese inligting wat vir registrasie op Yoza vereis word, is geslag,
geboortejaar en provinsie. Daar is egter oor die algemeen geen manier om vas te stel of die
gebruiker juiste inligting verskaf nie (Vosloo 2010c:8). Die konvensies van
selfbekendstelling wissel. Soos reeds aangetoon, bestaan hoë vlakke van persoonlike
outentisiteit op sosiale platforms soos Facebook – ’n gebruiker skep en projekteer egter deur
die persoonlike profiel, aktiwiteit en wisselwerking ’n bepaalde identiteit wat nie noodwendig
die identiteit in die werklike wêreld weerspieël nie (sien ook Page en Thomas 2011:10).
460

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Alhoewel Yoza gemik is op lesers in die ouderdomsgroep 14-18 jaar, wissel die ouderdomme
van gebruikers van 11 tot volwassenes (Vosloo 2010b). Die gewildheid van die verhale onder
jong volwassenes (20-30) kan aanduidend wees van die leesvlak van lesers (Vosloo 2010b;
Walton 2009:iii). Ten opsigte van Kontax-verhale was die meerderheid gebruikers (70%) van
Gauteng, gevolg deur Wes-Kaap (16%). Die verhouding tussen geslagte (vroulik – 55%;
manlik – 45%) het met internasionale tendense ooreengestem (Vosloo 2010b).
Die verteller se sin van die gehoor wissel afhangende van die mate waarin die virtuele gehoor
oorvleuel met mense wat die storieverteller in aflynkontekste ken (Page 2011:117). Vir die
Pynstiller-groep het Viljoen mense genooi wat reeds op Facebook met hom bevriend is, of
wat met sy werk vertroud was. Belangstellendes is ook deur middel van koerantberigte in
jeugkoerante (Jip, ’n bylaag van Beeld, Burger en Volksblad, en Wapad, ’n studentekoerant
van die NWU) na die Facebook-groep uitgenooi. Groepslede kan ook ander Faceboekvriende
uitnooi om aan te sluit. Die groepslede was daarom in ’n groot mate ’n geselekteerde
en ingeligte gehoor, waarvan ’n gedeelte oorvleuel het met kennisse van Viljoen. Op
Facebook is dit moontlik om aan die hand van persoonlike Facebook-profiele ’n redelike
aanduiding van die spesifieke leser en die groep as sodanig te kry. Hiervolgens is
ouderdomsverskille van Pynstiller se groepslede opmerklik. Alhoewel die grafiese verhaal
met die jong karakter as jeugliteratuur beskou kan word, was heelparty van die groepslede
jong volwassenes (byvoorbeeld studente en jong werkendes) en ouer mense. Die Painkillergroep
het heelwat minder groepslede as die Pynstiller-groep gehad en het min gesprek
uitgelok. Vermoedelik kan die minder aktiwiteit onder andere aan die demografie van die
groep, kennis van die skrywer se werk, en die bekendheid van en die verhouding met die
skrywer toegeskryf word. Die beskikbaarheid van aanlyngespreksforums oor die
aangeleentheid (in Engels) sal onteenseglik ook ’n rol hier speel. 14
In teenstelling met die aktiwiteit op Facebook het die Engelse weergawe op Yoza heelwat
meer kommentaar uitgelok as die Afrikaanse weergawe – dit kan aanduidend wees van die
verhouding van Yoza-gebruikers wat voorkeur aan Engels gee. Die lesers is nie, soos in die
geval van Facebook, spesifiek genooi nie, en het op die bestaande platform met die
Pynstiller-verhale kennis gemaak. Op hierdie stadium was die gebruikers volgens Viljoen
(2012b) vertroud met die platform en honger vir nuwe stories. Alhoewel die administrateurs
van Yoza veeltaligheid wil bevorder, en vir Kontax sowel ’n Engelse as ’n isiXhosakoppelvlak
gehad het (Deumert 2010:3), is die voertaal van die Yoza mobi-platform Engels.
Met die publikasie van Pynstiller en Painkiller op Yoza was slegs een verhaal (Kontax1) in
isiXhosa beskikbaar, en drie verhale in Afrikaans (Uit – Fanie Viljoen; Vakansieromanse –
Jaco Jacobs; Pynstiller – Fanie Viljoen). Die volgende wisselwerking tussen lesers gee ’n
aanduiding van hierdie lesers se taalgebruik, -sentiment en -voorkeure: 15
(Reported) :DTr@iler+Tr@sh:P says I dnt gt ths we read da stupid st0ry in englsh nw
shuld da b anada 1 in afrikaans. Pls rem0ve ths st0ry its jst b0ring hai m sure da m0re
intrestng stories 0ut da who dserv 2 gt publishd nt ths junk. (2 Des. 2010 – Pynstiller)
[We read the stupid story in English now should there be another one in Afrikaans.
Please remove this story it is just boring. Hey, I am sure there are more interesting
stories out there who deserve to get published. Not this junk.]
461

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
$`*..MELISSA..*`$ says: Cindy wot d0 u mayb thnk dat der arnt any afr ppl dat
actualy wana read afr storiez or wot (2 Des. 2010 – Pynstiller)
[Cindy, what do you maybe think that there aren’t any Afrikaans people that actually
want to read Afrikaans stories or what?]
:DTr@iler+Tr@sh:P says: Da point is we cnt hav 2 b0rng st0riez dat r da sam bt
dfrent in language anada 1 culd hav replacd ths borng thng it jst sucks! (3 Des. 2010 –
Pynstiller)
[The point is we can’t have two boring stories that are the same, but different in
language another one could have replaced this boring thing. It just sucks!]
mr+100% says: If its going 2 be lyk ths tht means we cn wrt our zulu or afrikaans thts
nt communication its stupid ths thng of yrs dam!!!) (5 Des. 2010 – Pynstiller)
[If it’s going to be like this, that means we can write our Zulu or Afrikaans that’s not
communication, it’s stupid this thing of yours, damn!]
... mhm ... says: Ngoba besingeke nje singabhalwa nge afrikaans. Ay suka man!!!! (5
Des. 2010 – Pynstiller)
[Because it would not be written in Afrikaans – Vertaal uit Zulu.]
Die taalgebruik in leserskommentaar op die twee platforms (Facebook en Yoza mobi) is
aanduidend van die ouderdom, kultuur en identiteit van lesers, asook van tegnologie en die
gesprekskonvensies waarmee hulle vertroud is. Die gebruik van drasties verkorte vorme
kenmerkend van SMS-taal is deel van die gesprekskonvensies van Mxit, wat ook na ander
selfoonkommunikasie oorgedra word. Die gebruik van SMS dra by tot vloei van gesprekke
en die sosiale funksionering op die Mxit-platform (Walton 2009:64) (sien 5.1).
Hierdie aangeleentheid sluit aan by ’n belangrike faktor wat in ag geneem moet word
wanneer die netwerkeienskappe ter sprake kom, naamlik die vlak van gebruikers se
vertroudheid met die betrokke tegnologie en die ontwikkelende konvensies van bepaalde
platforms en narratiewe vorme. Uit Walton (2009:v-viii) se navorsing is dit duidelik dat,
alhoewel Suid-Afrikaanse tieners oor die algemeen bedrewe is met die Mxit-platform en die
kommunikasiekonvensies wat hiermee gepaard gaan, toegang tot die gebruik van rekenaars
en die internet beperk is. Aangesien Mxit nie gebruiker-gegenereerde inhoud bevorder nie
(geen webjoernale, podgooi of foto-deling is moontlik nie), dra dit daartoe by dat tieners se
verstaan van webkonvensies en van hulleself as skrywers agterbly in vergelyking met dié van
ander tieners – globaal asook teenoor hulle vermoënder portuurgroep in Suid-Afrika (Walton
2009:viii).
Die demografiese aard van die bedoelde en werklike gehoor kan volgens Page (2010:218) die
sosiopragmatiese aard van die storie se kommentaar aansienlik beïnvloed. Skrywers maak
gebruik van ’n verskeidenheid diskursiewe strategieë, wat ontwerp is om verskillende
funksies te vervul, in die produksie en ontvangs van stories (Page 2010:118). Ter illustrasie:
In die Pynstiller-narratief (die kernnarratief) word die leser, deur die gebruik van die
vertelstrategie en kriptiese aanbieding, as’t ware in die skoene van die buitestandereerstepersoonsverteller
geplaas. Die aanvaarding deur die emo girl en haar selfskending in
simpatie met die verteller impliseer ’n bepaalde benadering ten opsigte van die
462

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
aangeleentheid. In die verhaal word geen morele oordeel oor die selfskending as sodanig
uitgespreek of kitsoplossings verskaf nie. Hierdie vertelstrategie, waar die leser in ’n
subjekposisie geplaas word, en die interpretasie van die gebeure en morele besluitneming aan
die leser oorgelaat word, stel bepaalde eise aan die leser. Die leeservaring word ook
beïnvloed deur die individu se lewenservaring, vertroudheid met genre- en narratiewe
konvensies, gekose leesstrategie, persoonlike siening, ensovoorts. Die gebruik van
diskursiewe strategieë met inagneming van die gehoor en die beoogde effek geld vir alle
vlakke van die produksie en ontvangs van stories, by implikasie ook vir die ontwikkelende
aanlyndiskoersnarratief (sien 5.2). Dit is opmerklik dat Viljoen in sy hantering van die
Pynstiller-groep ’n soortgelyke oop benadering as in die teks as sodanig gehandhaaf het. 16
In ’n Web 2.0-diskoerskonteks soos Facebook of Yoza mobi kan die leser se reaksie op die
leeservaring verwoord word deur aanlyn kommentaar te lewer. Yoza maak spesifiek
voorsiening daarvoor dat lesersdeelname aangespoor word, byvoorbeeld deur spesifieke vrae
te stel wat met die verhaal verband hou. In Uit (en Confessions of a troubled young man) stel
die skrywer aan die einde van elke hoofstuk gerigte vrae soos: “Het jy al iemand vasgehou
met jou hande, maar nie met jou hart nie?” (hoofstuk 8); “Wat sal jy doen in ’n ongemaklike
situasie in ’n nagklub?” (hoofstuk 9); “Hoekom dink jy pleeg baie gay mense selfmoord? Is
selfmoord ’n uitweg?” (hoofstuk 18). Met dié dat elke leser/luisteraar ’n potensiële
storieverteller is (sien par. 2), gebruik die leser-vertellers in die aanlyndiskoers ook
bogenoemde diskursiewe strategieë in hulle eie vertellings (sien 5.2). Die kommentaar en
gesprekke wat sodoende ontstaan, word ’n ruimte waarin die interpersoonlike werk van
storievertelling uitgebrei en verfyn word (Page 2010:218).
4.4 Narratiewe eienskappe
Page (2010:220) onderskei drie narratiewe eienskappe, naamlik reeksnarratief, temporale
oriëntasie van die narratief (byvoorbeeld retrospektief of prospektief) en die fiksionele status
van die narratief.
Die wisselwerking wat deur middel van die terugvoermeganismes deur die lesers verskaf
word, kan op ’n verskeidenheid maniere funksioneer (Page 2010:218). Kommentaar op die
skryfwerk kan goedkeuring, uitdruklike afkeuring van die skrywer en die skryfwerk wees, of
voorstelle vir verdere hersiening of vir nuwe narratiewe materiaal maak (sien verdere
bespreking in 5.1). Die mate waarin die kommentaar die kernnarratief beïnvloed, hang krities
af van die kenmerke van die storie wat vertel word (Page 2010:218) – en vanselfsprekend
ook van die skrywer se reaksie op die kommentaar. Die ontologiese status van die storie
(hetsy dit werklike gebeure rapporteer en of dit fiktief van aard is) bepaal die aard van die
kommentaar en wisselwerking wat in die kommentaar gelewer word, asook in welke mate die
kommentaar die verdere narratief kan beïnvloed (Page 2010:219). Die tydsverloop tussen
plasings is ’n belangrike faktor in die ontwikkeling van die narratief. Vertellings wat in
reeksvorm oor tyd plaasvind, het ’n groter kans om deur die wisselwerking beïnvloed te
word; volledige narratiewe wat in een aflewering geplaas word, word selde hersien en
herpubliseer (Page 2010:218).
463

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Soos reeds aangedui, is Pynstiller as afgeronde verhaal op die twee platforms geplaas; lesers
se kommentaar kon daarom nie die narratief as sodanig beïnvloed nie (ondersoekende leserteks-wisselwerking).
In die geval van Yoza is Pynstiller/Painkiller eenmalig en volledig
gepubliseer. Heelwat kommentaar is gelewer – die meeste hiervan kort nadat dit in die
verhaalbank beskikbaar gestel is. Pynstiller op Facebook is met verdrag oor ’n verloop van
drie maande (Junie tot September 2009) geplaas (reeksvertelling). Hierdie werkswyse het ’n
bepaalde boeikrag teweeggebring, en geleentheid gebied vir die ontstaan en ontwikkeling van
die sekondêre gespreksnarratief. Individue het op verskeie wyses bydraes gelewer, onder
andere deur van eie ervarings te vertel, kreatiewe werk te deel, inligting te verskaf, of ander
te bemoedig – dit het ’n langer gesprek en hegter gemeenskap tot gevolg gehad. In hierdie
geval het lesers vertellers (skrywers) geword – wat sekondêre reeksvertellings in die kleine
tot gevolg het (sien 5.2). Hier kan verskille in die ontologiese status aangedui word. Die
kernnarratief is fiktief. Sommige leser-skrywers het egter in reaksie op die teks en veral op
Viljoen se vrae oor werklike ervarings geskryf; ander het die ervarings in kreatiewe formate
(soos gedigte) verwoord.
Alhoewel die leserskommentaar in ondersoekende leserwisselwerking, soos dit met Pynstiller
die geval is, nie die inhoud van die primêre verhaal beïnvloed nie, kan lesers se terugvoer
direk of indirek ’n invloed hê op die ontwikkeling van die genre en bepaalde formaat. Dit kan
ook die wyse beïnvloed waarop ’n skrywer, uitgewer of bepaalde platform toekomstige
narratiewe skryf of aanpak. 17 Pynstiller/Painkiller op Yoza het heelwat kommentaar uitgelok
ten opsigte van die formaat (spesifiek die frustrasie wat die lesers met die kort segmente
ervaar het). Kommentaar soos hierdie kan meebring dat die skrywer en/of webadministrateur
die formaat kan heroorweeg. Die uitwerking van die kommentaar op die skrywer behoort ook
in ag geneem te word. Lesers se reguit, en dikwels krasse, oningeligte en ongenuanseerde
kommentaar kan ’n demoraliserende effek op die skrywer hê.
Page (2010:219) wys daarop dat dit nie slegs fiksionele stories is wat in Web 2.0-omgewings
geskep word nie, maar dat individue toenemend Web 2.0-tegnologie gebruik om hulle lewens
op persoonlike webjoernale, besprekingsforums of sosialenetwerk-webtuistes en in
gefragmenteerde vorme deur mikrojoernaalinskrywings (microblogging) te dokumenteer en
anekdotes te vertel. Die gebruik van episodiese vertellings toon ooreenkoms met aflynvorme
soos dagboekinskrywings en gespreksvoering. Gewoonlik is sodanige mededelings
tydsgewys baie naby aan die werklike gebeure, met die gevolg dat aanlyn persoonlike
narratiewe dikwels deur ’n relatiewe gebrek aan retrospeksie gekenmerk word (Page
2010:219). Webjoernale rapporteer gewoonlik oor onlangse gebeure, terwyl statusbywerkings
op platforms soos Twitter en Facebook nog nader aan die hede is.
Die aanname dat ander se mededelings outobiografies van aard is en oor onlangse gebeure of
die huidige situasie handel, kan tot wanvertolking lei, soos die volgende wisselwerking tussen
twee groepslede in die Pynstiller-groep illustreer:
Quinton Bruno: Your voice so sweet ur words so sleek cuting me ever so deep....bt
n0w the blade thats been cuting away is blunt u hear blunt...my mind is broken and
my soul in peaces...i need to cut,bt n0 0ne can see ths...gaching at my m0rtal flesh
464

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
makes me seem like the rest it starts with metal, flesh then...blood...drip drop i sink to
the ground n0t m0ving n0 sound...my stay is up my time is over as i start to feel
lower...ths voice i hear its n0t clear bt it sends me into total fear...YOU ARE MYNE!
god CANT SAVE U THS TIME... (7 Augustus 2009 om 05:29 nm. deur sellulêr)
Colette Pretorius: Quinton, swty, don't listen to the dark. Don't let it win! Dark has
NO power when we let the sunshine in! I know that it's a constant tug of war. But u
can get free from the hate. Ur spirit can soar! Shut out the voices, throw away the
blade. You can start life on a brand new slate. U can make it with help from Above.
Remember, stand firm in faith, hope and love! It's all we can do! Sending love from
one who has made it through. (9 Augustus 2009 om 09:09 vm. deur sellulêr)
Quinton Bruno: I am free and theres n+ mre cuting for me my wounds r healed bt the
marks r stil there and yes its hard if bn "clean" for 10 m0nths n0w bt s0metimes i just
imagin myself ingraving deep slashes into my arm bt i dnt i cnt and i w0nt its bn tuf
yes bt its healing...i stil write in a way that u might say portrai me in a way bt i just
speak for those to knw their n0t al0ne...so dnt wory bout me im gr8 acctualy never bn
ths hapy mwha. (17 Augustus 2009 om 10:40 vm. deur sellulêr)
In hierdie geval is die leser-skrywer se kreatiewe uitbeelding van eie ervaring in die verlede
deur ’n groepslid as huidige omstandighede en gemoedstoestand geïnterpreteer, waarop sy
hom dienooreenkomstig bemoedig het. In sy reaksie het hy verduidelik dat hierdie ervarings
tot die verlede behoort, en dat hy die bepaalde vertelstrategie kies juis om ander te laat voel
dat hulle nie alleen is nie: “I still write in a way that you might say portray me in a way, but I
just speak for those to know they are not alone. So don’t worry about me, I’m great, actually
never been this happy.”
5. Afgeluister: Patrone en gesprekke op Pynstiller Facebook en Yoza Cellphone Stories
In haar ontleding van die deelname en gemeenskap in die Kontax-loodsprojek neem Walton
(2009:77) twee sosialenetwerk-strukture waar. In die kommentaar wat na kontax.mobi
gestuur is, het die Kontax-storie ’n sentrale spil gevorm en die deelname om die
storiehoofstukke (en ’n meegaande kompetisie) gesentreer. Daar het nie baie aktiwiteit uit die
kommentaar as sodanig ontstaan nie, en in die meeste gevalle het leserskommentaar nie
direkte terugvoer van ander lesers ontvang nie (Walton 2009:77). Visueel kan dit as die naaf
en speke van ’n fietswiel voorgestel word. ’n Andersoortige patroon het op die webtuiste se
sosiale netwerk vorm aangeneem. Alhoewel die Kontax-storie steeds ’n sentrale rol gespeel
het, was ’n minder gesentraliseerde verspreiding van deelname waarneembaar, met ’n klein
groepie aktiewe gebruikers wat verbindings met mekaar sowel as met die Kontax-storie en
die webtuiste se fasiliteerders gevorm het (Walton 2009:78). Visueel kan dit as ’n eenvoudige
padkaart voorgestel word.
Soortgelyke patrone kan in die Pynstiller-weergawes op die twee platforms waargeneem
word. Op Yoza mobi het die storie (Pynstiller en Painkiller) die spil gevorm en die meeste
kommentaar het met die narratief verband gehou – spesifiek betreffende die formaat en
465

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
inhoud van die verhaal. In die Facebook Pynstiller-groep was die situasie anders. In hierdie
geval kan die verhaal as ’n anker beskou word; hierbenewens het ’n gesprek met ’n duidelike
fokus as gevolg van Viljoen se uitnodiging ontstaan. Die kern van hierdie netwerkstruktuur is
die spesifieke onderwerp (selfskending), en die gesprek daarrondom. Verskillende bydraes
van groepslede (insluitende Viljoen) en die onderlinge wisselwerking het knooppunte
meegebring. Visueel kan dit as ’n driedimensionele risoom voorgestel word.
5.1 Wts ds bwt? Nah ds painkiller is painkillin me.
5$$$$5says: Wts ds bwt? Nah ds painkiller is painkillin me. (22 Des. 2010)
[What’s this about? Nah, this painkiller is pain killing me.]
heart+braker says: irealy dnt undstnd dis wat knd of a story iz dis? (27 Feb. 2011)
[I really don’t understand this. What kind of a story is this?]
In die Kontax-loodsprojek is op sowel die mobisite as Mxit duidelike tendense met
betrekking tot die lees van die hoofstukke waargeneem. Die eerste twee hoofstukke het hoë
besoekvolumes getoon, waarna ’n skerp afname en stabilisasie plaasgevind het van die
belangstellende lesers wat al 21 hoofstukke gelees het (Vosloo 2010c:8). ’n Lewende
affiniteitsruimte met ’n lojale gemeenskap het op die Kontax sosiale platform ontstaan
(Walton 2009:iv). Die verhaal, Kontax, het voorsiening gemaak vir kommentaar aan die
einde van elke hoofstuk of in ’n “Express Yourself”-gedeelte. Die kommentaar wat ontvang
is, het hoofsaaklik in die volgende kategorieë geval: komplimenterend vir die m-romans;
komplimenterend vir die Kontax-storie en formaat; kommentaar met betrekking tot die storie;
voorstelle; kommentaar op kommentaar; en algemene kommentaar. 18 Die
hoofstukkommentaar was in reaksie op die spesifieke hoofstuk of as kommentaar op van
ander gebruikers of die Kontax-span (Vosloo 2010c:8).
Sommige van die genoemde kategorieë van kommentaar kan in die Pynstiller-weergawes op
Yoza waargeneem word. Weinig kommentaar is egter gevind ten opsigte van die kategorie
“komplimenterend vir die m-roman”, wat verstaanbaar is, aangesien die Kontax-verhaal die
eerste verhaal op hierdie platform was. Dit blyk dat gebruikers gou vertroud raak met nuwe
tegnologie en toepassings en dat spesifieke verwagtinge van ’n nuwe genre ontstaan – soos
ook deurskemer in die kommentaar oor Painkiller: “Okay so it wasn’t bad although it was
quite short, we kind of got used to longer stories.”
Alhoewel die kommentaar op Painkiller/Pynstiller op Yoza oënskynlik oorwegend met die
verhaal self te make het (soos aangedui met die fietswielmetafoor), toon ’n noukeurige
ontleding van die kommentaar ’n bewustheid van die sosiale netwerk en die omringende
konteks. Dit blyk dat kommentaar gerig is op diverse partye in die netwerk, insluitende die
platform en platform-administrateurs (Yoza), die skrywer, medelesers, gebruikers wat
kommentaar gelewer het, en in enkele gevalle ook die karakters. Hierdie waarneming kan
aanduidend wees daarvan dat die gebruikers hulleself verbeel of voorstel as deel van ’n
gemeenskap (netwerk) wat uit verskillende individue (of mense met verskillende funksies)
bestaan en aanneem dat hulle kommentaar deur ander gelees word en ’n verskil kan maak
466

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
(sien in hierdie verband ook Thomas 2011:208). Tekens van portuurmoderering kom ook
voor, byvoorbeeld waar ongewenste kommentaar aangemeld is, of waar lesers mekaar
aanspreek oor die wyse waarop kritiek uitgespreek word.
Die gebruik van SMS-taal, wat algemeen op die Yoza mobi-platform is, toon sterk
konvensies van mondelinge gespreksvoering. SMS-taal (Mxit-taal; textspeak; txtspk) word
gekenmerk deur ’n neiging tot lettervermindering en ’n algemene telegrafiese styl. Dit sluit in
sametrekkings en konsonantskryf (text > txt; thanks > thnx); fonologiese nabyheid (you > u);
syfer/letter-homofone (too > 2; for > 4); letter/syfer-kombinasies (4sho); verkortings (picture
> pic); g-weglating (reading > readin); letterweglating; niestandaard-spelling (love > luv);
akronieme (ANC); letterwoorde (bv. laughing out loud > LOL); gebruik van simbole soos @
en aksentstilering (bv. “wateva” vir “waterfall”) (Walton 2009:80; Deumart 2010:21).
Nieverbale handeling soos stemtoon en gesigsuitdrukkings wat deel is van aangesig-totaangesig-gespreksvoering,
word oorgedra deur die kreatiewe gebruik van leestekens,
hoofletters, herhaling van letters, simbole en emotikons, en is aanduidend van hoe die
kommentaar vertolk moet word (byvoorbeeld as verbasing of sarkasme). Uitdrukkings en
tussenwerpsels wat met oraliteit en informele gesprekke vereenselwig word en ook
aanduidend van betrokke kulture kan wees, word in van die kommentare op Yoza gevind,
byvoorbeeld ai, eish, shoes, ayoba, hawu, ja, nee man, nè. Die neiging om bepaalde
stylkenmerke vir aanlynkommunikasie te gebruik, hou verband met die sosiale neiging van
konformering (Wallace 1999:62; sien ook Walton 2009:64 oor die verband tussen sosiale
aanvaarding en gebruik van Mxit-taal). Drie kort voorbeelde ter illustrasie van die
mondelinge merkers in SMS-taal:
FIFI says: lmao ya its bloody short ay....nd dis kid is hectic ne,wassup wit
hm???????? (1 Des. 2010)
[Laugh my ass off. Ja, it’s bloody short, ai… and this kid is hectic, nè. What’s up with
him?]
Lulu says: Y r ppl so mean?:'( (1 Des. 2010)
[Why are people so mean? (crying)]
Khanyi says: Wat a waist of tym ur stori z sooooooo borrrrng (2 Des. 2010)
[What a waste of time. Your story is so boring.]
Waar die meeste gebruikers slegs ’n enkele inskrywing oor Painkiller/Pynstiller gemaak het,
het ander gebruikers verskeie keer kommentaar gelewer. Deur die kommentaar verder te
ontleed, kan meer oor die leeservaring en aktiwiteit van spesifieke lesers te wete gekom
word. Lesers het byvoorbeeld deurgaans dieselfde mening bly handhaaf en dit herhaaldelik
uitgespreek (byvoorbeeld dat die teks vervelig is); dieselfde leser het oor verskeie aspekte
kommentaar gelewer (byvoorbeeld deur verwysing na eie leeservaring, formaat, inhoud en
tema, en ander se kommentaar); lesers toon bewussyn van verskeie instansies in die netwerk
en spreek afsonderlike instansies in die netwerk aan; lesers se aanvanklike indrukke van die
verhaal verander; lesers lees die verhaal by meer as een geleentheid en lewer kommentaar oor
verskillende leeservarings en leesverwagtings. So was die leser Mimzo met die aanvanklike
lees op 3 en 5 Desember nie beïndruk nie: “The person who wrote this story should stop
467

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
writing because there’s no use.” Uit ’n inskrywing op 15 Desember blyk dit egter dat die
leser teruggekeer het na die verhaal en die gespreksforum, en intussen oor die eie
leeservaring en -reaksie besin het. In die kommentaar word ander lesers aangespreek en
waardering teenoor die skrywer getoon:
Mimzo says: Waz at da beginng awaz lyk neh maan wat da hel iz diz bt i kept on
readin borin as itiz bt dn as i kept goin on i startd findin da story mre intrsting...pipz
read wit mre andastandin en big upz 2 da author 4 such wandaz (15 Des. 2010)
[Was at the beginning, I was like, nee man, what the hell is this? But, I kept on
reading, boring as it is, but then as I kept going on, I started finding the story more
interesting… Peeps, read with more understanding and big ups to the author for such
wonders.]
Verwysings na die Yoza mobi-platform, die verwagtinge ten opsigte van verhale op die
platform en die verwysing na en aanspreek van Yoza-administrateurs is aanduidend daarvan
dat lesers kennis dra van die oogmerke van die platform. Die kommentaar dui ook op eie
lesersverwagtinge na aanleiding van vorige Yoza-leeservarings. Hierdie leser-skrywer
(Chocolate) bring sy mening onder Yoza se aandag met vraagstelling, oordrywing en
sarkasme. Mondelinge gesprekskonvensies is opvallend:
Chocolate says: Mayb dis just aint my ting bt i tink dis is sooooo sily. Its supose 2
make us wana cum bak nd read nt dlete yosa nd throw our fones in da bin, nd den
burn da bin. Like realy guys? Realy? Wat is dis supose 2 b, i dnt get da point. Bt like i
sed mayb its jst nt my ting. (9 Des. 2010)
[Maybe this just ain’t my thing, but I think this is so silly. It’s supposed to make us
want to come back and read, not delete Yosa and throw our phones in the bin and then
burn the bin. Like really guys? Really? What is this supposed to be? I don’t get the
point. But, like I said, maybe it’s just not my thing.]
Die leeservaring van Painkiller/Pynstiller blyk veral uit kommentaar wat oor die formaat en
inhoud van die verhaal gelewer is. Heelwat kommentaar is oor die formaat van die werk
gelewer – die meeste hiervan kritiek. Baie lesers het aangedui dat hulle die verhaal vervelig
gevind het. Hierdie leeservaring kan waarskynlik toegeskryf word aan die kort
storiesegmente (die meeste lesers het dit as hoofstukke geïnterpreteer) in kombinasie met die
vertelstrategie (interne fokalisator). Betreklik min kommentaar is oor die illustrasies gelewer
– en ook hier is teenstrydige kommentaar aangetref. Die meeste kommentaar is algemene
opmerkings sonder ’n aanduiding van vir wie dit bedoel is; ander opmerkings is spesifiek vir
Yoza of vir die skrywer bedoel. Kommentaar vir die skrywer wissel van sarkastiese en
afbrekende opmerkings tot aanmoediging en waardering:
...mhm... says: 3 dots and thats a chapter?????:e:e oohh! C'mon!!! (5 Des. 2010)
[Three dots and that’s a chapter? Oh, come on!]
...CuT!e+B@b@... says: Ok i mst say ths shrt chapters r annoyin me reali nw nd ths is
d mst dumbst thng iv eva read nd beliv me iv read alt (3 Des. 2010)
[Ok, I must say these short chapters are annoying me really now and this is the most
dumbest thing I have ever read and believe me I’ve read a lot.]
468

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
;)NickiD+;) says: Oh Gosh ths is sooooo boring, i dnt see the purpose 4 ths story, its
so damn stupid!! Fanie Viljoen, ths story of urs is crap, pardon my french, no
offense!! (2 Des. 2010)
[Oh gosh, this is so boring. I don’t see the purpose for this story. It’s so damn stupid!
Fanie Viljoen, this story of yours is crap, pardon my French, no offence!]
Keo+ says: Id like 2 thank th author,i cldnt slip th other nyt n ths stori reali helpd me
fall asleep...its boring (8 Des. 2010)
[I’d like to thank the author. I couldn’t sleep the other night, and this story really
helped me fall asleep…it’s boring.]
Ice+master says: Its wonderful nice nd short its attractive nbdy on earth wldnt wnt
2read a short a story (2 Des. 2010)
[It’s wonderful. Nice and short. It’s attractive; nobody on earth wouldn’t want to read
a short story.]
Voorbeelde van uiteenlopende kommentaar oor die illustrasies:
Royal+chick says: Well, just reading one sentence makes one wana move to the next.
Awesome story line & the images are extremely cool... Keep up e good work!!! (2
Des. 2010)
Silly+Chilly says: Scary prenqz! Lmga.. Ni i bje nyc stori ni, dis al tot wa ek gelees
het, sorry, ekt lankal m belangstelling verloor! Ha-ha. (30 Des. 2010 – Pynstiller.)
[Scary prentjies! Lag my gat af. Nie ’n baie nice storie nie. Dis al tot waar ek gelees
het. Sorry, ek’t lankal my belangstelling verloor! Haha.]
«¤®:)»snezzy«:)»® says: r da drawng suppse 2 spk loudr dn da wrdz n
dis drawnz r nt evn gng wit da wrdz,so cha dis znt kul :( (9 Des. 2010)
[Are the drawings supposed to speak louder than words and this drawings are not
even going with the words, so ja, this isn’t cool.]
Pandora says: Crazy dope story... The pictures did most of the story line. Wonder who
wrote it?... N will we be hearin from him again?:? (3 Des. 2010)
Dit blyk dat die kritiek oor die formaat veral verband hou met die lees op die selfoonskerm.
Selfs lesers wat van die inhoud gehou het, het kritiek teen die formaat uitgespreek:
Black+rose says: This is a completly toture to my cell phone screen, 10 chapterz of
diz story cn make 1chapter (5 Des. 2010)
$(*)#ff0000@ñgê£#00ff00P!ë says: Lyk seriously! This is damn annoying!
Cant they jst make it 1 chapter?!?!!! Eish i cant read 2 lines n click 2 next chapter!
Agh! Sowi 2 say it bt itz true! No offence! (2 Des. 2010)
[Like seriously! This is damn annoying! Can’t they just make it 1 chapter? Eish, I
can’t read two lines and click next chapter! Argh! Sorry to say it, but its true! No
offence!]
«*M$.DIMPL€Z*» says: It wants to be a good story but the one sentence per
chapter really sucks....good story bad representation
469

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Kommentaar oor die inhoud is uiteenlopend. Sommige lesers het sterk afkeuring van die tema
uitgespreek, ander toon begrip vir die probleem, het waardering vir die tema van die verhaal,
of identifiseer daarmee – onder andere ook deur persoonlike ervaring te deel.
Da+dragon+lady spreek byvoorbeeld haar mening sterk uit:
Da+dragon+lady says: Itz b0rin,disgustn,bad,h0rrbl,terryfn,disastrous,it makez me
sick yuck,da auth0r hs n0 taste,lyk hez in grade 3 y0h:-x m u embrassn me hle (1 Des.
2010)
[It’s boring, disgusting, bad, horrible, terrifying, disastrous, it makes me sick, yuck.
The author has no taste, like he's in grade 3 yoh :-x m you embarrassing me here.]
$Jae+millz$ says: This sounds evil don't promote evil deeds here (2 Des. 2010)
[This sounds evil. Don’t promote evil deeds here.]
Dreamgal is oortuig daarvan dat die skrywer hulp nodig het:
Dreamgal says: Shame this is the sad novel i cnt believe sameone cn write samethng
so sad special abt life she or he need help. (2 Des. 2010)
[Shame this is the sad novel I can’t believe someone can write something so sad
especially about life. She or he needs help.]
Wiseman wonder oor die karakter:
Wiseman says: dis dude is in serious problem I wnder whts wrng wth dis dude hatng
skul lyk dis........ (7 Des. 2010)
[This dude is in a serious problem. I wonder what’s wrong with this dude hating
school like this.]
ecliptic+rebel het begrip vir die situasie, hou van die storie en wil graag soortgelyke
verhale lees. Die leser het, geoordeel aan die inskrywings, die verhaal oorspronklik in
Desember gelees. Uit ’n opmerking van dieselfde leser in Februarie, waar gevra word
vir ’n volgende aflewering, blyk dit dat die leser weer na die verhaal teruggekeer het.
ecliptic+rebel says: The story ws awesum cz i cn relate 2 it..its a reminda dat we teenz
r veri sensitiv nd sumtymz we so lost,we turn 2 da wrng thngs...wel lovd it nd i want
m0re..peace. nd TO GOD B THE GLORY.. (9 Des. 2010)
[This story was awesome, because I can relate to it. It’s a reminder that we teens are
very sensitive and sometimes we are so lost, we turn to the wrong things. Well, loved
it and I want more. Peace and to God be the glory.]
Mimmy en Cicatrix identifiseer met die ervaring:
Mimmy says: The craving wil neva go away unles u fulfil it... I shud knw ,i wear long
sleeves;) (2 Des. 2010)
[The craving will never go away unless you fulfill it … I should know, I wear long
sleeves.]
Cicatrix says: I remember what it felt like when I used to cut... Amazing how it makes
you feel..! (7 Des. 2010)
470

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Hierdie leser lewer kommentaar oor die hantering van depressie in verskillende
kulture en stel ’n oop vraag. Die kommentaar is by die storiesegment waar die
verteller homself sny.
B'GL££=BRÓÑÇ£® says: *mostly diz thngs r dne by whte ppl we blcks if
we r miserable our option z da rope or am i lying?* (31 Des. 2010)
[Mostly these things are done by white people. We blacks if we are miserable our
options the rope or am I lying?]
Soos uit die voorgaande blyk, en ook deur Page (2010:219) en Vosloo (2010c:11) aangedui
is, kan kommentaar op skryfwerk goedkeuring of uitdruklike afkeer van die skrywer en die
skryfwerk aandui, of voorstelle maak vir verdere hersiening of vir nuwe narratiewe materiaal.
In die geval van Painkiller is voorstelle aan die skrywer en Yoza gemaak – soms is die
voorstelle binne ’n opmerking verskuil, soos Zach se mening dat inligting oor ’n hulplyn met
onderwerpe soos hierdie verskaf moet word:
Zach says: This is great that they are writing about it but they should give a help line
or something. Whats the point of reading something that you relate to and not being
able to find help. (17 Jan. 2011)
Waar heelparty voorstelle oppervlakkig en/of sarkasties is (“It’s not stimulating like other
stories. Totally lacks substance. Get rid of it.”), getuig ander voorstelle van die lesers se
begrip van die formaat en inhoud van die verhaal, die kreatiewe proses en respek vir die
skrywer. Onderstaande kommentaar wys dat die leser gedink het wat die rede vir die
leeservaring is en hoe dit verbeter kan word:
(H)FLIRTY+SAINT(H) says: Maybe the author should consider turning this story
into a poem. i mean the short chapters were beginning to become boring and one
couldnt figure out what the story was about. Wounderful title but the story lacked that
energy to support the title. But anyway lots of people are creative in many ways. I still
think the author could hav done a little bit more to keep the readers wanting more. But
anyway big up to the author. (2 Des. 2010)
Die kommentaar van lesers op grond van ander se kommentaar toon interessante tendense.
Lesers, soos in enige sosiale groep die geval is, ondersteun mekaar deur ander se menings te
bevestig (konformiteit). Die instemming kan aansluit by spesifieke individue of by
kommentaar oor die algemeen – byvoorbeeld deur saam te stem dat die werk vervelig is. Wat
egter ook in hierdie netwerk opmerklik is, is dat individue teen die algemene opinie ’n
standpunt inneem. 19 Dit is veral opvallend hoe die leser-skrywers die skrywer, die teks en
Yoza verdedig. In sommige gevalle is die kommentaar op kommentaar uitgebreid en
illustreer dit insig met betrekking tot die formaat, inhoud, beelding en styl van die teks.
Hierdie leser-skrywers doen dan ook moeite om die teks en waarskynlike bedoeling van die
skrywer vir ander lesers duideliker te maak. Waardering word ook uitgespreek teenoor Yoza
vir die eksperimentering met nuwe formate en inhoud.
BULLS says: If one of you can write, then you can complain. Till then – sjoesh! (18
Jan. 2011 – Pynstiller)
471

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Lucilla says: Cum on guyz wat dnt u get?? ths dude is obviously depresd bwt sumthn
n prbbly gothic 2 geez yal mst use ur brainz n gv da author a chance man ai. (3 Des.
2010)
[Come on guys, what didn’t you get? This dude is obviously depressed about
something and probably gothic too. Geez, you all must use your brains and give the
author a chance man, ai.]
*JãŊÃ* says: Woorde is min – mense wat tekere gaan en negatief is rondom
hierdie storie verstaan nie die dieper seer agter elke woord nie.. “die ink bloei uit die
pen”.... dit is donker.. maar dit verstaan die seer wat so baie onbewustelik elke liewe
dag moet face. briljant. (22 Feb. 2011 – Pynstiller)
Щild+Çhild says: I cant say if its a poem or a story. But i think if you realy read it
with a open mind u can analize it like a poem, u fit all the puzle pieces together and
see the true meaning of something like this story like you can find love in the weirdest
places and u never realy alone if you search long enough there will always be some1
for u. Well the story was different but still good. Thanks yoza for trying something
diferent and ignoring the critics. (6 Des. 2010)
Flower-child says: I agree with mims! Thanx yoza 4 catering 2 the "different" its great
2 cum online and find you not alone,if u havent been thru it u'll never undastand the
beauty of the story.every chapter...u guys call it dull and boring, we call it life. (7 Des.
2010)
[I agree with Mims. Thanks Yoza for catering to the different. It’s great to come
online and find you’re not alone. If you haven’t been through it you’ll never
understand the beauty of the story. Every chapter … You guys call it dull and boring,
we call it life.]
©Mis+sexy+by+nature© says: Its me again, been readin ur comments n wat i realized
ir dat mst of the ppl who say the story suck didn't evn read half of the story n r
complain bwt the short chapterz. If u read correctly thz nuthn sayn read chapter 1, its
jst writen read 1, to show that those r scenes so they wnt b as lng az chaptz8o. I lv u
yoza! Keep on bringin da gwd stuff n stil big ups 2 the story.:) (6 Des. 2010)
[It’s me again, been reading your comments and what I realised is that most of the
people who say the story sucks didn't even read half of the story and are complaining
about the short chapters. If you read correctly there’s nothing saying read chapter 1,
its just written read 1, to show that those are scenes so they won’t be as long as
chapters. I love you yoza! Keep on bringing the good stuff and still big ups to the
story. (smile)]
Royal+highness se bydrae in twee opeenvolgende boodskappe verwys spesifiek na die eie
leeservaring, voorspelbare genres en leserverwagtinge. Sy noem dat sy die verhaal baie keer
gelees het (’n ervaring wat sy met verslawing vergelyk), spreek ander lesers aan oor hulle
leesgewoontes en -verwagtinge, verbind die verhaaltema met die werklikheid, en kontrasteer
geromantiseerde voorspelbare verhale met realistiese verhale.
Royal+highness says: Word power,nw this is it,tired of all the soapy riting...read this
a lot of tyms n i am hooked like a junkie (8 Des. 2010)
[Word power. Now this is it. Tired of all the soapy writing…read this a lot of times
and I am hooked like a junkie.]
472

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Royal+highness says: Yall r watchng 2 much soapies n u fantasize a lot,u wnt happy
endings always...get a lyf n start reading real stuff (8 Des. 2010)
[You all are watching too much soapies and you fantasise a lot. You want happy
endings always…get a life and start reading real stuff.]
5.1.1 Confessions of a virgin loser – Now that’s real stuff.
In die kommentaar is daar verwysings na ander literatuur en genres – byvoorbeeld verwysing
na Die drie beertjies, Hamlet, Shakespeare, sepies en poësie. Lesers vergelyk die verhaal ook
met ander tekste in die verhaalbank en medegebruikers word aangeraai om spesifieke verhale
te lees. Dit is ook die geval met 5$$$$5, wat min beïndruk is met Painkiller (“this is so
lame”) – die leser verkies oënskynlik Confessions of a virgin loser (“now that’s real stuff”).
Viljoen se Confessions of a troubled young man het ook in die Confessions-reeks verskyn.
Hierdie verhaal is ’n verwerking deur Sipho Hlongwane van Viljoen se Afrikaanse m-roman
Uit. In die verwerking is sommige aspekte verander – die rugbytema het byvoorbeeld ’n
sokkertema geword (Viljoen 2012b). Sodanige veranderinge is moontlik op grond van die
openbare-domein-kopiereg (Creative Commons 2012; Viljoen 2012b).
’n Vergelyking tussen die stemresultate (soos beskikbaar op 29 Maart 2012) van die
gewildheid van die twee verhale en die weergawes in verskillende tale dui opvallende
verskille aan. Dit is duidelik dat lesers se menings oor Painkiller en Pynstiller baie meer
uiteenlopend is as in die geval van Uit en Confessions, wat as oorwegend positief ervaar is.
Tabel 1. Stemresultate van leseropinies van Fanie Viljoen se m-romans op Yoza
Wat het jy gedink van … Pynstiller Painkiller Uit Confessions of a
troubled young man
Dit het gerock! / It rocked! 19% 16% 42% 31%
Dit was goed / It was great 20% 15% 29% 36%
Dit was oukei / It was ok 21% 20% 13% 19%
Dit was nie regtig my smaak nie /
It wasn't really my thing
13% 15% 5% 6%
Dit was goor! / It sucked! 25% 31% 8% 7%
Die algemene afleiding wat gemaak kan word, is dat die meerderheid lesers op hierdie
platform m-romans in “konvensioneler” formate en met minder konfronterende inhoud
verkies. Daar is egter ook lesers wat die behoefte uitspreek aan meer uitdagende tekste en
leeservarings.
5.2 Sny. Ek het. Jare gelede.
Sny. Ek het. Jare gelede. Di letsels sit as bewys van di lewe wat ek alreeds oorleef het.
Tekens van oorwinning. Tekens dat, ten spyte van alles, ek steeds hier staan. Om te
sny verdoof vi n oomblik jo hart en jo brein, laat jo toe om vi n sekonde weer asem te
473

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
haal. Al di gif in jo binneste loop saam met daardie bloed uit. (Ina Jooste, 6 Julie 2009
om 06:38 nm. deur sellulêr)
Die tema van Pynstiller en die gesprekke op die Facebook Pynstiller-groep toon besondere
ooreenkoms met die bespreking van wat Page (2010:222) “the narrative of illness” noem. In
haar ondersoek van outobiografiese webjoernale het sy (2010:220; 2011:225) gevind dat die
vermoë van die webjoernaal om ’n voorheen onbekende gehoor te bereik en hier met ander in
wisselwerking te kan tree, ’n sentrale vormende faktor is ten opsigte van narratiewe van
siekte wat aanlyn vertel word. Vir persone wat met die trauma van kritieke siektes (in hierdie
geval kanker) gekonfronteer word, word die webjoernaal ’n ruimte vir terapeutiese
selfuitdrukking en ’n bron vir leke mediese inligting en aanlyn-ondersteuning (Page
2010:220; vgl. ook Whitlock e.a. 2006). Hierdie kenmerke is ook waarneembaar in die
Pynstiller-groep.
Die volgende kommentaarkategorieë kan in die Pynstiller-groep onderskei word: (i)
kommentaar oor die idee van die boek, die inhoud en die illustrasie – hierdie kommentaar is
veral by die betrokke (foto)bladsy geplaas; (ii) opmerkings na aanleiding van spesifieke vrae
wat Viljoen op die gespreksforum gevra het, byvoorbeeld oor die voorkoms van selfskending
in Bybelse tye; (iii) vertellings oor eie geneigdheid tot selfskending – sommige persone noem
dit slegs, terwyl dit vir ander ’n probleem blyk te wees; (iv) bemoedigende en
ondersteunende kommentaar na aanleiding van die voorafgaande; (v) inligting, soos
statistiek, hulporganisasie of webwerwe wat met die aangeleentheid verband hou; (vi)
kreatiewe reaksie van een of ander soort, hetsy die aanhalings of verwysings na bestaande
werk, of deur self kreatief te wees (soos ’n gedig oor selfskending). 20
In haar bespreking van bogenoemde webjoernale let Page (2011:220–38) onder meer op die
wisselwerking wat deur middel van die kommentaar tussen die blogger en die gehoor
plaasvind; evaluasie in vertellings; storiegenres; en die gebruik van hiperskakels. Page
(2011:228) beredeneer dat die interaktiewe aard van webjoernale nie tot digitale hulpbronne
beperk is nie, maar ook deur vertellers se linguistiese keuses beïnvloed word. Sy ontleed
vervolgens die webjoernaalinskrywings aan die hand van Labov (1972, 1997) se narratiewe
raamwerk (met besondere aandag aan die evalueringsmiddele) en Martin en Plum (1997) se
tipologie van storiegenres. In natuurlike vertellings beklemtoon die verteller bepaalde aspekte
van die vertelling deur middel van evaluering (Labov 1972). Hierdie evaluering behels die
identifisering van ’n evaluerende hoogtepunt – gewoonlik die “mees vertelbare gebeurtenis”
– en word gekommunikeer deur meganismes soos beklemtoning (herhaling, rituele uitinge,
oordrewe kwantifisering) en vergelyking (oortreffende woorde, negatiewe, vrae en hulpwerkwoorde)
(Page 2011:228–34). Na aanleiding van Martin en Plum (1997) se tipologie van
storiegenres (vertelling, exumplum, anekdote en narratief) identifiseer Page ’n bykomende
onderskeibare subgenre, naamlik die refleksiewe anekdote. Waar ’n anekdote gebruik word
om ’n gevoelsmatige of humoristiese aspek van ’n verteller se ervaring oor te dra, is die
oogmerk met die refleksiewe anekdote om emosionele opvoeding vir die gehoor te verskaf
(Page 2010:229, 234).
474

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die gebruik van kort anekdotes is opvallend in die Pynstiller-groep. Die taalgebruik en
verskeie wyses van beklemtoning in die anekdotes kan aanduidend wees van evaluering deur
die verteller sowel as van die emosionele afstand ten opsigte van die gebeure. Taalgebruik en
beklemtoning kan egter ook, soos in 4.3 geïllustreer, as stylmiddel ingespan word om ’n
bepaalde effek te bewerkstellig. Groepslede het op mekaar se inskrywings gereageer deur van
hul eie ervaring te vertel en/of die ondersteuning en aanmoediging te verskaf – onder meer
deur te vertel hoe hulle self die probleem gehad het en dit intussen leer hanteer het. Colette
Pretorius reageer as volg op ’n groepslid se opmerking dat sy selfmoord oorweeg – die
gestroopte styl van die inskrywing is opmerklik:
Wel Marelize, ek hoop van harte dit het nie gewerk nie! Nee man jong! Ek ken daai
gevoel. Was al self meermale daar. Het al selfs tot die daad oorgegaan. En in ’n
hospitaal wakker geword. In die tyd wat vir ewig vir my verlore is het ek glo
telkemale van die hospitaal se dak wou spring. En ek weet dat ek myself met my
selfoon se koord wou hang ook. Dit onthou ek. Die ding is, daai donker is ’n fase. Ja,
dit kom weer. Maar dit verdwyn ook. En dan kan mens leef. En daar is rede om te
leef. Kyk op. Kyk om jou. (18 November 2009 om 02:03 nm. deur sellulêr)
Individue soos Colette Pretorius het ’n aktiewe rol gespeel deur reaksie op en wisselwerking
met ander gespreksgenote, onder andere deur direkte aanspreek by name.
Waar party groepslede met baie vrymoedigheid oor hulle eie ervaring geskryf het, het ander
individue verkies om nie private inligting op die openbare “muur” te plaas nie, maar hul eie
ervaring met selfskending in persoonlike boodskappe met Viljoen gedeel (Viljoen 2012b).
Dit is waarskynlik dat individue ook direk met mekaar gekorrespondeer het en
ondersteunende rolle vertolk het. Die ondersteuningsbasis is verbreed deur inligting, soos
raad van Esmé van Rensburg van die Noordwes-Universiteit oor hoe om die aangeleentheid
te hanteer, en verwysings na bestaande aanlyn-ondersteuningsgroepe op Facebook. 21 Die
behoefte wat op Yoza vir ’n hulplyn uitgespreek is (4.1), is sodoende in hierdie Facebookgroep
verwesenlik.
Benewens kommentaarbydraes bied die gebruik van hiperskakels op ’n webjoernaal (of
soortgelyke sosiale netwerke) bykomende en andersoortige interaktiewe potensiaal (Page
2011:227). Aangesien hiperskakels webbladsye eerder as gebruikers verbind, is dit primêr
intertekstueel van aard. Hiperskakels kan die leser se beweging in die betrokke webjoernaal
asook op die internet as sodanig beïnvloed. Op Facebook word navigerende hiperskakels
outomaties geskep, byvoorbeeld vanaf die “muur” na ander dele van die betrokke Facebookblad,
asook na persoonlike Facebook-profiele van groepslede. 22 Hiperskakels het egter ook ’n
sosiale dimensie en mag ’n aanduiding wees van wat die webjoernaal of individuele
gebruikers as goed beskou – hetsy deur die betrokke verwysings self of deur die ligging van
die skakel in die webjoernaal (Page 2011:227). 23 In die geval van die Pynstiller-groep gee die
hiperskakels wat deur gebruikers verskaf word, ’n goeie aanduiding van die uitgebreide
digitale netwerk en verwysingswêreld van die groepslede. Benewens bogenoemde skakels na
ondersteuningsgroepe met ’n Facebook-teenwoordigheid, is daar ook skakels na die aanlynvideoplatform
YouTube, ’n uitnodiging na die oorkoepelende projek se Facebookblad, en
skakels van Viljoen na spesifieke titels op aanlynboekwinkels en sy eie webtuiste. Die meeste
475

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
van die skakels is deur Viljoen self geplaas – hierdeur het hy sy verbintenis met die groep
bevestig, asook die geleentheid vir bemarking benut.
Aansluitend by die hiperskakels is gebruikers se intertekstuele verwysings na literêre tekste
en musiek, soos Sylvia Plath se Bell Jar, die skrywer Anne Rice, en die musiekgroep The
Dresden Dolls se “Bad Habit”. In haar kommentaar verwys Liesbet Gelderblom na haar
assosiasie tussen The Distillers en die teks:
Pynstiller het my weer laat onthou van een van my gunsteling bands: The Distillers.
Het dit so lanklaas geluister en kan nou nie ophou nie. Behalwe dat die name baie
dieselfde klink, pas die musiek ook nogal by Pynstiller. Gaan luister bietjie. (9
September 2009 om 02:58 nm.)
Uit Viljoen se sketsboek en joernaal (2009a) blyk dit dat sy eie belangstelling aansluit by dié
van Pynstiller-groepslede. Ten opsigte van sy illustrasiestyl verwys hy na ’n Frank Miller-styl
en Tim Burton-tipe karakters, en noem musiek waarna hy geluister het terwyl hy aan die
illustrasies gewerk het: The Smashing Pumpkins se “Adore”, “Behold the nightmare”, “To
Sheila”; My Chemical Romance se “Welcome to the Black Parade”.
In ’n refleksie-aantekening op 8 Maart 2009 skryf Viljoen dat genoemde CD’s die perfekte
klankbaan vir die grafiese verhaal kan wees. Elders meld hy dat hy na Nick Cave se “Dig,
Lazarus, Dig!” geluister het. In Pynstiller luister die eerstepersoonsverteller voor die klimaks
van die verhaal na Nick Cave se “Death is not the end” (Viljoen 2010a). Die sinsnede “Ek
haat my lewe”, wat die verteller na aanleiding van ’n opstelopdrag skryf, is ’n vertaalde titel
van een van die groep Theory of a Deadman se liedjies (Viljoen 2009a). Klaarblyklik het ’n
groep deur die Pynstiller-Facebook-blad tot stand gekom wat soortgelyke belangstellings en
behoeftes het, en wat ’n gemeenskaplike verwysingsraamwerk deel wat grootliks gevorm
word deur blootstelling aan moderne kommunikasietegnologie en ’n aanlynwêreld. 24
Dit is veral die bydraes van eie kreatiewe skryfwerk wat in die Pynstiller-groep opval. Die
behoefte wat Walton (2009:viii) geïdentifiseer het en graag op Yoza mobi wil bewerkstellig,
naamlik dat tieners ook as skrywers bemagtig moet word, het in hierdie Facebook-groep
spontaan gerealiseer. (Sien ook 4.3 oor die ongelyke digitale toegang en tieners se verstaan
van webkonvensies en van hulself as skrywers.) Genoemde kreatiewe bydraes (poësie en
prosastukkies) hou verband met die tema van selfskending, of met die belewing van
soortgelyke ervaringe of emosies.
Kreatiewe bydraes is van skrywers van verskillende ouderdomsgroepe ontvang. ’n Gedig wat
die digter Ronelda S. Kampfer ingestuur het en wat in die groepnotas verskyn het, “Sny
Sannie”, is later in die jeugdigbundel Toulopers opgeneem. Soos in 4.4 aangetoon, kan die
bydraes wat as kommentaar beskou kan word, ook in essensie ’n kreatiewe representasie
wees. Die feit dat die kernnarratief ’n kreatiewe werk is, en dat die skrywer (Fanie Viljoen)
die groep gestig het en deurgaans daarby betrokke was, het waarskynlik ’n belangrike invloed
gehad het op die soort bydraes wat ontvang is.
476

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Ten opsigte van die titel, Pynstiller, skryf Viljoen in sy sketsboekjoernaal (2009a): “[Die
titel] verwys na die selfvernietigende daad waar tieners hul velle sny om ’n innerlike pyn te
stil. Ook na die moontlike stil van die pyn wat lê in die Emogirl.” In die kommentaar en
bydraes op die Pynstiller-groep is die direkte en indirekte verwysings na pyn en die stil
daarvan opvallend. Dit is duidelik dat, met die grafiese verhaal as katalisator, ’n
gespreksruimte ontstaan het waar deelnemers sonder die vrees van verwerping op verskeie
wyses oor hierdie sensitiewe onderwerp en die belewenis daarvan kon gesels. Alhoewel die
daad as negatief en potensieel skadelik gesien word, het die deelnemers begrip getoon vir die
aangeleentheid en die moontlike redes hiervoor, en deernis met gespreksgenote geïllustreer.
Viljoen se deelname en kommentaar was betreklik neutraal, dog ondersteunend. Hierdie
groep het ’n ruimte vir terapeutiese selfuitdrukking en aanlyn-ondersteuning (Page 2010:220;
Whitlock e.a. 2006:415) geword wat individue die geleentheid gebied het om oor hulle eie
ervarings te kon praat en sodoende moontlik kon bydra om pyn te stil; om deur middel van
kreatiewe skryfwerk hulle eie of gedeelde ervarings te formuleer en sodoende ook aan ander
“stem” te gee; om deur ondersteuning ander se pyn te probeer stil; en deur saam oor die
onderwerp te gesels tot ’n bewussyn van die aangeleentheid by te dra. Gespreksgenote kon op
hierdie wyse die titel van die primêre narratief, Pynstiller, en die Pynstiller-groep, konkreet
vergestalt.
6. Samevatting
In die bespreking van haar raamwerk van narratiewe wisselwerking wys Page (2010:220)
daarop dat dimensies van gebruiker-teks- en gebruiker-gebruiker-wisselwerkings in oop
konfigurasies gekombineer kan word, en dat hierdie kombinasies die belangrikheid en
rykheid van die diskoerskonteks beklemtoon. Elders beklemtoon sy (Page 2011:221) dat die
verhouding tussen die kommentaar en vertelling binne die gelokaliseerde konteks verstaan
moet word. Die oop konfigurasies, die rykdom van diskoerskontekste en die uniekheid van
elke situasie word besonderlik geïllustreer deur Fanie Viljoen se Pynstiller/Painkiller in
verskillende Web 2.0-kontekste.
Page (2010) se raamwerk vir narratiewe wisselwerking het geblyk ’n waardevolle hulpmiddel
te wees om hierdie spesifieke diskoerskontekste te ontleed. Aan die hand van die raamwerk
waarin die leser-teks-wisselwerking sowel as die kontekstuele faktore wat die leser-leserwisselwerking
beïnvloed, in ag geneem word, kon die verskillende Pynstiller/Painkillerkontekste
beskryf en geïnterpreteer word. Hierbenewens het die spesiale aandag aan die rol
van die skrywer bepaalde uitwerkinge van skrywersbetrokkenheid in die ontwikkelende
narratief aan die lig gebring. Die interaktiwiteit en wisselwerking in die onderskeie
diskoersnetwerke toon unieke kenmerke – ongeag die feit dat dieselfde primêre narratief ter
sprake is en soortgelyke terugvoermeganismes beskikbaar is.
Die diskoers op die mobisite Yoza Cellphone Stories het veral gehandel oor die formaat en
tema van die eksperimentele m-roman, naamlik die selfoonweergawe van die grafiese verhaal
Pynstiller/Painkiller. Lesers se uiteenlopende reaksies op die leeservaring is in wisselende
477

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
nuanses verwoord. Uit die leserskommentaar blyk dit duidelik dat gebruikers hulleself as deel
van ’n netwerk sien waarin verskeie persone en funksionarisse deel het en waar elkeen ’n
mening mag uitspreek. In hierdie geval was die skrywer, Fanie Viljoen, as sodanig nie deel
van die wisselwerking binne die netwerk nie. Die leserskommentaar kan wel ’n direkte en
indirekte invloed uitoefen op die skrywer se toekomstige werk, of op die formaat en genre
van m-romans op die bepaalde platform. In die geval van die Pynstiller-groep op Facebook
was die skrywer die inisieerder van die groep en het hy ’n belangrike rol as fasiliteerder
vertolk. Op hierdie platform het ’n gesprek oor die tema as sodanig ontstaan en het
gespreksgenote ’n verskeidenheid bydraes gelewer. Die groep het ’n ruimte vir terapeutiese
selfuitdrukking en aanlynondersteuning geword.
Deelnemers het waardering getoon vir die formaat van die kernnarratief, begrip geïllustreer
vir die sensitiewe aard van die aangeleentheid en op verskeie wyses bygedra tot die samehang
van die groep. Die sekondêre narratief het ’n konkrete vergestalting geword van die titel van
die primêre narratief, Pynstiller, deurdat deelnemers aan die gesprek op verskeie wyses stem
gekry het waardeur die pyn verwoord of gestil kan word.
Uit die ontleding van die twee netwerkkontekste van Pynstiller het dit duidelik geword dat
die tydsduur en tydgleuf ’n belangrike aspek van die diskoerskonteks is en ’n onafwendbare
invloed op die narratief het. Soos met elke gesprek en met enige gemeenskap die geval is,
wissel die gespreksdinamiek van tyd tot tyd, verander onderlinge verhoudinge voortdurend en
loop die gesprek langsamerhand dood. ’n Diskoers het ’n lewensiklus van sy eie. Op die
Yoza mobi-platform het die meeste kommentaar verskyn kort nadat Painstiller en Painkiller
in die verhaalbank beskikbaar gestel is. Aangesien die tekste steeds deel van die verhaalbank
is, word kommentaar met verdrag bygevoeg. Die diskoers binne hierdie konteks benodig
weinig intervensie van ’n modereerder of betrokkenheid van ’n gespreksleier, met die gevolg
dat die aktiwiteit en gesprekke onbepaald kan voortgaan met nuwe lesers wat met die
betrokke teks en die sosiale netwerk kennis maak (en die vroeëre kommentaar wat al hoe
dieper buite sig wegsak). Tegniese aanpassing met betrekking tot terugvoermeganismes of
veranderings in die netwerkeienskappe sal die ontwikkelende diskoersnarratief onafwendbaar
beïnvloed.
In die geval van die Pynstiller-groep op Facebook het die aktiwiteit drasties afgeneem nadat
alle bladsye geplaas is en Fanie Viljoen nie meer aktief by die groep betrokke was nie. Met
die grootskaalse veranderings van Facebook in Januarie 2012, wat ook die migrasie van
groepe behels het, is die groepslede verwyder. Alhoewel die bydraes tot die gesprek nog op
die internet beskikbaar is, het hierdie groep vir praktiese doeleindes opgehou bestaan. Dat dit
ook elders die geval is, en waarskynlik in ’n groot mate kenmerkend is van
internetpublikasies en sosiale netwerke in Web 2.0-konteks, blyk daaruit dat die grootskaalse
projek wat Page beskryf het, A million penguins, ook nie meer op die betrokke platform
beskikbaar is nie. Hierdie projek het ’n betreklik kort leeftyd gehad voordat dit deur
“internetplakkers” oorgeneem is en later deur die borge verwyder is. Die kortstondige bestaan
en brose aard is kenmerkend van internetforums (Wallace 1999:56).
478

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Uit die twee publikasiekontekste van Pynstiller/Painkiller het dit geblyk dat die skrywer ’n
belangrike en selfs bepalende rol kan speel ten opsigte van interaktiwiteit en wisselwerking
wat om die kernnarratief in aanlyngemeenskappe plaasvind. Die skrywer bepaal, deur
kreatiewe besluite en uitvoering, grootliks die moontlikhede, aard en omvang van leser-tekswisselwerking.
Die skrywer word ook deurgaans in die drie kontekstuele faktore van leserleser-wisselwerking
van Page se raamwerk geïmpliseer.
Page se raamwerk van narratiewe wisselwerking kan uitgebrei word deur pertinent op die rol
van die skrywer te let – veral in die gevalle waar ’n duidelik onderskeibare kernnarratief ter
sprake is. Hierbenewens word in sekere sosialenetwerk-kontekste, soos waar m-romans vir ’n
jong gehoor bedoel is, bepaalde modereringsfunksies uitgevoer wat die ontwikkelende
gespreksnarratief in ’n mindere of meerdere mate beïnvloed. Die aard en rol van sodanige
modereerder kan saam met dié van die skrywer in ag geneem word.
Page se raamwerk van narratiewe wisselwerking kan vervolgens verfyn word deur, benewens
die drie geïdentifiseerde kontekstuele faktore van leser-leser-wisselwerking
(terugvoermeganismes, netwerkeienskappe en narratiewe eienskappe), ook die rol van die
skrywer en modereerder in ag te neem. Die volgende aspekte kan in dié verband onderskei
word: geen betrokkenheid; die aard en invloed van moderering (modereerdersrol);
teenwoordigheid van die skrywer en aard van deelname in die ontwikkelende narratief
(skrywersrol); en die tydperk en tydsduur van die wisselwerking.
’n Verhaal is ’n storie wat die verteller weef. Wanneer ander saamgesels, word nuwe stories
vertel. Die verskillende storiedrade en wyses waarop dit verweef word, word as’t ware ’n
nuwe groter verhaal – weliswaar losser geweef, maar dit onthul baie van die mense wat
saamvertel het; van ’n besondere gemeenskap wat in ’n beperkte tyd en bepaalde konteks ’n
netwerk gevorm het.
Bibliografie
Alexander, B. 2011. The new digital storytelling: Creating narratives with new media. Santa
Barbara, California; Denver, Colorado; Oxford, England: Praeger.
Bloemhof, F. 2000. Bangmaakstorie. Storiewerf Gril!grot. (12 April 2012 geraadpleeg).
Creative Commons. 2012.(24 April 2012 geraadpleeg).
Deumert, A. 2010. Klk cc... Supporting indigenous literacies in the digital space.(10 April
2012 geraadpleeg).
Genette, G. 1997. Paratexts: thresholds of interpretation. Cambridge: Cambridge University
Press.
479

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Greyling, F. 2011. Tieners in die kuberwêreld – kan jeugromans byhou? (8 Maart 2012
geraadpleeg).
—. 2012. Kreatiewe remediasie van Pynstiller deur Fanie Viljoen: Van kortverhaal na
grafiese verhaal. Literator, 33(1): (in druk).
Greyling, F., I. Marley en L. Combrink (reds.). 2011. Oor die einders van die bladsy:
katalogus. CD. Potchefstroom: Fakulteit Lettere en Wysbegeerte, Noordwes-Universiteit.
Grishakova, E. en M. Ryan (reds.). 2010. Intermediality and storytelling. Berlyn en New
York: Walter de Gruyter.
Grobler, C. 2009. Grafiese verhaal bladsy vir bladsy op Facebook geplaas. Jip, Bylae tot
Volksblad, 17 Augustus, bl. 6.
Harper, G. 2011. Editorial. Making connections: Creative Writing in the 21st century. New
Writing, 8(3):203–5. (25 November 2011 geraadpleeg).
Jacobs, J. (samest.). 2011. Toulopers. Pretoria: LAPA Uitgewers.
Jenkins, H., K. Clinton, R. Purushotma, A.J. Robison en M. Weigel. 2005. Confronting the
challenges of participatory culture: Media education for the 21st century. White Paper.
MacArthur Foundation.(15 Maart 2012 geraadpleeg).
Labov, W. 1972. Sociolinguistic patterns. Philadelphia, PA: University of Pennsylvania
Press.
—. 1997. Some further steps in narrative analysis. Journal of Narrative and Life History,
7(1–4):395–415.
Lotherington, H. 2011. Digital narratives, cultural inclusion, and educational possibility:
Going new places with old stories in elementary school. In Page (red.) 2011.
Mackey, M. 2001. The survival of engaged reading in the internet age: New media, old
media, and the book. Children’s Literature in Education, 32(3):167–89. (8 Maart 2012
geraadpleeg).
Mallan, K. 2008. Space, power and knowledge: The regulatory fiction of online communities.
International Research in Children's Literature, 1(1):66–81. (27 Maart 2012 geraadpleeg).
Marley, I.R. 2012. An investigation of the appropriateness of the Theory of Organisational
Knowledge Creation as management model for practice-led research. Literator, 33(1) (in
druk).
Martin, J.R. en G.A. Plum. 1997. Construing experience: some story genres. Journal of
Narrative and Life History, 7(1–4):299–308.
480

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Mason, B. en S. Thomas. 2008. A million penguins research report. Institute of Creative
Technologies, De Montfort University, Leicester, UK. (25 April 2012 geraadpleeg).
Miller, C.H. 2008. Digital storytelling: A creator’s guide to interactive entertainment.
Tweede uitgawe. Amsterdam: Focal Press, Elsevier.
Miskec, J. en C. McGee. 2007. My scars tell a story: self-mutilation in Young Adult
Literature. Children’s Literature Association Quarterly, 30(2):163–78.
Nel, M. en A. Vermaak (samests.). 2010. Skreeu en ander verhale. Pretoria: LAPA
Uitgewers.
Ong, W.J. 1982. Orality and literacy: technologizing of the word. Londen: Routledge.
O’Reilly, T. 2005. What Is Web 2.0 design patterns and business models for the next
generation of software. (26 April 2012 geraadpleeg).
Page, R. 2010. Interactivity and interaction: Text and talk in online communities. In
Grishakova en Ryan (reds.) 2010.
—. 2011. Blogging on the body: Gender and narrative. In Page en Thomas (reds.) 2011.
Page, R. en B. Thomas (reds.). 2011. New narratives: Stories and storytelling in a digital
age. Lincoln en Londen: University of Nebraska Press.
Pynstiller. 2009. (8 Maart 2012 geraadpleeg).
Reynolds, K. 2007. Self-harm, silence, and survival: despair and trauma in children’s
literature. In Reynolds (red.) 2007.
Reynolds, K. (red.). 2007. Radical Children’s Literature: Future visions and aesthetic
transformations in juvenile fiction. New York: Palgrave.
Ryan, M. 2004. Will new media produce new narratives? In Ryan (red.) 2004.
—. 2006. Avatars of Story. Minneapolis: Minnesota University Press.
—. 2011. The interactive onion: Layers of user participation in digital narrative texts. In Page
en Thomas (reds.) 2011.
Ryan, M. (red.). 2004. Narrative across media: The languages of storytelling. Lincoln en
Londen: University of Nebraska Press.
Senekal, B.A. 2009. Vervreemding in Fanie Viljoen se BreinBliksem (2005). Stilet,
XX1(1):101–18.
Statement of rights and responsibilities. 2012.(8 Junie 2012 geraadpleeg).
481

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Thomas, B. 2011. “Update Soon!” Harry Potter fanfiction and narrative as a participatory
process. In Page en Thomas (reds.) 2011.
Thomas, S., C. Joseph, J. Laccetti, B. Mason, S. Mills, S. Perril en K. Pulinger. 2007.
Transliteracy: Crossing divides. First Monday, 12. (25 April 2012 geraadpleeg).
Thomas, S. 2008. Foreword. In Miller (red.) 2008.
Viljoen, F. 2003. Die wraak van Erik, die vampire. Storiewerf Gril!grot. (12 April 2012
geraadpleeg).
—. 2009a. Sketsboek en joernaal (A4-sketsboek). Oor die einders van die bladsy-projek.
Ongepubliseer.
—. 2009b. Pynstiller. http://www.facebook.com/?ref=home#!/group.php?gid=94259061126
(14 September 2010 geraadpleeg).
—. 2009c. Painkiller. (14 September 2010 geraadpleeg).
—. 2009d. Fanie Viljoen. (11 Augustus 2011 geraadpleeg).
—. 2010a. Pynstiller (Grafies). Selfpublikasie.
—. 2010b. Persoonlike onderhoud met die navorser, 8 April 2010, Randburg. Opname in
besit van navorser.
—. 2010c. Pynstiller. In Nel en Vermaak (samests.) 2010.
—. 2010d. Pynstiller. (14 September 2011 geraadpleeg).
—. 2010e. Painkiller. (14 September 2011 geraadpleeg).
—. 2010f. Painkiller. Persoonlike korrespondensie met navorser. 25 Oktober 2010.
—. 2010g. Selfoonromans. Persoonlike korrespondensie met navorser. 2 November 2010.
—. 2010h. Pynstiller-selfoonstories. Persoonlike korrespondensie met navorser. 6 Desember
2010.
—. 2011a. Pynstiller. In Greyling, Marley en Combrink (reds.) 2011.
—. 2011b. Persoonlike korrespondensie met navorser. 8 Augustus 2011.
—. 2012a. Persoonlike korrespondensie met navorser. 28 Februarie 2011.
—. 2012b. Persoonlike mededeling aan navorser. 2 April 2012.
—. 2012c. Persoonlike mededeling aan navorser. 5 Mei 2012.
482

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Vosloo, S. 2010a. About the project. Background. (28 Maart 2012 geraadpleeg).
—. 2010b. Statistics and findings for Kontax 2: The Big Win. (28 Maart 2012 geraadpleeg).
—. 2010c. M4Lit Project report. Shuttleworth Foundation. (28 Maart 2012 geraadpleeg).
Wallace, P. 1999. The psychology of the internet. Cambridge: Cambridge University Press.
Walton, M. 2009. Mobile Literacies & South African teens: Leisure reading, writing, and
Mxit chatting for teens in Langa and Guguletu. (28 Maart 2012 geraadpleeg).
Web 2.0. 2012 (19 April 2012 geraadpleeg).
Whitlock, J.L., J.L. Powers en J. Eckenrode. 2006. The virtual cutting edge: The internet and
adolescent self-injury. Developmental Psychology, 42(3):407–17.
Whitlock, J. 2010. What is self-injury? Cornell Research Program on Self-Injurious Behavior
in Adolescents and Young Adults. (20 Augustus 2012 geraadpleeg).
Yoza Cellphone Stories. s.j. (8 Maart 2012 geraadpleeg).
Yoza manifesto. s.j. (24 April 2012 geraadpleeg).
Yoza terms of use. s.j. (24 April 2012 geraadpleeg).
Eindnotas
1 Fanie Viljoen is ’n veelsydige en veelbekroonde skrywer wat in ’n verskeidenheid genres
werk, waaronder radiodramas, kortverhale en poësie. Hy is veral bekend as skrywer van
kinder- en jeugliteratuur, insluitend jeugromans soos BreinBliksem (Goue Sanlamprys vir
jeuglektuur – 2005; M.E.R.-prys vir jeuglektuur – 2005), Onderwêreld (Silwer Sanlamprys
vir jeuglektuur – 2007; ATKV-Woordveertjie – 2009), Betower (Naaswenner in LAPA se
jeugromankompetisie – 2011). Heelparty van Viljoen se werk kan as spekulatiewe fiksie
beskou word, met elemente van die paranormale, byvoorbeeld die gotiese roman Miserella,
grilverhale soos Geraamte in die klas en die bundel Spoke en ander gruwelike goed, en die
wetenskapfiksiereeks Nova. Die leefwêreld en kultuur van eietydse jongmense vorm dikwels
deel van sy werk. Die aktuele en kontroversiële jeugroman BreinBliksem,waarin eietydse
musiek en problematiek sterk figureer, is reeds twee maal in toneeltekste verwerk en verskeie
kere opgevoer (Senekal 2009:101). Benewens skrywer is Viljoen ook ’n skilder en
illustreerder, ondermeer van sy eie kinderboeke, soos Kaptein Hamerkophaai en Slym.
Viljoen is goed vertroud met digitale tegnologie en die internet, soos blyk uit sy
skrywerswebtuiste, Facebook-profiele, deelname aan digitale gespreksforums en die gebruik
van bemarkingsmoontlikhede van die internet.
2 Fanie Viljoen het die verhaal aanvanklik in Engels geskryf, maar dit later in Afrikaans
vertaal as Pynstiller. Hierdie kortverhaal (Viljoen 2010c) is opgeneem in die jeugbundel
Skreeu en ander verhale (Nel en Vermaak (samests.) 2010).
483

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
3 Fanie Viljoen se persoonlike Facebook-profiel, aanhangers van sy jeugroman BreinBliksem
en bbx BreinBliksem, die verhoogdrama van BreinBliksem.
4 Kommentaar wat op Facebook en Yoza.mobi gelewer is, word verbatim aangehaal. Die
verwysings na die tyd en datum van plasing word in soortgelyke formaat verskaf as wat dit
op die betrokke platform gebruik word. Op Facebook is die kommentaar beskikbaar by die
Pynstiller-groep en die Painkiller group. Die kommentaar op Yoza.mobi is beskikbaar by
http://yoza.mobi/stories/23 (Pynstiller) en http://www.yoza.mobi/stories/24 (Painkiller). Die
meerderheid kommentaar is by die Engelse weergawe (Painkiller) gelewer. Waar dit op die
Afrikaanse weergawe (Pynstiller) gelewer is, is dit so aangetoon.
5 Die gebruikersname word geplaas soos dit op Yoza Cellphone Stories se webblad verskyn.
Die vreemdheid van sommige name kan moontlik aan die oorskakeling tussen media (van
selfoon na web) toegeskryf word.
6 Alhoewel vorme van interaktiwiteit in alle literatuur aangedui kan word, word digitale
sisteme veral op grond van die interaktiewe kenmerke daarvan van ander media onderskei
(Page 2010:208; Ryan 2011:35; Miller 2008:4, 54). ’n Opreg interaktiewe sisteem behels
volgens Ryan (2011:35) nie slegs keuse nie, maar ook ’n tweesydige poging waardeur ’n
terugvoerlus geskep word. Hierdie twee partye kan twee mense wees soos in gesprek of orale
storievertelling; dit kan ’n agent en die wêreld as geheel wees; of dit kan ’n mens en ’n
programmeerbare masjien wees wat ’n verstand (“mind”) of dinamiese omgewing kan skep.
7 Miller (2008:56) verduidelik die gebruik van verskillende terme om na die persoon te
verwys wat in ’n interaktiewe omgewing betrokke is (speler, besoeker, deelnemer). Die term
gebruiker word verkies, aangesien dit gepas is vir alle soorte interaktiewe ervarings.
8 ’n Digitale weergawe van Pynstiller (Viljoen 2011a) is deel van die digitale katalogus van
die Oor die einders van die bladsy-projek. Die uitleg is identies aan die fisiese boek en twee
teenoor mekaar staande bladsye word saam vertoon.
9 Whitlock e.a. (2006:407, 415) het vanuit die sielkunde navorsing onderneem oor
adolessente se gebruik van aanlynboodskapborde m.b.t. selfbeseringsgedrag (Virtual cutting
edge: The internet and adolescent self-injury). Die doel van die studie was om lig te werp op
die rol wat boodskapborde speel in die verspreiding van inligting oor selfbeseringspraktyke
en die beïnvloeding van selfhelp-gedrag. Meer as 400 selfbeseringsborde is in die studie
geïdentifiseer; volgens aanduiding was die meeste gebruikers vroulik en tussen 12 en 20 jaar
oud. Die bevindings van die navorsing toon dat aanlynwisselwerking noodsaaklike sosiale
ondersteuning vir andersins geïsoleerde adolessente bied, maar ook selfbeseringsgedrag kan
normaliseer en aanmoedig.
10 Rekenaartablette is eers sedert 2011 algemeen in die handel in Suid-Afrika beskikbaar.
11 Dit staan gebruikers van Yoza en enige lid van die publiek vry om tekste op hierdie
platform volgens die Creative Commons-lisensievoorwaardes (Creative Commons
Attribution Share Alike 2.5 South Africa licence) vrylik te kopieer, na te boots en te verander
(“remix”) (Yoza Manifesto s.j.; Creative Commons 2012). Alhoewel hierdie moontlikheid
bestaan, is daar nie tekens hiervan opgemerk nie, en word dit nie in die bespreking betrek nie.
484

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
12 Die terugvoermeganismes van hierdie sosiale netwerk maak ook daarvoor voorsiening dat
enige Facebook-leser/-gebruiker onaanvaarbare bydraes kan rapporteer. ’n Soortgelyke
funksie geld op die mobisite-weergawe, waar gebruikers kommentaar selfmodereer deur ’n
rapporteringskakel (“Report this”). As op die skakel geklik word, word die verdagte inhoud
dadelik verwyder en in ’n modereringstou geplaas waar die administrateur dit kan kontroleer
(Vosloo 2010b). Kommentaar van ’n gebruiker op Facebook verskyn onmiddellik
(sinkronies); in die geval van Yoza mobi verskyn kommentaar wat op die webwerf gegee
word, ’n paar minute later, terwyl die kommentaar via selfoon eers in ’n modereringstou wag
(asinkronies).
13 5 Dec. 2010 9. Anonymous says:Lees die storie as ’n grafiese verhaal (of comic strip). Dit
is gepubliseer as bladsye in ’n boek, en nie as hoofstukke nie – dis hoekom dit so kort is. As
jy die volledige illustrasies wil sien, soek die Pynstiller-groep op Facebook. Lees meer oor
ander mense wat ook ’n probleem het met selfskending, en hoe hulle dit hanteer het.
Pynstiller se kortverhaalweergawe verskyn in die boek Skree van LAPA Uitgewers.
14
Whitlock e.a. (2006) het in 2006 meer as 400 boodskapborde met selfbesering as fokus
geïdentifiseer.
15 Die transkripsie van SMS-taal na leesbare formate is deur Karien Badenhorst gedoen. Die
transkripsie word in blokhakies geplaas waar dit nodig geag word.
16 Op ’n vraag van Grobler (2009:6) oor die boodskap van Pynstiller op Facebook, antwoord
Viljoen as volg: “Ek probeer gewoonlik nie boodskappe in my skryfwerk uitdra nie, veral nie
vir tieners en jong volwassenes nie. Ek vertel net ’n storie en vestig mense se aandag op die
probleem.”
17 Na aanleiding van lesersreaksie en terugvoer op Kontax2 het die ontwikkelaars van die
platform byvoorbeeld vyf sleutelstrategieë vir m4Lit ontwikkel, naamlik: ’n wyer
inhoudsreeks en genres, verminderde tyd tussen storiebekendstellings, verminderde tyd vir
die moderering van kommentaar, volgehoue uitnodiging van lesersdeelname en die plasing
van verhale in ander tale as Engels (Vosloo 2010b).
18
Die feit dat pryse vir kommentaar uitgeloof is, kon tot die positiewe terugvoer bygedra het
(Vosloo 2010c).
19 Wallace (1999:64) meen dat die gebrek aan fisiese teenwoordigheid in aanlynomgewings
en die geleentheid om agter anonimiteit te skuil, die natuurlike geneigdheid tot konformiteit
verswak.
20 Whitlock e.a. (2006) identifiseer die volgende as die vyf dominantste tematiese kategorieë
in die inhoude van boodskapborde oor selfbesering: Verskaffing van informele
ondersteuning, motivering en snellers vir selfbesering, geheimhoudingsaangeleenthede,
verslawende elemente, en formele soek na hulp en behandeling.
21 Hierdie bydrae is die gevolg van ’n verkenningsgesprek tussen Fanie Viljoen en Esmé van
Rensburg oor Pynstiller en die Facebook-groep en die moontlikhede van samewerking en
navorsing.
485

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
22 Ekstern-geborgde advertensieskakels wat voortdurend verander, verskyn outomaties aan
die regterkant van alle Faceboek-bladsye. Hierdie hiperskakels is buite beheer van die
profieleienaar of groepslede.
23 Skakels van ’n meer permanente aard, soos dié wat op ’n tuisblad verskyn, word
byvoorbeeld belangriker geag as binne persoonlike inskrywings (Page 2011:227). Die
argitektuur van Facebook is sodanig dat advertensieskakels outomaties vertoon en daarom as
onbelangrik beskou word.
24 Dit is insiggewend dat Whitlock e.a. (2006:412) in hulle studie ook die verwysings na
populêre kultuur as ’n dominante tematiese kategorie identifiseer.
486

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
“Tussen stasies”: ’n Aanwending van die stylfiguur
van die trein in die Afrikaanse musiekvideo
Opsomming
Martina Viljoen
Martina Viljoen: Odeion Skool vir Musiek, Universiteit van die Vrystaat
Jack Parow se mees onlangse musiekvideo, “Tussen stasies”, waarin hy saam met die Kaapse
groep Die Heuwels Fantasties optree, verskil grotendeels van die meeste van die rapper se
vorige musiekvideo's wat gebaseer is op liedjies wat ontleen is aan Parow se debuutalbum,
Jack Parow (2010). Die video spreek van ’n soberheid van uitdrukking wat ongekend in
Parow se ander treffers is, en nie met sy gevestigde platvloerse beeld versoenbaar is nie.
Hierdie artikel beoog om die musiekvideo “Tussen stasies” aan die hand van onlangse
teoretiserings oor musiekvideo te oordink en die liedjie ten opsigte van ander sogenaamde
treintekste te kontekstualiseer. In hierdie opsig is daar bevind dat “Tussen stasies”
wegbeweeg van die stereotiepe produksietegnieke van musiekvideo-genres, maar
terselfdertyd aspekte van historiese voorlopers van rapmusiek, soos spirituals en die blues,
oproep. Daar word nagegaan in watter mate die rap-aspek van die video verskil van
genrekonvensies soos in Krims (2000) uiteengesit. Uiteindelik word daar beredeneer dat die
musiekvideo deur middel van ’n kunstige versmelting van mediakomponente ’n eie artistieke
seggingskrag in Afrikaans bevestig. Daar is ook bevind dat die video die rapper se
selferkende gesplete artistieke identiteit bevestig.
Trefwoorde: Jack Parow; “Tussen stasies”; musiekvideo; rapteorie; nostalgie; multimedia
Abstract
“Tussen stasies”: An application of the train trope in Afrikaans music video
Jack Parow's most recent music video, "Tussen stasies", in which he performs with the Cape
group, Die Heuwels Fantasties, differs markedly from the rapper's previous music videos as
based on songs derived from his debut album, Jack Parow (2010). The video reflects
soberness of expression that is absent in Parow’s other hits, and which is not reconcilable
with his well-known banal image. The rap aspect of the video differs from genre conventions
as formulated in Krims (2000), and is therefore not easily classifiable in terms of existing rap
genres.
This article aims to reflect on “Tussen stasies” in the context of recent theorisation on music
video and to contextualise the song in terms of other so-called train texts. It is found that
since its inception in the early 1980s, music video production has often followed the
conventions of classic film genres. Kaplan’s (1987) influential study, however, proposes that
487

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
early music video production has often been conceptualised according to a postmodern “antiaesthetic”
which she traces to early avant-garde art. She finds that such productions broke
away from the traditional narrative strategies of popular culture, and from expected
relationships of cause and effect, of time and space, and of ideas of continuity, as well as
from traditional conceptions of character.
More recently, Howard (2000) views music video as the ultimate in postmodern artistic
construction. He differs from Kaplan (1987) in that he does not credit music video with any
formal artistic precursor, but views it as a most calculated form which sprang from the
collective ownership of several influential multinational corporations. While Vernallis (2008)
acknowledges the thoroughly commercial nature of music video, she also emphasises that it
is an important form of contemporary popular culture deserving of serious academic
attention. Vernallis argues that music video production cannot be interpreted in terms of film
or television production, or photography, since in music video production the music is
central. Instead, she stresses the fact that music video shows an exceptional propensity for
meaning-making in its dense layering of music, image and word. Thus, not only can music
video hide or highlight specific meanings, it can also recombine its respective layers in order
to generate completely new meanings.
Vernallis’s views on music video production may be productively related to Nicholas Cook’s
(1998; 2001) argument for a greater focus on the individual components of music video
(music; image; words) as elements of “difference” and “interaction”. According to his theory,
constant interaction between these elements results in a productive “friction” through which
meaning is generated. For this reason Cook (1998) understands multimedia components as
“difference”, and therefore formulates an interpretative model according to which meaning in
multimedia is constructed via relationships of conformance, complementation, or contest.
The implication of his argument is that the respective “layers” of music video do not
necessarily work together to generate meaning, but construct meaning through “conflict”
instead.
An analysis of the multimedia components of “Tussen stasies” brings to light that the words,
visual images and musical soundtrack of the video symbolically reference the trope of the
train. The lyrics clearly speak of nostalgic childhood memories of a Langkloof farmstead.
However, more sinister symbols are suggestive of loss and of death. The image of railway
lines, in particular, which appears in the refrain of the song, is used to metaphorically
represent a journey to “the end” where there is “only darkness”. In this respect the video
evokes aspects of historical precursors of rap such as the spirituals and the blues, where the
train metaphorically represents death.
The video is in black and white throughout or otherwise in muted colours – a technique
which is often used in music video to suggest experiences of loss or nostalgia. Though the
image of a train or of railroad tracks does not appear in the visual materials, various visual
metaphors construct images of loss, meaninglessness and death, most notably the final shots,
during which the camera focuses on Parow’s friends arriving at a cemetery. The stripped
musical soundtrack reflects this metaphorical motif mainly in a rhythmic tapping of the
drums, which is reminiscent of the “merciless” tapping of train wheels on the tracks, and in a
brief “warning” signal motif. Sombre electronic strings playing in open fifths lend the
soundtrack an ominous atmosphere.
In terms of Cook’s (1998) views on musical multimedia, an analysis of the respective media
components of “Tussen stasies” demonstrates that the media in this music video do not
488

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
compete with one another, but construct meaning through subtle enhancement instead. As no
parameter of the text is highlighted too strongly, or clearly dominates, the meanings
generated by the interaction of the music, visual and lyrics are not always obvious.
It was also found that “Tussen stasies” breaks away from stereotypical production techniques
of music video genres. It avoids any construction of the so-called “star narrative”, one of the
most commonly used strategies of music video production. The cohesive narrative of the
video also breaks away from the non-linear narrative strategies associated with music video,
while the “rhythm” of the visual images and those of the sound track are aligned to such a
degree that the suggestion of a narrative with a clear beginning and end is strengthened.
Instead of avoiding dialogue, as is often the case in music video production, the rap text of
the video represents a stream of consciousness which clearly constructs a “life story”.
Although this story is representative of a nostalgic evocation of identity, contrary to the
majority of rap videos, it does not focus on ethnic representation.
As part of its contextualisation in terms of other train texts, “Tussen stasies” is finally read
against Roelof Temmingh’s art music composition “Stasie” (2011), as well as a number of
well-known Afrikaans songs in which the trope of the train figures prominently. Recent
versions of such songs as posted on YouTube show examples of iconic train songs featuring
with accompanying visual imagery. One such example is the Briels’ iconic song “Trein na
Pretoria”, where a decidedly ideological construction of Afrikaner identity is at stake. Again,
in comparison, Jack Parow’s “Tussen stasies” is found to be unique in terms of the subtlety
with which it depicts Afrikaner nostalgia.
Ultimately it was found that this music video, through an artistic blend of media components,
affirms an own artistic expressiveness in Afrikaans. It was also established that the video
affirms the rapper’s self-confessed dualistic artistic identity, which he projects as being both
“dangerous” and “romantic” (nostalgic).
Keywords: Jack Parow; “Tussen stasies”; music video; rap theory; nostalgia; multimedia
1. Inleiding
In ’n onlangse artikel oor die Afrikaanse rapper Jack Parow se “Cooler as ekke” word
aangevoer dat die liedjie ’n weergawe van Afrikaner-identiteit konstrueer wat op bekende
simbole van die “zef” Afrikaanse lewe fokus (Viljoen 2011). ’n Ideologies-kritiese
interpretasie van die resepsie van die liedjie aan die hand van Visagie (1996) en Thompson
(1990) bring aan die lig dat sommige Afrikaanse luisteraars “Cooler as ekke” binne die
huidige sosiopolitieke landskonteks enersyds as ’n stelling van “die bekende” en van “die
eie” kan verstaan, maar andersyds as kritiek op uitgediende, pretensieuse weergawes van
Afrikanerskap. In albei gevalle wek die liedjie sterk weerstand by ’n meer tradisievaste groep
Afrikaanse luisteraars. Op hierdie vlak hou “Cooler as ekke” ondertone van ’n minder
tegemoetkomende weergawe van Afrikaner-identiteit in waarby ’n veronderstelde gedeelde
afkoms deur ’n eensydige tekening van Afrikanerskap weerspreek word (Viljoen 2011). In
dié opsig is die liedjie eie aan rapmusiek: soos Krims (2000:9) argumenteer, vereenselwig
hierdie tipe musiek sterk met gemarginaliseerde of verontregte groepe, en fokus rapliriek
489

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
dikwels op kontroversiële aspekte van identiteit en kulturele eienaarskap. Rapmusiek
funksioneer dus binne hierdie konteks as ’n simboliese verteenwoordiging van etniese en
geografiese identiteit, waar die musiek diskursief teen een of ander vorm van onderdrukkende
hiërargie protesteer en op hierdie wyse ’n bepaalde sosiale realiteit skets (Krims 2000:1).
In Jack Parow se mees onlangse musiekvideo, “Tussen stasies”, waarin hy saam met die
Kaapse groep Die Heuwels Fantasties optree, is daar egter ’n totaal ander konteks ter sprake.
In die eerste plek kan die liedjie nie maklik binne die rapgenres van bestaande
rapteoretisering geplaas word nie (vgl. Krims 2000) .1 Die liedjie verskil ook grotendeels van
die meeste van die rapper se ander liedjies op sy debuutalbum Jack Parow (2010). 2 Op hierdie
album is die meerderheid van die liedjies kru raptekste waarin die rapper homself bekendstel
en aanprys, sodat dit by Krims (2000:62) se “pierewaaier”-genre aansluit – met “Farmhouse
brekvis” as die mees tipiese voorbeeld. Hierteenoor kan “Dans, dans, dans” (saam met
Francois van Coke) ten beste as alternatiewe Afrikaanse rap beskryf word, wat in terme van
musikale struktuur op ’n kombinasie van Krims (2000:63) se partytjie- en pierewaaier-rapgenres
berus. “Dans, dans, dans” is ook as ’n musiekvideo vrygestel, en in hierdie weergawe
onderstreep die visuele aspekte van die videoproduksie die idee van ’n subversiewe tipe rap
met surrealistiese ondertone, maar steeds met ’n kenmerkende uitbundige element (“Dans
met ’n six-pack fokken dans met ’n boep [...] Dans, dans, dans, ek wil fokken fokken dans”).
Die visuele materiaal sluit aan by vroeëre musiekvideoproduksies van veral die 1980’s wat
hier onder in meer besonderhede bespreek word. Benewens “Tussen stasies” is daar slegs
twee ander liedjies op die album Jack Parow waarin nostalgiese elemente aangetref word,
naamlik “I miss”, waarin die rapper bekende aspekte van sy kinderdae verheerlik, en
“Byellville”, wat met konsertinamusiek ingelei word. Die bekende blogger en medestigter
van SA Music Zone, Henno Kruger, beskou hierdie album as een van die belangrikste
Afrikaanse albums van 2010, en sonder die snit “Tussen stasies” uit (Kruger 2010).
In teenstelling met “Dans, dans, dans” spreek die videoproduksie van “Tussen stasies” van ’n
soberheid van uitdrukking wat ongekend in Jack Parow se ander treffers is en ook nie met sy
gevestigde dekadente beeld versoenbaar is nie. Die oorspronklike produksie van “Tussen
stasies” op die CD Jack Parow is deur Fred den Hartog en Johnny de Ridder gedoen, terwyl
die regie vir die videoproduksie, wat gedurende 2011 vrygestel is, deur Mickey Birkett gelei
is.
Hierdie artikel beoog om die musiekvideo “Tussen stasies” aan die hand van onlangse
teoretiserings oor musiekvideo te oordink, en die liedjie ten opsigte van ander sogenaamde
treintekste te kontekstualiseer. Soos reeds hier bo genoem, breek hierdie produksie weg van
Parow se sorgvuldig-gekonstrueerde platvloerse beeld en betree dit ’n kunstige ruimte waarin
nostalgie en verlies simbolies op verskeie aspekte van die produksie inspeel. In hierdie opsig
word daar gefokus op die wyses waarop “Tussen stasies” aansluit by of wegbeweeg van die
stereotiepe produksietegnieke van musiekvideogenres, en terselfdertyd gebruike vanuit
historiese voorlopers van rapmusiek soos spirituals en die blues oproep. Daar word ook
nagegaan in watter mate die rap-aspek van die video van genrekonvensies soos in Krims
490

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
(2000) uiteengesit, verskil. Uiteindelik word daar beredeneer hoe die musiekvideo deur
middel van ’n kunstige versmelting van al hierdie elemente ’n eie artistieke seggingskrag in
Afrikaans bevestig. Om hierdie rede word daar ook kortliks by ander Afrikaanse
“treinliedjies” stilgestaan, en word Parow se “Tussen stasies” ook vanuit die perspektief van
hierdie tekste gelees.
2. Musiekvideo as populêre (kuns)produksie
Vanaf die ontstaan van musiekvideo gedurende die vroeë 1980’s het produksies dikwels die
konvensies van klassieke filmgenres gevolg, hoewel sulke verwysings meestal deur middel
van parodie of ironie eerder as direkte aanhaling teweeggebring is. 3 Kaplan (1987) se studie
oor musiekvideo, wat vandag steeds as ’n toonaangewende werk beskou word, konstateer dat
aanvanklike musiekvideoproduksie vir die kabel-kanaal MTV 4 hoofsaaklik as ’n soort
postmoderne anti-estetika gestalte gekry het. In hierdie opsig bemerk sy ’n verband met
vroeëre avant-garde verskynsels en lees sy musiekvideo as ’n subversiewe postmoderne
populêr kulturele uiting wat terselfdertyd sterk op kommersiële gewin steun. Kaplan
(1987:33) lig die volgende (postmoderne) eienskappe van MTV-musiekvideo’s uit: ’n
wegdoen van die tradisionele narratiewe strategieë van populêre kultuur; ’n wegdoen van die
gevestigde verband tussen begrippe soos oorsaak en gevolg, of tyd en ruimte; ’n wegdoen van
die idee van kontinuïteit; en ’n wegdoen van tradisionele opvattings van karakter.
Meer onlangs meen Howard (2000:184–5) dat musiekvideo as die mees postmoderne tipe
artistieke konstruksie beskou kan word. Anders as Kaplan (1987:33–4) argumenteer hy dat
musiekvideo nie op enige formele voorgeskiedenis aanspraak kan maak nie, maar dat dit
eerder as ’n klaarvervaardigde en uiters berekende vorm uit die kollektiewe eienaarskap van
verskeie invloedryke multinasionale korporasies ontstaan het (Howard 2000:185). Hierdeur
beklemtoon hy die deur en deur kommersiële aard van musiekvideo, waarvan die begroting
dikwels miljoene rande beloop, en wat duidelik op die bevordering van die ster-identiteit en
die bepaling van ’n liedjie of album se finansiële sukses gemik is. 5
Onlangse werk van Vernallis (2008) erken musiekvideo as ’n belangrike kontemporêre
populêre vorm wat ’n eiesoortige artistieke bestaansreg het en dus op ’n eie (ernstige)
teoretisering aanspraak kan maak. Sy wys daarop dat die besondere eienskappe van
musiekvideo — die kort formaat, die gebrek aan dialoog en die nodigheid om die ster te belig
– ’n hele stel uitdagings spesifiek tot die vorm noodsaak (Vernallis 2008:404). Vernallis
(2008:405) stem met Howard (2000:184–5) saam dat musiekvideoproduksie nie noodwendig
met historiese voorgangers soos film, televisie en fotografie in verband gebring kan word nie,
aangesien die musiek in ’n musiekvideoproduksie die belangrikste plek inneem, en dat die
regisseur gewoonlik alle artistieke en produksiebesluite vanuit hierdie vertrekpunt benader.
Hierby verloor Vernallis nie die openlik kommersiële karakter van musiekvideo uit die oog
nie, maar erken dit as deel van die eie (postmoderne) aard daarvan:
491

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
The music comes first – the song is produced before the video is conceived – and the
director normally designs images with the song as a guide. Moreover, the video must
sell the song; it is therefore responsible to the song in the eyes of the artist and the
record company. Music videos develop many ways of following a song. They often
reflect a song’s structure and pick up on specific visual and musical features in the
domains of melody, rhythm and timbre. The image can even seem to imitate sonic
properties like ebb, flow and indeterminacy of boundaries.
Met hierdie siening beklemtoon Vernallis (2008:404 e.v.) die belangrikheid van die regisseur
se rol in musiekvideo en beweer dat die regisseur in hierdie konteks selfs belangriker as in dié
van film- of televisieproduksie is:
Unlike most film and television directors, music video directors have a hand in every
phase of production: the making of storyboards, the casting of extras and the selection
of props, the shooting, the editing, and many other processes normally considered
mostly mechanical in other genres.
Ten spyte van haar pragmatiese benadering tot musiekvideoproduksie toon Vernallis
(2008:405) ’n merkbare sensitiwiteit vir die betekenispotensiaal van dié vorm. In dié verband
wys sy daarop dat musiekvideo verskillende betekenislae opstapel waar musiek, beeld en
liriek simbolies op mekaar inspeel. Dus kan musiekvideo nie net bepaalde betekenisse belig
of verskuil nie, maar ook hierdie verskillende aspekte herkombineer om geheel nuwe
betekenisse te genereer.
In Cook (1998) se Analysing musical multimedia is dit sy oogmerk om teen die stroom van
vorige filmkritiese en ander narratiefgebaseerde benaderings in te swem, omdat sulke
benaderings die rol van musiek, vanuit sy oogpunt, hoofsaaklik tot ’n blote byvoegsel of
agtergrondverskynsel wou reduseer. Cook (1998:vi) is spesifiek krities ten opsigte van die
teoretisering van musiekvideo wat sodanig op die postmoderne aard van die vorm fokus dat
daar nouliks oor die musikale aspek besin word. Hy pleit daarom vir ’n groter bewussyn van
die onderskeie komponente van musikale multimedia (musiek, beelde en liriek) as elemente
van “verskil” en van “interaksie”, want volgens hom is die konstante wisselwerking tussen
hierdie aspekte verantwoordelik vir ’n produktiewe soort wrywing wat betekenis genereer.
Om hierdie rede glo Cook (2001:190) dat multimedia-interaksie die hiërargie van individuele
tekstuele parameters onderdruk, versteur of selfs vernietig, maar dat daar in hierdie proses op
’n kreatiewe wyse nuwe betekenis geskep word.
Cook (1998:viii) verstaan multimediakomponente dus basies as “verskil”, en wyk in hierdie
opsig af van tradisionele benaderings, wat liedtekste (en “liedjietekste”) as relatief volmaakte
woord/toonverhoudings beskou waar die musiek die woordteks “dien”. Sulke benaderings
fokus dus hoofsaaklik op liriek en daar word veronderstel dat hierdie inhoud die volle
betekenis van ’n lied of liedjie verteenwoordig.
Hierteenoor glo Cook (1998:16, 22) dat musiek in multimediakontekste ’n kragtige agent kan
wees wat betekenis metafories op ’n baie direkte manier oordra. Nietemin argumenteer hy dat
musiek nooit “outonoom” in betekenis is nie, maar dat musikale betekenis altyd vanuit die
interaksie tussen soniese strukture en geprojekteerde kulturele betekenis van die woordteks
492

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
en visuele beelde ontstaan. Cook (1998:100 e.v.) stel daarom ’n teorie van betekenis in
multimedia voor waarin multimediakomponente in verhoudings van ooreenstemming
(“conformance”), komplementering (“complementation”) of wedywering (“contest”) tot
mekaar staan. Die implikasie hiervan is dat die onderskeie media nie noodwendig met mekaar
“saamwerk” om betekenis te genereer nie, maar eerder dat “konflik” ’n eie (metaforiese)
betekenispotensiaal inhou. Op ’n later stadium van die bespreking word daar na hierdie idee
teruggekeer.
3. “Tussen stasies”
In die onderstaande ontleding van “Tussen stasies” word die onderskeie parameters
(woordteks, visuele beelde en musiek) eers afsonderlik bespreek, waarna ’n ontleding van
wat Cook (1998:100 e.v.) as die interaktiewe dimensie van musikale multimedia beskou, aan
die beurt kom.
3.1 Die woorde
Die liriek van “Tussen stasies” 6 is eenvoudig en gestroop, dog ryk aan emosionele en
uitdrukkingsinhoud:
Tussen stasies
Ek het al baie goed verloor en dit nooit ooit weer gevind nie
Ek het al baie vir my ma gesê ek is nie meer ’n kind nie
Die lewe is te hard en ek verstaan nie meer die punt nie
Ek staan langs ’n groot hoop hout maar ek het nie meer ’n flint nie
Ek kry koud op my eie, ek soek eintlik net ’n klein bietjie warmte
Almal is ryk van die liefde en ek’s al weer die armste
Sommige dae voel ek of ek doodgaan van die hongerte
Daar’s ’n leë kol in my maag waar ek wegkruip in die donkerte
Ek’s gebreek van binne soos al my speelgoed van toe ek klein was
As ek vandag wegstap sal al my goed pas in ’n klein tas
Ek soek net ’n klein tydjie sodat ek die as van my kan afwas
Maar die soldate op die muur bombardeer my met traangas
Ek lê onder ’n lappieskombers en probeer nog blokkies aanlas
Maar daar’s ’n kwaai oom langs my bed en hy sê vir my staan vas
So ek trek die kombers oor my kop en lê oop voete
En stap die lang pad in my pa se groot skoene
As ons staan op einde van die langpad langs die spoor
Daar’s net donkerte daarvoor, ek staan en bewe
Dit raak swarter en daar’s net stilte wat ek hoor
Hou my hand styf vas langs jou sy
Is jy nog lief vir my?
Sal jy my by die hemelpoorte kry?
493

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Ons hou vas aan mekaar maar niemand gaan ooit regtig joune wees nie
Ons skryf briewe vir mekaar wat ons nooit regtig lees nie
Want daar’s altyd een verloorder in russian roulette
Ek moet uitgaan ek moet werk maar ek sit vas in die bed
Ek stap rond en soek sitplek in leë gebouens
Ek probeer myself vind in drank en leë verhoudings
Ek sit en skryf gedigte maar word my gedigte digkuns
En ek skree volle bors in die aand met my kop in die kussing
Ek lê vir ure in die bad met my kop onder die water
Ek slaap elke oggend laat want die wêreld kan wag tot later
Ek moet wag nie aanbeweeg ontslae raak van my gevoelens
Hoe ek stap ek raak meegevoer met aksies sonder bybedoelings
Ek sit alleen op een punt van die wipplank
Ek bid al weer vir een sitvlak, maar ek sit lank
En wag vir iemand om op te spring aan die eenkant
Maar die vingers van my gevoelens krap diep in my verstand
As ons staan op einde van die langpad langs die spoor
Daar’s net donkerte daarvoor, ek staan en bewe
Dit raak swarter en daar’s net stilte wat ek hoor
Hou my hand styf vas langs jou sy
Is jy nog lief vir my?
Sal jy my by die hemelpoorte kry?
Ek het al ver gewen en baie ver verloor
Ek het al baie gevoel of die lewe my versmoor
(Sal jy my by die hemelpoorte kry)
Ek’t al baie gesit op die bokant van ’n berg
Ek’t al baie gesit in die voorkant van die kerk
Vat my terug na die langkloof en my ouma se plaas
Ek wil saam met my suster die skape in die kraal injaag
Ek wil sit op my oupa se skoot en stories hoor van die verlede
Ek wil rondhardloop in die gras tot ek lam word in die knieë
Ons staan en luister hoe die Here en die duiwel oor ons stry
Die hartseer is verby
Op die ou-eind is al wat ek wil hoor rol oor jou tong
Jy wil by my bly
Sal jy my by die hemelpoorte kry?
Die liriek van “Tussen stasies” spreek duidelik van verlies en van ’n nostalgiese verlange na
’n kommervrye kleintyd op ’n familieplaas in die Langkloof. Die beelde wat in die eerste vers
gebruik word, skets gevoelens van oorweldiging en ’n angs vir koudkry, hongerte en
donkerte. Van die beelde is meer sinister, soos die verwysing na as wat afgewas moet word,
asook die suggestie van ’n lyk (“So ek trek die kombers oor my kop en lê oop voete”).
Die refrein bevestig die donkerder dimensie van die liedjie deur na die “einde” te verwys, en
na ’n treinspoor langs die “langpad”. Voor is daar net donkerte, en raak dit “swarter”, met net
stilte wat gehoor kan word. Alvorens die dood weer eens gesuggereer word (“die
494

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
hemelpoorte”) is daar ’n eerste melding van liefdesverlies (“Is jy nog lief vir my?/ Sal jy my
by die hemelpoorte kry?”).
Vers twee bevestig die liefdesverlies wat deur die protagonis gely is. In hierdie vers word
verlies metafories aan die hand van verwysings na “leë gebouens”, “drank en leë
verhoudings” en ervarings van doelloosheid en alleenheid belig.
Die derde vers verwys na verlies en gevoelens van oorweldiging (“Ek het al ver gewen en
baie verloor/ Ek het al baie gevoel of die lewe my versmoor”. Ook hier kom ’n verwysing na
die dood (“die hemelpoorte”) voor, en ook na “die bokant van ’n berg” en “die voorkant van
’n kerk” – situerings wat respektiewelik met selfmoord of met die plasing van ’n kis
geassosieer kan word. In hierdie vers word die versugting na die kleintyd en die familieplaas,
asook na ’n suster uitgespreek – ’n versugting na die bekende en die eie (“Ek wil […] stories
hoor van die verlede”).
Die liedjie sluit af met nog ’n verwysing na die dood, wat nou ’n finaliteit is (“Ons staan en
luister hoe die Here en die duiwel oor ons stry/ Die hartseer is verby”), wat met die
liefdesverlies gekoppel word (“Op die ou-eind is al wat ek wil hoor rol oor jou tong/ Jy wil
by my bly/ Sal jy my by die hemelpoorte kry?”).
Met betrekking tot die titel van die liedjie, asook die refrein se herhaalde verwysings na
treinspore, is dit interessant om daarop te let dat die stylfiguur van die trein histories ’n
belangrike plek inneem in die liriek van bepaalde tipes populêre liedjies of religieuse liedere
– met name in spirituals en die blues – wat met verlies of lyding geassosieer word. Hierdie
verwantskap het sy ontstaansgeskiedenis in die tydperk van slawerny in Amerika, toe die
aantrekkingskrag van die trein sowel reëel as simbolies was. Maxile Jr. (2011:593) wys
daarop dat hierdie stylfiguur deur verskeie generasies sangers, in sekulêre asook geestelike
liedere, as ’n metafoor van bevryding aangewend is. In spirituals het hierdie figuratiewe
verwysings op sowel fisiese as spirituele kontekste gedui, soos wat die lirieke van die
bekende “The Gospel Train’s A’Comin’” 7 en “Ride This Train” 8 illustreer:
The Gospel Train’s A’Comin’
The Gospel train’s a’comin’
I hear it just at hand
I hear the car wheel rumblin’
And rollin’ thro’ the land
Get on board little children
Get on board little children
Get on board little children
There’s room for many more
I hear the train a’comin’
She’s comin’ round the curve
She’s loosened all her steam and brakes
And strainin’ ev’ry nerve
495

The fare is cheap and all can go
The rich and poor are there
No second class aboard this train
No difference in the fare.
Ride This Train
Come along my friends come along
Get aboard and ride this train
There’s nothing on this train to lose
Everything to gain
The gospel train is coming
Coming around the bend
The Lord God says that he’s coming back
But one thing he didn’t say when
Ýall know what get your houses in order
You see the Lord is coming again
But one thing I know
There’s nothing on this train to lose
Everything to gain.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Dit is interessant om daarop te let dat die verwysing na die (gospel)trein, wat alle passasiers
sonder onderskeid akkommodeer, ook op die assosiasie met die sogenaamde Underground
Railroad, ’n beweging wat slawe help vlug het, dui. Hierdie beweging het spirituals wat na
treinreise verwys het, gebruik om boodskappe oor ontsnapping op die plantasies te versprei. 9
Leiers in die beweging het as “kondukteurs” bekendgestaan en plekke van ontmoeting is
“stasies” genoem.
In die blues en spirituals is menslike eienskappe dikwels aan treine toegedig (soos in “The
Gospel Train’s A’Comin” wat hier bo aangehaal is; “I hear the train a’comin’/ She’s comin’
round the curve/ She’s loosened all her steam and brakes/ And strainin’ ev’ry nerve”). In
hierdie opsig neem die trein ’n eie persona aan, en staan dit dikwels in ’n magsverhouding tot
die sanger: “If I had the strength I would set this train off the tracks/ ’Til she make me a
promise she bring my baby back” (“Railroad Blues” 10 ). Soortgelyk is eienskappe van treine
op mense geprojekteer, byvoorbeeld in die ragtime-liedjie “You Been a Good Old Wagon,
But You Done Broke Down” (Akers 2009).
Floyd Jr. (1995:213) beklemtoon die belang van die stylfiguur van die trein in spirituals en in
die blues. Sy bevinding is dat hierdie stylfiguur sy historiese ontstaan in verwysings na die
Bybelse strydwa het – soos in die bekende spiritual “Swing Low, Sweet Chariot”:
Swing Low, Sweet Chariot
Swing low, sweet chariot,
Coming to carry me home;
Swing low, sweet chariot,
Coming to carry me home.
496

If you get there before I do,
Coming to carry me home;
Tell all my friends I’m a-coming too,
Coming to carry me home.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Floyd Jr. (1995:213 e.v.) bevind dat die figuur histories dikwels hersien en op vele
verskillende wyses aangewend is, maar dat wederkerende motiewe altyd verband hou met die
strydwa wat slawe na ’n plek van rus en vrede (die hemel) neem – weg van die lyding van die
sekulêre wêreld.
Met die verandering van die Amerikaanse kulturele landskap is hierdie verwysings mettertyd
aangepas om ’n wa van ’n ander aard te beskryf, naamlik die stoomgedrewe trein (Floyd Jr.
1995:214 e.v.). Hy (1995:216) wys daarop dat die metafoor van tipes “waens” – die
perdgedrewe strydwa en die stoomgedrewe trein – vir meer as ’n eeu in Afro-Amerikaanse
mitologie en legende gevier en in stand gehou is, en dat albei bevryding simboliseer:
In African-American lore, both the chariot of the spirituals and the train of the blues
are metaphors for freedom. As tropes, they have undergone repetition and revision in
numerous musical works. The spiritual itself is a major trope that has been repeated
and revised countless times in many musical works, including, for example, Robert
Nathaniel Dett’s large choral works, The Chariot Jubilee (1921), in which he makes
use of “Swing Low, Sweet Chariot”, “Ride Up in the Chariot”, and “Father
Abraham”, and “The Ordering of Moses” (1932), in which he tropes “Go Down
Moses” and “He is King of Kings” […]. Trains have been troped in numerous blues
songs, in jazz (for example, Duke Ellington’s “Take the A Train”), and in many other
works and performances of music.
Maxile Jr. se onlangse studie oor die voortgesette gebruik van die stylfiguur van die trein wys
daarop dat die historiese verband tussen die Bybelse strydwa en die gospel- en bluestrein in
onlangse populêre kultuur uitgebrei is na die sogenaamde “moederskip” wat as metafoor vir
bevryding in televisiereekse soos Star Wars en Battlestar Gallactica figureer (2011:593).
Die stylfiguur vorm ook ’n sentrale begrip in die sogenaamde “soul train”-genre wat vanaf
die 1960’s vanuit die blues en spirituals ontstaan het. Ten opsigte van die huidige ontleding
van Parow se “Tussen stasies” is dit belangrik om op die ontstaan van bluesmusiek te wys
waarin die treinbeeld ook in ’n sekulêre konteks as ’n middel tot die ontsnapping uit ’n
mislukte liefdesverhouding dien:
Last Train Home 11
To every broken heart in here
Love was once a part, but now it’s disappeared
She told me that it’s all a part of the choices that you’re making
Even when you think you’re right
You have to give to take
But there’s still tomorrow
Forget the sorrow
497

And I can be on the last train home
Watch it pass the day
As it fades away
No more time to care
No more time, today
But we sing
If we’re going nowhere
Yeah we sing
If it’s not enough
And we sing
Sing without a reason
To ever fall in love
I wonder if you’re listening
Picking up on the signals
Sent back from within
Sometimes it feels like I don’t really know what’s going on
Time and time again it seems like everything is wrong in here
But there’s still tomorrow
Forget the sorrow
And I can be on the last train home
Watch it pass the day
As it fades away
No more time to care
No more time, today [ensovoorts].
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Hierdie voorbeelde illustreer dat “Tussen stasies” ’n verwantskap met historiese voorgangers
soos die spirituals en blues suggereer waarin die stylfiguur van die trein ’n
betekenisgenererende rol speel – en waarin dit met kontekste van verlies of die ontsnapping
van lyding in verband gebring word. Floyd Jr. (1995:225) argumenteer dat dié stylfiguur in sy
verskeie gebruike altyd die emosionele en diepgesetelde krag van musiek reflekteer,
voortvloeiend uit sangers en komponiste se benutting en aanpassing van musikale middele
om steeds weer nuwe uitdrukking aan oorgelewerde mites en legendes wat met die stylfiguur
in verband staan, weer te gee.
Die argument in hierdie artikel is dat musiekvideo binne die postmoderne milieu een so ’n
konteks daarstel en dat “Tussen stasies” in die subtiele vermenging van woord, beeld en
musiek ’n diepgaande vertolking van die stylfiguur verbeeld.
3.2 Die beelde
Die visuele materiaal van “Tussen stasies” bied ’n metaforiese verryking van die liriek. Die
video is deurgaans in swart en wit, of in gedempte kleure, geskiet – ’n tegniek wat dikwels in
musiekvideo gebruik word om ervarings van verlies en nostalgie te suggereer. Die video open
met ’n blik op Jack Parow wat, as protagonis van die narratief, verlate op ’n groot plaasstoep
sit. Die kyker sien voorwerpe wat huislikheid, ’n gelukkige kleintyd en gevoelens van
“behoort” suggereer, soos ’n speelgoedhondjie en -karretjie, asook ’n lantern. Verlies word
498

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
egter reeds hier aan die hand gedoen met reëndruppels wat triestig van ’n verweerde geut
drup. Beelde van Parow word afgewissel met beeldmateriaal van Die Heuwels Fantasties se
lede wat in vervalle en verlate stedelike tonele musiek maak – nog ’n cliché van
musiekvideoproduksie wat “dieper” temas behandel.
Anders as in geykte musiekvideokontekste, wat gewoonlik verwysings na enige
identifiseerbare plek vermy, toon “Tussen stasies” se visuele materiaal bekende Kaapse
tonele, soos Seinheuwel, strate in Kaapstad se middestad, en St. George-katedraal. Beelde
wissel konstant af op ’n wyse wat die liriek komplementeer, maar terselfdertyd ’n eie verhaal
laat ontvou. Die brandende kerse in die katedraal suggereer byvoorbeeld die nagedagtenis aan
’n ontslapene; en die begraafplaas, waar Parow se vriende aan die einde van die video
blomme op sy graf sit, verleen ’n realiteit aan die woordteks waar die dood voorgestel word.
Hierdie morbiede skote word voorafgegaan met beelde van Parow wat voor ’n luukse hotel
stilhou en uit ’n duur motor klim – ’n tipiese strategie van die sogenaamde “ster-narratief” so
eie aan talle kommersiële musiekvideo’s. In die spesifieke konteks van “Tussen stasies” wil
hierdie cliché egter moontlik eerder op die sinloosheid van materiële gewin dui as dat dit
Parow se sterstatus beklemtoon. Ook wanneer lede van Die Heuwels Fantasties, in swart
geklee en met donkerbrille op, deur die strate van Kaapstad ry, herinner die atmosfeer eerder
aan ’n begrafnisstoet as aan die sogenaamde “pimp ride” wat so eie aan rapvideo’s is.
Ofskoon die stylfiguur van die trein dus nie in die visuele materiaal van die video aanwesig is
nie, word die metafoor van die dood wel deur ander visuele aspekte gekonstrueer.
3.3 Die musiek
In die musikale klankbaan van “Tussen stasies” word ’n rapgedeelte (Jack Parow) en ’n
refrein (Die Heuwels Fantasties) afgewissel. Die begeleiding begin met ’n eenvoudige
ritmiese tik van die tromme wat versnel wanneer die rapteks begin. Dit is opvallend dat die
rap van ’n bepaalde dringendheid spreek. Elektroniese strykers in oop vyfdes verleen ’n
onheilspellende atmosfeer aan die klankbaan, en ’n klein sinjaalmotief trek plek-plek aandag.
Die elektroniese rockstyl van Die Heuwels Fantasties se refrein kontrasteer musikaal met
Parow se rapgedeelte, maar word met dieselfde dringendheid gelewer. Die eenvoudige
akkoordstrukture en C majeur-toonaard dra egter terselfdertyd tot ’n gevoel van soberheid en
“afstand” by. Dit is interessant om daarop te let dat die musiek en die beelde nie noodwendig
ooreenstem nie, maar elk oënskynlik ’n eie storie vertel. Die twee narratiewe word egter
gesinkroniseer om uiteindelik by dieselfde punt uit te kom, naamlik die “einde van die
langpad langs die spoor” waar daar net “donkerte” en “stilte” is.
Ten spyte van die eenvoud van die musikale klankbaan is dit ryk aan figuratiewe betekenis.
Die versnellende tik van die tromme suggereer nie alleen tyd wat meedoënloos verbygaan
nie, maar ook die tik van treinwiele op ’n spoor. Die klein sinjaalmotief herinner nie
noodwendig aan die fluit van ’n trein nie, maar dien eerder as ’n soort beklemmende
waarskuwing.
499

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Hierdie musikale verwysing na die stylfiguur van die trein sluit by historiese voorgangers
aan, en moontlik spesifiek by die bekende blues-liedjie “Little Black Train”, waarin die trein
simbolies van die dood is. In Woodie Guthrie se aangrypende weergawe is die volgehoue en
strak ritmiese eentonigheid van die kitaarbegeleiding simbolies van die onafwendbare koms
van die doodstrein:
Little Black Train
There’s a little black train a-comin’
Better set your business right
There’s a little black train a-comin’
And it may be here tonight
Go tell that ballroom lady
All dressed in the worldly pride
That death’s dark train is coming
Prepare to take a ride
God sent to Hezekiah
A message from on high
You better set your house in order
For you must surely die
He turned to the wall in weeping
We see and hear his tears
He got his business fixed all right
God spared him fifteen years
We see that train with engine
And one small baggage car
Your idle thoughts and wicked deeds
Will stop at the judgment bar
That poor young man in darkness
Cares not for the gospel light
‘Til suddenly he hears the whistle blow
And the little black train in sight
Have mercy on me Lord
Please come and set me right
Before he got his business fixed
The train rolled in that night.
4. Multimediabetekenis as sinergie
In die inleiding tot hierdie artikel is Cook (1998) se siening van musikale multimedia
inleidend bespreek. Cook (2001:190) meen dat multimedia-interaksie die hiërargie van
individuele tekstuele parameters onderdruk, versteur of selfs vernietig, maar in hierdie proses
nuwe betekenis skep. Sy voorgestelde metafoormodel (Cook 1998:100 e.v.) beklemtoon dat
die woorde van ’n liedjie nie die betekenis daarvan alléén dra nie, maar dat die ander
komponente ook betekenis genereer. Musiek het dus nie binne die multimediakonteks slegs
’n ondersteunende of begeleidende funksie nie, maar skep saam aan (metaforiese) betekenis.
500

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Volgens bostaande bespreking van die mediakomponente van “Tussen stasies” is dit duidelik
dat die onderskeie media in hierdie musiekvideo nie met mekaar om betekenis wedywer nie,
maar dat woorde, beelde en musiek mekaar eerder op ’n betekenisvolle wyse aanvul (vgl.
Cook 1998:100 e.v.). Die regie van die video is trouens sodanig getemper dat geen parameter
van die teks té sterk belig word of opsigtelik oorheers nie. Gevolglik is die betekenis wat
gegenereer word, nie in alle opsigte voor die hand liggend nie, maar word dit op ’n subtiele
wyse deur die interaksie van die onderskeie media gekonstrueer.
Een van die bekendste standaardelemente van musiekvideoproduksie is die sogenaamde sternarratief
wat met die kommersiële doeleindes van die vorm verknoop is. Goodwin (1992:98
e.v.) definieer hierdie narratief as een van die metatekste van populêre kultuur wat op
opvallende wyse op die narratief van spesifieke musiekvideosnitte insny. Die sogenaamde
ster-persona word gekonstrueer as ’n deur en deur “bemiddelde” identiteit wat nie alleen deur
die kyker geobjektiveer word nie, maar waarmee die kyker ook sterk sou kon identifiseer. Die
ster-persona kan óf geyk en voorspelbaar wees (soos Robbie Wessels of Steve Hofmeyr) óf
voortdurend transformeer om aanhangers altyd weer te verras of aan die raai te hou (soos
Nataniël en Madonna).
In “Tussen stasies” is dit opvallend dat die ster-narratief grotendeels onderbeklemtoon word –
’n strategie wat ongewoon aan musiekvideoproduksie is. Eerder as dat daar sprake van ’n
beligting van Jack Parow se status as rap-ster is, vind ’n subtiele vermenging van ster en
hoofkarakter aan die hand van ’n nostalgies ingeklede outobiografiese suggestie plaas.
Vernallis (2008:405) beskryf hierdie tipe regisseursbenadering, wat ook uit haar oogpunt in
kontras met meer algemene aanwendings van die ster-narratief staan, as “klassiek” en
“menslik”. “Tussen stasies” konsentreer dus eerder op die vertel van ’n persoonlike storie as
op die kommersiële motief van die ster. Selfs wanneer bekende musiekvideo-clichés gebruik
word (soos in die skote waar Parow uit ’n duur motor klim, of in ’n luukse hotel verfilm
word), verleen die woordteks en musikale suggestie ’n dieper betekenis aan die beelde as dié
van die gebruiklike ster-verheerliking, deurdat die protagonis menslik en weerloos uitgebeeld
word. Die ster-narratief word dus nie in hierdie video slegs deur visuele materiaal
gekonstrueer nie, maar ook deur die somber rapliriek en die ritmies meedoënlose, gestroopte
musikale klankbaan waarop dit gesuperponeer word.
Die samehang van die narratief in “Tussen stasies” – ofskoon dit binne musiekvideo se
beknopte tydsverloop ontvou – gaan eweneens teen die bekende nieliniêre narratief van
videoproduksie in (vgl. Vernallis 2008:406). Terwyl Parow in verskillende situasies en op ’n
reeks skynbaar onverwante plekke verfilm word, word ’n samehangende storielyn tog
voorgestel. Hierdie strategie is beduidend van die oorbekende tegniek om sterre aanhoudend
gedurende die verloop van ’n liedjie visueel te verplaas sodat plek en tyd irrelevant word en,
soos Jones (1988:15) dit stel, die narratief so fragmentaries is dat dit op enige wyse deur die
kyker gekonstrueer kan word. Ook sorg subtiele redigering dat die “ritme” van die visuele
beelde en dié van die klankbaan sodanig koördineer dat die suggestie van ’n samehangende
narratief met ’n duidelike aan- en afloop versterk word.
501

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
’n Verdere verskil is die feit dat musiekvideo dikwels ’n opvallende gebrek aan dialoog toon
(Vernallis 2008:404), terwyl die rapteks van “Tussen stasies” deurentyd as ’n
bewussynstroom funksioneer. Soos reeds in die inleiding gemeld, het hierdie teks ’n impak
op ’n bykans poëtiese vlak – en “praat” die stroefheid van die beelde ook in hierdie opsig met
die liriek en musikale gegewe mee. Selfs die getemperde kleure in die video genereer
betekenis – asof gedagtig aan die verhale van foto’s uit ou, verweerde familie-albums.
Hierdeur vestig die regie die metaforiese tema van verlies op subtiele dog enigmatiese wyse –
en so bly bepaalde “beelde” by die kyker aanwesig, al verskyn hulle slegs momenteel in die
visuele of woordteks-narratief.
Nog ’n opvallende aspek van “Tussen stasies” is die feit dat dit ’n bepaalde (geografies
herkenbare) plek uitbeeld. Vernallis (2008:409) merk op dat musiekvideo’s dikwels ’n
vaagweg surrealistiese omgewing voorstel en dat die musikale klankbaan van sulke video’s
meestal onbekende of ongewone soniese omgewings skep. In “Tussen stasies” word plek en
identiteit egter op só ’n wyse verbeeld dat dit vir baie kykers bekend sal wees: ’n ou
plaashuis, bekende voorwerpe wat ’n gesinslewe suggereer, en die strate van Kaapstad. ’n
Familieplaas in die Langkloof, die plaaslewe, bande met voorsate, gesinslede en ’n gedeelde
“verlore” geskiedenis, asook die taal waarin dit alles “besing” word, plaas hierdie “behoort”
in die kader van Afrikanerskap. Die sober instrumentale klankbaan en die gestroopte visuele
omgewing van “Tussen stasies” skep egter ’n bepaalde “afstand”, sodat die metafoor van
verlies wat deurentyd gesuggereer word, reflektief figureer. Hierdie reflektiewe afstand hou
ook in dat die geprojekteerde identiteit geensins in die video domineer nie, en ook in hierdie
opsig verskil die produksie van rapvideo’s waarin etnisiteit skerp afgeëts word. In hierdie
opsig verskil “Tussen stasies” ook beduidend van “Cooler as ekke”, wat ’n sterk stelling oor
’n bepaalde tipe Afrikaner-identiteit maak.
5. “Tussen stasies” as transformasie van tradisie
“Tussen stasies” berus op ’n onderbeklemtoonde estetika waarby die regie subtiel op die
onderskeie mediakomponente inwerk. Betekenis word in hierdie video as media-sinergie
gegenereer – en in hierdie opsig is die oorheersende metafoor dié van verlies. Ofskoon die
stylfiguur van die trein nie visueel uitgebeeld word nie, maar slegs deur die beelde van ’n
kerkhof (“die laaste stasie”) voorgedoen word, staan dit sentraal tot die refrein van die liriek
(“As ons staan op einde van die langpad langs die spoor/ Daar’s net donkerte daarvoor”), en
verskyn dit as ’n klein sinjaal tesame met ’n gesuggereerde klik-klak van treinwiele as deel
van die klankbaan.
“Tussen stasies” breek dus in heelwat opsigte weg van stereotiepe produksietegnieke eie aan
musiekvideo-genres in die algemeen, deurdat die regie eerder op betekenis fokus as dat dit
aan ’n bepaalde gestandaardiseerde en gekommersialiseerde formaat wil voldoen.
Terselfdertyd roep die video gebruike op uit historiese voorlopers van rapmusiek, met name
spirituals en die blues. Dit is hierdie elemente wat die video in ’n kunstige kader plaas waarin
nostalgie en verlies simbolies verbeeld word en ’n besonder ekspressiewe karakter aan die
502

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
produksie verleen word, waardeur “Tussen stasies” veral in die kategorie van die Afrikaanse
musiekvideo uitsonderlik is.
Ten opsigte van die ontwikkeling van musiekvideo oor die afgelope drie dekades is dit
belangrik om daarop te let dat musiekvideoproduksie nie noodwendig ’n verband met vroeëre
avant-garde kultuur toon nie (vgl. Kaplan 1987). Daar word tans eerder geargumenteer dat
filmkonvensies onder die invloed van musiekvideo verander het – veral in die geval van films
wat ’n alternatiewe inslag het of teen die sogenaamde Hollywood-hoofstroomfilms weerstand
bied (Richardson 2012). 12 Ofskoon musiekvideoproduksie nie noodwendig met tegnieke uit
die kunsvorme verbind nie, berus dit wel op ’n eklektiese vermenging van konvensies,
vorme, produksietegnieke en uitdrukkingswyses wat uit film, televisie, fotografie en
advertensie voortspruit. Só ontstaan intertekstuele verwantskappe tussen musiekvideo en
ander mediavorme waardeur betekenisgenererende funksies gestalte kry.
Intertekstualiteit figureer in musiekvideo ook by wyse van ’n terugreik na historiese materiaal
wat in die kollektiewe kulturele bewussyn leef. In “Tussen stasies” is hierdie tipe
intertekstualiteit geleë in die gebruik van die stylfiguur van die trein; ’n stylfiguur wat, soos
in die bespreking hier bo aangetoon is, historiese wortels in die spirituals en die blues het.
Hierdie figuur funksioneer binne alle mediakomponente van die video in dié opsig dat dit nie
alleen in die titel en liriek opgeneem is nie, maar ook in die musiek en in die visuele beelde
gesuggereer word. Op hierdie wyse demonstreer “Tussen stasies” Cook (1998) se standpunt
dat geen medium op sigself betekenis genereer nie, maar dat dit altyd in samehang met ander
media geskied. Cook (1998:100 e.v.) bevind dat “konfrontasie” tussen die onderskeie
mediakomponente van musikale multimedia eie is aan intrinsiek dinamiese en kontekstuele
vorme soos musiekvideo of advertensie, en dat hierdie betekenismodel trouens as die
paradigmatiese model vir musikale multimedia beskou kan word. Ook in hierdie opsig wyk
“Tussen stasies” van dié model af deurdat die onderskeie media ’n diskrete wisselwerking
demonstreer.
“Tussen stasies” pas nie gemaklik binne enigeen van Krims (2000) se rapgenres nie.
Argumentshalwe sou daar geredeneer kon word dat die rap moontlik by jazz / boheemse rap
aansluit – ’n genre wat as ’n soort “connoisseur”-kultuur gesien en deur ’n bepaalde aura van
“kunstigheid” gekenmerk word (Krims 2000:66). Nietemin bevat “Tussen stasies” geen jazz-
of pop-elemente nie, en alhoewel die liriek van die video gesofistikeerd is, soos die geval by
jazz / boheemse rap is, ontbreek Parow se video aan die “koeler” en beredeneerde atmosfeer
en fokus dit ook nie op sosiopolitieke vraagstukke soos wat by jazz / boheemse rap verwag
word nie. Ook as rapmusiek volg die video dus ’n eie pad. In tema breek dit ook heeltemal
weg van wat Krims (2000:78) as die “ghettocentricity” van rapmusiek beskryf.
As deel daarvan dat “Tussen stasies” in hierdie artikel in die konteks van ander treintekste
gelees is, staan die bespreking ten slotte kortliks stil by Antjie Krog (1970:32) se gedig
“Stasie”, wat in 2011 deur die kunsmusiek-komponis Roelof Temmingh vir sopraan en
klavier getoonset is en wat ook gedurende dieselfde jaar deur die Afrikaanse
ligtemusieksanger Jak de Priester as deel van sy album Die liefde los ’n spoor opgeneem is. 13
503

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Temmingh se toonsetting, wat in opdrag van die Suider-Afrikaanse Musiekregte Organisasie
(SAMRO) gekomponeer is vir dié organisasie se oorsese beurskompetisie vir sangers (2011),
toon ’n barre musikale milieu waarin stem en klavier in ’n weeklag versmelt wat by tye
gewelddadig spreek. Die klavierbegeleiding vertoon ’n opvallend dun tekstuur, en die
omvang van die partye – wat dikwels slegs uit enkellyne bestaan – lê ver uitmekaar. Hierdie
“oop” tekstuele? setting word afgewissel met gedeeltes waar triole ’n komplekse ritmiese
inkleding verskaf en ’n groter dringendheid aan die musiek verleen. Dissonante akkoorde
verleen deurgaans ’n gepaste musikale inkleding van die gedig en dien as ’n soort musikale
onderstreping van betekenis. In hierdie opsig bied die musiek ’n diepsinnige interpretasie van
Krog se aangrypende teks wat verwysings na Bybelse kruisigingsbegrippe bevat:
Stasie
Op watter stasie, my liefling,
het jy my gelos
in watter gebreekte koelte
onder watter brandsiek bos
teen watter sipres
het jy my gekruisig
met spykers uit jou mond
in watter lendekleeddoek
struikel my hartseer rond
in watter kerkhof mag ek rou
oor jy my nooit weer vas sal hou.
Alhoewel Krog se gedig ’n skerp verklanking van verlies, verlatenheid en verraad is, val dit
op dat hierdie teks moontlik daarop dui dat die stasie ’n plek van deurgang is waarvandaan ’n
verdere reis weer afgelê kan word. Die stasie kan hier dus metafories verstaan word as ’n
lewensfase waarvandaan die hoofkarakter, ofskoon diep gepynig, weer sou kon aanbeweeg.
Die kerkhof, hoewel dit onmiskenbaar na die dood verwys, is moontlik nie die finale
bestemming nie, maar eerder ’n plek van rou oor ’n gestorwe verhouding.
Hierteenoor sluit Parow se “Tussen stasies” by historiese voorbeelde van spirituals en die
blues (soos “Little Black Train”) aan waar die stasie geen plek van lewensdeurgang of vertrek
is nie, maar eerder die eindbestemming (die deurgang na die dood). Ten spyte daarvan dat die
video nie in terme van ekspressiewe seggingskrag tot die status van “hoë” kuns – soos
Temmingh se uitsonderlike toonsetting – verhef wil word nie, verteenwoordig dit nietemin ’n
bydrae tot Afrikaanse kommersiële musiekvideoproduksie wat tematies “ernstig” is en as
buitengewoon in betekenis beskou kan word.
Onlangs skryf ’n verontwaardigde Afrikaner dat Jack Parow hom laat wens hy was nooit ’n
Suid-Afrikaner nie: “Ek voel jammer vir Jack Parow se aanhangers. Afrikaners het vuil en
vulgêr begin raak. Ek skaam my deesdae vir die Afrikaners” (Andries 2012:5).
In ’n onderhoud met Rust (2010:144) beweer Parow dat sy musiek slegs eerlik is, en dat die
inspirasie vir sy lirieke meestal aan sy “kommin” vriende se “eenlyn”-uitsprake ontleen word.
504

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Ook is die swetswoorde waarmee hy die meeste van sy lirieke krui, nie daar om te skok nie:
“Vir my gaan dit oor eerlikheid. Ek is zef, dis wie ek regtig is. Ek kan nie lieg nie” (Rust
2010:144).
Die boodskap van “Tussen stasies”, asook Parow se bovermelde uitspraak oor die
tweeslagtige aard van sy musiek (sien onder Inleiding), laat mens wonder in watter mate
Parow se zef-identiteit werklik sy persoonlike identiteit is – en in watter mate die man met
die keps ’n berekende, gekommersialiseerde ster-identiteit is. In “Tussen stasies” verklank en
verbeeld die rapper immers ’n nostalgiese verlange na ’n verlore “plek van behoort” op ’n
wyse wat geensins met sy gevestigde platvloerse beeld ooreenstem nie. Soos hier bo genoem
verbind die video die figuratiewe “tuiste” wat in die liedjie gesuggereer word, nie met ’n
verlore Afrikaner-identiteit (soos byvoorbeeld in Bok van Blerk se liedjie “De la Rey”, of in
Valiant Swart se “Mystic Boer”) nie, maar verleen die beeld- en klank-elemente eerder ’n
universele inhoud aan die “verlies aan behoort”. In die sinspeling op ’n sinlose reis wat in die
dood eindig, en in die visuele verwysings na die verlies aan “tuiste”, sluit die video aan by
nog ’n stylfiguur wat in spirituals en die blues met die figuur van die trein verbind word,
naamlik die figuur van die tuiste, soos aangrypend verbeeld in “The Panama Limited” (Floyd
Jr. 1995:217):
The Panama Limited
I ain’t got nobody: take me to see this train
Mmm: mmm
Fare you well: if I don’t see you no more
Mmm: Lord Lord Lord Lord
I’m a motherless child: I’m a long ways from home
Mmm: mmm
This train I ride: it don’t burn no coal
Mmm: mmm.
6. “Tussen stasies” as voortsetting van (’n Afrikaanse) tradisie
Benewens Jak de Priester se “Stasie” wat hier bo genoem is, bestaan daar in die Afrikaanse
ligtemusiektradisie ’n aansienlike aantal “treinliedjies” wat ook binne die konteks van hierdie
artikel oordink moet word. Benewens liedjies van ’n ligter aard – soos die bekende
volksliedjie “So ry die trein”, Al Debbo en Nico Carstens se gewilde “Ek ry met die trein”, of
die meer onlangse “Transkaroo” – fokus van die mooiste liedjies in Afrikaanse ligte musiek
op treintemas. In Gert Vlok Nel se ode aan Koos du Plessis, “Waarom ek roep na jou
vanaand” (1998) loop die tema van die trein, soos die onderstaande uittreksels toon,
metafories deur die onderskeie verse van dié aangrypende ballade:
En ek kon nog diep treine hoor shunt
Onder in die spoorweg yard
En soggens voor skool as ek puisies uitdruk
In die spieël om tien voor sewe kon ek nog
505

In my oë my siel sien en my hele lewe
En die Gamka rivier het deur geswoesh na die see
En snags het die 13 op en die sewe af treine
Deur geswiesh na die Kaap en
’n somers nag het ek ontslaap
[...]
Deur die trein-venster sien ek die middernag son
Of was dit ’n brokkie son op Germiston perron.
Ek het verslaap op die trein en ek het die nag verby
My tuisdorp gery en die huis waarin ek my
Hart sou kon uitstort
[...]
Koos jy’t gesing oor vroue, die see en die myne
En ek sing oor vroue, die see en treine
En ek onthou die nag toe ek hoor jy is dood
In die Januarie ’84 die land was vol angs
Maar die nag was pragtig op Beaufort-Wes
Dit was 11 uur die aand op die laat aand nuus
En ek het pas by die huis gekom
En sê my ma vir my, Gert, en al die treine het gaan staan.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die stylfiguur van die trein in Gert Vlok Nel se liedjie verwys duidelik na die metafoor van
die “lewensreis” wat so nostalgies in Koos du Plessis se liedjie “Skimme” figureer (in 2004
vrygestel as deel van die album Herbergier):
Skimme
Daar’s skimme op donker balkonne,
met leë, oop koffers wat wag.
Daar’s skimme, op skemer perronne,
wat wag op ’n trein na die dag.
Weerlose, weerlose mense,
op reis van perron na perron
in ’n middernagland sonder grense
of tyd
en ’n ewigheid ver van die son,
van die son –
en ’n ewigheid ver van die son.
Daar’s skimme, gewikkel in jasse,
verskans teen die winde van ys.
Daar’s skimme met kiste soos tasse
vol drome gepak vir die reis.
Weerlose, weerlose mense
op reis van perron na perron
in ’n middernagland sonder grense
of tyd
506

en ’n ewigheid vêr van die son –
en ’n ewigheid vêr van die son.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
’n Ontleding van Jack Parow se “Tussen stasies” sou egter onvolledig wees indien daar nie
kortliks stilgestaan word by twee Afrikaanse “treinliedjies” wat albei, om verskillende redes,
volksbesit geword het nie, en in die konteks van hierdie artikel aandag verdien.
In Richard van der Westhuizen en Lochner de Kock se gewilde liedjie “Tussen treine, tussen
stasies” (1991) staan die temas van die trein en van die stasie, soos by historiese modelle wat
in hierdie artikel bespreek is, sentraal in ervarings van onherroeplike liefdesverlies en van die
“skim” van liefdesgeluk. In hierdie teks verklank die metafoor van die “leë (trein)spore” die
leegheid en doelloosheid van ’n bestaan wat op herinneringe teer, en waarin “onskuld nou
verlore” is. Eens was die trein egter die versinnebeelding van ’n opwindende “liefdesreis”,
“met elke keer weer ’n begin”:
Tussen treine, tussen stasies 14
Ek wonder wat van jou geword het
Jy wat nog so by my spook
Ek weet net ons het die vuur gemaak
Die wêreld aan die brand gestook
Nou is die nagte soveel stiller
Die dae eis hul eie tol
Maar ons twee was die wilde wind se blare
Ons kaartjies lê die hele wêreld vol
Tussen treine, Tussen stasies
Lê daar basies net die leë spore
Tussen treine, Tussen stasies
Lê die leë spasies van die onskuld nou verlore
Nou vra ek waar het alles begin
Die ding van los wees voor die wind
Onthou jy ook die rook die yster
Die lig wat in die verte blink
Dan dink ek terug aan soveel dae
Soveel stawe op die spoor
Ja, daar was voorheen ‘n tyd van treine
Waar en wanneer het ons dit verloor
Tussen treine, Tussen stasies
Elke keer was dit ’n afskeid
Maar elke keer weer ’n begin
’n Honderd haltes langs die spoor
Elke stasie het sy eie skim
507

Miskien het ek verleer om te kyk
Jy bepaal jou eie baan
Soms sien ek die skadu van jou spieëlbeeld
As spieëls verbrokkel voor die maan
Tussen treine, Tussen stasies.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
In teenstelling met Jack Parow se “Tussen stasies” is daar, ten opsigte van die
betekenismodel wat in hierdie artikel ontgin is, geen naspeurbare verband tussen die liriek en
die “geblikte” klankbaan van die liedjie waarvan die begeleiding deur tipiese 1980’s
sintetiese sinfoniese popmusiek gekenmerk word nie. Die liedjie bestaan nie in die vorm van
’n musiekvideo nie, sodat die musiek hier dus nie ’n stel artistieke en produksiebesluite
impliseer nie (vgl. Vernallis 2008:405 e.v.).
Nietemin het ene Verwoerdburg (30 Augustus 2008) ’n versameling opeenvolgende visuele
beelde saam met die liedjie se klankbaan op YouTube gelaai. Soos in die geval van die liedjie
se “klankbaan” genereer hierdie beelde, wat uit treffende Suid-Afrikaanse natuurtonele
bestaan, geen betekenis wat die poëtiese liriek van “Tussen treine, tussen stasies” in ’n
bepaalde perspektief plaas nie, sodat die liriek hier as ‘t ware outonoom in die skep van
betekenis staan.
Ook in die geval van die Briels se bekende “Trein na Pretoria” bestaan daar geen
musiekvideo van die liedjie nie, maar ’n weergawe daarvan wat op 11 September 2011 deur
BroughtonCF op YouTube gelaai is, vertoon begeleidende beelde wat die inhoud van die
woorde op ’n ideologies gelaaide wyse interpreteer. Die woorde van die liedjie, wat as deel
van die Briels se dubbelalbum So het hulle gesinguitgegee is, weerspieël nie alleen die
swaarkry van Afrikaners wat ná die depressie van die 1930’s na stede gestroom het om ’n
bestaan te probeer maak nie, maar ook die smartlike persoonlike omstandighede van oom
Frans en tant Sannie Briel. Die Briels het nie in standvastige ouerhuise grootgeword nie, en
daarom handel baie van hulle liedjies oor temas soos ’n diepe verlange na ouerliefde en
geborgenheid, of weemoed oor gestorwe ouers, byvoorbeeld “Kom haal my pappie”,
“Vaarwel my mammie”, “My moeder en vader in die hemel” en “Mammie se liefde”. Soms
is gevoelens van verlies en verlange ook verknoop met die realiteite van blanke armoede,
soos in “Trein na Pretoria”:
Trein na Pretoria
Dit het gebeur op die trein na Pretoria, die weer was bitterlik koud
In ’n hoekie sit ’n meisie, sy lyk vir my skaam en benoud
Die kondukteur vra haar kaartjie, sy sê nee sy’t nie geld om een te koop
Maar ek moet gaan na Pretoria, al moet ek ook daarheen loop
My moeder is daar op sterwe, en ek is haar enigste kind
Ek moet gaan na Pretoria, as ek haar nog lewend wil vind
Die kondukteur die neem toe haar handjie, daar is trane in sy een linker oog
Jy kan ry met my na Pretoria, al moet ek jou kaartjie betaal
508

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
In die kerkhof daar in Pretoria, is daar ’n nuwe hopie grond
Onder daardie hopie is begrawe, ’n droewige kindjie se moeder
Die kondukteur neem weer haar handjie, toe hy sien hoe die kleine meisie ly
Ek het nie eens ’n kind nie, en nou kan jy maar by my bly
En nou kan my maar by my bly.
Soos in ander liedjies van die Briels, byvoorbeeld “Die graf in die myn”, is die tema van
“Trein na Pretoria” baie neerdrukkend. Nietemin weerspieël die liedjie sentimente van hoop
en ’n bepaalde “saamstaan” van Afrikaners, soos uitgebeeld in die kondukteur wat die
swaarkry van die “kleine meisie” uit die perspektief van sy eie omstandighede herken (“daar
is trane in sy een linker oog”; “Ek het nie eens ’n kind nie”), en ’n hand van medelye en sorg
na haar uitsteek. Die voordrag van die liedjie – gesing met opvallend ongeskoolde stemme
wat dikwels nie nootvas is nie, en van “scoops” (vokale gly-effekte) gebruik maak om die
“tranetrekker-effek” te verhoog – word versterk deur die sentimentele effek van die
Hawaiise-kitaar-begeleiding, wat ook kenmerkend van destydse sangers soos Charles Jacobie
se liedjies was.
Uit onlangse teoretisering oor musiekvideo is dit dus duidelik dat BroughtonCF se YouTubeweergawe
van “Trein na Pretoria” hom wel leen tot ’n interpretasie vanuit Vernallis
(2008:405) se standpunt dat musiekvideo verskillende betekenislae opstapel waar musiek,
beeld en liriek simbolies op mekaar inspeel. Musiekvideo belig of verskuil daarom nie net
bepaalde betekenisse nie, maar kan ook hierdie verskillende aspekte herkombineer om geheel
nuwe betekenisse te genereer.
Ofskoon hierdie weergawe van “Trein na Pretoria” dus nie formeel deur ’n professionele
regisseur geskep is nie, tree BroughtonCF hier as ’n amateur-regisseur op en projekteer hy, in
Nicholas Cook (1998:16, 22) se terme, kulturele betekenis wat as die produk van interaksie
tussen die Briels se musiek, die teks van die liedjie, en die visuele afbeeldings ontstaan.
Hierdie weergawe kan dus verstaan word volgens Cook (1998:100 e.v.) se teorie van
multimediabetekenis, waarin multimediakomponente in verhoudings van ooreenstemming
(“conformance”), komplementering (“complementation”) of wedywering (“contest”) tot
mekaar staan, met die implikasie dat die onderskeie media nie noodwendig met mekaar
“saamwerk” om betekenis te genereer nie, maar eerder dat konflik ’n eie (metaforiese)
betekenispotensiaal inhou. Afbeeldings van ’n kaart van die ou Suid-Afrika, kompleet met
tuislande, ’n trein wat deur die platteland ry, die Uniegebou, Loftus Versfeld, ’n afbeelding
van president Paul Kruger (wat in ’n afbeelding van die Voortrekkermonument verander), die
ou landsvlag, en Paul Kruger se standbeeld op Kerkplein in Pretoria, bots oënskynlik met die
troostelose woorde van die liedjie, maar skep terselfdertyd ’n sterk gevoel van die ou Suid-
Afrika, waarby die “saamstaan” van die kondukteur met die “droewige kindjie” ’n
nasionalistiese inslag verkry. Hierdeur word ’n sterk assosiasie met ’n ou soort nasionalistiese
gevoel, wat tans as ’n uitgediende weergawe van Afrikanerskap gesien kan word,
gekonstrueer. Dat Afrikaners “nou weer só swaarkry”, word baie sterk deur die troostelose
musiek, die neerdrukkende teks en die ideologies oorlaaide beelde gesuggereer.
509

7. Ten slotte
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Uit die ontleding hier bo kan die gevolgtrekking dus gemaak word dat Jack Parow se meer
neutrale tekening van die “eie”, en van die verlange om te “behoort”, in “Tussen stasies” aan
die hand van ’n subtiele saamwerk van die liriek, visuele en klank-elemente, ’n meer
universele inhoud aan ervaringe van verlies en van sinloosheid verleen. Sy eietydse en
persoonlike herinterpretasie van die stylfiguur van die trein kan nie alleen binne die genre van
rapmusiek nie, maar ook in die konteks van Afrikaanse ligte musiek, en spesifiek Afrikaanse
musiekvideo, as ’n uitsonderlik fynsinnige interpretasie van ’n “treinteks” beskou word.
Nietemin is ’n fyn tekening van Afrikaner-nostalgie tekenend van “Tussen stasies”.
Daar is reeds etlike kere in die bespreking genoem dat “Tussen stasies” wegbreek van Parow
se ander treffers wat sy bekende banale artistieke persona weerspieël. Die vraag ontstaan
daarom na die “ware” Jack Parow; die Parow wat die uitdagende “Cooler as ekke”, die
surrealistiese “Dans, dans, dans”, én die nostalgiese “Tussen stasies” kon skep.
In ’n onderhoud met die tydskrif Music Review verklaar Parow hierdie tweespalt tussen die
straatwyse en nostalgiese aspekte van sy musiek moontlik self ten beste. Hy verduidelik dit as
onlosmaaklik deel van sy artistieke identiteit: “I always say, my music is romantic and
dangerous Afrikaans rap” (Bret 2010). Ofskoon “Tussen stasies” dus nie aansluit by die
eensydige nasionalistiese tekening van identiteit wat so eie aan Parow se treffer “Cooler as
ekke” (en so eie aan rapmusiek as sodanig) is nie, maak hy tog met hierdie woorde duidelik
dat die “romantiese” aspek van sy musiek nostalgie met “Afrikaansheid” verbind.
Bibliografie
Akers, P. 2009. You’ve been a good old wagon. (18 April 2012 geraadpleeg).
Andries. 2012. Weg met Jack. Huisgenoot, 12 April, bl. 5.
Bret, D. 2010. Exclusive interview with Jack Parow. Music Review. 5 Julie. (4 September
2012 geraadpleeg).
Cook, N. 2001. Theorising musical meaning. Music Theory Spectrum, 23(2):170–95.
—. 1998. Analysing musical multimedia. Oxford: Clarendon Press.
Floyd, S.A. 1995. The power of black music: Interpreting its history from Africa to the
United States. New York: Oxford University Press.
Goodwin, A. 1992. Dancing in the distraction factory: Music television and popular culture.
Minneapolis: Universiteit van Minneapolis.
510

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Howard, C. 2000. Critical theory and science fiction. Londen: Weslyan University Press.
Jones, S. 1988. Cohesive but not coherent: Music videos, narrative and culture. Popular
Music and Society, 12(4):15–35.
Kaplan, A. 1987. Rocking around the clock: Music television, postmodernism, and popular
culture. Londen: Routledge.
Krims, A. 2000. Rap music and the poetics of identity. Cambridge: Cambridge University
Press.
Krog, A. 1970. Dogter van Jefta. Kaapstad: Human en Rousseau.
Kruger, H. 2010. Jack Parow feat Die Heuwels Fantasties – Tussen stasies. (29 Augustus
2012 geraadpleeg).
Richardson, J. 2012. An eye for music: Popular music and the audiovisual surreal. Oxford:
Oxford University Press.
Maxile, H.J. Jr. 2011. Extensions on a black musical tropology: From trains to the mothership
(and beyond). Journal of Black Studies, 42(4):593–608.
Rust, R. 2010. Die plaas in zef: Jack Parow. Sarie, Augustus, ble. 42–6.
Thompson, J. 1990. Ideology and modern culture: Critical social theory in the era of mass
communication. Cambridge: Polity Press.
Vernallis, C. 2008. “The Most Terrific Sandbox”: Music video directors, style, and the
question of the auteur. Quarterly Review of Film and Video, 25(5):404–25.
Viljoen, M. 2011. Die banale as (rap-) identiteit: Jack Parow se “Cooler as ekke”. LitNet
Akademies, 8(2):244–69.
Visagie, P.J. 1996. Power, meaning and culture: John Thompson’s depth hermeneutics and
the ideological topography of modernity. Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Filosofie, 15(2):73–83
Eindnotas
1 Krims (2000:55–80) identifiseer vier hoof- of oorkoepelende rap-genres, naamlik partytjierap,
pierewaaier-rap (mack rap), jazz/boheemse rap, en realiteitsrap. In hierdie opsig verbind
hy die interne strukturering van die musiek met die sosiale funksies daarvan. Hy ontwerp dus
’n soort relasionele sosiokulturele verwysingsisteem wat hy op sy studie van rapmusiekinhoude
en -resepsie baseer (Krims 2000:46 e.v.).
2
Parow se tweede album, Eksie ou, is in Desember 2011 deur sy eie platemaatskappy,
Parowphernalia, bekendgestel.
511

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
3 Bekende voorbeelde wat deur Kaplan (1987:34) aangehaal word, is Michael Jackson se
“Thriller”, wat die sogenaamde gruwel-/gotiese (horror/gothic) filmgenre parodieer, of sy
“Billie Jean” wat die sogenaamde spioen-genre naboots. ’n Ander bekende voorbeeld is
Madonna se “Material Girl” wat uit Howard Hawkes se film Gentlemen Prefer Blondes
aanhaal (Kaplan 1987:33).
4 Die MTV (Music Television) kanaal, wat gedurende 1981 ontstaan het, was ’n 24-uur
ononderbroke beeldsending van ’n verskeidenheid musiekvideo’s. Oorspronklik is dit deur
die Warner Amex Satellite Entertainment Company (WASEC) besit. Die klem van die kanaal
was hoofsaaklik kommersieel. Dit het nie alleen gedien om musieksterre en die
musiekvideo’s van hul liedjies te bemark nie, maar het reeds in 1986 as ’n advertensiekanaal
vir 200 produkte van onder meer Pepsico en Kellogg gedien (Kaplan 1987:1). Met die koms
van MP3’s en veral YouTube het die kanaal gedurende die afgelope dekade op die
aanbieding van televisiereekse begin konsentreer.
5 Die video- en videofilmproduksie van Michael Jackson se Bad-album (1987) is ’n goeie
voorbeeld van die finansiële potensiaal van musiekvideo. Beeldsending van die MTV-kanaal
het hierdie medium gedurende die 1980’s soveel invloed gegee dat vermoënde sterre soos
Jackson, benewens die vrystelling van kort musiekvideo’s, ook videofilms uitgereik het
waarby ’n enorme finansiële uitleg en top internasionale regisseurs betrokke was. Martin
Scorsese het byvoorbeeld vir die bekendstelling van Bad ’n 18-minuut-kortfilm vervaardig
waarvan die begroting sowat twee miljoen dollar beloop het. Bad het binne vyf dae 500 000
kopieë in Brittanje alleen verkoop, en daarna vir ’n aansienlike tyd nommer 1-status op die
Britse en Amerikaanse treffersparades, asook dié van verskeie ander lande, beklee. Die
opbrengs van Jackson se Japannese toer om hierdie album bekend te stel, het na berekening
20 miljoen dollar beloop.
6 Liriek soos afgelaai by http://rwrant.co.za/?s=Tussen+stasies (12 Julie 2012 geraadpleeg).
7 http://www.osblackhistory.com/gospeltrain.php (15 Junie 2012 geraadpleeg).
8 http://www.higherpraise.com/lyrics/praisethelord/praisethelord1215.htm (15 Junie 2012
geraadpleeg).
9 http://www.nationalgeographic.com/railroad/j1.html (15 Junie 2012 geraadpleeg).
10 http://phlegm.mnsi.net/railroad_blues.html (15 Junie 2012 geraadpleeg).
11 http://www.lyrics007.com/Lostprophets Lyrics/Last %Train%Home Lyrics.html (20 Julie
2012 geraadpleeg).
12 ’n Mens dink byvoorbeeld aan Eternal Sunshine of the Spotless Mind (2004) met regisseur
Michel Gondig en teksskrywer Charlie Kaufmann. Die oorspronklike musiek vir die
klankbaan is deur Jon Brian gekomponeer, maar dit bevat ook bestaande snitte, onder meer
deur die garage-rockgroep The Willowz. Die musiek speel hier deurgaans ’n rol om die
verteenwoordiging van die hoofkarakter langs die weg van gefragmenteerde “flertse” of
“beelde” te konstrueer waarby “rede” alleenlik nie as ’n voorkeur-weg tot waarheid, kennis of
insig dien nie.
512

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
13 Die liefde los ’n spoor. 2011. CDJUKE50. In hierdie weergawe maak De Priester van ’n
gestroopte musikale agtergrond gebruik, en word die liriek aangrypend en met ’n bepaalde
rouheid gelewer. Hoewel die begeleiding op bekende populêre-musiek-cliché’s staatmaak,
adem dit iets van die atmosfeer van die populêre ballade. Slegs ’n klavier en sober
elektroniese agtergrondklanke word gebruik waarby die gereelde gebruik van oop kwinte ’n
evokatiewe en effens statiese atmosfeer skep.
14 Liriek soos afgelaai by
http://www.musiek.co.za/modules/php?name=News&file=article&sid=72 (20 Julie 2012
geraadpleeg).
513

Opsomming
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die woordrivier: ’n Model ter bevordering van
gemeenskapseie woordkuns
Anneretha Combrink
Anneretha Combrink: Navorsingsgenoot, Vakgroep Skryfkuns, Noordwes-universiteit
In this sense, community itself becomes a story, a collection of individual stories that
unfold through the lives of the people of that community. This large community of
story becomes an animate entity vitalized through the special attention given it by its
tellers and those who listen. And when a story’s message is fully received, it induces a
powerful understanding that becomes a real teaching. (Gregory Cajete)
Daar is ’n gebrek aan stemme, stories en skrywers in Suid-Afrika wat verteenwoordigend is
van verskillende tale, kulture en gemeenskappe. Gemeenskapseie woordkuns is woordkuns,
hetsy fiktief of nie, wat uniek is aan spesifieke gemeenskappe. Sodanige woordkuns is ’n
uitbeelding van die unieke ruimte en identiteit van diverse taal- en ander gemeenskappe in die
land. Die verskeidenheid taal- en kulturele gemeenskappe in die land het naamlik
verskillende literêre behoeftes, uniek aan elke gemeenskap. Een van die kernoorsake van die
genoemde gebrek is die spanning tussen die mondelinge en skriftelike tradisie wat daar steeds
in baie gemeenskappe heers, en bykomend ook ’n sogenaamde sekondêre orale tradisie. Die
leesproblematiek wat onder die hedendaagse jeug gevind word, vorm deel van die
kompleksiteit van die saak. Indien tekste geskryf word wat ’n verskeidenheid ruimtes en
identiteite reflekteer, waarmee meer Suid-Afrikaners vanoor die hele geletterdheidspektrum
kan identifiseer, sal dit waarskynlik help om dié problematiek aan te spreek. Gemeenskapseie
woordkunsprojekte kan ’n nuwe belangstelling in boeke, lees en skryf stimuleer, maar kan
ook dien as refleksie van ’n verskeidenheid identiteite en ruimtes in Suid-Afrika. Hierdie
oorsigartikel gaan van die standpunt uit dat dié genoemde spanning tussen geletterdheidsfere
eerder ontgin behoort te word as om dit te probeer vermy of uit te wis. Dit is die doel van die
artikel om ’n model uiteen te sit, bestaande uit basisbeginsels wat by die bevordering van
gemeenskapseie woordkuns in gedagte gehou behoort te word. Dié model behels ’n aantal
veranderlikes en is in teorie gefundeer op drie teoretiese velde, naamlik: (1) identiteit en
ruimte, (2) die woordkuns met spesifieke verwysing na oraliteit, en (3)
gemeenskapsontwikkeling. Die gevolgtrekking waartoe gekom word, is dat elke projek en
inisiatief uniek is en dat beginsels by die situasie aangepas behoort te word. Hoewel baie
reeds op die gebied van Afrikaanse en ander woordkunsprojekte gedoen word, is nuwe
inisiatiewe nodig wat die woordkuns-potensiaal van veral opkomende gemeenskappe in Suid-
Afrika ontgin. Daar word verder bevind dat beide oraliteit (primêr en sekondêr) en identiteit
’n sentrale rol in gemeenskappe se woordkuns speel. Identiteit en oraliteit speel dus ook ’n
514

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
onontbeerlike rol in die aanpak van inisiatiewe ter bevordering van gemeenskapseie
woordkuns.
Trefwoorde: gemeenskapseie woordkuns; skrywers; verhale; oraliteit; sekondêre oraliteit;
identiteit; geletterdheid; gemeenskapsontwikkeling
Abstract
The river of words: A model for the promotion of community-specific word art
Community-specific word art is word art (oral or written) unique to specific communities; a
portrayal of the unique space and identity of diverse language and other communities.
People should be able to identify with the worlds created in stories. However, there is a
dearth of voices, stories and writers in South Africa which are representative of a variety of
languages, cultures and communities. The various language and cultural communities in the
country have different literary needs, unique to each community.
The lack of voices, stories and writers in South Africa that are representative has different
causes and consequences. One of the root causes is the tension between the oral and written
tradition which still affects many communities, and additionally, a new so-called secondary
orality.
The issue is further complicated by the lack of a reading culture, especially among the youth.
If texts were written that reflected a variety of spaces and identities, and with which more
South Africans from across the literacy spectrum could identify, this problem could probably
be addressed with greater effect. Community-specific word art projects could stimulate a
renewed interest in books, reading and writing. It could also serve as a reflection of a variety
of identities and spaces in South Africa.
The point of view in this overview article is that the tension between literacy spheres should
be utilised in a positive way rather than avoided or erased. South Africa, as part of Africa
with its strong oral tradition, has much to offer to a new hybrid form of word art. It would
lead to a serious loss of cultural heritage (and property) if these changes, and the
accompanying tension, were ignored. The potential of word art and artists in South Africa is
possibly precisely in their adaptability to technological changes.
Although much is already being done in the area of Afrikaans and other word art projects,
new initiatives are needed to develop the word art potential of especially developing
communities in South Africa. At present initiatives are focused mainly on three areas of
development: formal training (like degree programmes); a general public focus (e.g. writing
competitions and short-term courses); and a specific community focus (like storytelling and
creative writing projects in communities). An attempt to make word art more accessible may
be one reason why a community focus is on the increase with many institutions. This causes a
need for research on the promotion of community-specific word art, as well as on models
according to which such projects may be approached.
This article’s goal is to put forward such a model, consisting of basic principles which may
be taken into account with the promotion of community-specific word art.
515

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
The article flows from PhD research done in a variety of communities and sub-communities
(Combrink 2011). A number of community-specific word art projects were used as case
studies and eventually a model was developed which may serve as framework when aiming
to promote word art (written or oral) in communities. The goal of this model is to encapsulate
basic principles which may be taken into consideration when launching a word art project. A
graphic representation of the model is given. The word model is used due to the lack of a
more appropriate term; the aim is not, however, to give a newly developed set of rules which
may be applied directly in a variety of circumstances. The model consists, instead, of a set of
variables and is based on three theoretical fields: (1) identity and space, (2) word art with
specific reference to orality, and (3) community development.
The model discussed in this article comprises the following elements: (1) a community
consisting of individuals who are in relationship with themselves and others; (2) various subgroups
in the community; (3) different levels of literacy in the community; (4) the identity,
space and creativity in the community which may be expressed in art forms like writing or
storytelling; these have the potential to be channelled into a word art project; (5) the initiator
of such a word art project; (6) collaboration/partnerships; (7) necessary background
knowledge; (8) choices to be made by the initiator before and during the project; (9)
execution of the project; (10) filters; (11) ethical aspects; and (12) challenges.
Based on the elements above, the unique communities in the country are taken into account in
the model – communities which form part of a complex South African society. An attempt is
made to highlight this complexity by looking at projects in communities which are not
homogeneous. The model works with a hypothetical rural community in South Africa where
inhabitants are on different levels of the literacy continuum. Of course not all communities
look like this, since some are functioning mainly in the graphosphere (sphere of literacy). In
each community in the country various sub-groups may be distinguished, e.g. men, women,
adults, children, adolescents, the elderly. In most communities the levels of literacy also
distinguish the inhabitants and place them in the logosphere, graphosphere or videosphere
(Stassen 2003:8). It is also possible to find people moving between spheres. A person who is
semi-literate, for example, mostly makes use of the oral tradition (logosphere) for
information, entertainment and education, although the written tradition (graphospere) also
plays a role in the person’s life. Such a person lives in an in-between zone, on the interface
between the logosphere and graphosphere (Finnegan 1988:143; Ong 1982a and 1982b;
Loubser 2002:34).
The model suggests that when word art projects are initiated, the creative talent existing in a
community may be spotted by a person within the community (a community leader or an
institution like a church or school). Such projects may also be initiated from outside by
organisations/individuals endeavouring to promote word art. These may include writers,
publishers, universities, centres and schools, among others. Partnerships could play a role in
community projects. Collaborations influence projects on different levels. Yet whoever is the
initiator, the model sees a participatory approach to projects as the best one, involving the
community and its leaders in decision-making and in the execution of the project.
The initiator should have background knowledge with regard to the target group’s space and
identity (including its narrative identity), the degree and influence of orality in the
community, literacy and secondary orality. The specific circumstances of the target group
should also be understood and taken into consideration.
516

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Furthermore, the initiator should be aware of the community’s views on creativity as well as
of the influence of other master narratives, since there are not only individual views on
creativity, but also communal views. Where appropriate, group creativity and performance
creativity should therefore be investigated (Sawyer 2006:7). Domain-related as well as
indigenous knowledge are very important and should be used in the unearthing of a
community’s stories (Amabile 1996:33). It would be of value for the initiator also to
remember that the creative process does not happen in a vacuum but is part of a social
context (Sawyer 2006:28).
With the background of the community, their identity and space taken into account, the
project initiator faces certain choices. He/she has to make decisions regarding the target
group of the project; the goal of the project; the project’s nature and its influence; to which
level the project will be taken; the ideal approach; and the anticipated product or outcomes.
Further choices the initiator needs to make include the way the project will be put together
and executed. These are choices pertaining to the philosophy and approach, principles and
management of the project. Throughout the project flexibility is an important principle for the
initiator. All choices depend, of course, on the goal of the project.
There are various “filters” (variables which may change original inputs in the project so that
the product or output is different from what was expected) which may alter the flow of a
project. Some important examples are the expectations of the initiator; the complex issue of
language and language variety (in a multilingual country like South Africa); the ways people
in the project are stimulated to write/tell stories; and the editing of texts. Furthermore, the
model proposes that in order to launch a successful project the initiator should be aware of
ethical aspects and possible challenges.
The conclusion of the article is that each project and initiative is unique and the principles of
the model should be adapted to each situation. Furthermore, it was found that both orality
(primary or secondary) and identity play a central role in the word art of South African
communities. As such they also have an indispensible place in the launching of initiatives to
promote community-specific word art.
Regardless of the challenges associated with the execution of these projects it remains
worthwhile to encourage new voices in new ways. An adaptability to new technology is not a
characteristic of a younger generation only; it has, in fact, been a human characteristic since
the earliest ages. For this reason the tension between orality, the written word and technology
should be utilised in a positive way. Secondary orality offers many possibilities for
community-specific word art – especially in Africa, where the oral tradition still plays a vital
role in communities.
Keywords: community-specific word art; writers; stories; orality; secondary orality; identity;
literacy; community development
1. Inleiding
Van alle tye af vertel mense verhale om verskillende redes: om die waarde van hul eie lewens
te bevestig; om die eienskappe van hul identiteite wat ooreenstem, met mekaar te deel
517

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
(identifisering); om individue van ander te onderskei; om kulturele kennis van geslag na
geslag oor te dra (dus ook ’n soort teenvoeter vir sterflikheid); as herinnering (om die verlede
te onthou en te herdenk); as verwerking van trauma (terapie); en as vorm van vermaak,
inligting en opvoeding (oordra van kulturele en morele waardes).
Die begrip verhaal kan op verskeie vlakke gedefinieer word: mense vertel verhale oor
hulleself en hul eie lewens; oor die lewens van ander; oor belangrike plekke en ruimtes; oor
humoristiese of ernstige insidente; oor hul herinneringe aan die verlede en hulle drome vir die
toekoms. Verhale kan natuurlik fiktief of feitelik wees. Daar is ’n verskil tussen storie (waar
skeppend met die gesproke/geskrewe woord omgegaan word) en historie (mondelinge
geskiedenis, kulturele herinnering, orale tradisie ensovoorts). Stories is nie bloot skeppend
nie, maar kan ook ’n manier wees om iets nuuts oor die wêreld te ontdek. Die waarde van
stories lê egter nie net in die vertel daarvan nie, maar ook in die hervertel daarvan (Brown en
Duguid 2002:107). Mense deel stories omdat dit intrinsiek deel van die menslike aard is.
Johnstone (1991:18) sien verhale en die relevansie daarvan soos volg:
[T]he worlds created in stories must be relevant in the worlds in which the stories are
told. Because these are human worlds, a story must have human relevance, and
because they are local worlds, tied to specific communities or speakers, they must
have local relevance.
Juis die feit dat die wêrelde wat in verhale geskep word, mense behoort aan te spreek, bring
die problematiek van die Suid-Afrikaanse situasie skerp na vore. Hoewel hierdie probleem
universeel is, word daar in die artikel spesifiek gekyk na die Suid-Afrikaanse konteks en
problematiek. Die artikel fokus op gemeenskappe waar afsondering, gebrek aan opleiding of
ontwikkeling, ’n literêre minderheid, geletterdheidsproblematiek, ensovoorts, daartoe lei dat
“stemme nie gehoor word nie”.
Die gebrek aan stemme, stories en skrywers in Suid-Afrika wat verteenwoordigend van
verskillende tale, kulture en gemeenskappe in die land is, het verskeie oorsake en ook
gevolge. Ons leef in ’n polities-, sosiaal-, kultuur- en taal-gesegmenteerde land met ’n lang en
komplekse verlede, wat aanleiding gegee het tot ’n spanning tussen mondelinge en skriftelike
tradisies. Vandag heers daar steeds spanning tussen die mondelinge en skriftelike tradisie in
baie gemeenskappe en is daar bykomend ook ’n nuwe orale tradisie wat in die telefoon, radio,
televisie, selfoon-tegnologie en internet vergestalt word. Die “sekondêre orale tradisie” word
onder andere in die vorm van elektroniese sosiale netwerke soos Facebook en Twitter, asook
in die filmbedryf gevind. Dit bring dan ook die leesproblematiek wat onder die hedendaagse
jeug gevind word, onder die soeklig. Indien tekste geskryf word wat ’n verskeidenheid
ruimtes en identiteite reflekteer waarmee meer Suid-Afrikaners vanoor die hele
geletterdheidspektrum kan identifiseer, sal dit waarskynlik help om dié problematiek te help
aanspreek. Die uitgangspunt van hierdie artikel is dat gemeenskapseie woordkunsprojekte ’n
nuwe belangstelling in boeke, lees en skryf kan stimuleer, maar ook kan dien as refleksie van
’n verskeidenheid identiteite en ruimtes in Suid-Afrika.
518

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die mening wat in die artikel belig word, is dat dié genoemde spanning eerder ontgin behoort
te word as om dit te probeer vermy of uitwis. Suid-Afrika, as deel van Afrika met sy sterk
orale tradisie, het veel om vir ’n nuwe hibriede vorm van woordkuns te bied. Dit sal tot ’n
ernstige verlies aan kulturele erfenis (en eiendom) lei as dié verskuiwings, en die spanning
wat dit meebring, geïgnoreer word. Die potensiaal van die woordkuns en -kunstenaar in Suid-
Afrika lê waarskynlik juis in hul aanpasbaarheid by sodanige tegnologiese veranderinge.
Die artikel is die uitvloeisel van ’n PhD-studie waarvan die navorsing in verskeie
gemeenskappe en subgemeenskappe gedoen is (Combrink 2011). ’n Aantal gemeenskapseie
woordkunsprojekte is as gevallestudies gebruik, en uiteindelik het ’n model vorm aangeneem
wat as raamwerk kan dien vir mense wat die woordkuns in sodanige gemeenskappe wil
bevorder. Dit is die doel van die model om basisbeginsels wat by die bevordering van
gemeenskapseie woordkuns in gedagte gehou behoort te word, saam te vat. Die grafiese
voorstelling van die model (figure 1 en 2) bied ’n visuele uitbeelding van die beginsels.
Hoewel die woord model by gebrek aan ’n beter woord gebruik word, gaan dit nie werklik
hier om ’n nuwe uitvinding of ’n nuut-ontwerpte stel reëls wat net so in ’n verskeidenheid
situasies toegepas kan word nie. Dié model behels ’n aantal veranderlikes en is in teorie
gefundeer op drie teoretiese velde, naamlik (1) identiteit en ruimte (in mense se lewens en
verhale), (2) die woordkuns, met spesifieke verwysing na oraliteit, en (3)
gemeenskapsontwikkeling. Om die saak beter te kan begryp, was dit nodig om ’n wyer beeld
te verkry van dié drie uiteenlopende velde.
Binne die bestek van die model word daar gefokus op die bevordering van gemeenskapseie
woordkuns. Die klem word eerder op gemeenskapsprojekte as op die ontwikkeling van
individuele skrywers gelê. Die model strek oor die hele geletterdheidskontinuum en betrek
die kompleksiteit van die Suid-Afrikaanse problematiek: onder andere word kwessies van
deelnemendheid, taal, samewerking en verskillende moontlikhede vir projekte aangeraak. In
ag genome die kompleksiteit van die Suid-Afrikaanse situasie kan so ’n model egter nie alle
kwessies en veranderlikes aanspreek nie.
2. Die kompleksiteit van die Suid-Afrikaanse situasie: drie mediasfere
Die mondelinge storieverteltradisie is eeue lank reeds deel van Afrika. Nie net inligting en
herinneringe is op ’n mondelinge wyse oorgedra nie, maar die kreatiewe gebruik van die
gesproke woord het ook as vermaak, opvoeding en waarskuwing gedien. Die narratief gee
baie lank reeds ’n stem aan sosiale verhoudinge en plaaslik ingebedde betekenisse, aldus
Hymes (1996:xi).
Die Franse filosoof Régis Debray onderskei tussen drie mediasfere, naamlik die logosfeer,
die grafosfeer en die videosfeer. Elke sfeer se belangrikste kenmerk is dat kulturele
oorlewering hoofsaaklik deur die gesproke woord (logosfeer), die geskrewe woord
(grafosfeer) en die beeld (videosfeer) plaasvind (Stassen 2003:8). ’n Groot deel van die Suid-
Afrikaanse samelewing het direkte wortels in dié mondelinge tradisie (logosfeer). Tydens die
519

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
koloniale era het die land ’n onderwysstelsel gekry; die inwoners van die land het toe na ’n
geskrewe tradisie (grafosfeer) beweeg. Nie alle gemeenskappe en individue het egter die
grafosfeer betree nie. Tot vandag is daar sekere individue wat slegs gedeeltelik die grafosfeer
binnegegaan het (Stassen 2003:8). Namate die elektroniese media (televisie, radio,
ensovoorts) ’n belangrike plek in die samelewing van die 20ste en 21ste eeue begin inneem
het, het Suid-Afrikaners die videosfeer betree. Volgens Stassen (2003:8) het Suid-Afrika in
wese net vanaf 1950 tot 1980 werklik in die grafosfeer geleef.
Ongelyke ontwikkeling op die gebiede van tegnologie en kommunikasie is deel van die
kompleksiteit van die Suid-Afrikaanse samelewing. In sommige gevalle was dit juis die
gebrek aan tegnologie wat tot swak sosiale toestande gelei het: onvoldoende
onderwysgeleenthede het, onder andere, daartoe bygedra dat sekere individue en
gemeenskappe sonder die kommunikasie-tegnologie van skrif en gedrukte media (die
grafosfeer) moes klaarkom. Dié ongelykhede is deel van ’n komplekse situasie en kan
byvoorbeeld nie in kategorieë van “voor 1994” en “na 1994” geplaas word nie. Die politieke
konteks, asook die geografiese werklikheid en ekonomiese invloede wat in die land aan die
werk was, moet in aanmerking geneem word. Infrastruktuur en tegnologie was vroeër nie
vanselfsprekend in alle gemeenskappe nie. Elektrisiteit, asook televisie- en selfoonontvangs,
was (en is steeds) nie oral in die land beskikbaar nie. Daar is vandag nog gemeenskappe waar
ongelyke geleenthede tot geletterdheids- en ander agterstande lei.
Die meerderheid van die land se inwoners is egter volgens Stassen (2003:8) tans besig om
direk vanaf die logo- na die videosfeer te beweeg. Die orale tradisie is in ’n groot mate aan
die kwyn, of verander voor media soos die radio, televisie en in sommige gemeenskappe ook
die internet. Die geskrewe woord het ’n aantal tegnologiese voordele meegebring, maar
daarmee saam het die onderwaardering van die orale tradisie gekom (Kaschula en Mostert
2011:1). Hieruit het ’n nuwe orale tradisie egter ontwikkel, ’n sogenaamde sekondêre oraliteit
(Ong 1982a) wat deur media soos die televisie en radio funksioneer. Volgens Kaschula en
Mostert (2011:2) kan die term technauriture gebruik word om dié interaksie tussen primêre en
sekondêre oraliteit en tegnologie te beskryf.
In Suid-Afrika heers daar komplekse intervlakke/raakvlakke tussen oraliteit en geletterdheid
(Brown 1999:9). In een gemeenskap is dit byvoorbeeld moontlik om ongeletterdes te vind
wat funksioneer in dieselfde gesinsopset as mense wat die internet daagliks gebruik. Daar het
dus ’n sogenaamde digital divide tot stand gekom tussen verskillende generasies en
gemeenskappe. Ongeletterdes kan egter wel selfoongeletterd wees, en so gebruik maak van ’n
sekondêre orale tegnologie (al is dit byvoorbeeld nie vir hulle moontlik om sms-boodskappe
te tik nie).
Dié intervlakke tussen oraliteit en geletterdheid bring egter mee dat tradisionele mondelinge
verhale, wat, onder andere, ’n uitdrukking van die identiteit en ruimte van verskillende
gemeenskappe in Suid-Afrika is, besig is om verlore te gaan (Rossouw 2001:26). In dié
verband haal Stassen die spreekwoord aan wat sê dat elke keer wanneer ’n ou man in Afrika
sterf, ’n hele biblioteek vernietig word (Stassen 2003:8). Waar mondelinge verhale wel
520

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
behoue bly, word dit egter dikwels in ander vorme (byvoorbeeld skrif, oudiovisuele vorme)
bewaar, en op dié manier word identiteite en ruimtes ook nuut “herskryf”.
Waar gemeenskappe vroeër spontaan geleenthede geskep het om hul verhale met mekaar te
deel (dit sluit in staaltjies van die dag, kennis en wysheid wat oorgedra is, kultuurverwante
kennis, ensovoorts), gebeur dit vandag al hoe minder (Rossouw 2001:26). Daar is verskeie
redes hiervoor. Die sterk invloed van die videosfeer en gepaardgaande tegnologiese vermaak,
soos reeds genoem, maar ook die verbrokkeling van familie- en gemeenskapstrukture, is van
die hoofredes.
Kenners vanuit ’n verskeidenheid velde, onder andere sosiologie, antropologie, letterkunde
en sielkunde, stem saam dat dit ’n groot verlies sou wees indien gemeenskapseie verhale in
Suid-Afrika heeltemal verlore sou gaan. Dié verlies sal waarskynlik veral te make hê met ’n
stuk kultuurerfenis wat verlore gaan, asook waardevolle kennis oor gemeenskappe en
idividue se identiteite en ruimtes (Brockmeier en Carbaugh 2001:1–3).
Gemeenskapseie narratiewe is nie net belangrik met betrekking tot volksverhale en
mondelinge geskiedenis wat behoue moet bly nie. Vir die skryfkuns en die letterkunde lê die
waarde daarvan ook in nuwe kreatiewe verhale wat “gekweek” en aangemoedig moet word –
as uitbeelding van die ruimte en identiteit van gemeenskappe. Dié proses behels uiteraard die
ontdekking en slyp/ontwikkeling van storievertel- en skryftalent.
3. Inisiatiewe ter bevordering van gemeenskapseie woordkuns
Daar word vandag veel gedoen om die woordkuns in Suid-Afrika, met spesifieke verwysing
na Afrikaans, te bevorder (Combrink 2011:143–63). Verskeie instansies en individue bemoei
hulle op verskillende vlakke met die woordkuns. Vir sommige van die instansies is die
bevordering van die woordkuns, die ontwikkeling van nuwe letterkunde en die bewaring van
bestaande letterkunde ’n primêre taak, terwyl dit by ander ’n bonus is. Uitgewerye,
universiteite, kultuurinstellings, biblioteke en skole is van die instellings waar die woordkuns
’n primêre of sekondêre fokuspunt is. Bykomend hiertoe is daar ook losstaande inisiatiewe en
individue wat die woordkuns bevorder. By dié inisiatiewe word dus nie net aan dié in
geletterde Afrikaanse gemeenskappe gedink nie, maar ook aan afgeleë bruin gemeenskappe,
en ander taalgemeenskappe in die land.
Die volgende fokusse kan onderskei word (hetsy enkel of in kombinasie met mekaar):
• formele opleiding (byvoorbeeld graadkursusse)
• ’n algemene publieke fokus (byvoorbeeld skryfkompetisies en
korttermynkursusse)
• ’n spesifieke gemeenskapsfokus (byvoorbeeld storievertel- en skryfprojekte in
gemeenskappe).
521

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die kompleksiteit van die Suid-Afrikaanse situasie, veral met betrekking tot die
taalverskeidenheid en die geletterdheidskontinuum in gemeenskappe, lei daartoe dat nie
elkeen van bogenoemde fokuspunte vir al die segmente van die Suid-Afrikaanse samelewing
toeganklik is, of deur hulle gebruik word nie. Formele opleiding by tersiêre instellings word
byvoorbeeld uit die aard van die saak slegs aan ingeskrewe studente gebied.
Korttermynskryfopleiding en skryfkompetisies is ook slegs vir geletterde individue (mense
wat in die grafosfeer beweeg) beskikbaar. ’n Poging om die woordkuns meer toeganklik te
maak is waarskynlik een rede waarom die gemeenskapsfokus by talle instansies aan die
toeneem is.
Dié toenemende gemeenskapsfokus by instansies soos universiteite bring mee dat daar ’n
behoefte aan navorsing oor die bevordering van gemeenskapseie woordkuns is, asook aan
modelle waarvolgens sodanige projekte aangepak kan word. Dit is wat met hierdie artikel
beoog word. Die gemeenskapsfokus sluit by implikasie aan by sienings oor die gemeenskap
en gemeenskappe, en ideologiese aspekte soos gemeenskapsontwikkeling en benaderings
(byvoorbeeld die deelnemende benadering).
’n Gemeenskap is ’n unieke lewende entiteit, en soos die mense wat deel vorm daarvan,
verander dit voortdurend op fisiese en psigologiese vlak (Swanepoel 1992:11–3). Die
gemeenskap staan ook in ’n deurlopende verhouding met individue, die omgewing en ander
gemeenskappe. Volgens Swanepoel (1992:11) is gemeenskap egter ’n ontwykende term wat
nie maklik omskryf kan word nie. ’n Gemeenskap kan verskillende betekenisse in
verskillende kontekste hê. Dit is nie ’n maklik definieerbare, geïsoleerde, permanente
entititeit, wat vir gemeenskapsontwikkeling genader en georganiseer kan word nie.
Grense tussen gemeenskappe is inderdaad vaag en deurlaatbaar. Swanepoel (1992:12) sê met
ander woorde dat mens nie meer gemeenskappe binnekom nie, maar gebiede wat deur mense
bewoon word. Die bewoonde gebied kan ’n wetlike entiteit of ’n geografiese eenheid wees,
maar meestal maak die grootte daarvan dit onmoontlik om as eenheid binne
gemeenskapsontwikkeling te funksioneer. Dit beteken dat ’n kleiner groepering binne dié
groter gemeenskap vir gemeenskapsontwikkelingsdoeleindes geïdentifiseer moet word.
Wat word bedoel met die term gemeenskapsontwikkeling? ’n Terugblik oor die vorige eeu se
sienings van gemeenskapsontwikkeling toon groot paradigmaskuiwe wat plaasgevind het
vandat die konsep aanvanklik na vore gekom het. Net na die Tweede Wêreldoorlog was die
neiging naamlik om onderontwikkelde lande veral op ekonomiese gebied te “moderniseer” en
is ontwikkeling “van bo na onder” geïnisieer.
Gemeenskapsontwikkeling is as ’n “metode” gesien om sekere begeerde veranderinge in
gemeenskappe teweeg te bring. Vandag word daar in ontwikkelingsdiskoerse baie klem op ’n
deelnemende benadering tot gemeenskapsontwikkeling gelê. Dit is ’n meer prosesgedrewe
benadering, waar gemeenskappe self inisiatief en besluite neem om doelstellings vir
verandering in hul gemeenskap te formuleer. Binne die benadering bestaan daar ook ’n wye
verskeidenheid sienings en perspektiewe, wat dikwels met mekaar oorvleuel (Roberts
1979:30).
522

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Dit is spesifiek dié gemeenskapsfokus waarop die model ook die klem plaas. ’n Grafiese
voorstelling van die model word vervolgens gegee voordat dit uiteengesit word.
Figuur 1. Loods van inisiatief/projek ter bevordering van gemeenskapseie woordkunsprojek
(Klik hier om ’n groter weergawe van hierdie figuur te sien)
523

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Figuur 2. Loods van skriftelike projek ter bevordering van gemeenskapseie woordkuns
(Klik hier om ’n groter weergawe van hierdie figuur te sien)
4. Oorsig oor model
Die grafiese voorstelling van die model bestaan uit twee dele. Figuur 1 is ’n teoretiese model,
terwyl figuur 2 ’n praktiese toepassing is. In figuur 2 word ’n spesifieke woordkunsinisiatief
in ’n spesifieke gemeenskap uitgebeeld. ’n Sekere teikengroep en fokus is gekies, asook ’n
tipe projek en produk wat gelewer word.
Die elemente waaruit die model bestaan (soos uitgebeeld in beide figuur 1 en figuur 2), is:
A. ’n Gemeenskap bestaande uit individue wat in verhouding tot hulself en ander
staan.
B. Verskillende subgroepe in die gemeenskap (byvoorbeeld mans, vrouens en
bejaardes).
C. Verskillende geletterdheidsvlakke, wat ook soms kan oorvleuel.
D. Die identiteit, ruimte en kreatiwiteit in die gemeenskap wat onder andere in
kunsvorme soos woordkuns, uitgedruk word. Dit bied potensiaal om as
woordkunsprojekte gekanaliseer te word.
E. Die inisieerder van ’n gemeenskapseie woordkunsprojek.
F. Samewerking/vennootskappe.
G. Noodsaaklike agtergrondkennis.
H. Keuses wat voor en tydens die aanpak van die projek deur die projekinisieerder
gemaak word.
524

I. Uitvoering van die projek.
J. Filters.
K. Etiese aspekte.
L. Uitdagings.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Bogenoemde elemente word nou in meer besonderhede bespreek. Daar sal telkens na die
twee figure verwys word.
5. Die gemeenskap (A)
Mense staan in verhouding met hulleself en met ander. Deur hulle verhoudings met ander
bevind hulle hulle in gemeenskappe. As individue is mense voortdurend besig om sin te gee
aan hulle lewens en om vorm te gee aan hul identiteite. Hul fisiese en sosiale ruimtes vorm
deel van dié identiteite.
Die gemeenskappe waarin individue in die land leef, vorm deel van ’n komplekse Suid-
Afrikaanse samelewing. Elke gemeenskap is uniek en anders as die vorige een saamgestel. In
die artikel word gepoog om ’n beeld te bied van dié kompleksiteit deur te kyk na projekte in
gemeenskappe wat nie homogeen is nie. In die toepassing (figuur 2) word ’n hipotetiese
plattelandse gemeenskap in Suid-Afrika gebruik waarin inwoners op verskillende vlakke van
die geletterdheidskontinuum is. Nie alle gemeenskappe lyk natuurlik so nie, aangesien
sommige gemeenskappe hoofsaaklik in die grafosfeer funksioneer. In elke gemeenskap in die
land kan daar egter verskillende subgroepe onderskei word (figuur 2 B), byvoorbeeld mans,
vroue, volwassenes, kinders, adolessente, bejaardes. In die meeste gemeenskappe maak die
vlakke van geletterdheid ook ’n onderskeid tussen die inwoners en plaas dit hulle in die logo-,
grafo- of videosfeer (figuur 1 C en 2 C). Daar is ook soms mense wat tussen twee sfere
beweeg (figuur 1 C en 2 C). ’n Persoon wat byvoorbeeld halfgeletterd is, steun grootliks op
die mondelinge tradisie (logosfeer) vir inligting, vermaak en opvoeding, hoewel die
skriftelike tradisie (grafosfeer) ook ’n rol in die persoon se lewe speel. So ’n persoon beweeg
dan as ’t ware in ’n “tussensone”, op die intervlak tussen die logo- en grafosfeer (Finnegan
1988:143; Ong 1982a en 1982b; Loubser 2002:34).
Binne elkeen van die segmente (logo-, grafo- en videosfeer) en subgroepe word ’n
verskeidenheid mininarratiewe gevind (Combrink 2005:75). In die gemeenskap deel mense
staaltjies van die dag, lewensverhale en kultuurerfenis soos mites en legendes met mekaar.
Dit staan teenoor die meesternarratiewe waardeur die gemeenskap en die samelewing
beïnvloed word (Klages, aangehaal deur Nieman 2003:12). Een so ’n meesternarratief is
waarskynlik die gemeenskap se siening van hoe kreatiwiteit en kreatiewe prosesse werk
(Amabile 1996; Sawyer 2006). Gemeenskappe kan byvoorbeeld ’n meer individualistiese
konsep of ’n groepsbeskouing van kreatiwiteit hê. Hoe dit ook al sy, die identiteit en ruimtes
van gemeenskappe kom dikwels tot uiting in kreatiewe praktyke soos die woordkuns, hetsy
mondeling of geskrewe (afhangende van die sfeer – logo-, grafo- of videosfeer – waarbinne
gefunksioneer word).
525

6. Inisieerder (E)
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
In elke gemeenskap is daar ’n behoefte of potensiaal ten opsigte van die woordkuns wat
raakgesien behoort te word. Dié kreatiewe talent wat in die gemeenskap bestaan en wat
uitvloei in woordkuns, kan moontlik raakgesien word deur ’n persoon in die gemeenskap
(byvoorbeeld ’n gemeenskapsleier, of ’n instansie soos ’n skool of kerk). Woordkunsprojekte
kan ook van buite geïnisieer word deur organisasies/individue wat hulle vir die bevordering
van die woordkuns beywer, soos skrywers, uitgewerye, universiteite, sentrums, skole,
ensovoorts (figuur 1 E). Wanneer die bevordering van die woordkuns genoem word, kan dit
op ’n wye spektrum inisiatiewe betrekking hê. Sodanige inisiatiewe kan deur ’n instansie
soos ’n uitgewery geloods word en kan spesifiek op die geletterde individu met skryftalent
fokus. Voorbeelde is skryfkompetisies soos die Sanlamprys vir Jeuglektuur en die Maskew
Miller Longman-kompetisie. Daar is ook gemeenskapspublikasieprojekte soos die Centre of
the Book se Community Publishing Project of mentorskapprogramme, die Timbila Poetry
Project en die Noordwes-Universiteit se Ons eie stories: Boeke uit die gemeenskap-projekte.
Inisiatiewe kan ook ongeletterde individue teiken wat byvoorbeeld aan ’n storievertelprojek
deelneem. In dié verband kan gedink word aan RSG en die ATKV se
streekstorievertelprojek, uitgevoer onder leiding van Elias Nel. Soos genoem, word daar in
die model spesifiek op gemeenskapsprojekte en die aspekte daaraan verbonde gefokus. Daar
word nie soseer aandag aan die ontwikkeling van skryftalent van geletterde individue
geskenk nie, hoewel dit uit genoemde projekte kan vloei. Geen projek word hier in
besonderhede bespreek nie: die artikel bespreek die breër aspekte van gemeenskapseie
woordkuns, eerder as gevallestudies.
Vir die doel van die model word die buitestander as inisieerder gebruik (figuur 2 E). Die
persoon kan ’n individu wees wat op eie inisiatief ’n projek wil loods, of kan deel van ’n
instansie soos ’n universiteit wees. Die inisiatief kan ook ’n gesamentlike poging (tussen
organisasies of met inisieerders vanuit die gemeenskap) wees, soos in die geval van die Ons
eie stories: Boeke uit die gemeenskap-projek op Rysmierbult wat deur die Vakgroep
Skryfkuns van die Noordwes-Universiteit in samewerking met Gesondheidswetenskappe se
FLAGH-projek geloods is.
Vennootskappe kan ’n rol speel in gemeenskapsprojekte (figuur 1 F en 2 F). Samewerking
met ander persone en organisasies beïnvloed projekte op verskeie vlakke. Daar is dikwels
verskillende stelle verwagtinge binne ’n projek. Die opdraggewer (byvoorbeeld ’n uitgewer)
het ’n verwagting van die doelwitte, aard en uitkomste van die projek, terwyl die aanbieders,
organiseerders, gemeenskap, of individu wie se talent ontwikkel word, ander verwagtinge kan
koester. Vennootskappe bring voordele, maar ook komplikasies, mee.
Die projekleier wil in samewerking met die projekspan en gemeenskap die kreatiwiteit
(woordkuns) in die gemeenskap in ’n sekere rigting stuur. ’n Gemeenskapseie
woordkunsprojek is ’n wyse waarop die potensiaal van die deelnemers gekanaliseer kan word
(figuur 1 D en 2 D). Die rigting wat die projek aanneem, en die uiteindelike uitkoms van die
526

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
projek, word deur verskeie faktore bepaal. Dié tipe projekte kan met ’n “kies jou eie
avontuur”-boek vergelyk word. In die loop van die proses word daar deurlopend keuses
gemaak wat die projek beïnvloed (figuur 1 H en 2 H). Elke projek lyk anders, aangesien daar
veranderlikes in elke gemeenskap is wat daarop inspeel. Geen projek kan gedupliseer word
nie.
Die projekleier, wat as buitestander na die gemeenskap kom, word nou deel van ’n proses om
die identiteit en ruimte van die gemeenskap goed te leer ken. Dit vorm deel van sy/haar
agtergrondkennis (figuur 1 G en 2 G). Beginsels uit veral drie teoretiese velde, naamlik
identiteit en ruimte, die woordkuns en gemeenskapsontwikkeling, kan in gedagte gehou word
by die insiatief vir gemeenskapseie woordkunsprojekte. Die logo-, grafo- en videosfere speel
’n belangrike rol in mense se denkwyses en vaardigheidsvlakke. Sienings van kreatiwiteit,
identiteit en ruimte en sekondêre oraliteit kan nie in dié projekte buite rekening gelaat word
nie.
7. Agtergrondkennis (G)
Die inisieerder behoort oor agtergrondkennis ten opsigte van die teikengroep se identiteit en
ruimte (ook narratiewe identiteit), die mate en invloed van oraliteit in die gemeenskap,
geletterdheid en sekondêre oraliteit in die gemeenskap te beskik. Hy/sy moet die spesifieke
omstandighede van die betrokke teikengroep verstaan en in ag neem, en ook van die
gemeenskap se sienings van kreatiwiteit, asook van die invloed van ander meesternarratiewe,
bewus wees.
7.1 Identiteit en ruimte
Vir die persoon wat as buitestander ’n projek in ’n gemeenskap inisieer, is dit belangrik om
die individuele en kollektiewe identiteit en ruimte(s) in gemeenskappe in ag te neem. Die
soeke wat elke individu na sin en betekenis het, is ’n goeie beginpunt om begrip te kry vir die
identiteit van ’n gemeenskap (Johnstone 1991:126; Brockmeier en Carbaugh 2001:vii;
Brooke 2003:70). Enigiemand wat op die deel van verhale in gemeenskappe wil fokus, besef
waarskynlik dat gemeenskappe en individue se identiteit uitdrukking in narratiewe vind
(Bruner 1990:111; Jackson 2007:8). Sodanige narratiewe kan as “stem” vir individue en
gemeenskappe dien, veral in gemeenskappe waar stemme nie gehoor word nie. Daar behoort
by die inisieerder ’n bewustheid te wees dat dié narratiewe uitdrukkings van sin en betekenis
is, ’n manier waarop individue sin kan maak van die werklikheid. Deur die skep van tekste
word tekenstelsels geskep waardeur betekenis tot stand kom. Dit sluit in visuele, ouditiewe en
driedimensionele tekenstelsels, soos fisiese aktiwiteite, artefakte van herinnering, sosiale
rituele en ander kulturele fenomene (Brockmeier en Carbaugh 2001:4).
Waar ’n projek om gemeenskapseie woordkuns en verhale wentel, kan die rol van die
gemeenskap as sosiale konteks in die konstruering van identiteit ook nie uit die oog verloor
word nie. Die verhale wat mense met mekaar deel, is altyd deel van so ’n sosiale, politiese en
527

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
ekonomiese konteks (Jackson 2007:11; Cavallaro 2001:xiii). Veral in gemeenskappe in
Afrika (en ander groepsgeoriënteerde wêrelddele, soos Suid-Amerika) is die deel van verhale
’n belangrike deel van die sosiale konteks. Hiermee saam kan die rol van kultuur (helde,
simbole, waardes, praktyke) nie onderskat word nie (Hofstede 1991:4–7). In gemeenskapseie
woordkunsprojekte word die geleentheid geskep vir mense om hulle identiteit op kultuureie
wyse uit te druk. Die verskillende ruimtes waarbinne die individu in sy gemeenskap leef,
moet in gedagte gehou word, asook die wyse waarop die ruimte(s) waarbinne hy/sy leef, in
die woordkuns neerslag vind.
Verdere kennis oor identiteit wat die inisieerder in gedagte behoort te hou, is die volgende:
• Die belang van gemeenskapseie verhale vir die self, vir eie vorming en
uitdrukking van identiteit, maar ook vir die ander, vorm ’n dubbele diskoers (Hall
2000:48).
• Daar is verskillende tipes narratiewe: lewens is narratiewe, maar daar is ook
onthoude en nuutgeskepte narratiewe.
• Narratiewe het dus oor die algemeen twee vorme: daar is “natuurlike narratiewe”
wat die normatiewe struktuur van kultuur instandhou (dien as opvoeding en
waarskuwing en om die bestaande norme en konvensies te bevestig), en
narratiewe wat ten doel het om dit wat anders en nuut is, te verduidelik.
Laasgenoemde kan ook nuwe, kreatiewe verhale wees.
• Verhale beeld ruimtes en identiteite van ’n diverse Suid-Afrikaanse samelewing
uit.
• Verhale dien as optekening van die geskiedenis en uitbeelding van die hede, maar
ook as verbeelding van die toekoms. Dit bied inspirasie en hoop en gee vir mense
’n skakel met hulle konteks. Sodoende help dit om mense te bemagtig – as
individue en ook kollektief.
• Daar is ’n verskil tussen historie en storie. Historie (geskiedenis) omvat die
kultuurskat en -erfenis van ‘n gemeenskap en fokus dikwels op die feitelike; dit
kan ook in die vorm van mondelinge verhale weergegee word. Stories is fiktiewe
verhale, wat gewoonlik rondom die mitiese, of sprokies, gaan.
• Verhale bind mense in gemeenskappe en wêreldwyd saam.
Daar is ook meesternarratiewe en akademiese diskoerse wat op die inisieerder se kennis van
gemeenskappe se identiteit en ruimte inspeel (Cavallaro 2001:xiii). Die denkrigtings,
ideologieë en debatte wat aan die orde van die dag is op politiese, ekonomiese, akademiese
en ander terreine, moet voor oë gehou word. Wat postkoloniale diskoerse van identiteit
aanbetref, kan kwessies soos hibriditeit, liminaliteit, grense, marginaliteit, globalisering, die
Westerse siening van die narratief en ontwikkelingsdiskoerse as agtergrondkennis dien.
7.2 Oraliteit en sekondêre oraliteit
In Suid-Afrika is dit moontlik dat projekinisieerders ook te doen sal kry met gemeenskappe
waar die mondelinge tradisie steeds ’n belangrike rol speel. Daarom is dit belangrik om ook
oor agtergrondkennis van dié aspek te beskik voordat woordkunsprojekte in sodanige
gemeenskappe aangepak word.
528

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Projekinisieerders behoort bewus te wees daarvan dat mense verhale om verskillende redes
vertel, byvoorbeeld om die waarde van hul eie lewens te bevestig, of as vorm van vermaak,
inligting en opvoeding. Mense deel ook bloot stories omdat dit deel van die menslike aard is.
Literatuur behoort as komponent van kultuur gesien te word – dit word nie in ’n vakuum nie,
maar binne ’n sosiale konteks, geskep.
In baie Suid-Afrikaanse gemeenskappe is daar, soos genoem, sprake van ’n
geletterdheidskontinuum, waar segmente van die gemeenskap ongeletterd is en in ’n
mondelinge kultuur funksioneer, terwyl ander dele van dieselfde gemeenskap gedeeltelik en
volledig geletterd is (Stassen 2003:8). Die kwessie van sekondêre oraliteit kan ook nie buite
rekening gelaat kan word nie. Daar is komplekse intervlakke tussen oraliteit en skrif
(byvoorbeeld waar mondelinge verhale neergeskryf word). Dit kom steeds uit die mondelinge
tradisie, maar word nou deur ’n ander “modus” of vorm oorgedra (Ong 1982a; Kaschula
2001:xii). Die spanning tussen die orale, skriftelike en sekondêre orale tradisie wat in baie
gemeenskappe heers, behoort ontgin te word. Die potensiaal van die woordkuns en -
kunstenaar in Suid-Afrika lê juis in die aanpasbaarheid by tegnologiese veranderinge. Die
projekinisieerder behoort hom of haar af te vra wat die implikasies van die verskuiwing vanaf
die orale na diegeskrewe en van die orale na die ouditiewe (in die sin van ouditiewe
tegnologie soos die radio) of omgekeerd is, asook hoe dié verskuiwing ten beste in projekte
aangewend kan word (Khamis 2005:203–18; Ahmad 2005:219–31). Die spanning tussen die
mondelinge, skriftelike en sekondêre orale tradisie behoort in gedagte gehou te word.
Storievertel-aktiwiteite of sms-stories kan byvoorbeeld in projekte ingebou word om dié
spanning te ontgin en te benut.
Geletterdheid is in Suid-Afrika verweef met ’n aantal komplekse kwessies. In hierdie verband
behoort die projekinisieerder dan ook in gedagte te hou dat nie net Westerse konsepte van
geletterdheid geld nie (Pattison, aangehaal deur Harris 2002:37; Maser 1997:207–40).
Inheemse kennis is ook ’n vorm van geletterdheid (Cloete 2000:207).
Waar primêre oraliteit ter sprake is, is daar sekere faktore wat van belang is, naamlik:
• Oraliteit is multidimensioneel, vlugtig en kan nie vasgevang word nie (Dauphin-
Tintaurier, aangehaal deur Furniss 2005:275).
• Dit is ook sosiaal en kontekstueel ingebed (Dundes, aangehaal deur Opland 1992:321;
Bukenya 1994:2).
• By oraliteit moet die konteks, gehoor en uitvoeringsaard van die teks in gedagte
gehou word.
• Die projekspan kan hulle ook afvra wat presies die teks ten opsigte van publikasie vra.
Daar is veel meer moontlikhede as slegs die gedrukte vorm. Hoe sal die spesifieke
teks tot sy reg kom?
• Nietasbare en tasbare vorme van herinnering as kulturele erfenis behoort ook in
gedagte gehou te word. Tasbare vorme is byvoorbeeld die gebruik van pottebakkery
en krale- of borduurwerk om tradisionele verhale te vertel. Nietasbare herinnering kan
byvoorbeeld drome en rituele insluit (Climo en Catell 2002:18; Malungane en Krige
2004:150; Boyce Davies 1996:15).
529

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
• Mondelinge woordkunsprojekte kan oor herinnering, kulturele nalatenskap/erfenis,
mondelinge geskiedenis, mondelinge tradisie, oratuur, ensovoorts handel.
7.3 Kreatiwiteit
Wanneer gemeenskapseie woordkunsprojekte geïnisieer word, behoort nie net die individuele
konsep van kreatiwiteit in ag geneem te word nie, maar ook die gemeenskap se eie siening.
Daar behoort dus ook, waar van toepassing, na groepskreatiwiteit en uitvoerende kreatiwiteit
(performance creativity) gekyk te word (Sawyer 2006:7). Domeinverwante kennis (ook
inheemse kennis) is baie belangrik en behoort in die ontginning van die gemeenskap se
verhale gebruik te word (Amabile 1996:33). In dieselfde sin as waar literatuur tot stand kom,
behoort die inisieerder van die projek ook te onthou dat kreatiwiteit oor die algemeen
eweneens nie in in ’n vakuum gebeur nie, maar deel van ’n sosiale konteks is (Sawyer
2006:28).
8. Keuses wat die rigting en aard van die projek bepaal (H)
Met die agtergrond van die gemeenskap, hul identiteit en ruimte voor oë, kom die insieerder
van ’n woordkunsprojek dan voor sekere keuses te staan. Hy/sy moet besluite neem
betreffende die teikengroep van die projek/inisiatief; die doel daarvan; die aard en invloed
van die projek; tot op watter vlak die projek gevoer gaan word; die aanslag waarmee dit
aangepak gaan word; en die verwagte produk of uitkomste. Dié keuses word nou bespreek.
8.1 Teikengroep
Die eerste besluit wat deur die iniseerder geneem moet word, is ten opsigte van die
teikengroep. Die eerste fase van die besluit, naamlik in watter gemeenskap die projek
uitgevoer gaan word, is dikwels reeds teen die tyd dat die inisiatief van stapel gestuur word,
geneem. Die publikasie Sonvangers (Gilfillan en Collen 2009) is byvoorbeeld die uitvloeisel
van ’n projek wat in ’n tehuis vir gestremdes in Wellington uitgevoer is. Daar is vooraf
besluit wie die teikengroep sou wees. In ander gevalle word daar eers besluit om ’n
woordkunsverwante projek/inisiatief te loods voordat daar na geskikte teikengemeenskappe
gekyk word.
Die inisieerder moet nou ’n tweede vlak van besluite oor die teikengroep neem, naamlik of
die hele gemeenskap by die inisiatief betrek gaan word, of slegs ’n sekere segment,
byvoorbeeld volwassenes, mans, vroue, jeug of bejaardes. Dit hang natuurlik ook van die
grootte en samestelling van die gemeenskap af. Die projek kan ook een of meer
georganiseerde groep in die gemeenskap teiken, soos ’n hospitium of kerkgroep. In beide die
Ons eie stories: Boeke uit die gemeenskap-projekte (Promosa en Rysmierbult) is verskeie
segmente van die gemeenskap by kleiner subprojekte betrek.
530

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Daar is sekere faktore wat ’n rol speel in die besluit ten opsigte van die teikengroep, naamlik
die:
• aard en vlakke van geletterdheid in die gemeenskap
• aanwesigheid van oraliteit en sekondêre oraliteit
• unieke identiteit en ruimte van die gemeenskap
• inisiatief en betrokkenheid van gemeenskapsleiers
• moontlike vlak van deelname van gemeenskapslede.
In die grafiese voorstelling van die model is die teikengroep waarop gefokus word, tieners
wat in die grafosfeer beweeg en geletterd is (sien figuur 2). Wanneer die inisieerder besluit
het wie die teikengroep van die projek is, is dit ook van belang om te bepaal wat presies die
doel van die inisiatief is.
8.2 Doel van projek
Gemeenskapseie woordkunsinisiatiewe is nie ’n verskynsel wat pas tot stand gekom het nie.
In die koloniale era is daar immers al veel deur veral die Kerk (sendelinge in Afrika) gedoen
om geletterdheid te bevorder en inheemse verhale op te teken. Die era van die sekondêre
oraliteit bring egter nuwe eise vir projekte mee. Die problematiek wat in dié artikel aangeraak
is betreffende boeke, skryf, lees en die bevordering van gemeenskapseie verhale (ook
mondelinge verhale), wys waarom nuwe inisiatiewe in dié veld so nodig is.
Gemeenskapseie woordkunsprojekte kan ’n verskeidenheid doelwitte hê. Dit kan
byvoorbeeld ten doel hê om:
• kultuurerfenis in die vorm van verhale op te teken (antropologiese fokus)
• die spesifieke gemeenskap se geskiedenis te bewaar (kulturele herinnering)
• brûe te bou
• van terapeutiese waarde te wees
• politieke doelwitte te bereik
• skrywers te stimuleer
• skrywers op te lei
• talent te identifiseer (vir verdere individuele ontwikkeling)
• nuwe stemme aan te moedig en te ontgin
• belangstelling in storievertel en woordkuns te stimuleer
• lees te bevorder.
Hoewel bogenoemde voor die hand liggend mag voorkom, is dit belangrik dat die
projekinisieerder vooraf seker is wat die oogmerke is waarmee die projek aangepak word.
Die projek kan ook meerdoelig wees. Wanneer daar dan bepaal is wat die doel van die projek
is, kan daar besluite geneem word ten opsigte van die aard van die projek. In die grafiese
voorstelling van die model (figuur 2) is die doel van die gemeenskapseie woordkunsinisiatief
om nuwe stemme te ontgin.
8.3 Aard van projek
531

Die aard van die projek word deur sekere veranderlikes bepaal:
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
• wie die teikengroep is, en samehangend daarmee, hulle vaardigheids- en
geletterdheidsvlak
• die durendheid van die projek (met ander woorde, of dit ’n eenmalige
werkswinkel of ’n langtermynprojek is)
• waar die projek binne die uitgeeketting lê (met ander woorde, die fokus – is dit
bedoel ter bevordering van individuele skrywers, om mense te leer van die
uitgeeproses, om lees te bevorder?)
• die omvang van die projek (hoe groot die teikengroep is)
• of die inisiatief met individue of met groepe werk.
Gemeenskapseie woordkunsprojekte kan derhalwe grootliks in aard en omvang verskil,
afhangende van waar dit op die geletterdheidskontinuum of uitgeeketting geplaas is en wat
die fokus daarvan is. Sodanige projekte kan byvoorbeeld mondeling van aard wees en die
opname/ uitvoering van mondelinge tekste behels. Skryfprojekte kan insluit:
skryfkompetisies, selfpublikasie, skryfopleiding of skryfkompetisies gekombineer met
werkswinkels. Centre for the Book kombineer byvoorbeeld dikwels ’n kompetisie met ’n
mentorskapproses en uiteindelike publikasie. Die spanning tussen die logo- en grafosfeer kan
ook oorbrug word wanneer projekte voorsiening maak vir sowel mondelinge vertelling as
skryf, skryfopleiding en kennis van die uitgeeproses (vgl. die Ons eie stories-projekte).
Gewoonlik is ’n uitvloeisel van so ’n proses dat lees in ’n gemeenskap ook bevorder word.
Die aard van die projek is dan om groot dele van die uitgeeketting te dek. Wanneer die fokus
van die projek die videosfeer is, is verskillende opsies moontlik, soos digitale, elektroniese of
video-projekte.
In die grafiese voorstelling van die model is besluit op ’n skryfprojek waar die teikengroep
spesifiek skoolkinders is (figuur 2). Die aard van die projek is ’n skryfkompetisie
gekombineer met skryfopleiding (figuur 2), wat in ’n tasbare produk, ’n
gemeenskapspublikasie (figuur 2), uitvloei.
8.4 Vlak
Daar is verskillende opsies en kombinasies wat betref die vlak tot waar die projek gevoer kan
word. Dit strek oor die hele spektrum van die uitgeeketting, vanaf die skep van die teks tot by
die verspreiding en mediëring van die produk (byvoorbeeld indien ’n gemeenskapsbundel uit
die projek volg). Gemeenskappe, hulle behoeftes en vaardighede verskil. Dié behoeftes en
vaardighede kan telkens op unieke wyse ontgin word om die talent en uiteindelik die
woordkuns in die gemeenskap te bevorder. Die inisieerder van die projek moet vooraf besluit
tot op watter vlak die projek gevoer gaan word. Moontlikhede wat in gedagte gehou kan
word, sluit in:
• bemagtiging van die individu/gemeenskap vanaf die skep van die teks tot by
publikasie, bemarking en verspreiding
• die skep van ’n eenmalige geleentheid vir ’n subgroep/gemeenskap om verhale te
skryf/vertel (byvoorbeeld ’n werkswinkel)
532

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
• toerusting ten opsigte van storievertel, skryf, die uitgeeproses, of ’n kombinasie
(ook eenmalige of gereelde werkswinkelgeleenthede)
• bemagtiging van skrywers/vertellers
• begeleiding/mentorskap om ’n deel van die pad te stap
• die bied van toegang tot publikasie en/of middele (byvoorbeeld die verskaffing
van befondsing).
In die grafiese voorstelling van die model (figuur 2) word die projek tot op die vlak van
publikasie (gemeenskapsbundel) gevoer.
8.5 Aanslag
Die aanslag van die projek kan beskryf word as die “verpakking” – die wyse waarop die
projek aangepak word en die keuses daarrondom. Die aanslag waarmee woordkunsprojekte
aangepak word, kan verskil, ten spyte daarvan dat dit dalk dieselfde doel mag hê. Besluite oor
die aanslag van ’n projek word deur verskillende faktore geraak. Dit hou verband met die
keuse ten opsigte van die projekbenadering (deelnemend, al dan nie). Die vaardighede van
die projekspan beïnvloed ook hoe die projek aangepak en verpak word. Afhangende van die
kennis en vermoëns van die projekspan kan ’n verskeidenheid aktiwiteite tydens
woordkunsinisiatiewe gebruik word, byvoorbeeld storievertel-, skryf-, boekmaak- en
boekbindaktiwiteite. By elke unieke gemeenskap of segment van die gemeenskap behoort die
aanslag ook te verskil. Die ouderdom, vaardighede en kennis van deelnemers aan die projek
kan ’n unieke bydrae tot die projek maak. Die deelnemers van elke projek behoort op hulle
unieke vlak van vaardigheid en belangstelling benader te word. Hier behoort die
projekinisieerder die aanslag by byvoorbeeld geletterdheidsvlakke aan te pas.
’n Kombinasie van aktiwiteite, subprojekte en groepe uit ’n gemeenskap kan tydens so ’n
gemeenskapsprojek gebruik word. ’n Verdere keuse wat gemaak moet word, is ten opsigte
van die invloed van die projek. Dit kan nie noodwendig vooraf bepaal word nie, maar die
inisieerder kan tog sekere verwagtinge stel.
8.6 Invloed van projek
Die projekinisieerder behoort hom/haar vooraf af te vra wat hy/sy wil hê die invloed van die
projek moet wees. Tot op watter vlak moet die projek uitkring? Vrae wat hieruit voortvloei, is
dan: Wil die projek bloot die individu of gemeenskap bemagtig om hul stories op te teken?
Wat is die reikwydte van die projek, met ander woorde, die eie gemeenskap (of ’n segment
van die gemeenskap, soos ’n skool of kerk)? Is die mikpunt wat gestel word om ’n wyer
groep mense te bereik, maar steeds binne sekere grense te bly (byvoorbeeld ’n streeks- of
taalgemeenskap)? Wil die inisieerder hê die projek moet landswyd uitkring en sodoende oor
sekere grense tree; of wêreldwyd en veel wyer grense oorsteek, byvoorbeeld deur middel van
publikasie op die internet? Fanie Viljoen het byvoorbeeld ’n Facebook-groep genaamd
Pynstiller begin (Viljoen 2009). Hy het ’n verhaal oor selfskending hier elektronies gedeel, en
aan ander die platform gebied vir wisselwerking. Dit kan as ’n soort gemeenskapsprojek
533

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
beskou word, wat ’n baie groter reikwydte het as wat dit in ’n fisiese gemeenskap sou gehad
het.
Soos genoem, kan daar nie altyd voor die aanvang van ’n projek bepaal word hoe wyd die
invloed daarvan uiteindelik sal strek nie. Dit is egter ’n goeie beginsel om vooraf ’n idee van
die gewenste invloed te hê, aangesien dit ook ’n impak het op besluite wat geneem word ten
opsigte van die produk en uitkomste van die projek. Terselftertyd behoort daar vooraf besin
te word oor beide kort- en langtermyndoelwitte van die projek, aangesien dit ook ’n impak op
die invloed van die projek het. Die invloed van die projek kan vlietend van aard wees, of
langer duur.
8.7 Produk en uitkomste
Nie alle gemeenskapseie woordkunsprojekte het noodwendig ’n tasbare produk, soos ’n boek
of opname, wat daaruit voortvloei nie. Sommige projekte is eenmalig en vlietend van aard,
veral waar die orale tradisie betrokke is. Die ideaal is egter om na afloop van die projek iets
tasbaars aan die gemeenskap te kan teruggee. So ’n produk behoort ook ten eerste na die
gemeenskap terug te keer, aangesien dit tog ’n gemeenskapseie produk is – geskep deur en
vir die gemeenskap. Dit hoef nie ’n duur produk of publikasie te wees nie, maar as dit
moonlik is, sou dit waardevol wees om die gemeenskap se woorde op papier of in klank te
verewig en sodoende die vlietendheid daarvan teë te werk. Die produk kan natuurlik ook ’n
“verdere lewe” in ander formate hê.
Hier kom die projekinisieerder weer voor sekere keuses te staan. Hy/sy moet hom/haar weer
eens afvra op watter wyse die gemeenskap se woordkuns die beste tot sy reg sal kom. ’n
Westerse siening van publikasie en die boek as artefak is nogmaals nie die enigste geldende
beskouing nie. Dit is belangrik om nie met Westerse verwagtinge (of selfs met die Suid-
Afrikaanse uitgewersbedryf se beskouings), van teks of van wat ’n “goeie narratief” is, na die
projek te kom nie. Hier speel kennis van oraliteit weer ’n rol, veral waar mense tussen die
logo- en grafosfeer beweeg. ’n Balans is ter sprake: waar individuele skrywers begelei word
om binne die gevestigde uitgewersbedryf te publiseer, behoort hulle wel bewus gemaak te
word van bestaande (oorwegend Westerse) konvensies en verwagtinge ten opsigte van teks,
die narratief en die lesersmark. Dit is konvensies wat hulle in die uitgewersbedryf sal teëkom
en dit sal hulle in die uitgeeproses tot hulp wees om daarvan kennis te neem.
In gemeenskapseie woordkunsprojekte is daar wyses van publikasie wat oor die hele
geletterdheidskontinuum strek. In mondelinge woordkunsprojekte kan publiseer byvoorbeeld
beteken die eenmalige uitvoering van die woordkuns, soos ’n drama-opvoering vir en deur
die gemeenskap. Dit is wel ’n vlugtige, verganklike vorm van publikasie, maar is nietemin ’n
manier om die woordkuns aan die publiek bekend te stel. Wat die geskrewe formaat
aanbetref, kan gemeenskapseie woordkuns in ’n wye verskeidenheid formate gepubliseer
word, van gefotostateerde pamflette en eenvoudige swart-wit gemeenskapsbundels, tot boeke
wat deur uitgewerye uitgegee en in boekwinkels versprei word. Elektroniese publikasies kan
byvoorbeeld vlietende selfoonstories, of meer standhoudende video- en klankopnames,
insluit. Hier het die projekinisieerder weer te make met die sekondêre orale tradisie.
534

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
In die grafiese voorstelling van die model (figuur 2) is ’n projek gekies wat in die grafosfeer
werk, waar met kinders wat kan lees en skryf, gewerk word. Die produk van hierdie projek is
dan ’n gemeenskapspublikasie (’n bundel met verhale; kyk figuur 2). Elkeen van
bogenoemde keuses wat die projekinisieerder maak, het ’n impak op die uitvoering van die
projek. Daar word nou na dié aspek gekyk.
9. Uitvoering van projek (I)
Die projekinisieerder moet ook keuses maak ten opsigte van die samestelling en uitvoering
van die projek. Hier gaan dit oor besluite met betrekking tot die filosofie en benadering,
beginsels en bestuur. Buigbaarheid of soepelheid is deurlopend ’n belangrike beginsel. Alle
keuses hang van die doel van die projek af. ’n Voorgestelde raamwerk vir die uitvoering van
gemeenskapsprojekte met ’n woordkunsfokus word deur Greyling (2005:173–4) gegee. Die
raamwerk fokus op ’n deelnemende benadering tot projekte.
9.1 Filosofie, benadering en beginsels van die projek
Die filosofie en benadering van die projek is die bril waardeur die projek beskou word. Dit
beïnvloed die hele projek. Die inisieerder kan byvoorbeeld besluit om soveel moontlik mense
by die projek te betrek, ongeag die kwaliteit van die verhale wat gegenereer word en die
opleiding wat plaasvind (indien opleiding ter sprake is), of om ’n keuse van deelnemers en
bydraes te maak. Die filosofie en benadering kan nie losstaan van die identiteit en ruimte van
die gemeenskap nie. Verder moet die projekinisieerder ook ’n keuse maak ten opsigte van die
benadering tot gemeenskapsontwikkeling waarvolgens die projek aangepak gaan word, hetsy
deelnemend of andersins.
Wat die beginsels van die projek aanbetref, behoort dit van waarde te wees vir die
projekinisieerder om hom/haar van die volgende vrae en beginsels te vergewis:
• Wat is die beoogde vlak van besluitneming vanuit die gemeenskap in die
spesifieke projek?
• In watter mate gaan die gemeenskap by die projek betrek word (besluitneming;
implementering; evaluering; voordeel)? (Vgl. Yoon 1997:3.)
• Wat is die beplande vlak van kommunikasie binne die projek (tweerigting;
interaksie met gemeenskap, ensovoorts)? (Nair en White 1993:51.)
• Wie se belange word bevoordeel / sal in die uitvoer van die projek bevoordeel
word?
• Is die projek prosesgedrewe met ’n oop einde?
• Die projek behoort nie vaste kategorieë te hê nie, maar eerder met ’n kontinuumbeginsel
te werk (byvoorbeeld van oraliteit na geletterdheid na sekondêre oraliteit)
(Stassen 2003:8).
• Die woordkunsprojek behoort gesien te word as voortvloeiend uit ’n leerproses
waar die gemeenskap en programaanbieders ’n gelyke aandeel het. Beide partye
se kennis en hulpbronne word dan in die samestelling van die program gedeel.
535

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
• Die gemeenskapslede is die beste in staat om hulleself te ontwikkel en
struikelblokke uit te skakel.
• ’n Mate van betrokkenheid van eksterne persone is dikwels voordelig vir ’n
projek.
• Die projekleier behoort in staat te wees om die gemeenskap se emosies te ontlont,
te help om gemeenskapslede te motiveer en te bemagtig, maar ook om as brug
tussen die gemeenskap en eksterne strukture te dien.
• Een uitvloeisel van woordkunsprojekte kan wees om geletterdheid en vaardighede
te bevorder. Verder kan projekte ook lei tot bemagtiging van die gemeenskap op
die vlakke van kennis, aksie en invloed. Die mag behoort by die gemeenskap te lê,
en nie by die persoon wat die projek van buite inisieer nie.
Wanneer ’n deelnemende projekbenadering gekies word, kan die projekiniseerder ook die
volgende beginsels in gedagte hou:
• Dit is ’n proses om die gemeenskap te leer ken en vertroue te bou.
• Die belangrikheid van verhoudings met en tyd in die gemeenskap kan nie genoeg
beklemtoon word nie. Veral in Afrika is dit belangrik om meer mens- as taakgerig
te wees.
• As die projekleier weet wat die deelnemers se vlak van geletterdheid,
begripsvermoë en taalvaardigheid, belangstelling en agtergrond is, kan hy/sy
daarby aanpas. Dan sal hy/sy ook weet hoeveel tyd om vir sekere
projekaktiwiteite af te staan en om byvoorbeeld (afhangend van die doel van die
projek/inisiatief) meer of minder skryfkunsteorie aan te bied.
• Wat die tydsaspek van projekte betref: projekte wat eenmalig afgehandel word
(soos werkswinkels), kan dikwels eerder oor ’n langer termyn (met meer
werkswinkels) aangebied word om meer waarde tot ’n gemeenskap toe te voeg.
Daar behoort egter steeds gewaak te word teen ’n lang, uitgerekte proses. Die
hoeveelheid stof wat in ’n werkswinkel hanteer word, behoort ooreen te stem met
die deelnemers se vaardighede en behoort stuksgewys deurgegee te word.
• Aanpasbaarheid is ’n belangrike beginsel.
• Die rol van die gemeenskap moet nie uit die oog verloor word nie; dis belangrik
om die gemeenskap deurentyd by die proses te betrek.
• Die rol van die projekleier is baie belangrik en fasiliterend van aard.
• Kennis van die identiteit, ruimte en oraliteit in die gemeenskap beïnvloed keuses
wat gemaak word.
• Vennootskappe en samewerking kan die projek versterk.
9.2 Projekbestuur
Wanneer die projekinisieerder op die benadering en beginsels van die projek besluit het,
behoort daar ook aan die praktiese aspekte van die projek, die bestuur, aandag gegee te word.
Belangrike beginsels wat tydens die bestuur van ’n woordkunsprojek toegepas kan word, is
die volgende:
• Wanneer die projekinisieerder na die behoefte en potensiaal ten opsigte van die
woordkuns in ’n gemeenskap kyk, behoort daar eers navorsing of ’n situasieontleding
gedoen te word. Dit sluit in die geskiedenis en agtergrond van die
536

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
bepaalde gemeenskap. Die gemeenskap behoort ook eers leer ken te word voordat
verdere stappe gedoen word.
• Beplanning van enige projek is baie belangrik; dit sluit ook tydsbestuur in.
• Tydens die implementering van die projek is die insae, deelname en besluitneming
van die gemeenskap van groot belang.
• ’n Praktiese punt tydens die implementering van die projek is om, waar moontlik,
genoeg assistente by inisiatiewe te betrek. Groot groepe kan ook verdeel word,
sodat individuele aandag moontlik is.
• Evaluering voor, gedurende en na afloop van die projek kan nie onderskat word
nie. Dit maak die beplanningsproses makliker en sodoende kan die projek ook
voortdurend aangepas word (De Beer en Swanepoel 1998:54).
• Die konsep van beheer behels die stuur van die projek in ’n sekere rigting (De
Waal 1992:42). Dit is die reaksie op evaluering en is integraal deel van die proses
van beplanning, implementering en evaluering (De Beer en Swanepoel 1998:51).
Die gemeenskap is net so deel hiervan as van die ander funksies.
Vrae wat soms na vore kom wanneer woordkunsprojekte oorweeg en beplan word, is:
• Hoeveel mense is nodig om ’n projek suksesvol uit te voer?
• Hoe lyk die span – watter tipes vaardighede is nodig?
’n Goeie beginsel om in dié verband in gedagte te hou, is om die vaardighede wat beskikbaar
is, te gebruik. ’n Projek kan ook deur een persoon uitgevoer word. Dit gebeur ook soms dat
die spesifieke vaardighede waaroor die projekspan beskik, die projek laat vorm aanneem of in
‘n rigting laat ontwikkel. Sodanige vaardighede kan insluit die vermoë om te organiseer,
boeke te maak, skryfwerkswinkels aan te bied, grafiese ontwerp of bladuitleg te doen,
ensovoorts.
Vaardighede wat goed gebruik kan word in ’n span wat gemeenskapseie woordkunsprojekte
aanbied (maar wat ook van buite af “ingekoop” kan word) is die volgende:
• interpersoonlike vaardighede
• fasilitering
• interkulturele vaardighede
• koördinering
• kreatiwiteit
• aanpasbaarheid
• die raaksien van geleenthede
• onderhoudvoering (die vra van die regte vrae)
• vaardighede met betrekking tot storievertel, skryfkuns en boekmaak (opleiding,
mentorskap, ensovoorts)
• grafiese ontwerp, fotografie en bladuitleg
• taalvaardighede (skryfvaardighede, maar ook veeltaligheid).
Dié is slegs ’n basiese lys en kan nog uitgebrei word, aangesien elke projek uniek is en
unieke vaardighede vereis. Waar dit die projekbestuur raak, moet die projekinisieerder ook op
die volledige beplanning, implementering, evaluering en beheer van die projek fokus.
537

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die uitvoering (en bestuur) van die projek word dikwels deur sekere filters geraak. Dié aspek
word vervolgens aangeraak.
10. Filters (J)
Gemeenskapseie woordkunsprojekte kan metafories gesien word as ’n kanaal wat deel word
van die groter stroom van woordkuns in Suid-Afrika. Afhangende van die fokus en aard van
die projek bestaan daar dikwels ook filters in die kanaal. In die konteks van
woordkunsprojekte kan ’n filter gedefinieer word as iets wat aanvanklike insette verander
sodat die produk (uitset) anders lyk. Dit is dan nie meer “suiwer” soos wat dit oorspronklik
sou wees nie. Filters word onder andere gekenmerk deur die feit dat die spontane vloei van
die projek verander is deur (1) sekere stelsels of (2) sekere verwagte uitsette. Filters is nie
noodwendig altyd negatiewe aspekte binne ’n projek nie; dit is bloot kwessies wat anders
bestuur moet word sodat die vloei of ritme (en uiteindelik die uitkomste van die projek) nie
onnodig versteur word nie. Dit verg aanpassing. Daar is verskeie filters wat projekte se vloei
kan verander, maar enkele belangrike voorbeelde van waarmee rekening gehou behoort te
word, is die verwagtinge van die projekinisieerders, die komplekse kwessie van taal en
taalverskeidenheid, die wyse waarop mense gestimuleer word in projekte om verhale te
skryf/vertel en die keuring en redigering van tekste.
10.1 Verwagtinge van projekinisieerders
Die verwagtinge van die projekinisieerders speel ’n baie belangrike en bepalende rol in die
rigting waarin die projek ontwikkel. Waar daar samewerking en vennootskappe ter sprake is,
kan die verwagtinge bots, wat verwarrende gevolge vir die gemeenskap tot gevolg kan hê. Dit
is daarom belangrik dat daar van die begin af tweerigting-kommunikasie tussen die
gemeenskap en projekinisieerders oor verwagtinge bestaan, veral ook ten opsigte van die
verwagte uitsette van die projek.
10.2 Taal en taalverskeidenheid
Die kwessie van taal kan ’n gemeenskapseie woordkunsprojek buitengewoon kompleks
maak. Suid-Afrika bied op die vlakke van die politiek, godsdiens en taalverskeidenheid ’n
“gelaagde” verskeidenheid. Wat Afrikaanse gemeenskappe aanbetref, kan byvoorbeeld aan
die uithoeke van die land gedink word waar streeksdialekte soos Namakwalandse Afrikaans,
Sandveld-Afrikaans, Rehoboth-Afrikaans, Karoo-Afrikaans, Marabastad-Afrikaans
ensovoorts gepraat word (Strydom 2011). Die diversiteit van die Afrikaanse taalgemeenskap
word deur Le Cordeur (2009) soos volg opgesom:
Elke Afrikaansgebruiker (ek gebruik dié term doelbewus om nie net
Afrikaanssprekendes in te sluit nie) is ook ’n lid van ander gemeenskappe. Sommiges
sien hulself as Afrikaner, bruin, swart, Khoi, Griekwa, terwyl ander nie sulke etikette
op hulle wil neem nie. Party Afrikaanssprekendes is Christene, ander is Moslems,
party Boeddhiste. Nog ander wil hulle met geen godsdiens vereenselwig nie. Daar is
538

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
ondersteuners van elke party; brandarmes, skatrykes en werkersklasmense; hetero- en
homoseksuele; mans en vroue, jongmense, middeljariges en bejaardes; beroepsmense
en sportlui. Noem maar op.
Dit is die ideaal dat woordkunsprojekte in die gemeenskap se moedertaal uitgevoer word,
aangesien dit die taal is waarin hulle identiteit gevorm is en waarin hulle hul identiteit en
ruimte die beste uitdruk.
Waar die projekinisieerder en die teikengemeenskap nie dieselfde moedertaal het nie, word
die projek egter meer kompleks. Dit beteken dat persone met vaardighede van buite betrek
moet word, onder andere veldwerkers, tolke, vertalers en taalversorgers, wat ook hoër kostes
meebring. Daar behoort van die begin af duidelike kommunikasie met die medewerkers te
wees ten opsigte van die doelstellings van die projek. Waar vertaling en taalversorging ter
sprake is, behoort die projekspan en medewerkers te weet wat die vertaalfilosofie is, sodat
belangrike aspekte byvoorbeeld nie uitvertaal of -geredigeer word nie. Dié kwessie word
verder gekompliseer wanneer dit ’n skriftelike projek is en die deelnemers se vaardighede in
sowel hul moedertaal as die taal waarin hulle onderrig word (argumentsonthalwe Engels),
ontoereikend is.
Die afstand tussen die projekinisieerder en die gemeenskap word deur die taalfilter vergroot.
Dit val buite die bestek van hierdie artikel om in besonderhede op dié kwessie in te gaan,
maar daar behoort nog veel meer navorsing oor die aspek en die impak daarvan op
woordkunsprojekte gedoen te word.
10.3 Stimulering van verhale
Die wyse waarop verhale in ’n woordkunsprojek gegenereer word, kan ook ’n filter vorm.
Spesifieke onderhoudstrategieë, vrae en gespreksdinamiek lei tot spesifieke verhale. Indien ’n
vraag dalk anders geformuleer was of uitgelaat is, sou ’n deelnemer moontlik glad nie ’n
spesifieke verhaal gedeel het nie. Dit is ook moontlik dat die verhaal anders vertel sou word
as die vraag anders gestel is. Die persoonlikheid van die onderhoudvoerder,
gesagsverhoudinge in die onderhoudsituasie, asook kulturele verskille, is alles bepalend van
die soort verhale wat vertel word. Dié kwessies het verder ’n invloed op watter verhale vertel
word, watter verswyg word, waar die klem in verhale geplaas word, asook die wyse waarop
verhale vertel word.
Die wanbestuur van onderhoudstrategieë kan ’n woordkunsprojek heeltemal van rigting laat
verander en kan ook dien om die gemeenskap vir spesifieke inligting te manipuleer.
Onderhoudvoering is ’n kwessie wat met groot omsigtigheid en integriteit deur projekleiers
hanteer behoort te word.
10.4 Keuring en redigering van tekste
539

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Indien die projek ’n versamelbundel as produk het, kan die wyse waarop die tekste
geselekteer en geredigeer word, ook ’n filter wees. In ’n deelnemende gemeenskapsprojek
behoort die gemeenskap sover moontlik insae in die seleksieproses te hê.
Wat die redigering van tekste betref, word daar dikwels keuses gemaak ten opsigte van
taalgebruik en spelling om die teks binne die bestaande skriftelike konvensies te laat inpas.
Veral waar mondelinge tekste getranskribeer word, word daar dikwels dele uitgelaat of
geredigeer om dit meer “leesbaar” en minder “langdradig” te maak. Hier word dan ’n
oorgang vanaf die logo- na die grafosfeer gemaak en ’n filter word ingebou om tekste binne
die nuwe sfeer “aanvaarbaar” te maak.
Die filters wat hier bo bespreek is, is nie noodwendig verkeerd nie. Dit is egter iets waarop
die projekinisieerder moet let. Hy/sy moet hom/haar afvra hoe belangrik dit is om so na as
moontlik aan die gemeenskapseie woordkuns te bly, hetsy wat betref taal, mondelinge
tradisie, of verwagtinge van die teks (daar bestaan immers verskillende verwagtinge van ’n
narratiewe teks in die mondelinge en skriftelike tradisie). Die filters waarmee die
projekinisieerder te doen kry, bring ook ’n etiese besinning na vore. Die etiese sy van
gemeenskapseie woordkunsprojekte strek egter wyer as keuses rondom die filters in projekte.
11. Etiese aspekte (K)
Daar is ’n aantal etiese aspekte verbonde aan gemeenskapseie woordkunsprojekte waarvan
projekinisieerders bewus behoort te wees ten einde bepaalde slaggate te vermy.
11.1 Respek, misbruik en indringing
Indien ’n woordkunsprojek in ’n gemeenskap op ’n etiese grondslag aangepak word, is een
van die belangrikste beginsels respek vir die gemeenskap en individue. Dit sluit ook respek
vir hulle inheemse kennis en verhale in.
Dit is baie moontlik dat druk op lede van ’n gemeenskap uitgeoefen kan word om hulle
kulturele eiendom (verhale ensovoorts) te deel, terwyl hulle geen voordeel daaruit trek nie.
Respek vir die gemeenskap sal voorkom dat hulle misbruik of gemanipuleer word deur
projekinisieerders wat projekte en projekmateriaal vir eie gewin wil gebruik.
Voortvloeiend uit die kwessie van misbruik is die een van indringing in ’n gemeenskap. Die
aanbied van ’n storievertel- of selfs skryfprojek kan gemeenskapslede maklik laat voel daar
word in hulle privaatruimte ingedring. Die etiese kwessies wat hier in ag geneem moet word,
is die vertellers se reg op privaatheid en vertroulikheid, asook die reg op anonimiteit, sou
projekdeelnemers/vertellers dit so verkies (Slim en Thompson 1993:152). Indien hulle
byvoorbeeld nie hul verhale in die openbaar wil vertel of wil laat publiseer nie, moet dit
gerespekteer word.
540

11.2 Eienaarskap, skrywerskap en appropriasie
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Waar projekte tot een of ander vorm van publikasie (hetsy gedruk of andersins) lei, kom
eienaarskap, kopiereg en skrywerskap ook dikwels ter sprake. Appropriasie hou verband met
eienaarskap. Die kwessie van eienaarskapregte, of regte ten opsigte van die materiaal wat in
woordkunsprojekte gegenereer word, word dikwels gekompliseer deur die feit dat baie
gemeenskappe nie kennis dra van, of toegang het tot, kopiereg- of
databeskermingswetgewing nie (Slim en Thompson 1993:152). Gemeenskappe waar
inwoners nie geletterd is nie (en nie skriftelike toestemming ten opsigte van kopieregprosedures
kan gee nie) dra by tot die kompleksiteit. Daarom is dit belangrik om die regte
van die gemeenskap en/of individu te beskerm en te verseker dat alle stappe van ’n projek
(ook die verspreiding van verhale) hulle goedkeuring wegdra. Indien moontlik behoort die
toestemming skriftelik gegee te word en behoort daar tot ’n kopiereg-ooreenkoms gekom te
word waaruit beide partye voordeel trek. Die onus rus egter op die projekspan om die proses
van eienaarskap en kopiereg duidelik aan die projekdeelnemers uiteen te sit en te
kommunikeer. Tydens die kommunikasieproses behoort realistiese verwagtinge met
betrekking tot geldelike vergoeding ook aangeraak te word. Die uiteindelike verspreiding en
gebruik van die verhale behoort ook bespreek te word.
11.3 Verspreiding
Wat die verspreiding van die materiaal betref, behoort sekere kwessies met die
projekdeelnemers uitgeklaar te word. Dit sluit volgens Slim en Thompson (1993:153–4) in:
Wie het die reg om te bepaal in watter formaat en hoe wyd die verhale (of ander materiaal)
versprei gaan word? Wie het beheer oor die konteks waarin die materiaal gebruik word,
byvoorbeeld vir onderrigdoeleindes? Hier is dit weer eens relevant dat baie gemeenskappe
nie toegang tot kopiereg-wetgewing het nie; dit maak dit dikwels noodsaaklik om elke geval
op eie meriete te hanteer. Wanneer ’n gemeenskap self ’n woordkunsprojek onderneem, neem
hulle die verpligting op hulleself om reg te laat geskied aan die gemeenskap ten opsigte van
die produk en verspreiding. Die eienaarskap van en beheer oor die verspreiding bly dan egter
gewoonlik in die hande van die gemeenskap. Waar buitestanders betrokke is, behoort
gemeenskappe te verstaan in watter mate hulle hul regte en hul verhale “weggee” (Slim en
Thompson 1993:154).
11.4 Terugvoer aan gemeenskap
Veral waar ’n deelnemende benadering tot gemeenskapseie woordkunsprojekte gebruik word,
is deurlopende terugvoer aan die gemeenskap baie belangrik. Gemeenskapsleiers en
deelnemers aan die projek behoort deurentyd op hoogte te wees van verwikkelinge en van die
rigting waarin die projek beweeg en behoort ook by nabaat terugvoer te ontvang. Dit is eties
die korrekte ding om te doen. Daar word met die intellektuele en kulturele eiendom van ’n
gemeenskap gewerk en dit moet met respek behandel word. Waar daar respek vir die
gemeenskap is, is daar ook terugvoer. Dit staan reëlreg teenoor die misbruik van die
gemeenskap, of die gebruik van verhale sonder om die gemeenskap in die saak te ken.
541

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Bogenoemde is maar enkele van die etiese kwessies wat in woordkunsprojekte ter sprake
kom. Afgesien van die etiese kant van die saak is dit in die laaste instansie ook wys as die
projekinisieerder voor die aanvang van die projek bewus is van die moontlike uitdagings wat
mag voorlê. Die uitdagings is weer eens nie algemeen geldend nie en is uniek aan elke
situasie.
12. Uitdagings (L)
’n Model ter bevordering van gemeenskapseie woordkuns sal onvolledig wees indien daar nie
ook aan die moontlike uitdagings aandag gegee word nie. Dié aspekte strek oor ’n breë
terrein en hou nie noodwendig met mekaar verband nie. Uitdagings wat mag voorkom, sluit
in interpersoonlike en interkulturele uitdagings, logistieke aspekte, tydsbestuur en
befondsing.
12.1 Interpersoonlike uitdagings
Waar mense by ’n saak betrokke is, is die uitdagings divers. Misverstande, verskillende
verwagtinge en persoonlikheidsverskille kompliseer projekte. Dié interpersoonlike kwessies
kan ’n projek baie skade berokken indien die menslike element nie reg bestuur word nie. Dit
beteken dat die projekleier ’n goeie fasiliteerder van verhoudinge (in die projekspan, maar
ook met die gemeenskap) behoort te wees. Wankommunikasie en misverstande met die
gemeenskapsleiers en deelnemers aan die projek kan eweneens ’n projek laat sneuwel.
Daarom is tweerigting-kommunikasie uiters belangrik en behoort alle partye se verwagtinge
uit die staanspoor uitgeklaar te word.
12.2 Interkulturele uitdagings
In dieselfde sin kan die interkulturele sy van projekte ’n uitdaging vorm. Wanneer die
projekspan en teikengemeenskap van verskillende kulture is, behoort veral die
kommunikasie-aspek van die projek met groot omsigtigheid hanteer te word. Verskillende
wêreldperspektiewe en kulturele verwysingsraamwerke kan tot groot misverstande lei. Die
taalkwessie kom ook weer hier ter sprake. Wanneer respek, deelnemendheid en tweerigtingkommunikasie
die basis van ’n projek vorm, kan dié uitdaging egter op ’n positiewe manier
die hoof gebied word. Sodoende kan die multikulturele aspek van die projek tot die rykdom
daarvan bydra, eerder as dat dit ’n negatiewe aspek is.
12.3 Logistiek
Suid-Afrika, ’n diverse land met baie geleenthede, bied dikwels logistieke uitdagings.
Kommunikasie met afgesonderde gemeenskappe kan, veral op die platteland, ’n probleem
vorm. Daar is gemeenskappe wat so afgeleë is dat daar soms nie eens selfoonopvangs is nie,
en e-pos-kontak is nie oral vanselfsprekend nie. Lang afstande en swak paaie is ook dikwels
’n faktor waarmee rekening gehou moet word wanneer projekte uitgevoer word.
542

12.4 Tydsbestuur
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Waar ’n projek op ’n deelnemende grondslag aangepak word, behoort gemeenskapsleiers
groot insae in die bestuur van die projek te hê. Dit beteken dat ook die tydsbestuur in
samewerking met die gemeenskap gedoen moet word. Hier kom die interkulturele aspek weer
aan die orde, waar verskillende kulture en gemeenskappe verskillende sienings van tyd het. In
baie gemeenskappe in Afrika is die fokus op verhoudinge eerder as op take, terwyl dit in die
Westerse samelewing andersom is – die lewe is meer tydgedrewe vir Westerlinge. Die
tydsbestuur van woordkunsprojekte kan ’n uitdaging bied, veral waar gemeenskapsleiers hul
insette lewer. Dit is baie moontlik dat indien die projekinisieerder ’n Westerling is, hy/sy die
projek gouer sal wil afhandel, terwyl die gemeenskap (indien dit ’n gemeenskap met ’n
Afrika-tydsbeskouing is) nie noodwendig die tydsdrukte sal begryp nie. Hier sal dan weer
eens wys te werk gegaan moet word en die projekfasiliteerder behoort te onthou dat die
verhoudings in die projek baie belangrik is, veral in ’n deelnemende benadering.
12.5 Befondsing
Die laaste uitdaging wat hier aangespreek word, is die kwessie van befondsing. ’n Gebrek aan
befondsing kan die potensiaal van ’n woordkunsprojek ondermyn en uiteindelik daartoe lei
dat die visie van die projekinisieerder nooit realiseer nie. Daarom is dit belangrik dat die
inisieerder hom/haar voor die aanvang en loodsing van die projek vergewis van moontlike
bronne vir befondsing. Daar bestaan verskeie regerings- en nieregeringsinstansies wat hulle
beywer vir die bevordering van die kunste, onder andere die woordkuns in Suid-Afrika.
Terselftertyd is dit belangrik om vooraf ’n volledige begroting op te stel van die projek en
dan daarby te hou. Dit is wel so dat daar soms tydens ’n projek onverwagte onkoste
(byvoorbeeld onvoorsiene taalversorgingsonkoste) opduik, maar daar behoort ook in die
begroting daarvoor voorsiening gemaak te word.
13. Ten slotte
Woordkuns word op verskillende maniere, en vir verskillende teikengehore, gestimuleer en
gegenereer. Wyses van publikasie, en die leeftyd van publikasies, verskil. In die bevordering
van gemeenskapseie woordkuns is daar verskeie veranderlikes wat ’n rol speel en met mekaar
oorvleuel. Moontlikhede vir die bevordering van die woordkuns is legio en daar kan nie in
een model vir elkeen voorsien word nie, hoewel voorbeelde wel genoem kan word. Tussen
die geletterde individu met skryftalent en die ongeletterde individu met storieverteltalent is
daar verskeie moontlikhede om hulle te help met die ontginning van dié talent.
Die kompleksiteit wat deur ’n land soos Suid-Afrika gebied word met betrekking tot taal,
kultuur, geletterdheid en sosiale problematiek bring verskeie uitdagings mee. In ’n
samelewing waar die meeste gemeenskappe gefragmenteerd is ten opsigte van
gemeenskapslede wat hulself in die logo-, grafo- of videosfeer bevind (en selfs soms in ’n
liminale sone tussen sfere), word die problematiek soms oorweldigend. Hierby kan ’n
543

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
generasie jongmense gevoeg word wat in ’n sekondêre orale tradisie grootword. Hulle is
omring deur die inligting, vermaak en opvoeding wat die videosfeer bied, maar is as ’t ware
aan die wegbeweeg van die skriftelike tradisie. Dit lei tot ’n aanpasbaarheid by nuwe
tegnologie, maar ook in ’n sekere mate tot ’n gebrek aan skriftelike geletterdheid en die
leesproblematiek wat steeds aan die orde van die dag is.
Ten spyte van die uitdagings wat aan die uitvoer van gemeenskapseie woordkunsprojekte
verbonde is, bly dit die moeite werd om nuwe stemme op nuwe maniere te laat hoor.
Bogenoemde aanpasbaarheid by nuwe tegnologie is nie slegs ’n kenmerk van die nuwe
generasie jongmense nie, maar is inderwaarheid ’n menslike eienskap sedert die vroegste tye.
Dit is die rede waarom die spanning tussen die orale en die skriftelike op ’n positiewe manier
ontgin kan word en waarom die sekondêre orale tradisie baie nuwe moontlikhede vir
gemeenskapseie woordkunsprojekte bied – veral in Afrika, waar die mondelinge tradisie
steeds op ou en nuwe maniere ’n rol in gemeenskappe speel. Beide oraliteit (hetsy primêre of
sekondêre oraliteit) en identiteit speel ’n sentrale rol in gemeenskappe se woordkuns. Dit
speel dus ook ’n onontbeerlike rol in die aanpak van inisiatiewe ter bevordering van
gemeenskapseie woordkuns.
Die model wat hier uiteengesit is, is, soos genoem, nie bedoel om algemeen geldend te wees
nie, slegs om beginsels daar te stel wat as riglyne in die bevordering van gemeenskapseie
woordkuns kan dien. Elke projek en inisiatief is uniek en beginsels behoort by die situasie
aangepas te word. Hoewel baie reeds op die gebied van Afrikaanse en ander
woordkunsprojekte gedoen word, is nuwe inisiatiewe nodig wat die woordkuns-potensiaal
van veral opkomende gemeenskappe in Suid-Afrika ontgin. Daar is nog baie onbeskryfde
identiteite en ruimtes in die land, baie “onvertelde” gemeenskappe — ’n rivier van woorde en
verhale in die land wat óf gekanaliseer kan word óf in die sand kan wegvloei. Deur met
respek en ’n deelnemende benadering gemeenskapseie woordkunsprojekte in dié
gemeenskappe te loods, kan die woordkuns in Suid-Afrika bevorder word.
Bibliografie
Ahmad, S.B. 2005. From orality to mass media: Hausa literature in northern Nigeria. In
Ricard en Veit-Wild (reds.) 2005.
Amabile, T. 1996. Creativity in context: Update to the social psychology of creativity?
Boulder: Westview Press.
Boyce Davies, C. 1996. Black women, writing and identity: Migration of the subject. New
York: Routledge.
Brockmeier, J. en D. Carbaugh. 2001. Introduction. In Brockmeier en Carbaugh (reds.) 2001.
Brockmeier, J. en D. Carbaugh (reds.). 2001. Narrative and identity: Studies in
autobiography, self and culture. Amsterdam: John Benjamins Publishing.
544

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Brockmeier, J., M. Wang en D.R. Olson (reds.). 2002. Literacy, narrative and culture.
Surrey: Curzon.
Brooke, R.E. (red.). 2003. Rural voices: Place conscious education and the teaching of
writing. New York: Teachers College Press.
Brown, D. 1999. Oral literature and performances in Southern Africa. Oxford: James
Currey.
Brown, J.S. en P. Duguid. 2002. The social life of information. Boston: Harvard Business
School Press.
Bruner, J. 1990. Acts of meaning. Cambridge: Harvard University Press.
Bukenya, A. 1994. Introduction. In Bukenya, Kabira en Okombo (reds.) 1994.
Bukenya, A., W.M. Kabira, en O. Okombo (reds.). 1994. Understanding oral literature.
Nairobi: Nairobi University Press.
Cavallaro, D. 2001. Critical and cultural theory: Thematic variations. Londen: Athlone
Press.
Cloete, D. 2000. Alternative publishing in South Africa in the 1970s and 1980s. In Evans en
Seeber (reds.) 2000.
Climo, J.J. en M.G. Cattell (reds.). 2002. Social memory and history: Anthropological
perspectives. New York: Altamira Press.
Combrink, A. 2005. Die rol van identiteit en ruimte in die skep van ’n jeugnovelle: ’n
teoretiese en praktiese skryfkunsprojek in die Afrikaanse gemeenskap van Promosa,
Potchefstroom. Ongepubliseerde MA-verhandeling, Noordwes-Universiteit.
—. 2011. Die rol van oraliteit en identiteit in die bevordering van gemeenskapseie woordkuns
in Suid-Afrika. Ongepubliseerde PhD-proefskrif, Noordwes-Universiteit.
De Beer, F. en H. Swanepoel. 1998. Community development and beyond: Issues, structures
and procedures. Pretoria: Van Schaik.
De Waal, D.J.P. 1992. Strategic management of development: Mhala – a case study.
Ongepubliseerde doktorale proefskrif, Universiteit van Suid-Afrika.
Evans, N. en M. Seeber (reds.). 2000. The politics of publishing in South Africa. Scottsville:
University of Natal Press.
Finnegan, R. 1988. Literacy and orality: Studies in the technology of communication. Oxford:
Basil Blackwell.
Furniss, G. 2005. On the implications of orality. In Ricard en Veit-Wild (reds.) 2005.
545

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Gilfillan, R. en M. Collen (reds.). 2009. Sonvangers: In en om die lewe van verstandelik
gestremdes. Suid-Afrika: Selfpublikasie.
Greyling, F. 2005. Oor grense heen: ’n Deelnemende projek ter bevordering van skryf in
ontwikkelende gemeenskappe. Stilet, 17(2):155–77.
Hall, S. 2000. Old and new identities, old and new ethnicities. In King (red.) 2000.
Harris, R. 2002. Literacy and the future of writing: An integrational perspective. In
Brockmeier, Wang en Olson (reds.) 2002.
Hofstede, G.H. 1991. Cultures and organizations. Software of the mind: Intercultural
cooperation and its importance for survival. Londen: HarperCollins.
Hymes, D. 1996. Ethnograpy, linguistics, narrative inequality: Toward an understanding of
voice. Londen: Taylor & Francis.
Jackson, B. 2007. The story is true: The art and meaning of telling stories. Philadelphia:
Temple University Press.
Jeppie, S. (red.). 2004. Toward new histories for South Africa: On the place of the past in our
present. Lansdowne: Juta Gariep.
Johnstone, B. 1991. Stories, community, and place. Bloomington: Indiana University Press.
Kaschula, R.H. 2001. Introduction. In Kaschula (red.) 2001.
Kaschula, R.H. (red.) 2001. African oral literature: Functions in contemporary contexts.
Claremont: New Africa Books.
Kaschula, R.H. en A. Mostert. 2011. From oral literature to technauriture: What’s in a name?
World Oral Literature Project Occasional Paper, 4:1-9.
Khamis, S.A.M. 2005. From written to oral to mediated oral: The example of Taarab music.
In Ricard en Veit-Wild (reds.) 2005.
King, A.D. (red.). 2000. Culture, globalization and the world-system: Contemporary
conditions for the representation of identity. Minneapolis: University of Minnesota Press.
Le Cordeur, M. 2009. Om te versoen, bemagtig en bevry. Afrinetwerk. (7 Februarie 2012
geraadpleeg).
Loubser, J.A. 2002. Many shades of orality and literacy: Media theory and cultural
difference. Alternation, 9(1):26–45.
Malungane, G. en S. Krige. 2004. Conversations from and for “communities”: Working with
oral history. In Jeppie (red.) 2004.
546

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Maser, C. 1997. Sustainable community development: Principles and concepts. Delray
Beach: St. Lucie Press.
Nair, K.S. en S.A. White. 1993. The development communication process: A
reconceptualization. In Nair en White (reds.) 1993.
Nair, K.S. en S.A. White (reds.). 1993. Perspectives in development communication. New
Delhi: Sage.
Nieman, M.M. 2003. Postmodernisme, Foucault se siening oor identiteit en die implikasies
daarvan vir letterkunde-onderrig in die tweedetaal klaskamer. Educare, 32(1–2):1–19.
Ong, W.J. 1982a. Orality and literacy: The technologizing of the word. Londen: Routledge.
—. 1982b. Literacy and orality in our times. In Simms (red.) 1982.
Opland, J. (red.). 1992. Words that circle words: A choice of South African oral poetry.
Kaapstad: Ad Donker Publishers.
Roberts, H. 1979. Community development: Learning and action. Toronto: University of
Toronto Press.
Rossouw, A. 2001. Hoe gaan Afrikaans en ander minderheidstale in Suid-Afrika oorleef?
KKNK: Die Burger-lesingreeks. (26 April 2004 geraadpleeg).
Ricard, A. en F. Veit-Wild (reds). 2005. Interfaces between the oral and the written.
Amsterdam: Rodopi.
Sawyer, R.K. 2006. Explaining creativity: The science of human innovation. Oxford: Oxford
University Press.
Simms, N. (red.). 1982. Oral and traditional literatures. Hamilton: Outrigger.
Slim, H. en P. Thompson. 1993. Listening for a change: Oral testimony and development.
Londen: Panos Publications.
Stassen, N. 2003. Die laaste (Afrikaanse) boek. LitNet. (4 Junie 2003 geraadpleeg).
Strydom, N. 2011. O moedertaal, soetste taal. Maroela Media. (6 Februarie 2012
geraadpleeg).
Swanepoel, H.J. 1992. Community development: Putting plans into action. 2de Uitgawe.
Kaapstad: Juta.
Viljoen, F. 2009. Pynstiller. (7 Maart 2009 geraadpleeg).
Yoon, C.S. 1997. Participatory communication for development. The International
Development Research Centre. (18 November 2004 geraadpleeg).
547

Opsomming
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Konstruering van die akademiese habitus: ’n
analitiese outo-etnografie van 25 jaar in die
akademiese wêreld
Eleanor Lemmer
Eleanor Lemmer: Kollege vir Opvoedkunde, Unisa
Navorsing oor die narratiewe van die persoonlike en professionele geskiedenisse van
individuele akademici is besig om veld te wen namate navorsers toenemend gebruik maak
van outo-etnografie, ’n onlangse toevoeging tot die kompendium van kwalitatiewe
navorsingsmetodes om aspekte van die akademiese lewe in ’n veranderende
hoëronderwyskultuur te ondersoek. In hierdie artikel word verslag gedoen oor die
ontwikkeling van ’n akademiese habitus deur die loop van ’n lang akademiese loopbaan deur
gebruik te maak van analitiese outo-etnografie as metode. Die oogmerk was om die self van
die skrywer te koppel aan die spesifieke sosiale, historiese en kulturele kontekste van die
universiteit deur gebruik te maak van ’n Bourdieuaanse verklaringsraamwerk met die
sleutelbegrip habitus en die geassosieerde begrippe veld, spel en kapitaal. Analitiese outoetnografie
bied ’n kreatiewe instrument om die self in die teks sigbaar en aktief te maak, en ’n
analitiese instrument om sosiale prosesse aan die hand van ’n spesifieke teoretiese agenda te
abstraheer en te verduidelik. Die verhaal is gekonstrueer volgens vier oorvleuelende
skryffases: die aanvanklike of inleidende fase; die daaropvolgende fase; data-ontleding en -
interpretasie; en verslagskrywing. Daar word aandag gegee aan die rol van geheue en
geheuesteunmiddels om ’n akkurate verhaal te produseer, asook aan maatreëls wat getref is
om met informante buite die self in wisselwerking te tree ten einde die geloofwaardigheid
van die teks te versterk. Die bevindings word aangebied as ’n chronologiese narratief wat
illustreer hoe akademiese habitus in verskillende sosiale kontekste gekonstrueer en
herkonstrueer is namate die skrywer van posisie na posisie beweeg het binne die universiteit
as veld. Van deurslaggewende belang vir die vorming van habitus was die akkumulasie van
vorme van kulturele kapitaal en lidmaatskap van akademiese gemeenskappe waarin
weerstand gebied kon word teen konvensionele habitus of waar habitus selfs teen sigself
verdeeld geraak het in nuwe spelsituasies, soos die skrywer se termyn in
universiteitsadministrasie. Akademiese habitus het ook stabiliteit gebied ten tye van
persoonlike krisis en is aangepas om te voldoen aan die nuwe eise van die spel in ’n
veranderende hoëronderwyskultuur gekenmerk deur herstel van sosiale onreg,
performatiwiteit en bestuurdersheerskappy. Daar word tot die slotsom gekom dat analitiese
outo-etnografie ’n bruikbare roete tot selfbegrip en sosiale begrip van die akademiese lewe
bied.
Trefwoorde: analitiese outo-etnografie; Pierre Bourdieu se sosiale teorie; habitus; veld; ’n
spel speel; universiteit; kulturele kapitaal
548

Abstract
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Constructing the scholarly habitus: an analytic autoethnography of twenty-five years in
academe
Social, cultural and economic trends in higher education worldwide are increasingly putting
pressure on the professoriate and the value of its historical role in academe. Extant themes in
the higher education research literature focus primarily on grand narratives documenting
megatrends in the transformation of universities. Local, small-scale and in-depth studies on
the experiences of individual academics are less common. To address this gap, narratives of
the personal and professional histories of individual academics are gaining ground as
researchers turn to autoethnography, a recent addition to the compendium of qualitative
research methods, to explore aspects of academic life in a changing higher education culture.
This article reports on the development of scholarly habitus over a lengthy academic career at
a South African university, using analytic autoethnography as method. The aim was to link
the author’s self to the specific social, historical and cultural contexts of the university, using
a Bourdieuan explanatory framework with the key concept of habitus and associated concepts
of field, game, capital and position. Through the Bourdieuan lens, habitus is understood as a
set of lasting, acquired dispositions developed through membership of a social group, which
function as principles that generate and organise practices. Habitus does not function only, or
even primarily, at the level of explicit consciousness. Over time, internal structures become
embodied within the individual and work in a deeper, practical and often pre-reflexive way.
Scholarly habitus gives the academic his/her sense of place and that of others in the context
of the lived environment, the university. Habitus thus predisposes academics to choose
behaviour which appears to them to be most appropriate to the achievement of a desired
outcome with regard to their prior experiences, available resources and the prevailing power
relations.
Autoethnography is defined as that genre of writing that aspires to combine ethnographic
(looking outward at a world beyond one’s own) and autobiographical (gazing inward for a
story of one’s self) intentions. Data collection and analysis are systematic and intentional,
thus distinguishing autoethnography as a research method from autobiography or memoir
writing. A further distinction is made been between evocative autoethnography and analytic
autoethnography. The former aims to engender an emotional resonance in the reader, thus
constituting a therapeutic tool for both author and reader with regard to a particular
experience. The style of the evocative text is poetic, performative and literary. In contrast,
analytic autoethnography’s primary use lies in its function as a theoretical tool to analyse and
interpret a broader set of social phenomena through an individual experience. The narrative
reported here demonstrates the following features of the analytic mode. It refers to work in
which the researcher is a full member in the research group or setting: visible and active in
the text; dedicated to a high degree of analytic reflexivity; and committed to an analytic
research agenda focused on improving a theoretical understanding of broader social
phenomena.
This story was constructed according to four overlapping stages of writing: the preliminary
phase; the subsequent phase; data analysis and interpretation; and report-writing. The role of
memory and memory supports in producing an accurate story, and measures taken to interact
with informants beyond the self to enhance textual credibility are addressed. Ethical
requirements were met by ensuring the anonymity of persons mentioned, by inviting key coactors
to read the narrative, and by a public presentation in the context where events had
549

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
taken place. The final report has been presented as a chronological narrative which illustrates
how scholarly habitus was constructed and reconstructed in different social contexts as I
moved from position to position within the university as field. Consideration has been given
to the formation of the dispositions associated with my position of origin: childhood,
schooling and undergraduate experience. Thereafter, the socially constructed landscape and
my primary positions and their peculiar properties, which afforded me sufficient agency to
initiate my movement from a school teacher to a self-directed professional academic, are
depicted. The narrative covers my stint in teaching at a teacher training institution in a
neighbouring country before my entry into academe at the only comprehensive distance
education university in South Africa. The highly fragmented and polarised social and
political context of higher education during the latter half of the 1980s, as well as the
conservative and masculine, albeit collegial, ethos of the university is described.
The account of my early career history portrays how I accumulated forms of cultural capital
and established membership of academic communities through my doctorate, publications,
research expertise as a qualitative researcher, and community engagement. Attention is given
to the powerful role played by associations formed with informal sponsors and mentors and
alliances with peers. My career trajectory also illustrates how conventional habitusas shaped
by institutional and cultural expectations can be resisted by the individual once credibility
within the field has been established. Further, the narrative also explores how habitus can be
divided against itself in new situations of game-playing, such as a sideways career move into
university administration. My three-year term as faculty administrator allowed the
permeation of boundaries between a smaller disciplinary niche and the broader university
community and provided new routes to academic capital. However, the development of
additional dispositions required by the position was stressful and the role robbed me of the
spontaneity of the academic arena to which I had been accustomed and in which I had
functioned adroitly.
A short but significant section of the narrative is devoted to the resilience provided by habitus
in a time of personal crisis due to the death of my husband, a fellow academic with whom
habitus had been shared. The final stage of the narrative deals with my current position as
research professor and my relocation to an off-campus office. In this situation some of the
turbulence of an organisational culture transformed over a period of twenty-five years has
been avoided. Here reference is made to the insidious global forces of performativity and
managerialism which have replaced the former collegial ethos of the university. These
influences, together with post-apartheid university reform characterised by social and racial
redress, threatened the sense of place owned by all actors in the university as field and
created a changed workplace imbued with heightened strain. The concluding conundrum
raised by my narrative is how I shall disinvest myself of habitus developed during a lengthy
academic career which will soon be terminated by mandatory retirement.
The article concludes with an appraisal of the contribution that my autoethnography may
make in the broad field of educational research. Despite its limitations as a highly
particularised and personal story, I conclude that analytic autoethnography presents a useful
route to self-understanding and social understanding of the academic life.
Key words: analytic autoethnography; Pierre Bourdieu’s social theory; habitus; field; gameplaying;
university; cultural capital
550

1. Inleiding
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die professoriaat word histories beskou as die beliggaming van die idee van die universiteit,
maar die sosiale en kulturele kohesie daarvan kom toenemend onder druk te midde van
wêreldwye veranderinge op die gebied van hoër onderwys (Altbach, Reisner en Rumbley
2009:89). Temas in die hoëronderwys-navorsingsliteratuur fokus primêr op groot narratiewe
waarin die megatendense in die transformering van universiteite gedokumenteer word
(Altbach e.a. 2009; Enders en De Weert 2009; Brewe en Lucas 2009; Nelson 2010; Scott
2009). Daar bestaan relatief min plaaslike, kleinskaalse en dieptestudies oor die subjektiewe
ervarings van individuele akademici, die maniere waarop hulle onderrig gee en navorsing
doen, en die vorming van hul professionele identiteit teen die agtergrond van die
veranderende landskap van hoër onderwys (Trahar 2009; 2011a). Die leemte met betrekking
tot dit wat bekend is oor die beleefde ervaring van akademici ten tye van persoonlike of
institusionele uitdagings word gevul deur ’n klein maar groeiende aantal skrywers wat
gebruik maak van outo-etnografie as navorsingsmetode (Hellsten en Goldstein-Kyaga 2011;
Hernandez, Sancho, Creus en Montane 2010; Jago 2002; Rodriguez 2009; Walford 2004).
Outo-etnografie is ’n kwalitatiewe navorsingsmetode waarna verskillende skrywers
onderskeidelik verwys as self-narratief, persoonlike narratief, outo-observasie,
eerstepersoonsweergawe en persoonlike etnografie (Walford 2004:406). Schwandt (2007:17)
definieer outo-etnografie as “a particular form of writing that seeks to unite ethnographic
(looking outward at a world beyond one’s own) and autobiographical (gazing inward for a
story of one’s self) intentions”. Dataversameling en -ontleding is sistematies en intensioneel,
wat outo-etnografie as ’n navorsingsmetode onderskei van die skryf van ’n outobiografie of
memoir (Ngunjiri, Hernandez en Chang 2010). Die navorser beklee egter ’n unieke plek as ’n
deelnemer-waarnemer van sy/haar eie ervaring en is dus betrokke by die konstruksie van ’n
portret van die self eerder as van die Ander (Tillman-Healey en Kiesinger 2001:82). Hierdie
gebruik van die navorser as subjek word nie alleen toegelaat nie, maar ook gevalideer (Ellis
en Bochner 2000:733). Gannon (2006:475) verklaar: “In autoethnography, the subject and
object of research collapse into the body/thoughts/feelings of the (auto) ethnographer located
in his or her particular space and time.” Die doel is om die self aan die kulturele wêreld te
bind: die self in verhouding tot andere in ’n sosiale konteks. Outo-etnografie verken die wyse
waarop die self deur die omringende konteks beïnvloed en gevorm is en hoe die self
gereageer het op, of in konflik was met, kontekstuele invloede (Ellis en Bochner 2000:738).
Outo-etnografie is dus ’n instrument vir sowel individuele as sosiale begrip (Ellis en Bochner
2000; Bochner en Ellis 2002; Ellis 2007).
As ’n nuwe en opkomende navorsingsmetode word outo-etnografie tans nog gekenmerk deur
aansienlike debat oor teoretiese en metodologiese kwessies. Veral word outo-etnografie
gekritiseer weens ’n gebrek aan teoretiese betrokkenheid (Gannon 2006:478). Sentraal tot
hierdie debat is Anderson (2008) se onderskeid tussen twee breë tipes outo-etnografie: die
evokatiewe of realistiese outo-etnografie en die analitiese outo-etnografie. Evokatiewe outoetnografie
het ten doel om by die leser ’n emosionele resonansie met die skrywer te skep, en
die nut daarvan as terapeutiese instrument vir sowel skrywer as leser word sterk verdedig
551

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
(Ellis en Bochner 2000). Die vorm en register van die evokatiewe teks is poëties,
performatief en literêr; die klem is op die verhaal (Ellis en Bochner 2006:446). In teenstelling
daarmee word die funksie en waarde van analitiese outo-etnografie as ’n teoretiese instrument
vir die ontleding en interpretasie van ’n breër stel sosiale verskynsels ewe sterk bepleit
(Anderson 2006:380). Om te voorkom dat binêre van hierdie tipes outo-etnografie gemaak
word, stel Ngunjiri e.a. (2010:3) ’n kontinuum voor waarop voorbeelde van etnografiese
geskrifte geplaas kan word, afhangende van die navorser se doelwitte en die vernaamste
eienskappe van die skryfprojek.
In hierdie artikel maak ek gebruik van analitiese outo-etnografie om ondersoek in te stel na
die vraag: Hoe word akademiese habitus in die universiteit as veld ontwikkel en volgehou
deur die loop van ’n lang akademiese loopbaan? Om hierdie vraag te beantwoord, gebruik ek
’n self-narratief van my eie ervaring van meer as 25 jaar in die akademiese wêreld op ’n wyse
wat trag om my persoonlike self te verbind aan die breër sosiale en kulturele konteks van die
akademiese omgewing waarin ek gewerk het. Die keuse van outo-etnografie as metodologie
het sy oorsprong in ’n vorige studie wat gefokus het op die verhale van die professionele lewe
van senior professore (Lemmer 2012). Terwyl ek data van die deelnemers in hierdie studie
versamel het, het my eie ervaring naas dié van die deelnemers om aandag gevra, en het ek die
moontlikheid oorweeg om outo-etnografie te gebruik om my eie loopbaantrajek te bevra. As
’n kwalitatiewe navorser het ek nooit daarvan weggeskram om erkenning te gee aan, en
trouens te put uit, die biografiese verhouding tussen my navorsing en my private asook my
professionele self nie.
In outo-etnografie, ’n redelik onlangse toevoeging tot die kompendium van kwalitatiewe
metodes (Denzin 1997), het ek ’n kreatiewe instrument gesien om die self, onvermydelik
teenwoordig in die agtergrond van enige navorsingsprojek, meer sigbaar en aktief te maak in
die teks, en daardeur ’n geldige dimensie van menslike ervaring toe te voeg wat rykheid en
kleur tot die bevindings kan bydra en voorsiening kan maak vir dieper vlakke van
refleksiwiteit (Anderson 2008:168). Met inagneming van die kontinuum van outoetnografiese
moontlikhede het ek meer geneig na ’n analitiese outo-etnografie, gebaseer op ’n
Bourdieuaanse siening van akademiese kontekste wat wentel rondom die sleutelbegrippe
habitus, veld, posisie en kapitaal.
2. ’n Bourdieuaanse siening van akademiese kontekste
Volgens die sosiale teorie van die Franse sosioloog Pierre Bourdieu (1990:53) word habitus
verstaan as ’n stel durende, verworwe disposisies of geneigdhede wat ontwikkel het deur
lidmaatskap van ’n sosiale groep en wat funksioneer as beginsels wat praktyke genereer en
organiseer. Habitus as sodanig bestaan nie net kognitief in die bewussyn van die akteur nie,
maar sluit ’n beliggaamde sin van plek in wat geopenbaar word in die liggaamshouding, styl
en manier waarop die akteurs hulself (ge)dra (Bourdieu 1985:12). Habitus funksioneer dus
nie slegs, of selfs primêr, op die vlak van eksplisiete bewustheid nie. Met verloop van tyd
552

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
raak interne strukture beliggaam en werk dit op ’n dieper, praktiese en dikwels prereflektiewe
wyse.
In die geval van die professoriaat oriënteer habitus “the actions of [the professorial body]
who act unconsciously and yet who are attuned to the collective ends ultimately most suited
to their individual and collective interests” (Bourdieu 1984:149). Akademiese habitus gee aan
die akademikus (en die universiteitsadministrateur as nog ’n agent in die akademiese wêreld)
sy/haar sin of bewussyn van plek en dié van andere in die konteks van die geleefde
omgewing, die universiteit. Habitus sluit aannames, oortuigings en gedraginge in betreffende
die betekenis van akademiese geleerdheid, byvoorbeeld wat beskou kan word as geldige
verwagtings van die voorsitter van ’n akademiese departement, die vereistes vir aanstelling
en bevordering tot die professoriaat, en die aanvaarbare tydsduur vir die voltooiing van ’n
verhandeling (Neumann en Pallas 2006:440). Habitus predisponeer akademici dus om gedrag
te kies wat vir hulle die toepaslikste lyk vir die bereiking van ’n verlangde uitkoms met
betrekking tot hul vorige ervarings, beskikbare hulpbronne en die heersende
magsverhoudinge (Bourdieu 1985). Blootstelling aan nuwe ervarings kan in die meeste
gevalle reeds bestaande persepsies versterk, hoewel aanpassing van, of selfs weerstand teen,
konvensionele habitus kan voorkom. Habitus is dus duursaam maar nie ewig nie, kragtig
maar nie deterministies nie (Bourdieu en Wacquant 1992:133).
Wederkerig afhanklik van die idee van habitus is Bourdieu se siening van die universiteit as
veld. Binne die universiteit lei die konstante uitoefening van dissipline-gekoppelde
disposisies tot die ontstaan van die verskillende subvelde (bv. die suiwer wetenskappe en die
toegepaste wetenskappe) waarin sosiale aktiwiteite georganiseer is, elk volgens sy eie reëls
(Bourdieu en Wacquant 1992:17). Die universiteit as breë sosiale veld tesame met sy
subvelde het sy eie onderskeidende reëls waarvolgens konflik en mededinging om die
grootste gewin deur die deelnemers uitgespeel word (Bourdieu 1990:90). “Speel” of
deelname aan die veld word vergelyk met ’n spel waarin aksie nie alleen streng nakoming
van die reëls behels nie, maar ook ’n aanvoeling van hoe om te speel. Laasgenoemde hang
nie net af van ’n mens se vermoë nie, maar ook van jou intuïtiewe responsiwiteit op die
aksies van ander in dieselfde veld (Taylor 1993:45). Om te speel en te wen in die “spel” van
die akademiese wêreld verg van akademici om ’n konsekwente gedragswyse van behoorlike
optrede te ontwikkel, ’n styl waarvolgens hulle strategies kan deelneem, ’n ander persoon se
gedrag prereflektief kan voorsien en daarvolgens kan reageer of improviseer (Calhoun
2011:362). Hierdie tipe intuïtiewe aanvoeling ontwikkel selde vinnig: dit word gewoonlik oor
’n lang tydperk deur ervaring in die veld verwerf.
Die begrip veld is nou verwant aan die konsep van kapitaal: die kennis, ervaring en
konneksies wat akteurs na ’n veld neem en/of versamel wanneer hulle “die spel wen” of
suksesse in ’n bepaalde veld behaal (Bourdieu en Wacquant 1992:10). In sy empiriesgebaseerde
ontleding van die universiteitsveld, Homo academicus, onderskei Bourdieu
(1984:45–8) tussen die volgende soorte kapitaal: die kapitaal van universiteitsmag, aangedui
deur administratiewe posisies; die kapitaal van wetenskaplike mag, aangedui deur
toekennings en prestige-onderrigposisies; die kapitaal van intellektuele roem, aangedui deur
553

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
navorsingspublikasies; en die kapitaal van politieke of ekonomiese mag, aangedui deur
lidmaatskap van openbare liggame of deur hoër inkomste wat verdien word deur professore
in hoëstatusvelde soos die regte of medisyne. Kapitaal in die universiteit, soos in ander velde,
besit simboliese dimensies wat eise om mag, erkenning en agting legitimiseer (Bourdieu
1987:17). Dus maak die universiteit ’n ruimte uit waarin die akademikus deel het aan in
intense mededinging om die hoogste gewin: erkenning en agting van die kollegiaat asook
verdere kapitaal. Dus word posisies van mag, loopbaanuitkomste en ander uitkomste bepaal
deur die hoeveelheid kapitaal wat besit word en die gewig daarvan (Bourdieu 1984:63).
In aansluiting by my oortuiging van die bruikbaarheid van habitus as analitiese instrument vir
’n begrip van die akademiese wêreld het ek die onlosmaaklike verhouding wat volgens
Bourdieu (1990b:86) tussen habitus en individuele geskiedenis bestaan, in aanmerking
geneem as bestaansrede vir die gebruik van habitus as definiërende konsep in die ontleding
van my eie geskiedenis. Ek is ook gelei deur Bourdieu se sterk geloof in die noodsaaklikheid
van navorserrefleksiwiteit, ’n posisie wat hy in al sy werke verdedig. In ’n Bourdieuaanse sin
verwys refleksiwiteit na “the capacity to look analytically at oneself, to take an external view
of one’s actions” (Calhoun 2011:375). In sy “laaste lesing”, getitel Sketch for a self-analysis,
wat kort voor sy dood geskryf is, onderwerp Bourdieu (2007) hom, “as if by a final
challenge, to the exercise of reflexivity that he had defined throughout his life as a researcher
as one of the necessary preliminaries to scientific research” (Editions Raisons D’Agir
2003:x). Die outo-etnografie in hierdie artikel word dus onderlê deur Bourdieu se meesterlike
demonstrasie van hoe die subjek inderdaad die self kan skryf, hoewel Bourdieu self nooit
verwys het na die Anglo-Amerikaanse tendens in die sosiale wetenskappe genaamd outoetnografie
nie (Gannon 2006:478).
3. Metodologiese raamwerk
Soos reeds genoem, neem hierdie outo-etnografie ’n analitiese posisie in binne die kontinuum
tussen die evokatiewe en die analitiese. Ek verduidelik hierdie posisie verder deur te verwys
na Anderson (2006; 2008) se proposisies vir analitiese outo-etnografie en deur hierdie
proposisies in verband te bring met die tipe verhaal wat ek geproduseer het. Anderson voer
aan dat analitiese outo-etnografie betrekking het op werk waarin die navorser: (a) ’n volle lid
is van die navorsingsgroep of -omgewing; (b) sigbaar en aktief is in die teks; (c) verbind is tot
’n hoë mate van analitiese refleksiwiteit; en (d) verbind is tot ’n analitiese navorsingsagenda
gefokus op die verbetering van ’n teoretiese begrip van breër sosiale verskynsels.
Ek is sedert 1984 tot vandag toe voltyds in diens in hoër onderwys en is dus deur
beroepsdeelname ’n legitieme en volledige lid van die sosiale wêreld wat die fokus van my
studie uitmaak. In my outo-etnografiese teks het ek gepoog om myself sigbaar en aktief te
maak deur ’n mededeling van my eie intieme ervarings en te vertel hoe hierdie ervarings
verband gehou het met kwessies wat betrekking het op die akademiese wêreld. Verder het ek
gepoog om analitiese refleksiwiteit te bereik deur te streef na ’n self-bewuste besef van die
wederkerige invloed tussen my en die navorsingsomgewing (Anderson 2006:172). Ten slotte
554

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
het ek doelgerig gewerk vanuit die analitiese agenda wat ek hier bo beskryf – ’n
Bourdieuaanse verklaringsraamwerk – om die sosiale prosesse wat deur ’n lang sosiale en
institusionele leerproses by die ontwikkeling van akademiese habitus betrokke is, te
abstraheer en te verduidelik.
3.1 Konstruering van die teks
Wanneer ’n relatief nuwe navorsingsmetode soos outo-etnografie gebruik word, daag dit die
navorser uit om genoegsame aandag aan metodologiese besonderhede te gee ten einde te
voldoen aan die aanvaarde standaarde van konvensionele akademiese werk, maar sonder om
die ruimte wat daargestel is vir die uiteindelike produk, die verhaal self, te kompromitteer
(Wall 2006). Teen hierdie agtergrond het ek in die gedeeltes wat volg, ’n bondige ouditspoor
gelaat wat aantoon hoe ek te werk gegaan het om data in te samel, te ontleed en verslae te
skryf, en watter maatreëls ek getref het om die geloofwaardigheid van my verhaal te versterk.
Hieruit blyk reeds die invloed van my habitus as navorser, wat vereis dat alle aspekte van ’n
navorsingsontwerp verdedigbaar is ten einde ’n kritiese akademiese gehoor te bevredig.
Om die konstruering van my verhaal, asook die gepaardgaande ontleding en interpretasie, te
verduidelik, verwys ek na die fases van outo-etnografiese geskrifte soos geïdentifiseer deur
Njungiri e.a. (2010, Figuur 2): die aanvanklike fase (self-skryf en self-refleksie); die
daaropvolgende fase (bykomende dataversameling, self-skryf en self-refleksie); dataontleding
en -interpretasie (datahersiening en -kodering); en verslagskrywing (die skep en
uiteensetting van betekenis). In die praktyk was hierdie fases nie so netjies verpak nie; ek het
voortdurend tussen verskillende skryffases beweeg en dikwels tydens ’n enkele skryfsessie in
al vier fases gewerk. In hierdie aktiwiteit het ek gedeel in die unieke ervaring van die outoetnograaf
wat besig is met ’n ondersoekwyse wat beskryf word as “designed to be unruly,
dangerous, vulnerable, rebellious, and creative” (Ellis en Bochner 2006:433).
In die aanvanklike fase het ek ’n tydsorde geskep deur groot lewens- en loopbaangebeure
chronologies te lys (Chang 2008:74). In die daaropvolgende fase het ek bronne geraadpleeg
waarna Plantinga (1992:9) verwys as geheuesteunmiddels: foto’s, afskrifte van persoonlike
korrespondensie, klankopnames en gepubliseerde weergawes van onderhoude wat ek deur die
loop van my professionele loopbaan toegestaan het, blog-inskrywings en joernaalmymerings.
Dit het die metodologiese funksie vervul van “harde” data wat gebruik is as steun vir “sagte”
indrukke (Duncan 2004). Ek was intens bewus daarvan dat ek moes voldoen aan die
verwagte eise van diegene wat my werk vir ’n vaktydskrif sou moes evalueer dat ek geheue
moes staaf deur na artefakte te verwys (Muncey 2005) en moes toon hoe ek oormatige
vertroue in die rol van geheue ingekort het (Chang 2008:83). Terwyl ek geskryf het, het ek
egter gevind dat ek toenemend staatgemaak het op my bank van herinneringe, ’n strategie wat
sterk deur ander outo-etnograwe verdedig word (Coffey 1999; Sparkes 2000; Wall 2008). Net
soos Wall (2008:45) en Sparks (2000:26) huldig ek die siening dat narratiewe wat in geheue
geanker is, gewoonlik nie bevraagteken word wanneer ’n etnograaf ’n onderhoud met ’n
deelnemer voer nie. Op soortgelyke wyse behoort ’n mens se eie geheue, wat jy self
noukeurig peil en ondersoek ten einde ’n narratief daar te stel wat krities deur jou eweknie-
555

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
lesers gelees word, dieselfde mosie van vertroue te geniet. Gedurende hierdie tweede
skryffase het ek dus ’n vollediger beskrywing van gebeure, verhoudings en ervarings
opgebou terwyl ek alreeds begin teoretiseer het deur self-reflekterende aantekeninge te skryf.
Tydens die fase van data-ontleding en -interpretasie het ek van Bourdieuaanse begrippe
gebruik gemaak om kenmerke aan sekere ervarings, gebeure en emosies in my verhaal te heg
en dit daarna in voorlopige rubrieke te groepeer. Tydens die skryf van die finale verslag het
ek besluit om die materiaal losweg te organiseer volgens die “bepalende momente” of
kritieke tydperke in my verhaal. Ek het telkens teruggekeer na ’n Bourdieuaanse ontleding
van akademiese kontekste om die prosesse van die ontwikkeling van habitus te verduidelik.
Terwyl ek die teks gekonstrueer het, het ek aantekeninge gemaak van die uitwerking wat die
noukeurige bestudering van my eie posisie en my geïnternaliseerde strukture op my gehad
het. Hierdie aantekeninge toon dat ek deel in die kwesbaarheid wat opgeteken is deur die
onsigbare gemeenskap van outo-etnograwe (Jago 2002:22) wanneer ons gekonfronteer word
met die risiko wat die blootstelling van die intimiteite van ons verhaal aan die openbare
domein inhou. Die poging “to subject [one’s] experience, set out as honestly as possible, to
critical confrontation, as it were any other object” (Bourdieu 2007:1) was ’n geweldige
uitdaging.
3.2 Maatreëls rondom geloofwaardigheid en etiese aspekte
Die mate waarin die outo-etnograaf sy/haar narratief behoort te verifieer deur gebruik te
maak van meer tradisionele valideringstegnieke was die onderwerp van hewige debatvoering
(Brunsdon en Lotter 2011:4). Hoewel alle lewensgebeure tyd- en konteksgebonde is en in die
meeste gevalle in die teenwoordigheid van andere voorkom, bly ons oorvertelling en
interpretasie van gebeure en verhoudings idiosinkraties (Josselson, Lieblich en McAdams
2006). Alle stories behels selektiewe geheue en ’n rekonstruksie van die realiteit vanuit ’n
individuele gesigspunt; in die meeste verhale is daar oordrywings, weglatings en selfs
valshede, en tog bly dit die waarheid oor ’n mens se realiteit (De Vault 1997:261; Plantinga
1992:8). In hierdie verband onderskei Sparkes (1996:467) tussen “facts [which] refer to
events that are believed to have occurred, facticities [which] describe how those facts were
lived and experienced by me” en “fiction [which] is the narrative I construct to deal with
these real or imagined facts and facticities”. Desnieteenstaande behoort die outo-etnograaf as
navorser sover moontlik aan te toon dat hy/sy ’n verhaal geproduseer het wat aanneemlik,
geloofwaardig, betroubaar, eties verantwoordelik en dus verdedigbaar is (Ellis 2004:124).
Vandaar my verdere opmerkings.
In die beskrywing van die skryfproses het ek gemeld dat ek geheuesteunmiddels vir die
konstruering van my outo-etnografie gebruik het. Nog ’n vorm van validering is geleë in die
getuienis van andere, dit wil sê die validering wat gebied word deur die mede-akteurs wat
teenwoordig is in die verteller se verhaal, wat weer verband hou met die outo-etnograaf se
verantwoordelikheid om te voldoen aan etiese vereistes met betrekking tot die
openbaarmaking waaraan andere in ’n self-narratief blootgestel is (Chang 2008). Ek het
gepoog om aan hierdie vereiste te voldoen deur in gesprek te tree met die sleutelpersone
556

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
(beskikbare kollegas en gesinslede) in my teks (Ellis 2007:3) sodat hulle bewus was van en
toestemming verleen het vir enigiets wat ek oor hulle gesê het. Ek het toegespitste gesprekke
gevoer met diegene na wie Anderson (2006:175) verwys as “informants beyond the self” (in
hierdie geval my kollegas) wat gehelp het om te verseker dat gedeelde loopbaanervarings
akkuraat voorgestel word en dat hulle ingelig was oor en toegestem het tot enige verwysings
wat ek na hulle gemaak het, al was dit anoniem. Verder was daar twee openbare aanbiedings
van hierdie artikel voor kundige gehore: ’n fakulteitskollokwium by my instelling wat
bygewoon is deur sowat 50 kollegas, van wie baie intieme “getuies” van alle fases van my
akademiese loopbaan was asook mededeelnemers aan verskeie van die gebeure wat verhaal
word; en ’n internasionale konferensie wat bygewoon is deur akademiese eweknieë wat ten
volle lid is van die sosiale wêreld van my studie en wat terugvoer gegee het oor die
lewensvatbaarheid van teoretiese toepassing. Veral eersgenoemde het ’n geleentheid gebied
om feitelike inligting te kontroleer, om subjektiewe interpretasies van gebeure te bespreek, en
vir die inkorting van ’n narsistiese fokus op die self, wat in outo-etnografie vermy behoort te
word (Chang 2008:83). My finale posisie in hierdie verband word die beste uitgedruk deur
Sparkes (1996:467), wat sê: “As a reader, you may assume that I have not deliberately
fabricated details and [I have] limited myself to events I remember or think happened as I
attempt to rewrite myself.”
4. Die verhaal
4.1 Proloog: lokalisering van die huidige self
“Onthou hierdie toneel, onthou dit altyd. Dit is die uiteinde van prof T se hele loopbaan en
eendag sal dit vir jou presies dieselfde wees.” Stapels weggegooide verhandelings, boeke en
vaktydskrifte het oor die vloer in die gang voor prof T se kantoor gestrooi gelê in afwagting
van die bode wat daagliks met sy trollie verantwoordelik was vir die verwydering van die
detritus van die akademiese lewe – papier. Terwyl ek versigtig my weg deur die verstrooide
paperasse gebaan het, het ek doelbewus die toneel in my geheue afgeëts. Hierdie insident het
ek dikwels deur die loop van die afgelope 26 jaar aan ander mense beskryf. Ek was ’n
beginner-akademikus toe dit gebeur het, ’n dosent met twee jaar ervaring, wat geesdriftig en
volhardend ’n bewustheid van my eie plek en dié van ander probeer absorbeer het in die
konteks van my werkplek, die universiteit.
Vandag is ek homo academicus (Bourdieu 1984).
Sentraal tot my funksionering staan die akademiese habitus, die disposisies of geneigdhede
wat my daaglikse praktyke as ’n professionele akademikus genereer en organiseer (Bourdieu
1990:53). Habitus funksioneer nie in my eksplisiete bewustheid nie. Oor die jare het die
interne strukture van die universiteit waar ek werk en die strategieë wat daardie strukture
ontlok, in my beliggaam geraak sodat dit intuïtief en onbewustelik funksioneer in my fisieke
houding, styl en manier van praat, van dink, van wees (Bourdieu 2004:43). Selfs in nieakademiese
sosiale kontekste waarin ek kan vermy dat my posisie geïdentifiseer word deur
557

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
stil te bly oor my titel en te sê: “Ek? Ek werk by die universiteit” (ek kan per slot van
rekening ’n bibliotekaris, ’n klerk, ’n sekretaresse wees), kan ek hierdie disposisies slegs
onderdruk en nie daarvan ontslae raak nie.
Tans is ek navorsingsprofessor, ’n posisie wat in Januarie 2011 deur my instelling ingevoer
is. Die navorsingsprofessor is uitsluitlik verantwoordelik vir nagraadse studieleiding,
navorsing en mentorskap en is nie belas met onderrigwerk nie. Hierdie opdrag sonder my af
juis vir die funksies van die akademiese wêreld wat ek die meeste geniet – hoewel daar nooit
werklik iets was wat ek nie geniet het nie, afgesien van nasienwerk en uitgerekte
komiteevergaderings. Sedert Julie 2006 is daar as deel van ’n ander strategie van my
instelling toestemming aan my verleen om van die huis af te werk – in my deurmekaar
studeerkamer wat uitkyk oor die breë stoep van my ou grasdakhuis, met my honde aan my
voete. Soos die stereotiepe akademikus is ek onwillig om enigiemand toe te laat om my
boekrakke af te stof of naby my lessenaar te stofsuig. Ononderbroke sessies van staar na die
rekenaarskerm het gelei tot ’n stywe rug, wat besig is om ’n beroepsgesondheidsrisiko te
raak. Soggens word ek vroeg wakker met verstandige planne: om teen die middag gou saam
met ’n vriendin koffie te drink, of om die roetine met ’n huishoudelike takie te onderbreek.
Saans hou ek op werk sonder dat ek enige van hierdie dinge gedoen het. My werk sluk my in.
Ek het ’n teësin in foonoproepe en my e-posse word geskryf sonder inleidende hoflikhede. Ek
ervaar ongeduld met administratiewe versoeke om roetine-inligting en met onvermydelike
gebeure op die kampus wat my van my lessenaar wegneem. Maar wanneer ’n nagraadse
student opdaag vir ’n konsultasie, bestee ek ure aan die bespreking van ’n netelige
navorsingsontwerp. Ek sal my eie werk onderbreek om die konsepwerk te lees van diegene
vir wie ek as mentor optree, om die struktuur van hul referate te hersien, om hulle te adviseer
oor hul loopbaanopsies. Ek is so trots op hul prestasies soos ’n ma op haar kinders.
Op my al minder wordende besoeke aan die kampus vir komiteevergaderings, om boeke aan
die biblioteek terug te besorg of om lêers af te haal word ek deur sekuriteitspersoneel,
kollegas of administratiewe personeel begroet met vrae soos: “Haai Prof, is jy nog hier rond?
Jy werk mos van die huis af, nè?” “Hoeveel jaar het jy nog oor?” Vier jaar lê tussen my en
my verpligte aftrede op 65; die vooruitsig van na-aftrede-kontrakte is in die huidige
universiteitsklimaat nie rooskleurig nie. Dan sal ek, net soos prof T, die verhandelinge, die
verouderde boeke wat ek geskryf of saamgestel het en die voosgeblaaide vaktydskrifte
bymekaarmaak, dit in herwinningsakke stop en op die sypaadjie uitsit vir die weeklikse
papierherwinning. En wat dan van habitus, daardie stelsel van disposisies, nie permanent nie,
maar sekerlik stabiel en durend, wat deur jare van ervaring verwerf is (Bourdieu 2004:44)?
Wat gebeur by aftrede met daardie dimensie van die individu, die self, “the seemingly most
real of realities” (Bourdieu 1987:7)?
My gevoelens oor die naderende einde van ’n lang akademiese loopbaan wissel tussen paniek
en opgewonde afwagting. Maar ek leef nie in ’n voor-aftrede-insinking nie, verre
daarvandaan. Die afgelope vyf jaar was my produktiefste jare in die versameling van die
akademiese wêreld se valuta: publikasies, toekennings, interne en eksterne beoordelings,
toegang tot navorsingsfondse en konferensiebywoning. Dus: Hoe word habitus afgeskud
558

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
wanneer ’n mens die veld verlaat, wanneer lidmaatskap van die sosiale groep nie meer saak
maak nie? Ek kyk skuins na Bourdieu se aantreklike profiel op die omslag van ’n boek langs
my rekenaar. Ek daag hom uit: “Dis nou seker ’n vraag wat u, o hoogs deurlugtige Franse
professor, nooit nodig gehad het om te beantwoord nie, of hoe?”
4.2 Naspeuring van die oorspronge van habitus
In sy Sketch for a self-analysis doen Bourdieu (2004) aan die hand dat daar ten minste ’n
mate van oorweging geskenk word aan die vorming van die disposisies wat verband hou met
’n mens se posisie van oorsprong. In ’n inleiding tot sy bespreking van sy kinderdae,
skooldae en voorgraadse ervaring, merk hy op (Bourdieu 2004:4): “To understand is first to
understand the field with which and against which one has been formed.” Die vorming van
homo academicus begin reeds lank voor ’n akademiese aanstelling. Disposisies wat gevorm
is deur ’n mens se familie van oorsprong en jou leerderskap op skool funksioneer sterk in
volwasse praktyke in ’n spesifieke veld (Bourdieu 2004:84). “The habitus acquired in the
family is at the basis of the structuring the school experience […] the habitus transformed by
the action of the school […] is in turn at the basis of all subsequent experiences […] and so
on, from restructuring to restructuring” (Bourdieu in Bourdieu en Wacquant 1992:134).
My familie van oorsprong is wit Engelssprekende Suid-Afrikaners van Britse afkoms. Drie
van my grootouers het in die vroeë 1900’s na die land geïmmigreer; slegs ’n ouma aan
moederskant is hier uit ’n geslag Britse Setlaars gebore. ’n Bietjie genealogiese navorsing oor
my voorsate bring handelaars, boere en ’n kleindorpse bankier aan die lig – almal sonder
enige noemenswaardige opvoeding. My ouers, eerstegeslag-Suid-Afrikaners, het nooit hul
hoërskoolopleiding voltooi nie. My pa was afdelingsbestuurder in ’n groot
visserymaatskappy; my ma was ’n huisvrou. Albei het sterk middelklaswaardes voorgestaan:
stoïsisme, spaarsamigheid, hardwerkendheid en pligsbesef. Soos baie Engelssprekende Suid-
Afrikaners gedurende die apartheidsera het hulle ’n posisie van politieke pragmatisme
ingeneem: ’n gematigde posisie waarin rasseverdraagsaamheid en vryheid van spraak
voorgestaan is. Politieke aktivisme is, net soos godsdienstige ywer, met afkeer bejeën.
Opvoeding, veral hoër onderwys, waartoe hulle geen toegang gehad het nie, is met eerbied en
ontsag bejeën (Bourdieu 1990a:54). My pa het op private Katolieke skole vir my en my broer
besluit, teen aansienlike persoonlike opoffering, en het die studie van Latyn en wiskunde
aangemoedig. My sukses op skool was ’n bron van ouerlike trots, maar belonings was beperk
tot ’n tweerandnoot en ’n “Sorg nou dat jy dit volhou!” om te keer dat my karakter aangetas
word. Ek het sekere voorregte geniet: in eksamentye is my daaglikse huistake verminder om
my meer tyd vir studie te gee. My ouers het hulle streng daarvan weerhou om ooit daarna te
verwys dat ek “slim” is; die enigste toegewing was hul erkenning van my harde werk – ’n
waardeskatting van die self wat ek geïnternaliseer het en nooit afgeskud het nie.
In hierdie konteks het ek die eerste en enigste gegradueerde in my kerngesin geword, en een
van net ’n paar in my uitgebreide familie. Tot op hede handhaaf my familie van oorsprong ’n
stilte betreffende my loopbaanprestasies. Sou die onderwerp ter sprake kom, word daar van
my verwag om dit weg te praat om verleentheid te voorkom. In hierdie tipe sosiale omgewing
559

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
gee die spanning tussen dit wat hoog aangeslaan word en terselfdertyd as ’n gevaarlike bron
van ydelheid beskou word, aanleiding tot wat Bourdieu (2004:100) beskryf as ’n gesplete
habitus, “the durable effect of a very strong discrepancy between high academic consecration
and low social origin […] inhabited by tensions and contradictions”.
Spore van daardie hoë akademiese eerbetoon het geblyk uit die verering wat my ouers
uitgespreek het op gereelde Sondagritte verby die klimop-begroeide mure van die
Universiteit van Kaapstad of uitstappies na die Universiteit Stellenbosch se statige kampus.
Hul ambisie vir ’n universiteitsopvoeding vir hul kinders is slegs deur my eie betowering
oortref terwyl ek gekyk het na studente op fietse tussen die lesingsale. Sonder die presedent
van familielede met ’n universiteitsopvoeding het ek geen konkrete idee gehad van die
universiteitslewe nie. Maar ek het op skool verlief geraak op die wêreld van idees, en ’n
algemene disposisie tot leer ontwikkel – ’n “aangekweekte” habitus (Bourdieu 1967:344) –
en ek het besef dat as ek hierdie passie wou volhou, ’n universiteitsopvoeding noodsaaklik
was. My skoolmeisie-ambisies is aktief aangemoedig deur my leerkragte, Ierse nonne en
afgestudeerdes van die Universiteit van Dublin. Ek kan ook die wyse waarop ek ’n
aanvoeling begin ontwikkel het vir die speel van die spel van die akademiese wêreld
terugvoer na my posisie as skoolmeisie. Om te speel en te wen in die “spel” van ’n
enkelgeslag godsdienstige skool in die 1960’s het ’n delikate mengsel van konformiteit en
sterk uitgesprokenheid geverg. My kloosteropvoeding het voorbeeldige leergierigheid beloon,
en terselfdertyd aansienlike ruimte gebied vir pront opinies en, interessant genoeg, vir
verskille. As Protestant is ek veel meer speelruimte gegun as my Katolieke klasmaats om
andersdenkende sienings te lug. Om my mededingers om klaspryse en ander eerbetone te kon
verbysteek, moes ek ’n styl hê, strategies maar nie aggressief nie, wat my in staat sou stel om
prereflektief ’n leerkrag se geduld te antisipeer ten opsigte van hoe ver ek ’n kontroversiële
argument kon voer en om te improviseer sodat die tradisionele respek vir gesagsfigure wat
tuis en op skool verwag is, nie gekompromitteer word nie. Die repertoire van moontlike
response wat deur hierdie opvoeding verwerf is, sluit die kuns in om teenstrydige, selfs
ondermynende, sienswyses met ’n mate van hoflikheid te balanseer.
Dit het my goed te pas gekom toe ek oorbeweeg het na ’n nuwe posisie as studentelid van ’n
Engelssprekende minderheid aan die Universiteit Stellenbosch in 1969 en later in soortgelyke
posisies as lid van ’n taalminderheid in die werkplek. My voorgraadse dae het ek deurgebring
in ’n staat van intense emosionele en intellektuele opwinding. Die grasieuse omgewing van
die Stellenbosch-kampus, gekombineer met die geleentheid om my in kennis te verdiep, het
’n Camelot van betowerende afmetings geskep. Die habitus van die skoolmeisie is
herstruktureer tot iets meer terwyl ek my in beskeie navorsing begeef het vir lang kritiese
opstelle en ’n kykie gekry het in die opwinding wat onafhanklike navorsing kon bied. Ek het
ook gou geleer om die briljante universiteitsdosente van die middelmatiges te onderskei.
Maar enige drome van ’n nagraadse trajek in Engelse letterkunde is vrywillig kortgeknip deur
’n vroeë huwelik en gesinsvorming in die middel-1970’s.
4.3 Lokalisering van die veld
560

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
“Who would think to recall a trip without having an idea of the landscape in which it took
place?” vra Bourdieu (2000:302). Teen die vroeë 1980’s het die fisiese topografie van my
lewe verskuif van die sagte groen van die Wes-Kaap na die geskroeide koppies rondom
Windhoek, hoofstad van die voormalige Suidwes-Afrika (vandag Namibië). Maar dit was die
uitsonderlike mengsel van die sosiaal-gekonstrueerde landskap en die posisies wat ek in
daardie tyd beklee het wat my genoeg dryfkrag gegee het om te begin beweeg van
amateuragtige hoërskool-Engels-onderwyseres tot ’n self-rigtende professionele akademikus.
In Januarie 1981 was die primêre posisies wat ek beklee het, eggenote, ma en onderwyseres
terwyl ek met my gesin in die destydse Suidwes-Afrika gewoon het. Interessant genoeg was
my posisie as eggenote nie ’n beperking nie – dit het eerder gepaard gegaan met eie
spesifieke kenmerke en mag (Bourdieu 2000:300) wat nie net in daardie stadium belangrik
was nie, maar dit ook in die toekoms sou wees vir my daaropvolgende loopbaan. Ons
verhuising uit Suid-Afrika is teweeg gebring deur my man se aanstelling as dosent in teologie
by die embrionale universiteit wat in Windhoek gestig is. So was ek, hoewel tweedehands,
verbind met die akademiese lewe. My aanstelling as onderwyseres is gevorm deur die sosiale
en politieke kragte wat in die land aan die werk was: die voormalige Duitse kolonisasie, die
betwiste administrasie deur die Suid-Afrikaanse Nasionale Party-regering, ’n grensoorlog, en
veral die land se posisionering as ’n gefragmenteerde veeltalige samelewing wat verplig was
om Afrikaans as lingua francate aanvaar. Sosiale toestande in Windhoek het ’n uiterste tekort
aan gekwalifiseerde Engels-onderwysers ingesluit, veral Engelse moedertaalsprekers. Binne
’n week na ons aankoms in 1982 het my posisie verskuif van werklose huisvrou tot dié van ’n
hoërskool-Engels-onderwyseres ten spyte van slegs ’n jaar se ervaring ’n dekade vroeër. Dit
is in 1983 gevolg deur ’n aanstelling as junior dosent in Engels aan ’n beskeie
onderwyserskollege verbonde aan die universiteit.
Hierdie aanstelling het ’n wesenlike stap uitgemaak in my daaropvolgende loopbaan-trajek in
opvoedkunde en is gedeeltelik moontlik gemaak deur ’n ander ontwikkeling, naamlik my
terugkeer na deeltydse universiteitstudie. My man het my sterk aangemoedig om terug te keer
na sowel ’n loopbaan as verdere studie. Ek het gevolglik ingeskryf vir die graad BEd
(Honneurs) aan die Universiteit van Suid-Afrika deur afstandsonderrig. Hoewel my
voorgraadse hoofvak Engels was, het ek as ’n meer volwasse student gevoel ek beskik nie oor
die tyd om te wy aan die intensiewe leesprogram wat vereis word vir nagraadse studie in
Engelse letterkunde nie. Met twee kinders onder sewe jaar, ’n beperkte begroting om aan
verdere opvoeding te bestee, en ’n brandende ongeduld om te vergoed vir die onderbreking in
my diens het ek my opsies koelkop oorweeg. Ek het nagedink oor die betekenis en waarde
van my destydse posisie en dié van ander posisies soos ek dit in daardie tyd objektief gesien
het (Bourdieu 2000:302), dit wil sê, ’n loopbaan in Engels teenoor ’n loopbaan in
opvoedkunde.
Ek het reeds as voorgraadse student die onuitgesproke hiërargie waargeneem waarvolgens die
akademiese dissiplines georden word (Bourdieu 1984:54). Engels as ’n moderne taal het die
status van ’n suiwer wetenskap geniet (Bourdieu 1984:122) en ook my persoonlike passie
verteenwoordig. Maar daar was geen waarborg dat ’n laatkommer soos ek suksesvolle
561

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
toegang tot ’n universiteit se Engels-departement sou kry nie. Enige kapitaal waaroor ek
beskik het met betrekking tot kennis, ervaring en konneksies (Bourdieu 1984) wat
geassosieer was met ’n gemeenskap van universiteitsdosente wat in Engels spesialiseer, was
onbeduidend. Meer nog, ek het die moontlikheid om vinnige toevoegings tot daardie kapitaal
te maak as baie skraler geskat as die moontlikheid om loopbaanvooruitsigte te bou in ’n
algeheel nuwe veld, naamlik die opvoedkunde. Opvoedkunde is grootliks beskou as ’n
“paria” (Bourdieu 1984:230) in sy hoedanigheid as ’n toegepaste wetenskap wat ’n stryd
gevoer het om volle legitimiteit en wat op sy beurt weer aan sy eie deeldissiplines geboorte
gegee het. Maar opvoedkunde het vir my die kortste afstand verteenwoordig wat tussen twee
punte beweeg kon word, ’n afstand wat ek nou in die kortste moontlike tyd wou aflê.
Ek kan duidelik ’n insident onthou wat daardie besluit illustreer. Een aand het ons my man se
kollegas en hulle vrouens, almal universiteitsdosente, in ons huis onthaal. Ek het my uit die
geselskap verskoon om ons dogtertjies in die bed te sit. Ek was binne hoorafstand van die
geselskap en het geluister hoe die groep kla oor die stadige vordering van hul doktorale
navorsing – my man was reeds jare lank besig met sy verhandeling. Hy en sy groep het die
oortuiging gedeel dat 'n waardige doktorale verhandeling die produk was van 'n uitgerekte en
martelende oefening wat nie verhaas kon word sonder om akademiese uitmuntendheid in te
boet nie. Ek het dit beskou as traagheid en 'n onverskoonbare gebrek aan ambisie. Ek het
jaloers nagedink oor my eie verleentheidwekkende gebrek aan die basiese kwalifikasies wat
nodig was om toegang tot die speelvelde van die universiteit te verkry. Ek het ’n eed geneem:
“Maak nie saak hoe ver ek nou agter hulle is nie, ek sal hulle almal klop. Ek sal my doktoraat
voor enigeen van hulle kry!” Ek het dit gedeeltelik reggekry deur drie nagraadse grade (’n
honneurs-, meesters- en doktorsgraad) in minder as vyf jaar daarna te behaal, en teen daardie
tyd was ek reeds as senior lektor aangestel.
In 1985 het ek ’n BEd Honneurs-graad cum laude behaal. Ek het nou twee jaar ervaring in
onderwyseropleiding gehad en het van tyd tot tyd lesings aan (voorgraadse)
eerstejaarstudente gegee. Die veld wat ek betree het, is gestig deur die embrionale universiteit
(Akademie vir Tersiêre Opvoeding) en sy satelliet-onderwyserskollege wat ’n mens die
gevoel gegee het van ’n nuwe grondgebied waarin die pad oopgekap is deur vreeslose jong
pioniers. Die gemeenskap van akademici, selfs die mees senior dosente, het min ervaring
gehad en baie was steeds besig om nagraadse kwalifikasies te verwerf. Uit noodsaak moes
intreevlak-dosente institusionele beleid, kurrikula en handboeke skryf, universiteitsreëls en
regulasies opstel, as departementele voorsitters dien en nuwe personeel keur. Akademiese
egalitarisme het geheers.
Daar was oorvloedige geleentheid vir die insameling van kapitaal, as akademikus of as
administrateur, en dit was vir almal beskikbaar. By etlike geleenthede het ek in
strategiesebeplanningsvergaderings langs die rektor gesit. In die besonder onthou ek ’n
vergadering wat weg van die kampus af by ’n natuurreservaat gehou is. Ek onthou dit om
twee redes: naelskraapse ontkoming van ’n skerpioenbyt terwyl ons in ’n boma onder die
doringbome gesit het, en my lewendige argumentering met die rektor oor verskeie kwessies.
Die resultaat van my voortvarendheidwas ’n aanbod om by sy span aan te sluit as ’n soort
562

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
toespraakskrywer, wat ek van die hand gewys het. Ek het weggeskram van selfs net die
gedagte om uit die akademiese wêreld gehaal te word om ’n soort verheerlikte sekretaresse te
wees.
In 1986 het ek vir die meestersgraad ingeskryf en my studieleier, ’n professor met ’n goeie
reputasie in vergelykende opvoedkunde aan Unisa, het my voorstel om oor vrouekwessies te
werk, geesdriftig aanvaar. Ek en my man, wat albei nou besef het dat ons loopbane ’n
gesamentlike belang gevorm het, het suksesvol aansoek gedoen om doseerposte aan Unisa,
my nuwe alma mater, en in Desember 1986 het ons gesin na Suid-Afrika verhuis om hierdie
poste te aanvaar. So het die landskap nogeens verskuif.
Die sosiale en politieke konteks van die Suid-Afrikaanse hoër onderwys in die tweede helfte
van die 1980’s was hoogs gefragmenteer en gepolariseer: die Afrikaansmedium-instellings
het die apartheidstaat gesteun, die Engelsmedium-instellings het histories ’n kritiese posisie
teenoor die staat ingeneem, en instellings vir swart studente was grootliks gemarginaliseer.
Die aard van die veld wat deur Unisa gebied is, is deur ’n hoë mate van ambivalensie
gekenmerk. As ’n afstandsonderrig-entiteit sonder studente op kampus was dit die enigste
universiteit wat ’n baie groot rasgemengde studentegemeenskap bedien het, maar die
akademiese personeel was wit, hoofsaaklik manlik en Afrikaanssprekend, meestal
gegradueerdes van Afrikaansmedium-universiteite en draers van die akademiese
ingesteldheid wat in hul tuisinstellings beoefen is. Die gemeenskap van akademici in die
opvoedkunde is oor die algemeen gekenmerk deur ’n diepgesetelde gerigtheid op die
konserwatiewe waardes van neo-Calvinisme en Christelik-Nasionale Onderwys. Die
intellektuele diskoers is oorheers deur die filosowe van die opvoedkunde, wie se woordryke
beoefening van ’n pseudofilosofie wêrelde verwyder was van die woedende skoolgeweld
waardeur swart skole ontwrig is en wat die finale ondergang van apartheid voorafgegaan het.
4.4 Deur die poorte van Camelot
Ten spyte van die beperkinge van hierdie universiteitsveld wat ek as dosent betree het, het ek
dit as Camelot beskou, ’n gerespekteerde koninkryk waarvan die deure wonderbaarlik twee
keer oopgegaan het om my ’n tweede kans te gee: as ’n terugkerende student en as ’n
universiteitsdosent. Hier sou ek ’n salaris betaal word om te doen waarvan ek die meeste hou:
lees, skryf en onderrig. My baie onlangse ervaring as ’n afstandsonderrigstudent aan Unisa
het alreeds vorm gegee aan ’n sekere idee van die tipe universiteitsdosent wat ek graag wou
wees: behulpsaam, ondersteunend en studentgesentreer – maar ook van die tipe waarmee ek
my nie wou identifiseer nie.
Die Camelot wat ek betree het, was egter geen Oxford of Harvard nie. Die versameling
modernistiese geboue teen Muckleneukrant met hul uitsig oor Pretoria was ontwerp om
funksioneel te wees en die etos te beliggaam van ’n instelling gerig op die voorsiening van
massa-hoëronderwys aan volwasse, deeltydse studente – goedkoop gelewer deur middel van
gedrukte korrespondensiekursusse. Die doolhof van lang, vensterlose gange het geelbont
linoleumvloere gehad; die eindelose rye identiese bruin deure het na hokkieskantore gelei; in
die betonruimtes tussen die geboue en kafeterias was geen student te sien nie, weens die
563

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
afstandlewering van kursusse. Tog was die werksomstandighede wat in die 1980’s deur dié
universiteit moontlik gemaak is, benydenswaardig. Die infrastruktuur was uitmuntend: die
bes-toegeruste biblioteek in die land; ’n geoliede administrasie wat die groot getalle
registrasies seepglad geprosesseer het en tallose pakke studiemateriaal geproduseer en regoor
die land, die kontinent en die wêreld versend het; uitstekende werksomstandighede
(kantoorure tot etenstyd en ’n ruim aantal buigsame navorsingsdae weg van die kampus); en
oorvloedige befondsing vir navorsing en buitelandse besoeke. Die akademiese kader was
destyds groter as die administratiewe komponent en is beskou as die hartklop van die
instelling. Ten spyte van die ideologiese konserwatisme was die institusionele kultuur
kollegiaal, met die minimum toesig en verslagdoening. Die akademiese lewe is beslis gevorm
deur die eiesoortige aard van dosering deur afstandsonderrig. Die klem was op doeltreffende
onderrig (eerder as navorsing) soos beliggaam in die doeltreffende ontwerp en tydige
aflewering van korrespondensiemateriaal, twee maal per jaar ’n reeks goedvoorbereide
lesings wat landwyd aan studente aangebied is, en die hoflike hantering van telefoniese en
skriftelike studentenavrae. Kontak met studente was dus beperk tot nagraadse studente wat
seldsame besoeke aan die kampus gebring het vir konsultasies met studieleiers.
Die kultuur van die fakulteit waarby ek aangesluit het, was oorwegend manlik en homogeen
– konserwatief, Afrikaanssprekend, en wat ideologie betref, ondersteuners van die destydse
politieke bestel. Om ’n plek in hierdie gemeenskap te verwerf het ek intuïtief staatgemaak op
my bewese strategie van die speel van ’n spel – hardwerkendheid en geesdrif gekombineer
met ’n gedrewe ambisie om die items van my eie loopbaan-agenda vinnig te bereik – destyds
gekonkretiseer in meesters- en later doktorale navorsing oor genderkwessies.
Die Departement van Vergelykende Opvoedkunde en Onderwysbestuur waarby ek aangesluit
het, was die tweede kleinste departement in die fakulteit, met ’n doseerpersoneel van elf. Die
aard van die deeldissipline vergelykende opvoedkunde met sy fokus op die internasionale het
’n eienskap van openheid aan die gemeenskap verleen. Dit is versterk deur die
departementele voorsitter, ’n buitenissige mens met ’n uitdagende minagting vir die kulturele
“heilige koeie” van die akademiese status quo. Hy en my studieleier het saamgespan om die
verlammende eenvormigheid in die fakulteit te verbreek deur “buitestanders” as personeel
aan te stel – ek was Engelssprekend, openlik krities oor manlike bevoorregting, en het
alternatiewe politieke en godsdienstige sienings gehad. Die enigste twee vroue op dieselfde
posvlak as ek, dr N en me T, was verwelkomend. Hulle het spoedig die prys waarom ons
almal meegeding het, blootgelê. Bevorderings is grootliks beheer deur die voorsitter, en mans
het voorkeurtoegang tot hoër status en dus beter-betalende posisies verwag en ontvang.
Algehele sukses in die departement was afhanklik van die suksesvolle besit van kapitaal: die
hulpbronne wat ervare akademici na die veld kon bring in ’n nuwe aanstelling, of dit wat ’n
nuweling soos ek moes versamel ten einde te kon wen in die spel (Bourdieu en Wacquant
1992:10). Ek het vinnig die waarde gesnap van die doktoraat, publikasies,
navorsingstoekennings, konferensiereferate (verkieslik in die buiteland), die studieleiding van
nagraadse studente en lidmaatskap van die senaats- en fakulteitskomitees. Die aanknoop van
netwerke met buitelandse akademici was van besondere belang in daardie tyd van
564

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
akademiese isolasie weens internasionale opposisie teen apartheid. Ek het ook kennis geneem
van die simboliese dimensies van sodanige kapitaal wat geldigheid verleen het aan ’n
professor se eise in die gemeenskap (Bourdieu 1984:93). ’n Invloedryke professor kon
byvoorbeeld met sukses druk uitoefen vir die aanstelling of bevordering van ’n protégé; hy
kon ’n uitgewer oorreed om ’n manuskrip te aanvaar; of op sy portuur reken om hulle neer te
lê by sy argument in komitees en sy stem te steun. Nuweling-akademici kon ook
plaasvervangend kapitaal opbou via die mag wat uitgeoefen is deur so ’n persoon se
studieleier en sy/haar onuitgesproke borgskap.
Op my eerste dag by die werk het ek ’n illustrasie beleef van die wyse waarop kapitaal meer
kapitaal voortbring (Bourdieu 1984:91). My studieleier het my genooi om ’n hoofstuk te
skryf vir die teks in vergelykende opvoedkunde waarvan hy die mederedakteur was. Ek het
hierdie aanbod sonder huiwering aanvaar, selfs al het dit beteken dat ek die hoofstuk sou
moes skryf gelyktydig met die voltooiing van my meestersverhandeling binne ses maande.
Op ons rit huis toe het ek vol vertroue aan my man gesê: “Ek gaan ’n skrywer word.” Hoewel
my studieleier nie die magtigste professor in die departement was nie, het hy oor aansienlike
wetenskaplike en intellektuele kapitaal beskik weens sy reputasie as ’n gepubliseerde skrywer
en ervare studieleier. Ek het intuïtief aangevoel dat sy ondersteuning as voog en borg
voordelig sou wees. Inderdaad, so werk die strategieë van habitus wat ek vinnig besig was
om aan te leer: dit funksioneer dikwels op ’n onbewuste vlak (Bourdieu 1984:91).
Verdere betrokkenheid in die gemeenskap is bewerkstellig deur ons departement se
eiesoortige praktyke wat deur interne en eksterne kontekste gevorm is. Die voorsitter se
eksentrieke leierskap en die aard van die subdissipline, tesame met die bloedige konflik wat
afgespeel het juis in die skole waarvan die personeel die grootste gros van ons deeltydse
studente uitgemaak het, asook die tentatiewe onderwysbeleid van die skaduregering van die
African National Congress (ANC), het ’n voortgaande debat in die departement aangevuur. ’n
Rammelende teetrollie het die oggend-teepouse aangekondig en ons het in die portaal
vergader, die dik porseleinkoppies uit ’n reuse-teekan volgeskink en geargumenteer, mekaar
in die rede geval, by die een diskussie na die ander betrokke geraak, en nog lank daarna in
gesprek buite ons kantore getalm.
In hierdie konteks het ek myself as ’n vergelykende opvoedkundige begin identifiseer.My
denke is grootliks gevorm deur my studieleier se funksionalistiese benadering tot die
onderwysstelsel, met ’n sterk klem op Sadleriaanse kragte (Higginson 1994). Die dissipline
self het wye speelruimte aan ’n navorser gebied, “a space of possibilities” (Bourdieu
1984:80), deurdat dit uiteenlopende navorsingsbelangstellings geakkommodeer het. Die
voorsitter het ons dikwels herinner: “Ons navorsingslens is so wyd soos Afrika!” Teoretiese
hegemonie kon gesien word in ’n positivistiese epistemologie en ’n tradisionele
afhanklikheid van kwantitatiewe navorsingstegnieke. My frustrasie met die tekortkominge
van laasgenoemde het ruimte geskep vir weerstand deurdat ek die eerste persoon geword het
om kwalitatiewe navorsing in my eie departement in te voer.
Ek was op soek na ’n gepaste navorsingsontwerp vir die empiriese komponent van my
doktoraat. Gedurende ’n konsultasie het my studieleier terloops voorgestel dat ek gesels met
565

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
dr S in die Departement Opvoedkundige Sielkunde, wat onlangs “iets nuuts” gedoen het. Ek
het voortvarend uit sy kantoor gestorm op soek na dr S, vir wie ek toe per toeval op die trap
raakloop. Met min verduideliking het sy my haar verhandeling, met ’n beskrywing van haar
gebruik van veldwerk en onderhoudvoering, in die hand gestop. Ek was in vervoering – dit
was presies waarna ek instinktief gesoek het. Ek het myself intensief geskool deur al die
standaard kwalitatiewe tekste te lees wat in die 1980’s gepubliseer is, en die tweede
kwalitatiewe doktorale studie in die fakulteit geproduseer, met ’n stewige metodologiese
verdediging om wat ek vermoed het ’n oningewyde eksamenkomitee sou wees, te oortuig.
Daarmee het ek my geposisioneer binne ’n ander “onsigbare kollege”: navorsers wêreldwyd
wat teoretiese beheer ontworstel het uit die positivisme wat navorsing in die opvoedkunde
oorheers het.
4.5 Vakleerlingskap: om habitus te verwerf en te weerstaan
My vakleerlingskap as homo academicus het niks gemeen gehad met die formele
mentorskapprogramme wat nou so hoog in die mode is as deel van die induksiekurrikulum
vir beginner-akademici in my instelling nie. Indien habitus verg dat oortuigings en gedrag
met betrekking tot die betekenis van vakgeleerdheid geïnternaliseer word (Bourdieu 1984),
dan het ek dit deur osmose geleer van die ervarenes, die gerespekteerdes en die uitnemendes.
Van my studieleier, prof O, het ek die styl oorgeneem om ’n voorstel te struktureer, sy
“padkaart” waarin navorsingsvrae, doelwitte en metodes elegant saamgehang het. Ek volg
hom na met sy “So what?”-uitdaging ná ’n oorsig van die literatuur oor ’n onderwerp. My eie
toesig oor doktorale studente is vir altyd gevorm deur hierdie vroeë lesse in samehangende
redenering. Maar teen sommige oortuigings het ek weerstand gebied, soos sy verwagting van
wat Bourdieu (1984:87) noem gravitas:“the healthy slowness which people like to feel is in
itself a guarantee of reliability in writing a thesis”. Hierdie siening is bekragtig deur
institusionele regulasies: ’n doktorale student was verplig om twee keer te registreer voordat
toestemming verleen is om die proefskrif vir eksaminering in te dien. Ek het hierdie siening
reeds jare tevore teëgekom in die benadering van my man en sy kollegas tot die skryf van ’n
proefskrif. As ’n ongeduldige laat beginner in die universiteitsveld het ek weerstand gebied
teen die konvensionele habitus en die spel op my eie manier gespeel. Ek het “hoeke gesny”
(Bourdieu 1984:87) en het spesiale toestemming verkry om my voltooide doktoraat binne 18
maande in te dien ná slegs ’n enkele registrasie.
’n Paar jaar later, nadat ek ’n mate van reputasie-kapitaal in die departement verwerf het, het
ek ’n posisie lynreg teenoor prof O s’n ingeneem en die relevansie bevraagteken van die
onderriginhoud (en die gebruik van die handboek wat hy geskryf het) in die kursus wat ek
aangebied het. Hier was die tydsberekening van my weerstand (Calhoun 2011:363) van groot
belang. Op ’n vroeër stadium in my loopbaan sou dit my kanse gevaarlik benadeel het.
Hoewel dit ’n stremming op ons verhouding geplaas het, was dit ’n aanduiding van die
relatiewe outonomie van die akademiese ruimte wat ons inneem waarin gekonsolideerde
magsposisies uitgedaag kan word (Bourdieu 1993:39). Bowendien het ek reeds genoegsaam
566

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
as akademikus gevorder en was ek bereid om die risiko van die verlies van ’n beskermheer te
loop ten gunste van onafhanklikheid.
Van prof E, as medeprofessor en die vrou met die hoogste posisie in ons departement, het ek
die waarde geleer van onberispelike afronding – sowel intellektueel as fisiek. As ’n ma van
vier was prof E se stewige publikasielys, noukeurige akademiese werk en doelgerigte
toewyding aan haar loopbaan legendaries. In 1993 was ons medeskrywers van ’n
omvangryke handboek. Ek het haar uitgeslape onderhandelinge met die uitgewer dopgehou
en gesien hoe noukeurig sy die werk van bydraende skrywers deurlees voordat sy hul
manuskripte teruggestuur het met netjiese rooipen-kommentaar. Sy het geduldig en by
herhaling die galeiproewe gelees, en selfs die boekomslag ontwerp. ’n Foto wat by die
boekbekendstelling geneem is, toon ons albei onberispelik geklee in elegante boetiekuitrustings,
hare gekap en noukeurig gegrimeer. Sy was ambisieus en het ’n intense selfbewussyn
gehad van die plek wat sy verwerf het in ’n manlik-oorheerste domein. Haar
leiding was van onskatbare waarde, hoewel haar verhouding met my, soos al haar ander
verhoudings, saaklik gebly het. In hierdie verband was dit twee betekenisvolle verbintenisse
met portuur- eerder as beskermerfigure, aangegaan in twee spesifieke fases van my trajek,
wat aansienlike stukrag aan my loopbaan verleen het.
Teen 1990 het ek my doktoraat behaal en ’n mate van akademiese reputasie verwerf, en
daarmee saam volle lidmaatskap van die gemeenskap. In dieselfde jaar is me J in die
departement aangestel. Sy het aan ’n liberale Engelstalige universiteit gegradueer en
onmiddellik deel geword van die intellektuele debat in die fakulteit. Met die beëindiging van
die rasgesegregeerde skoolstelsel in die vroeë 1990’s het sy haar navorsing gefokus op die
opleiding van onderwysers vir ’n kultureel diverse skoolstelsel. Sy het befondsing verkry vir
die indiensopleiding van onderwysers vir diversiteit en my genooi om by haar aan te sluit in
wat later in ons “multikulturele roadshow” ontwikkel het. Ons het ons eie
opleidingsmateriaal ontwikkel (wat later gelei het tot verskeie gesamentlike en
solopublikasies) en wyd deur die land gereis om ná ure werkswinkels vir
onderwyseropleiding aan te bied, dikwels met ’n mate van persoonlike risiko in polities
plofbare gemeenskappe.
Ons is voortgedryf deur die opwinding van die baanbrekerswerk wat ons gedoen het, nie net
in ons voortgaande navorsing nie, maar deur die bekendstelling van 'n nuwe
onderrigparadigma aan onderwysers van alle agtergronde. Die kennis van ons aktiwiteite in
die departement is selektief bestuur: ons het nooit die volle omvang van ons
gemeenskapsbetrokkenheid openbaar gemaak nie. Hierdeur het ek saam met me J kapitaal
opgebou in die vorm van ’n aansienlike openbare reputasie vir kundigheid op die gebied van
kulturele diversiteit. Erkenning deur ’n nuwe gehoor – skoolhoofde, onderwysers, amptenare
in die provinsiale onderwysdepartement en nieregeringsorganisasies – het my siening van
myself as navorser herdefinieer. Ek het ingesien dat my navorsing in die toekoms sou afhang
van die sosiale bruikbaarheid daarvan in die lig van die golf van ontwikkelings in die
postapartheid-konteks van skole. Die vennootskap met me J het slegs vier jaar geduur,
waarna sy na ’n buur-instansie met beter vooruitsigte verskuif het.
567

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
’n Tweede vrugbare alliansie het in die tweede helfte van die 1990’s met prof N tot stand
gekom en geduur tot haar aftrede byna 15 jaar later. Hierdie keer is ek genooi om ’n
nieformele onderwyseropleidingsprogram vir ouerbetrokkenheid te ontwikkel en aan te bied,
’n fokus wat goed ingeskakel het by my ervaring in diversiteitsopleiding. Hierdie
vennootskap het ’n bykomende voordeel ingehou, naamlik kameraadskap in ’n
universiteitsomgewing wat vinnig besig was om sy kollegiale aard te verloor. Die openbare
prestige wat deur gemeenskapsbetrokkenheid verwerf is, is oor die algemeen geringgeskat
deur die universiteit; slegs projekte wat ruim befondsing ingebring het, het ’n impak gemaak.
Maar gemeenskapsdiens het aan my sowel ’n nuwe uitdrukkingswyse as professionele
bevrediging gegee wat voortgevloei het uit die waarde wat ons navorsing vir diegene in die
praktyk gehad het. Vir jare het ’n groot bron van vervulling vir my gelê in ’n moordende
skedule van gemeenskapswerk, wat dikwels beteken het dat ek lang afstande alleen moes aflê
na skole in townships en landelike gebiede; maar terselfdertyd het gemeenskapsdiens bygedra
tot die empiriese grondslag van die meeste van my publikasies.
4.6 ’n Habitus teen sigself verdeeld
My formele loopbaanvordering was vinnig: senior lektor in 1989, medeprofessor in 1992 en
volle professor in 1996. Die enigste keer wat ek die pas moes markeer, was vir die
medeprofessoraat: ek het twee keer aansoek gedoen voordat ek die pos gekry het. Ek beskou
die volle professoraat wat ek in 1996 gekry het, as die stempel op my volle lidmaatskap van
die akademiese gemeenskap, ’n prestasie waarop ek openlik trots was. Toe ek ’n werkswinkel
vir onderwyseropleiding in ’n diep landelike gebied in Limpopo bygewoon het, het ek die
verhoog gedeel met twee linguiste van ’n ander universiteit. Tydens die bekendstelling aan
die onderwyser-gehoor het hulle ongeërg gevra om op die voornaam genoem te word. Ek was
onbeskaamd toe my beurt kom: “Noem my asseblief Professor!” het ek aan die gehoor gesê:
"Ek het baie hard gewerk vir hierdie titel.” Die onderwysers het opgetoë hande geklap.
Teen die middel-1990’s het die veld van die akademiese wêreld ’n metamorfose ondergaan
onder die invloed van sosiale en historiese kragte wat na vore gebring is deur die aftakeling
van apartheid. Die Fakulteit Opvoedkunde waarby ek in 1987 aangesluit het, is
herstruktureer. Die ses dissiplinegebaseerde departemente is ontbind en die personeel is
herskommel in drie departemente gebaseer op die fases van onderrig. Pogings om die
dissipline-gemeenskappe, en dus die dissipline-diskoers binne hierdie strukture, te behou, het
misluk. My lewendige dissiplinegebaseerde affiliasies is verswak in die herstruktureerde
fakulteit en ek het min gemeen gehad met my nuut-toegewese departement. Nasionale
hoëronderwys-transformasie ná die politieke verandering in 1994 is gekombineer met die
dringende invoer van strategieë vir personeel-ekwiteit in ons instelling. Terselfdertyd, en in
ooreenstemming met wêreldwye verandering op die gebied van hoër onderwys, het die
organisasieklimaat beweeg van kollegialiteit na bestuurdersheerskappy.
Ek het uit hierdie verskuiwings probeer sin maak deur in my intreerede te verwys na die werk
van ’n ander Franse intellektueel, Jean-François Lyotard, en die idee van die dood van die
universiteit en die afsterwe van die dissiplines. Op hierdie kritieke moment aan die einde van
568

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
1995 het die driejaartermyn van die destydse visedekaan van die Fakulteit Opvoedkunde
verstryk. Twee poste vir visedekaan is ingestel. Die posbekleërs sou gekies word deur middel
van ’n openbare stemproses deur fakulteitslede tydens ’n fakulteitsraadvergadering; die
uitslag sou bepaal word deur erkenning van akademiese prestige en reputasie gemeng met die
verwagte fakulteitspolitiek. Nóg die posisie van dekaan nóg dié van visedekaan is ooit deur 'n
vrou gevul. Ek is genomineer, maar ek het geweifel. Prof L, een van die min vroulike
professore in die fakulteit, het my na haar kantoor laat kom. Sy was ’n moederlike vrou, baie
naby aan aftrede. Streng het sy my vermaan: “Jy was jare lank uitgesproke oor geleenthede
vir vroue aan hierdie universiteit. Nou is dit tyd om die daad by die woord te voeg!” Terwyl
die stemme in die Senaatsaal getel is, het me J my hand vasgegryp. Ons het ’n mate van
wrywing ervaar in ’n vennootskap wat ’n mededingende snykant ontwikkel het, maar haar
lojaliteit was onbetwisbaar. So het my skof as visedekaan (1996-2000) in Januarie 1996
begin. Dit het saamgeval met my intrede as volle professor. Ek was 45 jaar oud en het tien
jaar tevore die universiteit betree. Die ander posisie is gevul deur prof M, ’n goedhartige man
met dekades se ervaring, insluitende die voorsitterskap van sy departement.
Aanvanklik was die sywaartse skuif na fakulteitsadministrasie as visedekaan opwindend. Die
geleentheid om ’n sigbare rol te aanvaar, al was dit ondersteunend, het ’n nuwe bron van
kapitaal geopen: universiteitsmag (Bourdieu 1984:75). ’n Visedekaan het geen
lynbestuursfunksies gehad nie, maar as assistent van die dekaan diens gedoen. Die dekaan het
lidmaatskap van universiteitskomitees aan my gedelegeer waar ek gefunksioneer het as ’n
wederkerige kanaal van inligting na en van die fakulteit se uitvoerende komitee. Ek het ook
seremoniële funksies vervul; ek het jaarliks namens die dekaan die reeks landswye
gradeplegtighede bygewoon. Ad hoc-pligte het ingesluit bemiddeling in geskille buite die
fakulteit en verteenwoordiging by nasionale en provinsiale onderwysliggame wat uit die na-
1994-hervorming voortgekom het.
Maar wat was die uitwerking van die beweging van die posisie van akademiese professor na
administrateur? Sekerlik is die grense tussen my kleiner dissipline-nis en die breër
universiteitsgemeenskap deurdring, wat vir my ’n hele nuwe wêreld in die universiteitsveld
oopgemaak het. En sekerlik gaan ’n administrateur voort om op te tree in die belang van die
akademiese wêreld. Maar bykomende disposisies word vereis ten einde ’n ander spel te kan
speel. Ek het agtergekom dat professore wat bedrewe navorsers in hul tuisdissiplines is, nie
noodwendig vaardig, of selfs geïnteresseerd, is in universiteitbeleid en besluitneming nie.
Verder is die verkiesing tot administrasie en die uitoefening van administratiewe mag geneig
om die insameling van die kapitaal van wetenskaplike en intellektuele gesag te
kompromitteer (Bourdieu 1984:96). Kapitaal in die universiteitsveld, hetsy wetenskaplike en
intellektuele kapitaal wat deur onderrig, navorsing en publikasies verwerf is, hetsy
universiteitskapitaal wat deur alliansies en netwerke verwerf is, kan aangroei slegs wanneer
intensiewe tyd daaraan bestee word (Bourdieu 1984:95).
As visedekaan het ek steeds probeer om momentum te behou in nagraadse studieleiding,
navorsing en gemeenskapsdiens, maar dit het tydsgewys ’n hoë prys geverg. Ek het op ’n
konstante vlak van stres gefunksioneer. Ek het ook dissonansie ervaar tussen myself as
569

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
akademikus en as lid van ’n ander korps,naamlik bestuur. Ek moes ongewilde besluite
verdedig; ek moes vergaderings verduur wat gehou is volgens streng-toegepaste
vergaderingkonvensies; ek moes die voortvarende, spontane kritiek wat ek so graag
uitgespreek het, sluk. Ek kon die take wat van my verwag is, met ’n mate van selfvertroue
uitvoer, maar my selfvertroue het begin taan. Ek het ontoereikend en lomp gevoel. Ek was die
spreekwoordelike vis uit die water. By tye was ek verplig om myself te konfronteer met die
wyse waarop die onbewuste spontaneïteit van habitus berekende en geoefende gedrag geword
het. Ek het die spontane onordelikheid van die akademiese debat waarna Ellis en Bochner
(2006:434) verwys, verruil vir die koverte politieke maneuvrering van die fakulteit se
uitvoerende bestuur terwyl hulle in ’n vyandige klimaat ’n stryd gevoer het om die Fakulteit
Opvoedkunde te herskep.
Die fakulteit het vroeër ’n stigma verkry vir ideologiese konserwatisme en sy akademiese
regverdiging van die apartheidsonderwysbeleid. In postapartheid hoër onderwys is die prys
vir daardie posisie opgeëis en moes dit ten volle betaal word. In 1999 het die dekaan besluit
om af te tree. Ek is vir dekaan genomineer en het weer geweifel voordat ek huiwerig
voortgegaan het. My mededingers het my medevisedekaan en ’n jonger swart vrou ingesluit.
Die fakulteitstem is vervang deur uitgerekte en komplekse prosedures; ek is deur ’n
keurkomitee gekruisvra. My aansoek is in die finale keuringsfase van die hand gewys ten
gunste van my vroulike teenhanger.
Die weke van spanning voor die finale besluit het my emosioneel en fisiek uitgeput gelaat. Ek
het die jaareindreses in die bed deurgebring met kwaai rugpyn waarvoor die dokters geen
meganiese oorsaak kon vind nie. Ek het myself voortdurend ondervra oor die dissonansie wat
ek ervaar het tussen myself en universiteitsadministrasie as ’n nuwe spel wat ek –
verkeerdelik – gedink het vir my maklik sou wees. Terwyl ek die swakhede in my
professionele identiteit in oënskou geneem het, het ek besef wie ek is en wie ek nie is nie. Ek
het nie oor die disposisies beskik om ’n suksesvolle administrateur te word nie, maar wat
belangriker was, was dat ek weerstand gebied het teen die verwerwing van daardie
disposisies. Die resultaat was “a habitus divided against itself, in constant negotiation with
itself and its ambivalences” (Bourdieu 1999:511).
4.7 Die vertroosting van habitus
Daar is ’n brose grens tussen die gerespekteerde professor en die kwesbare menslike wese.
Parallel aan die bou van my loopbaan was daar my private lewe as vrou en ma. Teen 2000 het
my kinders aan hul onderskeie universiteite afgestudeer as professionele persone. My man se
loopbaan het sy eie trajek gevolg aan dieselfde instelling as die een waaraan ek verbonde
was. Ons het selfs kantore in dieselfde gebou gehad, maar ’n onuitgesproke konsensus het
ons lewens op die kampus apart gehou. Ons het mekaar hoflik en terughoudend gegroet
indien ons mekaar raakgeloop het. In ons private lewe het ons egter die “affinity of habitus”
(Bourdieu 2004:27) gedeel. Die universiteitsrooster het die ritmes van ons bestaan gedikteer.
Ons het studieverlof, konferensies en buitelandse besoeke laat saamval. Tuis het ons ’n
studeerkamer gedeel: R het by sy lessenaar gesit in die solder onder die grasdak, aangrensend
570

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
aan my grondvloer-lessenaararea. Sonder om van ons skerms op te kyk sou ons mekaar
raadpleeg: “Wat dink jy van hierdie argument?” “Hoe sou jy hierdie idee formuleer?” By die
werk was ons voortdurend oor die telefoon in gesprek met mekaar via die interne netwerk.
Universiteitsake het ons gesprekke oorheers tydens maaltye, vakansies, feesvierings. Dit was
’n alomteenwoordigheid in ons huis – gulsig het dit voortdurend aandag geëis. Ons was
wedersyds verontwaardig oor wat ons as verraad in mekaar se loopbane beleef het, jubelend
oor prestasies, simpatiek oor teleurstellings. Ons dogters het ons styl nagevolg. Ons was vier
studente in een huis – hulle twee en ons twee. Al vier was altyd aan die werk aan ’n projek,
altyd gefikseer op nog ’n doelwit om te bereik.
Toe, skielik, kom alles tot ’n einde.
In 2003 was ek besig om te beplan vir ’n konferensie in Hamburg; R sou my in Barcelona
ontmoet; twee van sy nagraadse studente wat in Brussel woon, sou ons in Arles inwag.
Paspoorte, visums, my referaat, sy voorbereiding. R was gesteld op voorbereiding. Ek was
geïrriteerd met sy perfeksionisme; ek was ongeduldig met sy voortslepende depressie. ’n
Besige oggend is onderbreek deur ’n oproep van R se navorsingsassistent. R het in die
biblioteek inmekaargesak. Terugskouend was haar grappie nie in die beste smaak nie: “Lyk
my jy gaan vroeg erf.” R is vir toetse in die hospitaal opgeneem. ’n Noodoperasie vir ’n
breintumor is geskeduleer. In die wagkamer voor die operasie het hy e-posse gedikteer wat ek
aan sy buitelandse studente moes stuur. Sy hand het gebewe, maar habitus het bly heers.
Laaste-minuut-instruksies is gegee – alles oor sy werk. In die daaropvolgende dae sou sy inposbus
altyd vol bly.
Ses weke later het ek ’n konferensie gekanselleer en ’n begrafnis gereël. Ek het plek ingeruim
op die begrafnisprogram vir die dekaan se eulogie. Hoekom? Ek het nie eens R se dekaan
geken nie – ek het hom nooit ontmoet nie. Die universiteit was ’n totale teenwoordigheid by
die begrafnis – my kollegas, sy kollegas. Hulle het opregte besorgdheid betoon. Maar daar is
’n brose grens tussen die gerespekteerde professor en die kwesbare menslike wese. Ek het
ongemaklik, verleë, blootgestel gevoel. Akademici kan oor teorieë debatteer, nuwe kursusse
ontwerp, meer ure saam in vergaderings deurbring as tuis, maar buite die kollegiaat is ons
vreemdelinge. Professore is nie vroue met mans, of mans met vroue nie. Woordeloos het R se
navorsingsassistent my gehelp om die inhoud van sy kantoor in die spreekwoordelike
kartondose te pak. Ek het die trollie gevul met sy akademiese parafernalia, die uiterlike
tekens van kapitaal wat oor twintig jaar versamel is, om dit in my motor se kattebak te gaan
laai.
Ná die begrafnis het ek slegs twee dae verlof geneem. Ek was stom, afgestomp, ’n bietjie
kranksinnig. Ek het my uitgevat in pakkies, kouse, hoëhakskoene, met lipstiffie en al. Ek het
nie vir ’n oomblik die pas verslap nie, maar ek kon nie dink nie. Gelukkig was dit November
en die akademiese lewe het geleidelik tot stilstand gekom. Om die situasie te hanteer het ek
my intuïtief gewend tot die instrument van my bedryf: navorsing. Ek kon op niks anders
konsentreer nie as tekste oor die rouproses, weduweeskap, trauma. Hierdie private navorsing
was omvattend en deeglik. Dit het ’n jaar geduur. Te midde daarvan was daar ’n vlaag
manuskripte wat van vaktydskrifredakteurs teruggekom het – die vrug van ’n produktiewe
571

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
jaar. Alles is vir publikasie aanvaar en elkeen het ’n mate van hersiening nodig gehad. Ek
wou die hele spul in die snippermandjie gooi. Maar selfs in hierdie raserny is ek deur habitus
in toom gehou, sodat ek dit eerder in ’n laai gestop het.
’n Kollega, self ’n weduwee, het my na die kafeteria genooi vir tee, ’n gebaar van simpatie.
Ons het mekaar skaars geken. “En toe, hoeveel publikasies hierdie jaar?” het sy gevra. Ek het
haar aangestaar. Waar kom dié vraag vandaan? Wie gee om oor artikels? My man is dood.
Ons ontmoeting was styf en koud. Gelukkig funksioneer habitus op “outobeheer”. Ek het
miskien gerebelleer teen die etiket “weduwee” op die tallose regsdokumente wat nou my
handtekening vereis het. Ek het miskien weggedeins van vreemdelinge se verbeelde blik in
die winkelsentrum. Maar op die kampus was ek steeds Prof. “Haai daar, Prof. Wat dink jy,
Prof?” My status was onveranderd. Ek is Prof. So het ek besef dat ek nie “enkellopend”,
“getroud” of “weduwee” is nie. Professionele identiteit was my bolwerk teen die verlies van
persoonlike identiteit.Habitus, daardie onbewuste beliggaming van ’n stel disposisies, was
my vertroosting. Ek het nog steeds so vinnig soos altyd na die biblioteek geloop. Ek het
kollegas en studente steeds ongeduldig op die trappe en in die gange verbygesteek en tot in
die hysbak gehaas. Ek het e-posse afgejaag, geskryf, geredeneer, in die rede geval, want ek
was steeds Prof.
Dit het my gered, net soos my vennootskap met prof N. Sy het die artikels met mooipraat uit
die laai gekry en aangebied om my met die hersiening daarvan te help. Sy het noukeurig ’n
lys van gesamentlike artikels saamgestel om te verseker dat ons bydraes tot gesamentlike
werke billik verdeel is. Sy het gereël vir die voorlegging van ons referate vir ’n konferensie in
Italië, later in Spanje en daarna in Siprus. Sy het nie sentimenteel op my verlies bly
konsentreer nie. Sy het die regte dinge gesê. Sy het ’n uitgewer oorgehaal om ’n manuskrip
oor ons gedeelde spesialisasieveld, ouerbetrokkenheid, waaraan ons saamgewerk het, te
aanvaar. Ons alliansie, wat in die laat 1990’s begin het, is ná my verlies met groter vrug as
ooit voortgesit.
4.8 Die universiteitsveld vandag: gepenetreer en getransformeer
Teen 2006 is die Camelot wat ek geïdealiseer het, finaal gepenetreer deur die wêreldwye
kragte van markgerigtheid, performatiwiteit en burokratiese universiteitsbestuur. Die
verandering in die universiteitsveld wat my die sterkste geraak het, was “the
institutionalisation of the status of the researcher, which tends to constitute academic research
and publication as a subjective norm for all practices and relegates pedagogical investments
to the second rank” (Bourdieu 1984:12). Ten spyte van teenstrydige retoriek het groeiende
eise vir akademici om hul intellektuele kapitaal te kwantifiseer die diskoers oorheers.
Erkenning van goeie onderrig en nagraadse studieleiding is vervang deur die verering van
navorsing en publikasies wat deur regerings- en institusionele subsidies erken en vergoed is.
Bestuurstaal en nie akademiese debat nie het die daaglikse ervaring voorgeskryf: studente het
“kliënte” geword; publikasies het “uitsette” of selfs “lewerbaarhede” geword; akademiese
kapitaal is op ’n vyfpuntskaal geëvalueer tydens jaarlikse beoordelings van akademiese
572

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
prestasie; e-posse het voortdurend identiese verslae, statistiek en trivia vereis wat telkens in
’n ander formaat herhaal moes word; baie vergaderings was virtueel.
Ek loop ’n nabye kollega raak by ’n konferensie in Praag en is verbaas omdat haar fisieke
voorkoms so verander het. Dan besef ek dat ons mekaar ses maande lank nooit gesien het nie;
al ons interaksies was virtueel. Vir die eerste keer in ons institusionele geskiedenis was daar
meer burokrate as akademici. Mense het te besig geraak om te talm vir ’n bespreking;
kantoordeure het toe gebly; en gemeenskaplike teesessies is lankal stopgesit in die belang van
institusionele kostebesparing. Die ergste was die wyse waarop die mikrobestuurde omgewing
die tyd opgeslurp het wat nodig was om die verlangde navorsing te kon lewer. Indien tyd die
strooi is wat akademiese meulenaarsdogters nodig het om goud te kan spin, dan is die
voorraad strooi maar karig. Altbach (1997:ix) se woorde resoneer: “The ‘golden age’ of the
professoriate is at an end.” Ek beskou myself as besonder gelukkig om die doodsnikke
daarvan te kon meemaak.
Wêreldwye hoëronderwystendense het ook saamgeval met historiese gebeure soos die
nasionale sosiopolitieke transformasie ná 1994 en dit het ’n unieke “kritieke moment” in
institusionele geskiedenis ingelui. Namate die strukture van die universiteit deur die
implementering van transformatiewe beleid geskud, herdefinieer en herskep word, gebeur
dieselfde met mense se bewustheid van plek. Dis veral die beleid van die herstel van onreg
wat vinnig die rassamestelling van die instelling in die algemeen, en middel- en topbestuur in
die besonder, verander. In die heersende onsekerheid skyn dit asof die prosesse van
reproduksie permanent onderbreek is en dat ’n ander toekoms onvermydelik is vir almal
(Bourdieu 1984:183). Die onbekende het ’n atmosfeer van verhoogde stremming geskep.
Persoonlike verligting het uit ’n onverwagte hoek gekom. Ten einde meer kantoorruimte
beskikbaar te stel ná ’n institusionele samesmelting, en om die regeringsubsidies wat deur
navorsingsproduktiwiteit verdien word, te verhoog, is daar in 2006 ’n aanbod aan senior
professore gemaak om hul kampuskantore prys te gee en van die huis af te werk. Ek het nie
gehuiwer nie. Camelot het weer eens tot stand gekom in my studeerkamer tuis: dit was ’n
nuwe koninkryk. Inderdaad is habitus afhanklik van die veld, die sosiale posisie wat in die
gemeenskap beklee word, die teoretiese posisionering en die houding wat in sosiale interaksie
ingeneem word. Maar in ’n getransformeerde universiteitsveld is my loopbaan paradoksaal in
isolasie weer nuwe lewe ingeblaas. Ek het my spel herstruktureer en dit gespeel hoofsaaklik
deur die hoeveelhede navorsing te produseer wat verlang is, oënskynlik nie vir die
intellektuele bruikbaarheid daarvan nie, maar vir die ruilwaarde daarvan vir monetêre
kapitaal. Vandag hou ek my lidmaatskap van die akademiese gemeenskap in stand deur
virtuele gesprek; vir diskoers maak ek staat op webruimtes, blogs en aanlynpublikasies; vir
geesverwantskap wend ek my na Google.
4.9 Epiloog: Reproduksie van die korps
Terwyl ek hier skryf in 2012, merk ek blyke van Bourdieu (1984; 1993) se reproduksie van
die sosiale orde, die universiteitskorps – nie identies nie, maar beslis herkenbaar. Onlangs is
ek gevra om ’n kollega se plek in te neem tydens ’n vergadering van ’n belangrike
573

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
senaatskomitee. Terwyl ek in die elegante vertrek met sy houtpaneelwerk bo in die
administratiewe blok sit en kyk na die selfversekerde, goedgeklede akademici wat my
omring, beleef ek ’n oorweldigende gevoel van déjà-vu: die akteurs het verander, maar die
aksie was dieselfde. Pleks van wit manlike professore in donker pakke word die toneel
oorheers deur vroue en swart personeel. Maar verskanste belange word steeds heftig
verdedig; begrotings word betwis; beleid en prosedures word geproduseer om magsposisies
te konsolideer. Hierin herken ek spore van ’n vars stabiliteit: die “nuwe” garde, die
opkomende swart akademici van die post-struggle-era, eens luid en militant, word deur
habitus geassimileer en vorm nogeens ’n laag van die institusionele status quo.
Hoe sal ek dit alles uiteindelik aflê by my verpligte aftrede in 2016? Ek het opgelet hoe stadig
en teësinnig afgetrede kollegas afstand doen van habitus. Ek kyk weer na Bourdieu se
aantreklike portret op die voorblad van sy meesterlike selfontleding. Habitus vereis dat ek
slegs op een manier optree wanneer dinge deurmekaargeskud word – om terug te val op die
instrumente van my ambag. Dus sal ek navorsing doen oor die krisis van aftrede soos ek eens
navorsing gedoen het oor rousmart, en voor dit oor elke ander kritieke gebeurtenis in my
lewe. Ek het my ambag deeglik onder die knie.
5. Nadenke oor die gebruik van analitiese outo-etnografie
Soos in die geval van alle metodologiese benaderings het my self-narratief ook sy beperkings.
Vanweë die omvang van hierdie verhaal, wat meer as ’n kwarteeu dek, is die aanbieding
noodwendig hoogs selektief. Ek het byvoorbeeld baie min oor ras gesê, en nog minder oor
gender. Ek het nie in die eerste plek as ’n vrou of as ’n wit vrou geskryf nie. Ek het nie
geskryf oor die uitwerking van my loopbaan op my gesin of hulle uitwerking op my loopbaan
nie. Ek het egter gepoog om ’n mate van insig te bied in die kulturele, ideologiese en
historiese kontekste (Denzin 1989:73) waarin habitus ontwikkel het. Hiermee hoop ek om
Reay (2004) se argument te illustreer dat Bourdieu se idee van habitus nie slegs ’n konsep is
wat oop is vir eindelose diskussie nie, maar ’n bruikbare metode vir ontleding.
Ek erken ook die beperkings van die tipe narratief wat ek geproduseer het deur te kies vir ’n
analitiese outo-etnografie. Deur my ervarings in verband te bring met ’n a priori teoretiese
raamwerk was ek nie genoodsaak om ’n lewendige, evokatiewe teks te skryf, om “my hart uit
te stort” nie. Maar selfs dit bevestig wat ek beoog het om uit te beeld: habitus – gevorm
volgens, en konformerend aan, die “standaarde” van ’n meer onpartydige wetenskapspraktyk
ten spyte van my kwalitatiewe ingesteldheid. Dit verraai ook my vrees, gedeel deur baie
ander outo-etnograwe (Sparkes 2000; Jago 2002), dat ’n intieme, evokatiewe teks dit selfs
moeiliker sou vind om goedgekeur te word deur die eweknie-beoordelaars wat uiteindelik
beheer oor publikasie uitoefen.
Ten slotte resoneer Bourdieu (2007:111) se vraag: “Why have I written and, above all, for
whom?” Sekerlik is enige veralgemenings afgelei van “an exalted project” (Bourdieu
2004:113) buite die kwessie. Dit sou strydig wees met die aard en doelstellings van alle
kwalitatiewe navorsing (Ellis en Bochner 2006) en met die habitus van die kwalitatiewe
navorser. Analitiese outo-etnografie het my egter in staat gestel om noukeurig te kyk na die
574

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
verband tussen my persoonlike lewe en my akademiese belange – “in a deeper and more
sustained manner” (Anderson 2006:178) as wat die geval sou wees in ’n kwalitatiewe studie
waarin die self teenwoordig bly, maar op die periferie. Die skryf van my verhaal het die
aansprake vervul van sowel die evokatiewe (Ellis en Bochner 2006) as die analitiese outoetnograaf
(Anderson 2008) met betrekking tot die daarstelling van ’n verrykte selfbegrip wat
voortspruit uit “understanding our personal lives, identities, and feelings as deeply connected
to and in large part constituted by […] the sociocultural contexts in which we live”
(Anderson 2008:178).
Maar ek kan nie ontkom aan die verantwoordelikheid dat my verhaal, selfs al is dit so uniek
persoonlik, ’n mate van waarde sal hê vir die verryking van selfbegrip by lesers wat self volle
lede van die universiteitsveld is nie. Soos Humphreys (2005:851) aan die slot van sy vinjette
oor sy akademiese loopbaan vra: “Has my autobiographical narrative […] focused your gaze
in the same direction?” Die hoop dat outo-etnografie moontlik ’n wyer toepassing kan hê,
word weer eens die beste uitgedruk deur Bourdieu (2004:113), wat sy selfontleding so afsluit:
And nothing would make me happier than having made it possible for some of my
readers to recognise their own experiences, difficulties, questionings, sufferings, and
so on, in mine, and to draw from that realistic identification, which is quite the
opposite of an exalted projection, some means of doing what they do and living what
they live, a little better.
In ’n universiteitsveld wat toenemend verontmenslik word deur die speel van ’n korporatiewe
spel, sal dit vir akademici moontlik meer as ooit nodig wees om habitus te konstrueer en in
stand te hou deur volgehoue nadenke oor sowel hul eie “klein” geskiedenisse as dié van hul
eweknieë (Trahar 2011b:11).
Bibliografie
Altbach, P.G. 1997. Volume introduction. In Altbach (red.) 1997.
Altbach, P.G. (red.). 1997. The academic profession: The professoriate in crisis. New York:
Garland.
Altbach, P.G., L. Reisberg en L.E. Rumbley. 2009. Trends in global higher education:
Tracking an academic revolution. Parys: UNESCO.
Anderson, L. 2006. Analytic autoethnography. Journal of Contemporary Ethnography,
35(4):373–95.
—. 2008. Analytic ethnography. In Atkinson en Delamont (reds.) 2008.
Atkinson, P. en S. Delamont (reds.). 2008. Representing ethnography. Los Angeles: Sage.
575

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Brewe, A. en L. Lucas (reds.). 2009. Academic research and researchers. New York:
McGraw-Hill.
Bochner, A.P. en C. Ellis (reds.). 2002. Ethnographically speaking: autoethnography,
literature and aesthetics. Walnut Creek: Alta Mira Press.
Brunsdon, A.R. en G.A. Lotter. 2011. Outo-etnogafie as selfhulp vir predikante met
bedieningsmoegheid: verkennende opmerkings. Verbum et Ecclesia, 32(1), Art. #465, 7
bladsye. Doi:10.4102/ve.v32i1.465.
Bourdieu, P. 1967. Systems of education and systems of thought. Social Science Information,
14:338–58.
—. 1984. Homo academicus. Vertaal deur P. Collier. Cambridge: Polity Press.
—. 1985. The genesis of the concepts of habitus and field. Sociocriticism, 2:11–24.
—. 1987. The biographical illusion. Uit Frans vertaal deur Y. Winkin en W. Leeds-Hurwitz.
In Parementier en Urban (reds.) 1987.
—. 1990a. The logic of practice. Cambridge: Polity Press.
—. 1990b. Sociology in question. Cambridge: Polity Press.
—. 1993. The field of cultural production. In Johnson (red.) 1993.
—. 1999. The contradictions of inheritance. In Bourdieu (red.) 1999.
—. 2000. The biographical illusion. In Du Gay, Evans en Redman (reds.) 2000.
—. 2004. Sketch for a self-analysis. In Bourdieu (red.) 2004.
—. 2007. Sketch for a self-analysis. Vertaal deur R. Nice. Cambridge: Polity Press.
Bourdieu, P. (red.). 1999. Weight of the world: social suffering in contemporary society.
Cambridge: Polity Press.
—. 2004. Science of science and reflexivity. Cambridge: Polity Press.
Bourdieu, P. en L. Wacquant. 1992. An invitation to reflexive sociology. Chicago: University
of Chicago Press.
Calhoun, C. 2011. Pierre Bourdieu. In Ritzer en Stepnisky (reds.) 2011.
Chang, H.V. 2008. Autoethnography as method. Walton Creek: Left Coast Press.
Coffey, A. 1999. The ethnographic self: Fieldwork and the representation of reflexivity.
Londen: Sage.
576

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Conrad, C.F. en R.C. Stein (reds.). 2006. The Sage handbook for research in education.
Thousand Oaks: Sage.
Denzin, N. 1989. Interpretative interactionism. Londen: Sage.
—. 1997. Interpretative ethnography: Ethnographic practices for the 21st century. Thousand
Oaks: Sage.
Denzin, N.K. en Y.S. Lincoln (reds.). 2000. Handbook of qualitative research. 2de uitgawe.
Thousand Oaks: Sage.
DeVault, M. L. 1997. Personal writing in social research: issues of production and
interpretation. In Hertz (red.) 1997.
Du Gay, P., J. Evans en P. Redman (reds.). 2000. Identity: a reader. Londen: Sage.
Duncan, M. 2004. Autoethnography: critical appreciation of an emerging art. International
Journal of Qualitative Methods, 3(4):1–14.
Editions Raisons D’Agir. 2007. Uitgewersnota by die Franse uitgawe. Pierre Bourdieu:
Sketch for a self-analysis. Vertaling deur R. Nice. Cambridge: Polity Press.
Ellis, C. 2004. The ethnographic I. Walnut Creek: AltaMira Press.
—. 2007. Telling secrets, revealing lives: relational ethics in research with intimate others.
Qualitative Inquiry, 13(1):3–29.
Ellis, C. en A.P. Bochner. 2000. Autoethnography, personal narrative, reflexivity: researcher
as subject. In Denzin en Lincoln (reds.) 2000.
—. 2006. Analyzing analytic autoethnography. Journal of Contemporary Ethnography,
35(4):429–49.
Enders, J. en E. de Weert (reds.). 2009. The changing face of academic life. Londen: Palgrave
MacMillan.
Gannon, S. 2006. The (im)possibilities of writing the self-writing: French poststructural
theory and autoethnography. Cultural studies, 6(4):474–95.
Gilbert, K.R. (red.). 2001. The emotional nature of qualitative research. Boca Raton: CRC
Press.
Hertz, R. (red.). 1997. Reflexivity and voice. Thousand Oaks, CA: Sage.
Hellsten, M. en K. Goldstein-Kyaga. 2011. Negotiating intercultural academic careers: A
narrative analysis of two senior university lecturers. In Trahar (red.) 2011.
577

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Hernandez, F., J.M. Sancho, A. Creus en A. Montane. 2010. Becoming university scholars:
inside professional autoethnographies. Journal of Research Practice, 6(1):1–13.
Higginson, J.H. 1994. Michael Ernest Sadler. Prospects: The Quarterly Review of
Comparative Education, 24(3/4):455–69.
Humphreys, M. 2005. Getting personal: Reflexivity and autoethnographic vignettes.
Qualitative Inquiry, 11(6):840–60.
Jago, B.J. 2002. Chronicling an academic depression. Journal of Contemporary Ethnography,
31(6):729–57.
Johnson, R. (red.). 1993. The field of cultural production: essays on art and literature.
Cambridge: Polity Press.
Josselson, R., A. Lieblich en D.P. McAdams. 2006. The meaning of others: narrative studies
of relationship. Washington: APA.
Lemmer, E.M. 2012. Sustaining the academic self: The professoriate at South African
universities in times of change. Journal for Christian Scholarship, 48(1/2):1–15.
Muncey, T. 2005. Doing autoethnography. International Journal of Qualitative Methods,
4(3). Open Access-artikel versprei deur
http://www.ualberta.ca/~iiqm/backissues/4_1/html/muncey.htm (2 Maart 2012 geraadpleeg.)
Nelson, C. 2010. No university is an island: saving academic freedom. New York: New York
University Press.
Neumann, A. en A.M. Pallas. 2006. Windows of possibility: perspectives on the construction
of educational researchers. In Conrad en Stein (reds.) 2006.
Ngunjiri, F.W., K.C. Hernandez en H. Chang. 2010. Living autoethnography: connecting life
and research. Journal of Research Practice, 6(1). Open Access-artikel versprei deur
http://jrp.icaap.org/index.php/jrp/article/view/241/186 (15 Januarie 2012 geraadpleeg).
Parementier, R.J. en G. Urban (reds.). 1987. Working papers and proceedings of the Centre
for Psychosocial Studies. Chicago: Centre for Psychosocial Studies.
Plantinga, T. 1992. How memory shapes narratives. Lewiston: E. Mellen.
Reay, D. 2004. It’s all becoming a habitus: beyond the habitual use of habitus in education
research. British Journal of Sociology of Education, 25(4):431–44.
Rodriguez, D. 2009. The usual suspect: negotiating white student resistance and teacher
authority in a predominantly white classroom. Cultural studies / Critical methodologies,
9(4):483–508.
578

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Ritzer, G. en J. Stepnisky (reds.). 2011. The Wiley-Blackwell companion to major social
theorists. Volume 11. Oxford: Wiley-Blackwell.
Schwandt, T.A. 2007. The Sage dictionary of qualitative inquiry. 3de uitgawe. Thousand
Oaks: Sage.
Scott, P. 2009. Markets and new modes of knowledge production. In Enders en De Weert
(reds.) 2009.
Sparkes, A.C. 1996. The fatal flaw: a narrative of the fragile body-self. Qualitative Inquiry,
2(4):463–94.
—. 2000. Autoethnography and narratives of self: reflections on criteria in action. Sociology
of Sport Journal, 17:21–43.
Taylor, C. 1993. To follow a rule. In Conrad en Stein (reds.) 1993.
Tillman-Healey, S. en C.E. Kiesinger. 2001. Mirrors: seeing each other and ourselves through
fieldwork. ln Gilbert (red.) 2001.
Trahar, S.B. 2009. Beyond the story itself: narrative inquiry and autoethnography in
intercultural research in higher education. Forum: Qualitative Social Research, 10(1):1–15.
—. 2011a. The value of narrative inquiry: Life history and autoethnography in research in
higher education. Ongepubliseerde besprekingsreferaat aangebied by die jaarkonferensie van
die European Educational Research Association, in Berlyn, Duitsland, 12–13 September
2011.
—. 2011b. Introduction. In Trahar (red.) 2011.
Trahar, S.B. (red.). 2011. Learning and teaching narrative inquiry: travelling in the
borderlands. Amsterdam: John Benjamins.
Walford, G. 2004. Finding the limits: autoethnography and being an Oxford University
proctor. Qualitative Research, 4(3):403–17.
Wall, S. 2006. An autoethnography on learning about autoethnography. International Journal
of Qualitative Methods. Open Access-artikel versprei deur Creative Commons Attribution
Licence (29 Maart 2012 geraadpleeg).
—. 2008. Easier said than done: writing an autoethnography. International Journal of
Qualitative Methods. Open Access-artikel versprei deur Creative Commons Attribution
Licence (29 Maart 2012 geraadpleeg).
579

Opsomming
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Dae in die lewens van vrywillige werkers:
Belewenisse van studente-vrywilligers
Elsje Cronjé
Esje Cronjé: Departement Sielkunde, Unisa
Die doel van hierdie studie was om vas te stel wat ons studente in die kursus terapeutiese
sielkunde aan Unisa beleef tydens hul vrywillige werk wat deel van hierdie kursus vorm.
Kwalitatiewe navorsing is gedoen deur ’n groep studente se opstelle te ontleed. Hierdie data
is gebruik om temas te identifiseer binne die paradigma dat daar meervoudige werklikhede
bestaan. Studente het oorwegend gerapporteer dat hulle positiewe gevolge van hul vrywillige
werk beleef het, wat ooreenstem met bestaande navorsing. ’n Paar teorieë, byvoorbeeld die
eksistensiële teorie en die sosiale-identiteitsteorie, wat hierdie positiewe uitwerking op
vrywilligers verklaar, word kortliks bespreek. Verskeie temas is uit die data geïdentifiseer,
wat onder die bevindings bespreek word. Die belangrikste sielkundige uitwerking op die
studente was dat hulle persoonlike verandering en ontwikkeling beleef het as gevolg van die
vrywillige werk en dat hulle waardevolle lesse geleer het oor hulleself, oor die lewe en oor
hulle kliënte. Hulle het ook besef dat terwyl hulle ander gehelp het, hulle self ook op
sielkundige gebied gehelp is. Ander positiewe gevolge is ’n gevoel dat hulle iets bereik het en
dat hulle die teorie van die kursus in die praktyk kon omsit. Studente het finansiële
opofferings gemaak en hulle vrye tyd opgeoffer om hierdie werk te kon doen. Die
niemateriële beloning wat hulle ontvang het, het dit egter die moeite werd gemaak: hulle het
gevoel hulle is van waarde, omdat hulle daartoe bygedra het om ander mense te help. As
gevolg hiervan het die meeste navorsingsdeelnemers gerapporteer dat hulle lewens betekenis
gekry het. Sommige het ook ’n identiteit van ’n helpende persoon ontwikkel en het sosiaal
ingeskakel gevoel. Hierdie navorsing het bevestig dat studente buiten teoretiese kennis, ook
praktiese ondervinding moet kry. Hierdie ondervinding het hulle positief beïnvloed en hulle
het daardeur ook ’n bydrae tot hul gemeenskappe gelewer.
Trefwoorde: vrywillige werk; studente-vrywilligers; uitwerking van vrywillige werk;
sielkundige gevolge vir vrywilligers; helpende identiteit
580

Abstract
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Days in the lives of volunteer workers: Experiences of student volunteers
The aim of this study was to find out how students are influenced by the volunteer work they
do as part of a course in therapeutic psychology at the University of South Africa (Unisa). It
was accepted that students’ volunteer work would contribute to their theoretical knowledge
(according to the widely accepted educational principle of learning by doing – see Niu
1994:2) and that they would serve their communities by doing this work. Furthermore, it
became clear from the literature and from contact with the students that volunteers do not
only influence other people and their communities, but that the volunteering has an influence
on them. The lecturers of this course had not yet done any research on the effects of
volunteering on the students and it became necessary to find out what our students experience
when doing volunteer work and how it affects them. The research question, therefore, was:
What are the effects of volunteering on our students who do voluntary work as part of the
course in therapeutic psychology at Unisa?
The rationale for this study developed from the need to know more about what our students
experience when doing voluntary work, and from the paucity of especially South African
research on volunteering, especially the psychological effects of voluntary work on
volunteers, and more specifically student volunteers.
For the purpose of this study, volunteerism is defined as “the giving of students’ time, energy
and money to the advantage of other people and their communities without being
remunerated”. The main aspect of this definition is the non-remuneration aspect.
Qualitative research was done by analysing students’ essays on their volunteer work. On the
course web page students were asked to submit essays, voluntarily, of one to two pages on
the topic: “A day in the life of a volunteer worker”. They were asked to write about their
volunteer work as if it happened in one day, even though it happened over a longer period.
They were further asked to pay special attention to what they experienced, especially
emotionally. Although they reported on their voluntary work in compulsory assignments, the
aim with this request was to gather more comprehensive (“rich”) data on their experiences
and to analyse it systematically.
We received feedback from 23 students. The data revealed the effects of volunteer work on
them – mainly psychological, but also social and material effects. There were 17 female and
six male research participants and their ages ranged from 23 to 59. The data was analysed by
doing thematic analysis (TA), whereby patterns or themes in the data are identified according
to principles described by various authors, for example Anderson (2007), Braun and Clarke
(2006) and Kelly (2006). The researcher acknowledged the fact that it is a quite complicated
process whereby new knowledge can be gained. The point of departure, therefore, was that
the researcher was not the expert on the topic, and the aim was to empathise with the research
participants and thereby let their viewpoints prevail.
Limitations of this study are discussed briefly – the small sample of participants limits the
possibility of generalising the findings to the total population of volunteer workers or student
volunteers in our country or worldwide. It was, however, not the aim of this study to do so.
The findings are reported according to the identified themes and sub-themes that were most
prominent in the data. In the discussion of these themes, the effects of their volunteering on
581

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
the participants are described, and because of the “rich” and “live” data in the essays, a
considerable part of the discussion includes quotations from the students’ essays.
The students reported mostly on the positive effects of volunteering, which is consistent with
other research. The mostly positive effects of volunteering, as found in this research, can be
explained by theories that are related to the meaning of life, the finding of a purpose in life,
having an identity of a helping person, and of being socially integrated. Within the broad
approach of positive psychology, the specific applicable theories here are existential theory,
activity theory, role theory, social engagement theory and social identity theory – these are
briefly discussed and applied to volunteering.
A prominent theme identified from the data was: Who has been helping whom? The
participants realised that not only the recipient of the help benefits, but so does the volunteer.
Further themes were identified, illustrating the mostly positive effects of volunteering on the
participants. Some of the themes are the following:
Change: Most participants reported positive changes as a result of their volunteering, which
can also be called personal growth. They experienced changes in their behaviour, new
perspectives on life, being less inclined to stereotype marginal groups, having more empathy
with people’s suffering, and finding closure in respect of own grief.
An environment of lessons: Most participants also reported what they learnt when doing
volunteer work, for example getting to know themselves and other people better, the skill of
listening to others, and being humble when observing the grief of others. They also learnt
more about the theory they have to study by doing this practical work.
A sense of achievement: Participants were thanked by the recipients of their volunteering and
they also saw changes in them, which gave the participants a feeling that they had achieved
something by helping others. This also contributed to finding meaning and a purpose in life.
Emotionally laden experiences: Participants experienced a range of emotions from happiness
to sadness. They coped with the latter by being supported by personnel of the organisations
where they worked. However, some participants were disappointed by the way organisations
and their personnel handled their volunteers and clients.
Sacrifices and rewards: The volunteer work had effects on the participants’ finances and time
– they had to make sacrifices to enable them to do their volunteer work – spending money on
transport and giving of their time. However, they also reported that they experienced rewards
– not in a material sense, but especially on a psychological level. They felt, for example, that
their lives were worthwhile and meaningful, because they had contributed to the well-being
of other people and their communities.
Although the students were compelled to do volunteer work, it was encouraging that they
responded mostly positively to this “compulsory voluntary” work. They wrote that they were
“inspired, thankful and highly stimulated” and described their experiences as “fantastic” and
“the highlight” of their honours degree. As a result, some have decided to continue
volunteering. One of the participants wrote that because he wanted to do this work, despite
having been compelled to do it, he could probably be more correctly called a “willenteer”
rather than a “volunteer”.
582

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
The mostly positive effects on student volunteers as described in this article confirmed that it
is correct to expect students to get involved in practical work related to their field of study –
this is in accordance with our university’s Community Engagement and Outreach Policy
(Unisa 2008) and it is also reported in the literature that this principle is practised by
educational institutions all over the world.
Keywords: volunteering; volunteer work; student volunteers; effects of volunteering;
psychological effects of volunteering; helping identity
1. Agtergrond van hierdie studie: studente-vrywilligers
Studente aan die Universiteit van Suid-Afrika (Unisa) wat die kursus terapeutiese sielkunde
neem (wat deel is van die sielkunde-honneurskursus), moet vrywillige werk doen by enige
organisasie waar mense op een of ander manier gehelp word om uitdagende lewensituasies te
hanteer, en waar hulle verkieslik ook opleiding sal kry, maar laasgenoemde is nie verpligtend
nie. Daar word verder verwag dat hulle die vrywillige werk sal doen onder leiding van ’n
geskikte persoon wat aan hulle leiding kan gee en verantwoordelikheid neem vir die werk wat
hulle doen. Die opdrag bevat voorbeelde van organisasies waar hulle vrywillige werk kan
doen, byvoorbeeld welsynsorganisasies, hospitale, skole, MIV-klinieke, kinderhuise,
ouetehuise, kerke en traumasentra. Hulle moet dan werkopdragte doen oor die teorie wat
hulle moet bestudeer en dit toepas op die situasies waar hulle die vrywillige werk doen. Hulle
moet verder ook terugrapporteer oor hul vrywillige werksaamhede.
Die dosente wat by hierdie kursus betrokke is, het gemeen dat die praktiese werk ’n bydrae
tot die studente se teoretiese kennis lewer (leer deur doen – kyk Niu 1994:2) en dat hulle
daarmee ook hulle gemeenskappe dien. Dit voldoen ook aan Unisa se
gemeenskapsbetrokkenheid- en uitreik-beleid, ten opsigte waarvan die universiteit se
akademies-gebaseerde gemeenskapsbetrokkenheid soos volg uitgespel word:
Die doel is diens aan die gemeenskap aan die een kant, en studente se leer deur
ondervinding, die verryking van akademiese redevoering en die skepping van nuwe
kennis aan die ander kant. […] Die studente leer uit ondervinding, pas hulle kennis
toe, ondersoek loopbaanmoontlikhede, word meer bewus van hul gemeenskap se
behoeftes en leer hoe om navorsing te doen. Daar is ook ’n sosiale voordeel aan
verbonde, naamlik die aanmoediging van demokratiese waardes en burgerlike en
gemeenskapsverantwoordelikhede. (Unisa 2008:3; my vertaling)
Tog het ek ongeveer ’n jaar gelede ’n nuwe bewustheid ontwikkel: ek het op ’n artikel van
Wilson en Musick (1999) afgekom wat die uitwerking van vrywillige werk op die
vrywilligers beskryf. Dit het my daarvan bewus gemaak dat ons meer behoort te weet oor wat
die uitwerking van ons studente se vrywillige werk op hulle is. Ek het ook besef dat dit vir
die leerplanontwikkeling van die kursus in terapeutiese sielkunde noodsaaklik is om hierdie
inligting te kry. Ek het toe die artikel van Cormack en Konidari (2007) gevind wat juis dít sê:
dat dosente ook uit hul studente se ondervindinge kan leer en dan hierdie nuwe kennis uit die
praktyk in hul kursusse kan inbring om sodoende studente se akademiese ontwikkeling te
583

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
bevorder. Terselfdertyd het ek met ’n paar studente oor hulle vrywillige werk gesels en
navrae per e-pos gekry wat my laat besef het dat ons dosente nie genoeg weet van wat ons
studente beleef tydens hulle vrywillige werk nie. Ons het wel hulle werkopdragte gelees
waarin hulle terugrapporteer oor hul vrywillige werk, maar nie die data sistematies ontleed
nie.
Die bewustheid dat vrywilligers nie net mense help en hul gemeenskappe dien nie, maar dat
die werk wat hulle doen ook gevolge vir hulle self het, het my genoop om kwalitatiewe
navorsing hieroor te doen en uit te vind wat ons studente beleef. Ek het daarom ’n oproep op
ons studente gedoen om vrywillige bydraes te stuur vir my navorsing oor die uitwerking van
vrywillige werk op hulle. Ek het op die kursus se webblad gevra dat hulle vrywillig opstelle
aan my sal stuur oor die onderwerp “’n Dag in die lewe van ’n vrywillige werker” en dat
hulle veral aandag moet gee aan wat hulle beleef het en hoe hulle gevoel het. Alhoewel hulle
as deel van hul verpligte werkopdragte gerapporteer het oor hul vrywillige werk, wou ek
meer “ryk” data probeer kry en dit sistematies ontleed. Die opstelle en/of e-pos-boodskappe
wat ek van 23 studente ontvang het, het genoeg data opgelewer om hierdie artikel te skryf oor
wat ’n groep sielkunde-studente beleef het tydens hulle vrywillige werk en wat die
sielkundige, sosiale en materiële uitwerking daarvan op hulle was.
2. Definiëring van vrywillige werk
Die studente se verpligte praktiese werk is uiteraard streng gesproke nie “vrywillig” nie, maar
in die meeste definisies van vrywillige werk in die literatuur word die onbetaalde bydrae tot
ander mense en organisasies se welsyn tog vrywillige werk genoem. In baie
navorsingspublikasies word vrywillige werk (volunteerism of voluntary work) omskryf as die
gee van die vrywilliger se tyd, energie, materiële besittings, en selfs hul bloed, om ’n bydrae
tot ander mense se lewens te lewer en om hulle gemeenskappe te verbeter. Briggs, Landry en
Wood (2007) beskryf helpende gedrag deur mense as die gee van iets van hulleself
(byvoorbeeld tyd, geld, ens.) aan ander.
Wilson en Janoski (1995) lig die onbetaalde aspek uit in hul definisie, waar hulle sê dat
vrywillige werk die naam is vir ’n stel aktiwiteite waar mense betrokke raak by ander se
nood, soos byvoorbeeld om bejaardes te help of om benadeelde kinders vir iets af te rig –
sonder betaling. Die Australiese buro vir statistiek het in 1996 in hul definisie van vrywillige
werk gesê dat dit ’n aktiwiteit is wat in niewinsgewende organisasies plaasvind, dat dit tot
voordeel van die gemeenskap is en dat die vrywilliger dit sonder dwang doen, sonder om
betaling te ontvang (Cordingley 2000).
Die verskeidenheid van vrywillige werk word goed beskryf deur Noble (2000). Sy sê dat
sommige vrywilligers in organisasies werk, terwyl ander op hul eie werk, maar dat almal dit
uit eie keuse doen. Sy gee ‘n verskeidenheid voorbeelde van vrywillige werkers, onder
andere: die padda-beskermer, die natuurpark se onkruid-uitroeier, die oudonderwyser wat
afgesonderde kinders help, die besoeker aan ’n verpleeginrigting, die persoon wat die blikkie
584

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
vashou in ’n winkelsentrum om bydraes te vra, en die advokaat wat stemme werf vir beter
gesondheidsdienste.
Vir die doel van hierdie studie word vrywillige werk gedefinieer as die gee van studente se
tyd, energie en selfs materiële goedere tot die voordeel van ander mense en hulle
gemeenskappe sonder om betaling daarvoor te ontvang. Die hoofklem in hierdie definisie val
op die feit dat studente nie betaal word vir hulle dienste nie.
3. Teorie en navorsing oor die uitwerking van vrywillige werk op vrywilligers
Die breë benadering van sielkunde waarin vrywillige werk pas, is dié van positiewe
sielkunde, wat beskryf word as “’n oorkoepelende term vir teorieë en navorsing oor wat die
lewe die moeite werd maak” (Park en Peterson 2006:292; my vertaling). Seligman (aangehaal
in Cook 2004) sê dat positiewe sielkunde aandag gee aan positiewe emosies, die opbou van
sterkpunte en deugde en die gee van riglyne vir wat Aristoteles die goeie lewe genoem het.
Positiewe sielkunde is ’n reaksie teen die negatiewe beklemtoning in die sielkunde van
vroeër, toe die negatiewe en destruktiewe aspekte van menslike ontwikkeling beklemtoon is
(Lyubomirsky 2008; Park en Peterson 2006; Wallace en Bergeman 2006). Volgens Cook
(2004) is die benaderings in die sielkunde wat nie deur positiewe sielkunde ondersteun word
nie, byvoorbeeld psigoanalise en behaviorisme, terwyl humanisme (verbind met Maslow en
Rogers) gesien kan word as ’n voorloper van positiewe sielkunde, met die veronderstellings
van selfverwesenliking, optimale ontwikkeling, verantwoordelikheid, hoop, positiewe
emosie, ensovoorts. Ook die eksistensiële teorie, wat handel oor die betekenisvolheid van die
lewe, pas in die benadering van die positiewe sielkunde (kyk Cook 2004). Vrywillige werk
hou dus verband met positiewe sielkunde, omdat vrywilligers ’n bydrae lewer tot ander
mense se lewens en omdat dit die vrywilligers ook positief raak (Ronel 2006).
Die meeste navorsing oor vrywillige werk handel oor die redes waarom mense vrywillige
werk doen – dus oor hulle motivering daarvoor. Teorieë wat met die motivering vir
vrywillige werk verband hou, is teorieë wat nie spesifiek oor vrywillige werk gaan nie, maar
wat op mense se motivering toegepas word, byvoorbeeld dié oor altruïsme teenoor egoïsme
en oor prososiale gedrag. (Daar is nog nie uitsluitsel oor die vraag of mense suiwer altruïsties
kan wees en of daar so iets soos ’n altruïstiese persoonlikheid bestaan nie. Verder is daar ook
meningsverskille onder teoretici en navorsers oor of mense deur altruïsme of deur egoïsme
aangedryf word om vrywillige werk te doen. Dit is ’n onderwerp wat ’n afsonderlike artikel
regverdig en nie hier verder behandel sal word nie.)
Ek kon ook nie spesifieke sielkundige teorieë vind wat direk handel oor die uitwerking of
gevolge van vrywillige werk vir die vrywilliger nie, maar, net soos by motivering, is daar
teorieë wat op die uitwerking van vrywillige werk toegepas kan word. ’n Sielkundige teorie,
naamlik die funksionele teorie, is deur Clary, Snyder, Ridge, Copeland, Stukas, Haugen en
Miene (1998) op vrywillige werk toegepas (kyk Francis 2011, wat ook hierdie teorie met
betrekking tot vrywillige werk verduidelik). Dit handel oor die sielkundige funksies wat
585

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
mense se dade vir hulle inhou, en verklaar dus die motivering vir vrywillige werk, maar dien
ook om die gevolge van vrywillige werk vir die vrywilliger te verklaar. Volgens bogenoemde
skrywers sal vrywillige werk volgens die funksionele teorie in die volgende opsigte tot
vrywilligers se lewens bydra:
• kennis: nuwe leerervarings wat ’n beter begrip vir die wêreld meebring
• sosiaal: saam wees met vriende en sodoende vriendskappe versterk, asook iets
doen wat sosiaal aanvaarbaar is
• waardes: mense kan hulle waardes, byvoorbeeld altruïstiese waardes en
humanitêre besorgdheid, uitdruk
• beskerming van die ego: negatiewe gevoelens, byvoorbeeld skuldgevoelens, word
uitgedoof
• versterking van die ego: positiewe emosie word versterk en bring ego-groei mee
• loopbaan: ontwikkel loopbaanvaardighede en hou dit in stand.
Die navorsing wat oor die uitwerking of gevolge van vrywillige werk vir die vrywilliger
handel, is baie minder as dié oor motivering. Dié wat wel oor eersgenoemde handel,
rapporteer meestal positiewe gevolge vir vrywilligers – heelwat minder handel oor negatiewe
gevolge.
Benewens die funksionele teorie is daar nog ’n paar teorieë wat toegepas kan word om die
meestal positiewe gevolge van vrywillige werk te verklaar, byvoorbeeld die eksistensiële
teorie en ander teorieë wat verband hou met die betekenis en doel van die lewe en met sosiale
betrokkenheid, al handel dit nie oor vrywillige werk as sodanig nie. In die besprekings wat
hierna volg, sal na teorieë verwys word wat die positiewe uitwerking van vrywillige werk
verklaar (kyk byvoorbeeld na punte 3.1.1 en 3.1.4).
3.1 Positiewe uitwerking van vrywillige werk op vrywilligers
Dit is opvallend hoeveel navorsingsliteratuur oor vrywillige werk verwys na die voordele van
vrywillige werk vir die vrywilliger. Grant en Sonnentag (2010:20) stel dit baie raak in die
bekende woorde van Ralph Waldo Emerson dat iemand wat ander help, ook voordeel daaruit
sal trek: “It is one of the most beautiful compensations of life that no man can sincerely try to
help another without helping himself.” Ook Piliavin en Siegl (2007:450) som dit treffend op
met die volgende woorde: “Doing work that serves others has mood-enhancing, socialintegrating,
health-promoting, or even death-delaying power.” Hierdie en ander positiewe
gevolge van vrywillige werk soos in die literatuur beskryf, word vervolgens bespreek.
3.1.1 Sielkundige welstand
Op die webwerf Caring (2011) word geskryf dat vrywilligers beter sielkundige welstand as
ander mense beleef – dat hulle byvoorbeeld meer lewenstevredenheid en minder depressie
beleef as nievrywilligers. Navorsingsbevindings rapporteer verder dat vrywilligers
selfvertroue, ’n hoë selfagting en die identiteit van ’n helpende persoon het as gevolg van hul
vrywillige werk – kyk byvoorbeeld na navorsing soos dié van Hardill en Baines (2003), Luoh
en Herzog (2002), Snyder, Omoto en Lindsay (2004), Steffen en Fothergill (2009), Van
586

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Emmerik en Jawahar (2005) en Wilson en Musick (1999). Verder het die navorsing van
Andersson en Öhlén (2005) oor vrywilligers by ’n hospies in Swede gevind dat die
vrywilligers belangrik voel en dat hulle waardering, dankbaarheid en vriendskap by die
hospies ondervind. Dit dra by tot hul persoonlike groei, rypheid en hoop.
Sielkundige welstand sal ook met positiewe emosies en ‘n positiewe gemoedstemming
gepaard gaan. Hierdie positiewe gevoelens wat deur vrywillige werk voortgebring word,
word deur verskeie navorsers beskryf, byvoorbeeld Noble (2000) en Steffen en Fothergill
(2009). Piliavin en Siegl (2007) skryf ook dat vrywillige werk mense laat goed voel oor
hulleself en Yeung (2004:33), wat verskeie positiewe emosies by vrywilligers gevind het,
haal een van haar navorsingsdeelnemers aan wat oor haar vrywillige werk gesê het: “Joy …
joy is the real profit.”
’n Baie belangrike deel van mense se sielkundige welstand is of hulle voel hulle lewe is
betekenisvol en die moeite werd. Volgens die eksistensiële teorie sal mense
betekenisloosheid beleef as hulle nie ’n doel het waarvoor hulle leef nie (Corey 2009;
Fernando 2007). Een faktor wat sin aan ’n mens se lewe gee, is dat jy ’n verskil in ander
mense se lewens maak. Daarom kan ’n mens verwag dat die meeste vrywilligers waarskynlik
sal voel dat hulle lewens sin maak. Die meeste navorsing het bevind dat vrywilligers
positiewe gevolge beleef, en ’n hele paar navorsers het spesifiek gerapporteer dat vrywilligers
meen dat hulle lewens betekenis het as gevolg van die vrywillige werk wat hulle doen.
Greenfield en Marks (2004) meen byvoorbeeld dat vrywillige werk ’n gevoel gee dat daar ’n
doel in die lewe is; Wilson en Musick (1999) het gevind dat vrywillige werk mense die
gevoel gee dat hulle ’n verskil maak; MacNeela (2008) het rapporteer dat vrywilligers voel
dat hulle iets doen wat die moeite werd is en dat hulle lewens daarom betekenis het.
3.1.2 Fisieke gesondheid
Heelwat navorsers vind dat vrywilligers se fisieke gesondheid bevoordeel word en dat daar
selfs ’n laer sterftesyfer onder vrywilligers is – kyk byvoorbeeld na navorsing deur Ayalon
(2008), Baldock (2000), Lum en Lightfoot (2005), Luoh en Herzog (2002), Okun en Rios
(2010), Piliavin (2010), Snyder e.a. (2004) en Steffen en Fothergill (2009). Windsor, Anstey
en Rodgers skryf oor die “uitgestelde sterflikheid” van vrywilligers (2008:59; my vertaling).
Ook Wilson (2000) erken dat vrywillige werk voordele vir fisieke gesondheid inhou, maar
meen dat dit meer waarskynlik is dat gesonde mense vrywillige werk sal doen. Nietemin sê
Wilson verder dat goeie gesondheid in stand gehou word deur die doen van vrywillige werk.
3.1.3 Sosiale voordele
Daar is ook positiewe sosiale gevolge van vrywillige werk. Die sosiale voordeel van om
sosiaal ingeskakel te wees (soos om ander mense te ontmoet, vriende te maak, minder
eensaam te wees, ander se geselskap te geniet en deel van ’n gemeenskap te wees), word deur
verskeie navorsers gerapporteer, byvoorbeeld Bierhoff (2002), Hardill en Baines (2003), Lum
en Lightfoot (2005), Noble (2000), Snyder e.a. (2004), Steffen en Fothergill (2009), Van
Willigen (2000) en Yeung (2004). Miller haal Blinkhoff en medewerkers aan wie se
587

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
navorsing gedoen is in Zambië waar een vrywilliger, Dominic, die uitwerking van sy
vrywillige werk beskryf en onder andere sê dat mense nou weet wie hy is: “Die werk het my
bekend gemaak in die gemeenskap. ... Mense herken my” (Miller 2000:190; my vertaling).
Teorieë wat die sosiale voordele verklaar, word in die volgende afdeling bespreek.
3.1.4 Redes vir die positiewe uitwerking van vrywillige werk afgelei uit teorieë
Die redes waarom vrywillige werk positiewe gevolge vir vrywilligers het, kan uit ’n paar
sielkundige teorieë verklaar word. Hierdie teorieë handel nie oor vrywillige werk as sodanig
nie, maar dit kan ook op vrywillige werk toegepas word.
Ayalon (2008) gee vier teorieë aan as verklaring vir die positiewe uitwerking van vrywillige
werk, naamlik die aktiwiteitsteorie, rolteorie, kontinuïteitsteorie en sosiale-betrokkenheidteorie.
Hierdie teorieë handel hoofsaaklik oor die positiewe uitwerking van volgehoue sosiale
deelname en word hoofsaaklik in ontwikkelingsielkunde aangewend om veral ouer mense se
aanpassing te verklaar. Dit kan egter ook op vrywillige werk toegepas word.
’n Paar ander teorieë word deur Piliavin (2010) genoem wat ook met die positiewe
uitwerking van vrywillige werk verband hou. Hierdie teorieë gaan oor inskakeling by die
gemeenskap wat vir vrywilligers ‘n positiewe sosiale identiteit, ’n positiewe selfagting en
betekenis in hul lewens meebring. Die teorieë is die volgende:
• Vervreemding teenoor sosiale inskakeling: Die idee kom van Durkheim en gaan
daaroor om deel van ’n groep of gemeenskap te wees, wat die teenoorgestelde van
vervreemding teweeg bring.
• Rol-opstapeling: ‘n Verskeidenheid vrywillige rolle waardeur ander gehelp word,
lei na sielkundige en sosiale welstand.
• Sosiale-identiteitsteorie: ’n Mens se identiteit word onder andere gevorm deur
deelname aan helpende sosiale aktiwiteite, byvoorbeeld vrywillige werk. Sodanige
deelname bevorder jou selfagting en gee ook die gevoel dat jy van belang is vir
die gemeenskap (Piliavin 2010:162. Kyk ook Thoits en Hewitt 2001:128).
Volgens al bogenoemde teorieë sal ’n aktiwiteit soos vrywillige werk waardeur mense en die
gemeenskap gehelp word, verskeie positiewe gevolge vir die vrywilliger hê.
3.2 Negatiewe uitwerking van vrywillige werk op vrywilligers
Met die bestudering van die navorsing oor die uitwerking van vrywillige werk op
vrywilligers word dit duidelik dat dit algemeen aanvaar word dat vrywillige werk positiewe
gevolge inhou, maar dat daar ook negatiewe gevolge kan wees. Negatiewe uitwerkings kom
nie baie op die voorgrond in die literatuur nie, behalwe wanneer die navorsing spesifiek
handel oor negatiewe gevolge, soos byvoorbeeld in die werk van Moodley (2009), wat handel
oor uitbranding van beraders, dié van Graaf (2011) oor onder andere deernisuitputting
(“compassion fatigue”), uitbranding en sekondêre trauma waaraan versorgers van
588

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
MIV/VIGS-pasiënte ly, en dié van Rughoo (2010) oor plaasvervangende trauma (“vicarious
trauma”) en deernisuitputting by onervare trauma-beraders.
Die enkele ander navorsingstudies wat wel verslag doen oor negatiewe gevolge, voeg die
volgende by: negatiewe emosionele belewenisse, slegte ondervindings, benoudheid en angs.
Negatiewe uitwerkings word in verband gebring met die soort vrywillige werk en ook met
faktore soos die wyse waarop vrywilligers deur die organisasies hanteer word (met
betrekking tot opleiding, toesig, ondersteuning en die tyd wat vereis word) en die vrywilligers
se emosionele oorlading, oor-toewyding, en hul onvermoë om die situasie die hoof te bied
(kyk byvoorbeeld Cocca-Bates en Neal-Boylan 2011; Miller 2000; Noble 2000). Van
Emmerik en Jawahar (2005), wat slegs in hul slotparagraaf na negatiewe gevolge verwys,
meen dat daar negatiewe gevolge kan wees soos benoudheid, angs en uitbranding wanneer
die vrywilligers probeer om dinge te doen wat buite hul vermoë is. Kottler (2000:74) skryf
oor moontlike negatiewe gevolge onder die opskrif “Wanneer empatie te seermaak” (my
vertaling) en noem die volgende negatiewe gevolge wat vrywilligers mag ondervind as hulle
aan te veel druk en spanning onderwerp word: deernisuitputting, sekondêre trauma,
uitbranding, plaasvervangende trauma en teen-oordrag (gevoelens teenoor kliënte wat uit eie
onopgeloste konflikte spruit).
’n Paar navorsingstudies verwys na die toewyding en die hoeveelheid tyd wat vrywilligers
gee, wat probleme kan skep as dit te veel word. So byvoorbeeld sê Windsor e.a. (2008:69) dat
oor-toegewyde vrywilligers wat te veel tyd aan vrywillige werk bestee, negatiewe gevolge
mag ondervind en stel voor dat mense liewer by “matige vlakke van vrywillige werk” (my
vertaling) betrokke moet wees. Vrywillige werk kan ook ’n probleem word wanneer dit
inmeng met die vrywilliger se gesinstyd, en Cowlishaw, Evans en McLennan (2010) verwys
in hierdie verband na werk-gesin-konflik.
Sommige soorte vrywillige werk kan selfs gevaarlik of lewensbedreigend wees, soos
byvoorbeeld om te help by ’n sopkombuis in ’n gevaarlike deel van die stad of om blootgestel
te word aan gevaarlike siektes (Batson, Ahmad en Stocks 2004; Snyder e.a. 2004). Dit is
interessant dat ten spyte daarvan dat hul bewus is van die gevare of negatiewe uitkomste,
mense hulleself nog steeds in gevaar sal stel om ander te help. ’n Voorbeeld van hierdie gees
is dié van ’n vrywilliger wat MIV/VIGS-pasiënte versorg, maar op grond van haar
godsdienstige geloof nie kan ophou hiermee nie. Sy stel dit so: “My vinger is vasgeweef in
die mandjie” (Blinkhoff en medewerkers, aangehaal in Miller 2000:183; my vertaling).
4. Studente-vrywilligers
4.1 Studente leer teorie deur middel van praktiese werk
Vroeg in die 20ste eeu het John Dewey verskil met die opvoedkundige filosofie van sy tyd
wat studente beskou het as “stoorplekke van feite” (Edlefsen en Olson 2002:93; my
vertaling). Hy het dit bepleit dat studente uit ondervinding moet leer en het “leer deur te
589

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
doen” beklemtoon (Niu 1994:2; my vertaling). Dit is interessant om kennis te neem daarvan
dat Mao Zedong, China se revolusionêre leier, wat ook ’n opvoedkundige was, ’n paar jaar
later dieselfde soort siening van opvoeding gehad wat hy genoem het “leer uit die praktyk”
(Niu 1994:2; my vertaling). Verteenwoordigend van die Weste en die Ooste onderskeidelik,
het Dewey en Zedong verskil met betrekking tot politieke en filosofiese kwessies, maar
saamgestem oor die opvoedkundige beginsel van leer deur praktiese ondervinding (Niu
1994).
Vandag word dit algemeen aanvaar dat alle leerders (skoliere en studente) praktiese
ondervinding moet opdoen wat verband hou met die teoretiese kennis wat hulle verwerf (kyk
byvoorbeeld Edlefsen en Olson 2002; Garcia, Clark en Walfish 1979; King 2009; Latham
2003; Lewis 2009). Een manier om praktiese ondervinding op te doen is om iewers
vrywillige werk te doen. Daarom moedig sommige kolleges, universiteite en hoërskole hulle
studente/leerders aan om êrens in hul gemeenskappe betrokke te raak as vrywilligers, terwyl
ander dit vereis as deel van ’n kursus, soos in die geval van die studente van hierdie studie.
Volgens Smith, Holmes, Haski-Leventhal, Cnaan, Handy en Brudney (2010) is daar ’n
toename in programme vir vrywilligers by skole en universiteite in lande soos Australië,
Kanada, Nieu-Seeland, die Verenigde Koninkryk en die Verenigde State van Amerika – dit
word service learning of community service genoem. Dit geld egter ook vir ander lande.
Voorbeelde van opvoedkundige instansies waar vrywillige werk aangemoedig word, is die
Universiteit van California-San Diego (UCSD), waar studente aangemoedig word om deel te
neem aan ’n verskeidenheid vrywillige aktiwiteite (Marshall 2004); die Universiteit van
KwaZulu-Natal (2010), waar studente gemotiveer word om by gemeenskapsprojekte
betrokke te raak, en die Western China University Graduates Volunteer Teaching Program,
wat gegradueerdes van die universiteit vra om tot die ontwikkeling van onder andere die
onderwys of gesondheidsdienste in minderbevoorregte gemeenskappe by te dra deur diens te
lewer (Yumei 2008).
In hierdie verband het Hall (1995) gesê dat die hooftaak van die opvoeding van studente is
om hulle te leer dat hulle deel van ’n gemeenskap is en dat hulle verplig is om tot hulle
gemeenskappe by te dra. Hy meen die taak van opvoeders is om aan studente die waarde van
diens aan die gemeenskap te leer wat hulle tot uitvoer kan bring deur vrywillige werk te doen.
Hy sluit af met die volgende woorde: “Geïnspireer deur ’n bewustheid van die morele en
geskiedkundige wortels van vrywillige werk, mag hierdie pogings om burgerlike waardes as
deel van die opvoedingsproses in te sluit, kragtig meewerk om die tradisie van omgee in ’n
gemeenskap aan toekomstige geslagte oor te dra” (Hall 1995:217; my vertaling).
4.2 Gevolge vir studente
Daar is heelwat positiewe gevolge vir studente en hulle gemeenskappe wat uit hul vrywillige
werk voortspruit. Behalwe dat hulle eerstehandse ondervinding opdoen (Lewis 2009:26) van
die teorie wat hulle leer (deur betrokke te raak in die “regte wêreld” en “hul studies lewend
word” – King 2009:18; my vertaling), lewer hierdie vrywilligers ook ’n bydrae tot die
590

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
gemeenskap en bou hulle dus aan sosiale kapitaal (Hardill en Baines 2003; Onyx en Leonard
2000). “Students have much to gain from and offer to the volunteer sector” (Francis 2011:4).
Daar word in verskeie navorsingsartikels gerapporteer dat leerlinge en studente (in skole,
kolleges en universiteite) nie net opvoedkundige en akademiese voordeel uit hul vrywillige
werk trek nie, maar ook sosiale en sielkundige voordele. Smith e.a. (2010) sê dat vrywillige
werk die volgende kan bevorder: akademiese ontwikkeling, persoonlike vaardighede, ’n
bewustheid van burgerlike verantwoordelikheid, deelname aan vrywillige werk in die latere
lewe en die moontlikheid vir indiensname nadat opleiding voltooi is. Met verwysing na
laasgenoemde word daar deesdae al meer verwys na oordraagbare vaardighede, wat beteken
dat studente bekwaamhede moet aanleer wat hulle kan oordra na hulle beroepe (kyk
byvoorbeeld Cormack en Konidari 2007). Verder noem Francis (2011) die volgende voordele
vir studente: nuwe ondervindings, résumé-bou, die tot stand bring van loopbaan-netwerke,
verhoogde selfbeeld, selfvertroue en om nuwe vriende te ontmoet.
Lewis skryf soos volg oor jong vrywilligers in die Verenigde Koninkryk: “Daardie soort
ondervindings help om karakter te bou, waardes te vorm en jongmense se oë oop te maak vir
die wêreld rondom hulle” (2009:26; my vertaling). Hy sê voorts dat hierdie soort werk hulle
voorberei om uitdagings die hoof te bied en vir hulle ’n goeie toekoms te bou.
Yumei (2008) berig oor die vrywilliger-program vir Chinese studente (kyk 4.1) en sê dat dit
die volgende uitwerking het: hulle leer toewyding, ywer en pragmatisme en hul lewens word
verryk en hul ondernemingsgees versterk. “Die projek het ’n nuwe gees van toewyding
bevorder en het ’n hoofstroom-waarde van ’n positiewe leefwyse bepleit” (Yumei 2008:65;
my vertaling).
Poplau (2004) se werk met skoliere verdien spesiale vermelding, omdat die beginsels daarvan
ook vir studente geld. Hy is ’n hoërskoolonderwyser in Kansas, Amerika en bied ’n kursus in
gemeenskapsdiens aan waar leerders vrywillige werk moet doen as deel van die kursus. In sy
boek The doer of good becomes good: A primer on volunteerism beskryf hy hoe
gemeenskapsdiens die meeste van sy leerders positief beïnvloed. Die positiewe invloed word
toegelig deur die voorbeeld van ’n seun wat depressief was en selfmoord wou pleeg, maar
nadat hy by hierdie kursus aangesluit het en aan helpende aktiwiteite deelgeneem het, is hy
geïnspireer om ander te help en het ook ander leerders gemotiveer om by die klas aan te sluit.
’n Ander voorbeeld is dié van ’n meisie wat gereeld ’n bejaarde vrou (Emma) in ’n ouetehuis
besoek het en soos volg verslag gedoen het: “Ek weet dat die tyd wat ek daar deurbring, vir
Emma help. Mense sê dit die heeltyd vir my. Wat mense nie weet nie, is dat Emma my net
soveel help. Wanneer ek by Emma is, verdof die res van die wêreld. Emma help my om die
eenvoudige dinge van die lewe te waardeer” (Poplau 2004:24; my vertaling).
5. Die navorsingsvraag en rasionaal vir hierdie studie
591

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Soos aanvanklik verduidelik, is hierdie studie beplan omdat ek bewus geword het van die feit
(uit die literatuur en uit kontak met studente) dat vrywilligers nie net ’n invloed op ander of
hulle gemeenskap uitoefen nie, maar dat die werk wat hulle doen, ook ’n invloed op hulle het
en dat ons as dosente nie genoeg weet oor die uitwerking van vrywillige werk op ons studente
nie (kyk onderafdeling 1 hier bo). Die navorsingsvraag is dus: Wat is die uitwerking van
vrywillige werk op ons studente in die kursus terapeutiese sielkunde aan Unisa?
Hierdie bewustheid wat by my ontstaan het, het daartoe gelei dat ek ’n soektog gedoen het na
navorsingspublikasies oor vrywillige werk. Ek het gevind dat daar minder navorsing gedoen
is oor die uitwerking van vrywillige werk op vrywilligers as oor die motivering waarom hulle
die werk doen. Volgens Thoits en Hewitt (2001) word dit aanvaar dat vrywillige werk
positiewe invloede op die ontvangers en die vrywilligers het, maar daar is baie min navorsing
gedoen oor wat die werklike gevolge vir vrywilligers se sielkundige en fisieke welstand is.
Hoewel hulle dit 11 jaar gelede geskryf het, blyk dit nou nog so te wees dat daar sedertdien
minder navorsing oor die gevolge as oor die motivering gedoen is. In hierdie verband meen
Smith e.a. (2010) dat alhoewel programme vir vrywillige werk by skole en universiteite
toeneem, die navorsing daaroor nog onbeslis is, veral navorsing oor verpligte programme,
soos oor die “verpligte vrywillige” werk wat my studente in terapeutiese sielkunde doen.
Verder was dit ook gou vir my duidelik dat daar nie baie Suid-Afrikaanse navorsing oor
hierdie onderwerp gepubliseer is nie. Van die Suid-Afrikaanse navorsing wat ek gevind het,
was daar net twee wat spesifiek oor vrywillige werk handel: dié van Akintola (2008) oor die
hanteringsmeganismes van, en die uitdagings getrotseer deur, versorgers van VIGS-pasiënte,
en dié van Surujlal (2010) oor die motivering van vrywilligers wat gestremde persone met
sport help. Ander Suid-Afrikaanse navorsing op hierdie gebied wat ek gevind het, hou
verband met vrywillige werk, maar handel nie oor vrywillige werk as sodanig nie; dit handel
meestal oor lekeberaders – byvoorbeeld dié van Graaf (2011), Hassim (2009), Jansen van
Rensburg (2008), Moodley (2009) en Rughoo (2010), en een oor patrone van gee-gedrag
(giving) in Suid-Afrika deur Everatt, Habib, Maharaj en Nyar (2005).
Hierdie studie het dus ontstaan uit die noodsaaklikheid om meer te weet oor wat ons studente
beleef wanneer hulle vrywillige werk doen, en uit die skaarste van veral Suid-Afrikaanse
navorsing oor vrywillige werk en veral oor die sielkundige uitwerking van vrywillige werk
op die vrywilliger, en meer spesifiek op studente-vrywilligers.
5.2 Doel van hierdie studie
Volgens MacNeela (2008) gebruik die meeste navorsing oor vrywillige werk die vrywilligerprosesmodel,
wat op drie fases in die vrywillige werkproses konsentreer, naamlik die
voorlopers (die motiewe vir vrywillige werk), die belewenis van vrywillige werk, en die
gevolge of uitwerking van vrywillige werk. My navorsing konsentreer op die tweede en derde
fase, naamlik wat studente beleef het en wat die uitwerking op hulle was.
Die doel van hierdie studie is dus om die belewenisse van ’n groep studente-vrywilligers in ’n
spesifieke kursus aan Unisa na te vors en ook om uit te vind wat die uitwerking van die
vrywillige werk op hulle was.
592

5.3 Navorsingsparadigma
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die konseptuele raamwerk of wêreldbeskouing van hierdie navorsing is dat ek aanvaar dat
elkeen van ons ’n ander werklikheid beleef – daar bestaan dus “meervoudige werklikhede”
(Krauss 2005:759; Williams 1998:3; my vertaling). Die navorsingsdeelnemers se belewenis
van hulle wêreld en ook hoe hulle die vrywillige werk beleef het, word dus as hulle
“waarheid” aanvaar. Ek het daarom doelbewus gepoog om die oogpunte van die deelnemers
te verstaan en myself oopgestel vir hulle belewenisse – om dus “’n diepsinnige begrip en
geldige verteenwoordiging van die deelnemers se oogpunte te verkry” (Krauss 2005:764; my
vertaling).
Hierdie paradigma, waar veelvoudige werklikhede aanvaar word, kan interpretatief
(verklarend of vertolkend) genoem word, in teenstelling met ’n positivistiese paradigma,
waar die navorser glo in een onveranderbare werklikheid. Hierdie interpretatiewe benadering
is gekies omdat die “werklikheid” wat bestudeer word, die deelnemers se subjektiewe
belewenisse en die betekenisse wat hulle aan hulle wêreld toeken, is (Terre Blanche, Kelly en
Durrheim 2006).
5.4 Navorsingsontwerp
Die kwalitatiewenavorsingsontwerp pas in die paradigma wat hierdie studie onderlê en die
doel wat gestel is. Die insameling van die data en die ontleding daarvan voldoen dus ook aan
’n kwalitatiewenavorsingsontwerp. In ’n kwalitatiewenavorsingsontwerp word veranderlikes
nie beheer of voorspel soos in ’n kwantitatiewe ontwerp nie, maar die betekenis wat
deelnemers aan hulle wêreld toeken, word nagevors (Brown 2008). Navorsers wat
kwalitatiewe navorsing doen, neem dus eers waar en kan daarna patrone ontdek wat na teorie
of ideologie kan lei.
5.5 Navorsingsmetodologie
5.5.1 Die data en navorsingdeelnemers
Die eenhede van studie is die studente se opstelle en e-pos-boodskappe wat die opstelle
vergesel het en boodskappe waarin hulle op my navraag verdere inligting verskaf het. Ek het
almal skriftelik bedank vir hulle bydraes en vir ’n paar per e-pos gevra om bietjie meer
inligting te verskaf, byvoorbeeld van die soort werk wat hulle gedoen het of van die
organisasie waarvoor hulle gewerk het, om my beter in staat te stel om my in hulle wêrelde in
te leef. Volgens Babbie en Mouton kan hierdie soort kwalitatiewe data “persoonlike
dokumente” (2001:300; my vertaling) genoem word. Ek het op die kursus (terapeutiese
sielkunde as deel van die sielkunde-honneursgraad) se webblad gevra dat hulle vrywillig
opstelle aan my sal stuur oor die onderwerp “’n Dag in die lewe van ’n vrywillige werker” en
gevra dat hulle oor hul vrywillige werk moet skryf asof dit in een dag gebeur, al het dit oor ’n
langer tydperk gebeur. Ek het verder gevra dat hulle veral aandag moet gee aan wat hulle
beleef het en hoe hulle gevoel het. Alhoewel hulle as deel van hul verpligte werkopdragte
593

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
gerapporteer het oor hul vrywillige werk, wou ek ryker data deur middel van opstelle kry en
dit sistematies ontleed.
Die opstelle en/of e-posboodskappe wat ek van 23 studente ontvang het, vorm dus die data
van hierdie studie oor wat ’n groep sielkunde-studente beleef het met die doen van hulle
vrywillige werk en wat die hoofsaaklik sielkundige, maar ook die sosiale en materiële,
uitwerking daarvan op hulle was. Daar is 17 vroulike en ses manlike deelnemers. Vier
deelnemers is in hul vyftigerjare, vyf in hul veertigerjare, sewe in hul dertigerjare en sewe in
hul twintigerjare. Die ouderdomme wissel van 23 tot 59 jaar.
Ek het die meeste van die opstelle gedurende 2011 ontvang – een per gewone pos en die
ander per e-pos.
5.5.2 Ontleding van die data
Ontleding van kwalitatiewe data is vroeër gesien as ’n “misterieuse gedaanteverwisseling”
(Krauss 2005:763; my vertaling), maar vandag word dit soos volg beskryf: “Die vermoë van
kwalitatiewe data-ontleding om betekenis te genereer maak dit ’n unieke en kragtige
epistemologiese hulpmiddel om selfs oënskynlike alledaagse ondervindings te verstaan”
(Krauss 2005:765; my vertaling). Meer spesifiek: tematiese ontleding (TO), wat in hierdie
studie gebruik is, is tans ’n erkende manier van kwalitatiewe data-ontleding – met hierdie
metode word die patrone of temas in die data geïdentifiseer (Braun en Clarke 2006). Ek het
die beginsels van die uitvoer van TO soos deur verskillende skrywers beskryf (byvoorbeeld
Anderson 2007; Braun en Clarke 2006; Kelly 2006) toegepas, met inagneming van die feit
dat dit ’n redelik ingewikkelde oefening en ’n leerproses is waar nuwe kennis gevind kan
word. Ek, die navorser, is dus nie ’n deskundige op die gebied van die onderwerp nie, en ek
het daarna gestreef om met die deelnemers te empatiseer sodat hulle oogpunt sal seëvier
(Krauss 2005).
Die volgende TO-stappe is gevolg (aangepas uit Anderson 2007; Braun en Clarke 2006;
Terre Blanche, Durrheim en Kelly 2006):
• vertroud raak met en verdieping in die data (herhaalde lees om die data goed te
ken)
• etikettering en die lys van voorlopige/aanvanklike temas
• kodering van die data deur afdelings van die data (byvoorbeeld reëls, sinne) in ’n
tabel van temas en subtemas te plaas
• uitbouing en hersiening van hierdie temas deur sommige daarvan in een tema
saam te vat en ander in meer temas te verdeel
• definiëring van die temas deur hulle te bestudeer, seker te maak dat hulle nie te
wyd of te eng is nie en nie oorvleuel nie
• benoeming van temas wat in die rapportering van die bevindings gebruik kan
word.
594

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
’n Senior kollega, 1 wat nie deel was van hierdie studie nie en wat ervare is in kwalitatiewe
navorsing, het my ontleding van die data nagesien – sowel die opstelle (rou data) as die
verskillende stappe wat ek gevolg het, is aan hom voorgelê.
5.6 Betroubaarheid en geldigheid
Ek is bewus van die feit dat kwalitatiewe navorsing as subjektief beskou kan word. ’n Slaggat
waarin die kwalitatiewe navorser kan trap, is om sy of haar eie sieninge op die data af te
dwing – ek het dit sover moontlik vermy toe ek die data hanteer het en ek het daarna gestreef
om my kodering en my latere rapportering van die bevindings geloofwaardig te maak.
’n Term wat dikwels in kwalitatiewe navorsing vir betroubaarheid en geldigheid gebruik
word, is geloofwaardigheid. Dit verwys onder andere daarna om seker te maak dat die
navorser se siening van die deelnemers se realiteit werklik hulle realiteit was. Om
geloofwaardigheid te bereik het ek weer en weer na die oorspronklike data teruggegaan (“’n
kringloop tussen interpretasie en waarneming” – Stiles 1993:605; my vertaling). Om die
geloofwaardigheid van hierdie studie verder te verseker het die bogenoemde senior kollega
die hele projek en my rapportering daaroor hersien – dus is ’n ondersoekende oudit volgens
Babbie en Mouton (2001) gedoen. Deurdat ek die projek deur die senior kollega laat
beoordeel het, het ek daarna gestreef om die betroubaarheid van hierdie kwalitatiewe
navorsingsprojek so ver moontlik te verseker. Die data het verder van ’n verskeidenheid
studente gekom en die oogpunte van hierdie deelnemers van verskillende kultuur- en
omgewingsagtergronde kon gesien word as ’n soort triangulering, wat ook tot die
betroubaarheid van die data kon bydra.
5.7 Etiese oorwegings
Die volgende beginsels wat deur Wassenaar (2006) aangebied is, is nagekom:
• Outonomiteit van deelnemers en respek vir hul waardigheid: Die deelnemers se
identiteite is nie beskikbaar gestel nie. Die data is ontleed sonder om na die name
te kyk.
• Onskadelikheid: Die deelnemers in hierdie studie is nie aan enige risiko
blootgestel toe hulle op die navorsingsvraag geantwoord het nie en hulle is geen
skade berokken in die ontleding van hulle antwoorde of die skryf van die
navorsingsverslag nie.
• Voordeligheid: Van die studente het my bedank vir die geleentheid om hulle
sienings en belewenisse te lug – een het geskryf: “Dankie vir hierdie geleentheid,
dit laat ons as studente ‘waardig’ voel teenoor hierdie saak. Hierdie bietjie
erkenning veroorsaak om die een of ander rede dat mens jou storie wil vertel” (my
vertaling). Die projek het dus moontlik ’n positiewe uitwerking op hulle gehad.
Die oorhoofse voordeel van hierdie projek vir toekomstige studente is dat, deur
kennis te neem van hierdie deelnemers se belewenisse, toekomsbeplanning
gedoen ten bate van toekomstige studente kan word.
• Geregtigheid: Deelnemers aan hierdie studie is almal op dieselfde manier
behandel. Ek het nie besonder kennis geneem van geslag, ouderdom, ras of enige
ander identifiserende karaktereienskappe in my ontleding van die data nie.
595

5.8 Bevindings oor “’n dag in die lewe van ’n vrywillige werker”
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Ek is nie regtig ’n volunteer nie, want die vrywillige werk in die module genaamd
Terapeutiese Sielkunde is verpligtend. ... Ek gee nie om om aangesê te word om by
mense betrokke te raak nie. Ek wíl dit doen. Die feit dat ek wil, maak my seker meer
’n “willenteer” as ’n “volunteer”. 2 (Die eerste paragraaf van een van die opstelle wat
ontvang is.)
Die opstelle van die meeste deelnemers is nie geskryf oor wat in een dag gebeur het nie, maar
oor hul belewenisse as vrywilligers oor ’n tydperk van hulle vrywillige werk. Ek het bedoel
dat dit ’n beskrywing van ’n tipiese dag in die lewe van ’n vrywilliger moet wees, maar my
versoek dat hulle dit moet skryf asof dit in een dag gebeur het, het geblyk ietwat onrealisties
te wees. Nogtans het die opstelle wat ek ontvang het, my vertel wat ek wou weet – wat hulle
beleef het en hoe dit hulle laat voel het – dus die uitwerking wat die vrywillige werk op hulle
gehad het.
’n Paar studente het wel hulle opstelle geskryf asof dit in een dag gebeur het en uit daardie
opstelle kon ek aflei wat gebeur het en hoe sommige van hulle gevoel het aan die begin van
die dag, gedurende die dag, en teen die einde van die dag as hulle huis toe gegaan het. Die
meeste studente het egter hulle opstelle geskryf oor die hele tydperk van hulle vrywillige
werk. Die bevindings sal vervolgens aangebied word volgens die begin, middel en einde van
die dag – die meeste van die besprekings handel oor wat gebeur het gedurende die dae oor ’n
hele tydperk van vrywillige werk en sal in onderafdeling 5.8.2, “Die middel – die ‘dag’ van
vrywillige werk”, bespreek word.
Die bevindings word verder ook gerapporteer volgens die geïdentifiseerde temas en subtemas
wat die duidelikste uitgestaan het. Die volgende besprekings beskryf die uitwerking of
gevolge van vrywillige werk op ’n groep sielkunde-studente. Die studente se antwoorde
(opstelle) het soveel “ryk” en “lewende” data bevat dat groot dele van die besprekings gedoen
word deur die woorde van die studente aan te haal. Die meeste van die opstelle is in Engels
geskryf, en ek het die vertaling van die aanhalings uit Engels gedoen terwyl ek my bes
gedoen het om die betekenis van wat hulle geskryf het, so ver moontlik getrou weer te gee.
Die paar aanhalings wat oorspronklik in Afrikaans geskryf is, word met ’n asterisk aangedui.
5.8.1 Die begin van die dag
5.8.1.1 Senuweeagtigheid en spanning
Gevoelens van senuweeagtigheid en spanning is deur sommige deelnemers gemeld – voor
hulle met die vrywillige werk begin het, was hulle opgewonde, maar ook ’n bietjie
senuweeagtig. Sommige was bang en onseker. Een skryf: “Ek het die gevoel gehad dat dit
baie moeilik gaan wees” omdat hy met MIV-positiewe persone sou gaan werk en skryf
verder: “Ek was ’n bietjie senuweeagtig ... ek was seker dat ek mense sou sien wat
doodgaan.” Die deelnemers wat aanvanklik ’n bietjie bang was, het verder geskryf dat hulle
later ontspanne en gemaklik gevoel het en dat hulle die ondervinding selfs as lonend en
genotvol beleef het.
596

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Een deelnemer was vol spanning in haar poging om by haar plek van vrywillige werk te kom,
maar het dit blykbaar vir haarself spannend gemaak deur te moet haas: “Ek jaag alweer om
betyds te wees vir my vrywillige werk. Ek kon my nooit indink dat dit so stresvol kan wees
om aan vrywillige werk deel te neem nie.”
5.8.1.2 Bewustheid van kontras – lewe versus dood
’n Ander deelnemer het ’n beskrywing gegee van wat hy gesien het op pad na die hospies
waar hy ’n ongeneeslik siek man sou gaan besoek. Hy was bewus van die kontras tussen die
lewe van die stad waardeur hy gery het (geraas, reuk van kos, beweging, lewendigheid,
energie) en dit wat hy tegemoet sou gaan by die hospies: ’n baie siek man wat hy moontlik
nie weer sou sien nie. Sy rit na die hospies het hom bewus gemaak van hierdie kontras, wat
hy meen ander mense nie “sien” nie.
5.8.1.3 Om in die spieël te kyk
Een deelnemer het besef hoe belangrik dit is om selfinsig te hê wat haar in staat sou stel om
haar vrywillige werk te doen: “Mens begin jou vrywillige werksdag net soos enige ander dag
– deur in die spieël te kyk. Op enige gegewe dag kyk jy na jou weerkaatsing in die spieël om
seker te maak dat jy op jou beste lyk voordat jy die dag aanpak. Die begin van jou dag as
vrywillige berader is nie veel anders nie, behalwe dat dit wat jy in die ‘spieël’ sien, baie
dieper is as die oppervlak van jou vel. Om jou pligte as berader te kan nakom, moet jy jouself
ken – die beste en die slegste van wat jou maak wie jy is – en terselfdertyd moet jy dit
eenkant sit voordat jy die wêreld van die ander persoon betree.”
5.8.2 Die middel – die “dag” van vrywillige werk
Die volgende temas is uit die deelnemers se opstelle geïdentifiseer.
5.8.2.1 Om in die spieël te kyk (vervolg)
’n Hele paar deelnemers het geskryf dat die vrywillige werk hulle bewus gemaak het van
hulle eie sterk- en swakpunte en ook van hulle eie vermoëns. Die werk het dus bygedra tot ’n
dieper begrip van hulleself. Een het geskryf: “Ek het meer omtrent myself geleer” en ’n ander
dat sy geleer het oor die “krag van ons innerlike self”.
Hulle selfbegrip het ook die bewustheid van moontlike toekomstige beroepe meegebring; en
vir een deelnemer het dit duidelik geword watter beroep om nié te volg nie: “Dit het my
gehelp om te besef watter loopbaan in sielkunde beter by my pas. ... Dit het my gehelp om ’n
groot struikelblok in die oë te kyk. Ek het duidelikheid gekry oor ’n loopbaan wat ek liefs nie
moet volg nie.”
5.8.2.2 Verandering
Die tema wat die meeste uitgestaan het, was dié van verandering wat by hulle plaasgevind
het. Dit kan ook beskryf word as persoonlike groei, soos kortliks gestel deur een student:
597

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
“Wat ’n ondervinding. Groei. Vervorming. Pragtig.” ’n Ander een het geskryf dat die kursus
hom “vorm en vervaardig”*.
Die wyse waarop hulle na hulself en die lewe kyk, het verander, soos gesien kan word in die
volgende aanhalings uit ’n paar opstelle: “Ek sien my lewe in ’n ander lig as gevolg van ’n
ieder en ’n elk van hierdie mense wat my pad gekruis het” en “Vrywillige werk ... het my
perspektief heeltemal verander.” Een het geskryf dat sy aanvaarding, liefde en egtheid
ontwikkel het en ’n ander een dat sy “alles nou soveel meer waardeer”.
Een deelnemer, wat met breinbeseerde mense gewerk het, het aanvanklik gewonder of sy
“ooit breinbesering sal kan hanteer”. Sy het later gevind dat haar vermoë om met hierdie
mense te werk so ontwikkel het dat sy “nie langer gevoel het om na die berge te vlug as
iemand begin verstik nie ... ek het nie meer paniekerig geword nie”. Haar gedrag buite die
organisasie het ook verander: “Ek het my houding teenoor motor-bestuur heeltemal verander:
Ek bestuur stadiger ... ek het meer geduld en vat nie kanse nie. Ek het altyd die beeld van
hierdie pasiënte in gedagte wanneer ek bestuur.”
Om met verantwoordelikhede vertrou te word, het ook verandering meegebring: “My
aanvanklike selfsugtige redes waarom ek by die organisasie aangesluit het, om goeie punte en
verwysings te kry, het verander in iets wat ek nou baie ernstig opneem en waaraan ek myself
verbind ... ek moet die oproepsentrum elke aand sluit ... dit is ’n gevoel van
verantwoordelikheid omdat ek die sleutel het van ’n plek wat mense help.”
Sommige studente het ook ondervind dat hulle vooroordele teenoor sekere groepe of mense
verander het. Soos een geskryf het: “My oë het op ’n paar maniere oopgegaan. Ek is geseën
dat my vooroordele teenoor MIV-positiewe mense en homoseksuele mans uitgedaag is. ... Ek
het met baie van hulle kwessies geïdentifiseer.” ’n Ander student het ondervind dat sy ’n
groter openheid teenoor ’n verskeidenheid kliënte ontwikkel het: “Die oproepsentrum stel my
bloot aan verskillende soorte mense ongeag hulle ras, etnisiteit, geslag en waardes; ek glo ons
het almal dieselfde emosies; ons wil almal geliefd en gewaardeer wees ... dit maak my ’n
beter mens na elke skof.”
Eie kwessies wat opgelos is, kan ook gesien word as verandering wat plaasgevind het, soos
beskryf in die volgende voorbeeld: “Die vrywillige werk het my gehelp om afsluiting te kry
van my eie langdurige droefheid. Dit het dood en sterwe vir my genormaliseer. ... Dit het my
gehelp om my droefheid as ’n groeipunt te sien.”
Die tema van verandering (persoonlike groei) word treffend beskryf deur een deelnemer wat
traumaberading as ’n vrywilliger by ’n staatshospitaal gedoen het: “Min het ek geweet dat die
selfverryking wat ek by [hospitaal se naam] ondervind het, enige vorm van akademiese
prestasie of persoonlike doelstellings sou oorskadu. Dit vorm jou denke empaties in ’n dieper
begrip van menslike lyding, en die persoonlike groei is ’n geskenk wat ek van die pasiënte en
personeel van die hospitaal ontvang het.”
598

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
’n Deelnemer wat ’n hele paar keer met sterwende pasiënte gekonfronteer is, beskryf die
verandering en persoonlike groei en hoe hy betekenis in sy lewe gevind het: “Ek het gegroei
en ontwikkel in ’n mens wat wegbeweeg het van die gemaklike en bekende na ’n plek waar
ek die onbekende aangryp en somtyds verkies, die plek waar betekenis ontstaan.” Hy gee as
voorbeeld hoedat hy met ’n pasiënt van ’n ander taal- en kultuurgroep kontak gemaak het.
Hulle kon nie met mekaar praat nie, maar hy het vir die pasiënt gebid en hulle het op ’n
manier kontak gemaak wat hy as baie betekenisvol beleef het. Hy noem dit “daardie
oomblikke toe die onverklaarbare betekenis gekry het”.
5.8.2.3 “’n Omgewing van lesse”
’n Volgende uitstaande tema is dat die deelnemers baie lesse geleer het, soos deur twee van
hulle soos volg beskryf is: “Om ’n dag met hierdie kinders deur te bring skep ’n omgewing
van lesse en ek glo dit is waaroor vrywillige werk regtig gaan – om oor ander en oor jouself
te leer” en “Elke keer as ek kom om saam met hierdie verstommende kinders te verf, leer
hulle my wonderlike lesse van die lewe en van die krag wat in ons innerlike is.”
Die studente het nuwe vaardighede aangeleer, byvoorbeeld die belangrike vermoë om te kan
luister, wat deur ’n hele paar deelnemers genoem is, en wat in die volgende aanhalings
beskryf word: “Een ding het ek vir seker geleer: luister ... luister en luister” en “... om my ore
aan te bied”. Ook ’n ander deelnemer het besef dat sy soms net moet luister: “Ek het hom laat
praat omdat ek nie geweet het wat om anders te doen nie, dit het reg gevoel. ... Hy het
glimlaggend uitgestap.” Een deelnemer wat geleer het om na kliënte te luister, het ook geleer
om buite die vrywilliger-situasie te luister: “Ek het geleer hoe om sonder vooroordeel te
luister, om te help om unieke lewensverhale te laat ontvou. ... Ek het geleer hoe om met ’n
oop gemoed en werklike belangstelling na mense rondom my te luister (vriende, familie en
kollegas) en ek was verstom daaroor dat ek die betekenis agter hulle woorde kon optel en hul
werklike gevoelens sowel as hul onsekerhede en ongemak.”
’n Ander les was om te leer om net “daar te wees” vir mense wat hulle nodig gehad het: “Op
daardie oomblik het ek iets baie belangrik geleer: die krag van die ongesproke woord. ... ’n
Mens kan nie die krag van stilte oorskat nie ... ek is tevrede om net beskikbaar te wees, om
myself te wees en om ten volle teenwoordig te wees.”
Een deelnemer het met ’n vrou gesels wat alles wat vir haar betekenisvol was, verloor het, en
het gewonder wat om volgende te doen, maar: “Toe tref dit my: ’n terapeut is iemand wat
daar is, wat hier is, wat teenwoordig is”*. ’n Ander een het by ’n sterwende man gesit sonder
om te praat: “Ek druk sy arm sag. Ek sit ’n hele ruk by hom.”* Toe die student op pad was
om te loop, het die man hom bedank. Dan was daar ’n ander deelnemer wat ook by ’n
sterwende man was. Laasgenoemde het vir hom met sy hande (in ’n posisie soos asof hy bid),
aangedui dat hy gebed nodig het. “Nadat ek vir hom gebid het, kon ek aanvoel dat sy gemoed
beter is en sy laste ligter. Ek het hierna niks gedoen nie, maar iets wonderlik het gebeur in
daardie oomblik van stilte na my gebed” – daar was “’n betekenisvolle verbintenis wat
onverklaarbaar is. ’n Opregte waardering vir die feit dat ek daar was, dat hy nie verlate of
vergete is deur sy medemens nie.”
599

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Deelnemers het ook geleer om nederig te wees as gevolg van wat hulle gesien het in die
ontvangers van hulle vrywillige werk: “Ek vind dat ek klein voel by mense wat dapper
genoeg is om te sê: ‘Ek het hulp nodig’, want dit is nie maklik nie. Ek vind dat ek weer
herinner word aan die veerkragtigheid van die menslike gees” en “Ek het klein gevoel by die
aanskoue van hoe baie van hulle onverdraagsaamheid, ’n gebrek aan simpatie en werklike
probleme van dag tot dag beleef het.”
Die lesse wat hulle geleer het, word deur een deelnemer soos volg opgesom: “Die lesse en
wyshede wat mens kry is te persoonlik en kompleks om te beskryf of selfs te verbaliseer. Die
rede is, wat jy leer by [organisasie se naam], is nie ’n les nie, dis ’n gevoel, ’n idee, ’n
lewenswyse, ’n ondervinding (een wat jou klein laat voel), iets wat jou verander van dag tot
dag sonder dat jy dit agterkom. Ek is gelukkig dat ek daar kon werk.”
5.8.2.4 ’n Gevoel van prestasie – “Dankie”
’n Hele paar deelnemers het gevoel dat hulle iets bereik het deur die vrywillige werk wat
hulle gedoen het – dit het bygedra tot hulle doel in die lewe en ’n gevoel van identiteit: by ’n
huis vir MIV-positiewe kinders het die kinders bly gelyk as hulle die deelnemer sien en was
hartseer as sy moes weggaan: “Dit laat my goed voel! Ek voel dat ek ’n verskil maak deur die
vrywillige werk, maar ek voel ook dat dit belangrik vir my is om te weet dat ek iewers help.
Deel van my selfbeeld is dat ek ’n vrywilliger is. Dit is deel van hoe ek myself ken en daarom
voel ek dat dit ’n belangrike deel van myself is. Ek voel dat om ’n vrywilliger te wees, dra by
tot ’n doel in my lewe en dit beteken baie vir my.”
Die dankbaarheid wat kliënte uitspreek, of die verandering in hulle gedrag, het ook die
deelnemers laat voel dat hulle iets bereik het. Die gevoel dat hulle iets bereik het, word verder
deur een van die studente soos volg beskryf: “Om die woord ‘dankie’ te hoor wat uit hulle
hart uit kom, het my hier binne goed laat voel. Dis iets wat anderkant woorde is en net die
ware self kan dit ervaar. ... En ook om weer ’n keer die eerlikheid in die woorde ‘dankie dat
jy ons gehelp het’ te hoor.”
5.8.2.5 Emosioneel-gelaaide belewenisse
Ander mense se probleme het nie die vrywilligers onaangeraak gelaat nie – baie van die
deelnemers was emosioneel geraak deur wat hulle ondervind het – by die aanskoue van ander
se pyn en worstelinge. ’n Vrywilliger wat trauma-berading gedoen het, het die familie van ’n
afgestorwene na die lykshuis vergesel om hom te gaan uitken. Die deelnemer gee ’n lewende
beskrywing: “Daar is niks mooi in verlies nie. Die gevoelens van droefheid het die kamer
gevul toe die familie hard begin huil het. ... Ek het na hulle gekyk met gevoelens van hartseer
toe ’n hele kettingreaksie van hul geweeklaag begin het. Ander familielede wat ook gekom
het om die oorledene te sien, was nou ook in trane.”
Ander vrywilligers het ook die fisieke en emosionele pyn van kinders en volwassenes
aanskou: kinders en vroue wat mishandel word of ander kliënte wat vasgevang is in hulle
situasies – wat dit vir die deelnemers moeilik gemaak het om hulle eie emosies te hanteer,
600

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
soos deur een beskryf: “Madam X is ... in ’n doodloopstraat. Cul de sac. Sak-en-as. ... My
gemoed is so vol vir die vrou voor my se verlies dat ek my bo-lip moet byt om niks te wys
nie. Ek ken so bietjie van verlies en besluit mens word nooit daaraan gewoond nie.”*
Daar was ook deelnemers wat positiewe emosies beleef het, byvoorbeeld vreugde, verligting
en om goed en trots te voel wanneer kliënte verander: “Ek het ook baie wonderlike gevoelens
beleef terwyl ek vrywillige werk gedoen het. Behalwe die wete dat ek ander mense in my
gemeenskap help, voel ek ook dat ek ’n verskil maak. ... Dit laat my goed en trots voel.”
Die meeste deelnemers het teenstrydige emosies beleef: hulle het soms gelukkig en goed
gevoel en ander tye weer hartseer en kwaad – soos deur een beskryf: “soms gehuil, soms
gelag”.
Ook kliënte beleef emosies aan beide kante van die kontinuum, wat sekerlik ook die
vrywilligers sal beïnvloed. Een deelnemer beskryf die kontras tussen gelukkigheid en
droefheid wat hy in een dag teëgekom het in die hospitaal waar hy trauma-berading gedoen
het met die volgende woorde: “’n Dag in die lewe van ’n trauma-berader kan enigiets wees
van om deur die sale te loop en gelukkige gesigte te sien en mense wat net te dankbaar is om
bietjie geselskap te hê, tot die hantering van vier families wat elk ’n geliefde verloor het, alles
gelyk.”
5.8.2.6 Opofferings en belonings
Vrywillige werk het ’n uitwerking op studente se finansies en tyd gehad – hulle moes geld
aan vervoer bestee en tyd opoffer om vrywillige werk te kan doen, maar hulle het ook
gerapporteer dat hulle beloon is vir hierdie opofferings wat hulle gemaak het. Party studente
het geld bestee om vir kliënte dinge te koop wat hulle nodig het: “Ek het nie baie geld nie en
ek het nie baie vrye tyd nie, maar ek het steeds vir hulle [kinders in ’n tehuis vir MIVbesmette
kinders] gekoop wat ek gedink het hulle het nodig en ek het my tyd opgegee vir
hulle.” Hierdie deelnemer het ook ’n gevoel van beloning genoem: dat sy goed gevoel het as
gevolg van wat sy daar gedoen het, en dat dit betekenis aan haar lewe gegee het.
Een deelnemer het gevind dat alhoewel die vrywillige werk waarde tot haar lewe toegevoeg
het en sy geweet het dat dit ’n waardige saak is waartoe sy bygedra het, die finansiële
probleme wat dit veroorsaak het ’n “redelik skerp swaard” was. ’n Ander student het elke
week 400 kilometer gereis om by die plek waar sy vrywillige werk gedoen het, uit te kom,
moes oorbly en die volgende dag teruggaan, en sy het ook vir die kinders kissies vrugte
gebring, maar “dit het geblyk ’n hoogs bevredigende ondervinding te wees en een wat ek
nooit sal vergeet nie.”
’n Ander student wat opofferings gemaak het om ver te reis na die hospitaal waar hy
vrywillige werk gedoen het, het geskryf: “Ek was mal daaroor ... Dit is ... waarom ek dag na
dag teruggegaan het en meer as 100 kilometer per dag gery het ... om nie net my tyd nie,
maar ook my siel aan te bied vir diegene wat dit nodig het.” Hy sê voorts dat hy dit wat hy
daar beleef het, vir die res van sy lewe sal koester, omdat hy betekenis gevind het in sy
601

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
vrywillige werk – hy het dus die belonings van goeie herinneringe en ’n betekenisvolle
bestaan gekry.
Die belonings wat hulle op ’n sielkundige vlak gekry het vir die opoffering van hulle tyd en
geld word goed deur twee deelnemers beskryf: “Wanneer mens by die hospitaal vrywillige
werk doen is daar wel druk en frustrasies soos geen finansiële vergoeding behalwe die tyd en
moeite wat jy insit nie, maar vir my kan niks daarvan die aangename genot wegneem wat
mens voel wanneer jy ’n glimlag op iemand se gesig bring in tragiese tye van pyn en verlies
nie” en “Ek het nie enige materiële goedere gekry in ruil vir my werk nie, maar baie
erkenning en geloof in my vermoëns.”
5.8.2.7 Ontnugtering en vervulling
’n Hele paar deelnemers was teleurgesteld oor die probleme by die organisasies waar hulle
vrywillige werk gedoen het, byvoorbeeld dat die reëlings vir die vrywilligers nie behoorlik
getref is nie, en by sommige organisasies was daar nie duidelikheid oor vrywilligers se rol nie
en sommige studente het ongemaklik gevoel en nie geweet wat om volgende te doen nie.
Een deelnemer het “moedeloos en omgekrap” en “baie kwaad” gevoel vir die personeel
omdat sy vir die kinders penne en speelkaarte gebring het en die volgende week het sy gevind
dat dit vernietig of weg was. Dit het ook nie gelyk asof die personeel doen wat hulle moet
nie, maar het “buite in die son gesit ... Ek was regtig net lus om weg te gaan en nooit weer
terug te gaan nie.” Maar sy het aangebly en agtergekom dat haar lewe betekenisvol geword
het as gevolg van haar vrywillige werk.
Organisasies het ook ’n gebrek aan fondse, toerusting en personeel beleef, wat spanning in
die personeel veroorsaak het en dus kry die kliënte of pasiënte nie die diens wat hulle nodig
het nie. By ’n hospitaal het ’n baba gesterf as gevolg van ontoereikende toerusting, en die
vrywilliger was “oorstelp met gevoelens van woede en toorn” en baie teleurgesteld in die
wyse waarop die personeel die ma van die baba behandel het. Sommige van die ander
vrywilligers het gevind dat verpleegsters by ’n ander hospitaal ongeduldig was en nog ’n
vrywilliger het gevoel dat die hoof van die organisasie waar sy gewerk het, onsistematies was
en dus nie aan haar die ondersteuning gegee wat sy nodig gehad het nie. By ’n staatshospitaal
het een deelnemer gekyk “hoe dokters skree en verpleegsters gil” en beskryf hoe dit hom
geraak het: “Ek was geskok en het myself afgevra wat van die mensdom geword het.” Ook
by ’n staatshospitaal wou ’n ander deelnemer ’n baie siek man besoek wat hy ’n paar dae
vantevore gesien het, maar op die Maandagoggend “het ek sy bed leeg gevind en die
verpleegster was reeds besig met ander pasiënte in die saal. Sy dood was reeds vergete en
geen ag is daarop geslaan nie, maar nie vir my nie.”
Gelukkig het hierdie deelnemers wat probleme in die organisasies ondervind het, ook geskryf
oor die vervulling wat hulle ondervind het omdat hulle gevoel het dat hulle ’n bydrae lewer
tot ander mense se welstand.
5.8.3 Die einde van die dag
602

5.8.3.1 Geïnspireer en totsiens sê
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
’n Paar deelnemers wat hulle opstelle oor (letterlik) een dag geskryf het, beskryf hoe hulle
aan die einde van die dag gevoel het toe hulle huis toe is: geïnspireer en vervul. As
voorbeelde haal ek twee deelnemers aan: “Dit is na aan 5 nm. en ek is uitgeput, ek is gretig
om huis toe te gaan. Terselfdertyd voel ek egter dat ek vandag iets goed gedoen het. Dit is ’n
vreemde gevoel in vergelyking met my 9–5-werk. Dit voel net vir my asof ek vandag meer
gedoen het as in my ‘betalende’ werk. Toe ek tuis gekom het, kon ek nie ophou praat oor my
belewenis as vrywillige werker nie ... Dit voel regtig goed” en “Ek het daardie aand
geïnspireer huis toe gegaan, dankbaar en hoogs geprikkel. Wat ’n ontsaglike ervaring –
maklik die hoogtepunt van my honneurs-ondervinding.”
Daar was ook hartseer, soos om ongeneeslik siek kliënte agter te laat en nie te weet of hulle
hul ooit weer sal sien nie. Nadat een deelnemer sy kliënt vir die laaste keer gegroet het, het hy
die hospies verlaat en buite het hy klanke van ’n orkes ver weg gehoor en geskryf dat hy weet
dat dit ’n verwelkomende klank is vir party mense, maar vir hom is dit die klank van totsiens
sê. Nog ’n deelnemer wat met ongeneeslik siek kinders in ’n hospitaal gewerk het, het vol
liefde en bewondering vir hierdie kinders huis toe gegaan en goed gevoel dat sy “met hierdie
wonderlike kinders” wat ’n liefde vir die lewe wys, kon speel, maar later daardie dag het sy
’n boodskap van die hospitaal gekry dat die een seuntjie gesterf het: “Hy het baie pyn gehad,
sy ma was by hom ...”
5.8.4 Toekomsplanne
Daar is van die studente verwag om die vrywillige werk te doen slegs in die tyd wat hulle die
kursus doen, en hulle was onder geen verpligting om daarmee voort te gaan nie, maar ’n hele
paar deelnemers het geskryf dat hulle met die vrywillige werk sal wil voortgaan. Een
deelnemer sal selfs meer doen as net daar werk, en sal ook help om die organisasie te bemark
en met fondsinsamelings help. Een het gesê dat hy nie kan wag om terug te gaan nie, en ’n
ander een skryf: “Ek is gemotiveerd om meer van myself aan niebetalende dienste te gee. Ek
sien potensiaal vir vervulling.” Die rede vir hierdie behoefte om terug te gaan kan
waarskynlik gevind word onder die tema “’n Gevoel van prestasie” wat hier bo beskryf is
(5.8.2.4) – deur vrywillige werk het party studente betekenis in hulle lewens gevind en dit het
deel van hulle identiteit geword: “’n Deel van my self-konsep is om ’n vrywilliger te wees.
Dit is deel van hoe ek myself identifiseer ...”
5.8.5 Naskrif: Wie het vir wie gehelp?
“Is dit ek wat hulle ondersteun of hulle wat my ondersteun?” (woorde van ’n deelnemer wat
met slagoffers van misdaad by ’n polisiestasie gewerk het). Sommige van die deelnemers wat
gedink het dat hulle redders en helpers is, het begin besef dat hulle ook iets teruggekry het
deur hulle vrywillige werk. Deur ander te help is hulle ook gehelp en het hulle persoonlik
gegroei deur ’n doel vir hulle lewens te vind: “Die vrywillige werk help my om myself te
help” en “Daar is voldoen aan my behoefte om mense te help en daar is ook voldoen aan
hulle behoefte om gehoor te word en belangrik te voel.”
603

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
’n Deelnemer wat ’n vrou berading gegee het, het hierdie besef in die volgende woorde
beskryf: “En die heeltyd het ek gedink hierdie was haar proses, haar reis en haar ontdekking;
min het ek geweet dat dit ook my reis was. My reis na aanvaarding, na liefde, na egtheid.”
6. Bespreking
Daar is nie veel gepubliseer oor die belewenisse van vrywilligers in Suid-Afrika nie en, meer
spesifiek, ons as dosente het nie genoeg geweet oor wat ons studente beleef wanneer hulle
vrywillige werk doen as deel van die module terapeutiese sielkunde by Unisa nie. Dit was dus
belangrik om uit te vind wat hulle beleef, en hoe dit hulle raak, deur hierdie navorsing te
doen. Die studente se opstelle is by wyse van tematiese ontleding ontleed en die temas wat
geïdentifiseer is, word as die bevindings van hierdie navorsing bespreek.
Die tema wat verwant is aan die hoof-saak van hierdie navorsing, is die tema wat beskryf dat
benewens die feit dat hulle ander mense help, vrywilligers ook self geraak word deur die
werk wat hulle doen, en in ooreenstemming met die meeste navorsing oor vrywilligers was
die uitwerking op die vrywilligers in hierdie navorsing meestal positief. Die deelnemers aan
hierdie studie (die helpers of vrywilligers) het besef dat hulle ook gehelp word, nie net die
kliënte of pasiënte nie. Die tema is dus getiteld “Wie het vir wie gehelp?” Die bevinding dat
die vrywilliger ook gehelp word, is soortgelyk aan die bevindings van navorsers soos Wilson
en Musick (1999) en Piliavin en Siegl (2007) wat gerapporteer het dat nie net die persoon wat
die hulp ontvang het nie, maar ook die gewer van hulp (die vrywilliger) voordele kry. Die feit
dat vrywilligers positief beïnvloed word, word ook weergegee in die woorde van Piliavin en
Siegl (2007:462), wat sê dat vrywilligers se sielkundige welstand sowel as hulle fisieke
gesondheid positief beïnvloed word en dat dit dus die idee gee van “doing well by doing
good”.
Die meestal positiewe uitwerkings kan verklaar word deur teorieë wat verband hou met die
betekenis van mens se lewe, die vind van ’n doel, om ’n identiteit van ’n helpende persoon te
hê en om sosiaal geïntegreer te wees. Binne die breë benadering van positiewe sielkunde is
die toepaslike teorieë hier byvoorbeeld eksistensiële teorie, aktiwiteitsteorie, rolteorie,
sosiale-betrokkenheid-teorie en sosiale-identiteitsteorie (kyk 3.1.1 en 3.1.4 vir ’n kort
verduideliking van hierdie teorieë). As mens al hierdie teorieë op die doen van vrywillige
werk toepas, kan die meestal positiewe uitwerkings op vrywilligers verklaar word.
Die uitwerkings van vrywillige werk word weergegee in verskeie ander temas wat uit die
deelnemers se opstelle na vore gekom het – dit sal vervolgens bespreek word.
Die belangrikste tema is geïdentifiseer as verandering – daar was positiewe veranderings wat
ook persoonlike groei genoem kan word as gevolg van die vrywillige werk, soos deur die
volgende voorbeelde aangedui: Sommige deelnemers het veranderings in hulle gedrag
gerapporteer (byvoorbeeld verandering in die manier waarop hulle ’n motor bestuur) en die
verkryging van die vermoë om situasies te hanteer, byvoorbeeld mense met breinbeserings,
604

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
en ook die ontwikkeling van ’n gevoel van verantwoordelikheid omdat sekere take aan hulle
toevertrou is. Daar was ook veranderings in hulle perspektiewe en uitkyk op die lewe,
byvoorbeeld waardering vir wat hulle het, aanvaarding van en liefde vir ander, wat ook die
afbreek van vooroordele teenoor sekere groepe, byvoorbeeld MIV-pasiënte of homoseksuele
mans, insluit. Party studente het meer empatie ontwikkel met mense wat lyding ervaar en een
deelnemer het afsluiting van haar eie verdriet gevind en dit as persoonlike groei beleef. Die
vind van betekenis in hulle lewens as gevolg van wat hulle gedoen het, het ook ontwikkel.
’n Tweede belangrike tema is geïdentifiseer as ’n omgewing van leer, omdat ’n hele paar
deelnemers geskryf het oor lesse wat hulle deur hulle vrywillige werk geleer het, wat ook
bygedra het tot verandering in hulle houdings teenoor, en hulle uitkyk op, die lewe. Hulle het
nie net dinge geleer oor die mense met wie hulle gewerk het nie, maar hulle het ook hulself
beter leer ken (soos om in ’n spieël te kyk). Heelwat deelnemers het genoem dat hulle die
vaardigheid van luister ontwikkel het en besef het wat die waarde is van hierdie vermoë en
van “om daar te wees” vir die kliënt. Hulle het ook geleer om nederig te wees wanneer hulle
met mense se lyding te doen kry.
Nog ’n positiewe uitwerking op ons deelnemers was dat hulle vrywillige werk hulle ’n gevoel
van prestasie en positiewe gevoelens soos trots, bevrediging en genieting gegee het. Dit het
ook bygedra tot hulle gevoel van die betekenis van en doel in die lewe: in ooreenstemming
met die eksistensiële teorie word betekenis gevind wanneer daar ’n verbintenis tot ’n saak is
(Corey 2009). Hulle het erkenning gekry van kliënte wat hulle laat voel het dat hulle iets
gedoen het wat die moeite werd is, en dit het hulle laat goed voel. Hierdie positiewe
gevoelens strook met wat in baie ander navorsingstudies oor vrywillige werk gevind is,
byvoorbeeld dié van Baldock (2000), Jansen van Rensburg (2008), Kottler (2000), MacNeela
(2008), Noble (2000), Snyder e.a. (2004), Steffen en Fothergill (2009) en Yeung (2004).
Vir sommige van die deelnemers was vrywillige werk vol emosioneel-gelaaide belewenisse –
sommige het uiterste emosies, van genot tot hartseer, beleef. Die positiewe gevoelens wat
hier bo genoem is, het gespruit uit die wete dat hulle ’n verskil maak, wat waarde gevoeg het
tot hulle lewens se betekenis. Die negatiewe emosies is gewek deurdat hulle kliënte se fisieke
en emosionele pyn aanskou het. Hulle het afgestorwe pasiënte gesien en die verdriet van die
geliefdes – dit kon hulle nie onaangeraak laat nie. Hulle het ook mense in ’n doodloopstraat
gesien en dit moeilik gevind om nie emosioneel by hulle lyding betrokke te raak nie.
Sommige deelnemers is ook gekonfronteer met die dood van pasiënte in ’n hospies of
hospitaal – alhoewel hulle nie teenwoordig was ten tye van die pasiënte se afsterwe nie, is
hulle in kennis gestel van die sterftes. Die feit dat vrywillige werk hartseer, spanning en ander
negatiewe uitwerkings kan behels, strook met ander navorsingsbevindings soos dié van
Batson e.a. (2004), Noble (2000) en Rughoo (2010). Gelukkig is die meeste van hierdie
studente deur professionele persone of ander personeel by die organisasies gelei en deur
ander vrywilligers ondersteun.
Die organisasies waar hulle gewerk het en die personeel daar was somtyds teleurstellend.
Sommige organisasies was nie goed georganiseerd nie en daar was personeel wat ongeduldig
was met kliënte of wat die indruk geskep het dat hulle nie veel omgee nie. Die gebrek aan
605

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
fondse, toerusting en personeel van sommige organisasies kan rampspoedige implikasies hê:
in ’n staatshospitaal is ’n baba byvoorbeeld dood as gevolg van onklaar toerusting, wat een
deelnemer geskok het. Gelukkig het al die deelnemers wat hierdie negatiewe gevalle
gerapporteer het, steeds aangebly, omdat hulle gevoel het hulle maak ’n verskil – dus het ek
die tema ontnugtering en vervulling genoem.
Dit is interessant om daarop te let dat die meeste van die studente gerapporteer het dat
alhoewel hulle hindernisse ondervind het as gevolg van probleme in die organisasies, of
omdat hulle opofferings moes maak om hulle in staat te stel om die vrywillige werk te doen,
die vrywillige werk baie tot die betekenisvolheid van hulle lewens en hulle persoonlike
ontwikkeling bygedra het – hulle het dus meestal positiewe gevolge van vrywillige werk
beleef en daarom het party deelnemers besluit om daar aan te bly. Op grond hiervan kan dus
gesê word dat die meeste deelnemers aan hierdie navorsing “willenteers” eerder as
“volunteers” was (kyk aanhaling onder punt 5.8).
’n Tekortkoming van hierdie studie (soos met die meeste kwalitatiewe studies) is die min
navorsingsdeelnemers, wat daartoe lei dat daar nie veralgemeen kan word na die totale
bevolking van vrywillige werkers nie, of na alle studente wat vrywillige werk doen nie.
Daarom probeer ek nie veralgemeen nie, maar eerder om die navorsingsdeelnemers van
hierdie studie se belewenisse te beskryf. Die data wat verkry is, gee ’n beeld van wat hierdie
23 deelnemers belewe het tydens hulle vrywillige werk.
7. Gevolgtrekking
My versoek dat die deelnemers moes skryf oor een dag in die lewe van ’n vrywillige werker,
was nie baie realisties nie, omdat die meeste van die deelnemers dit nie gedoen het nie, maar
oor die hele tydperk se ondervindings geskryf het. Hulle opstelle het egter “ryk” data
weergegee oor wat met hulle gebeur het tydens hulle tyd van vrywillige werk, en oor die
uitwerkings wat dit op hulle gehad het.
Die meestal positiewe uitwerkings wat die studente se vrywillige werk op hulle gehad het,
soos in hierdie artikel gerapporteer, het bevestig dat ons die regte ding gedoen het om van ons
studente te verwag om by die praktiese ondervindings verwant aan hulle studieveld betrokke
te raak. “Leer deur doen” (Niu 1994:2; my vertaling) is in ooreenstemming met ons
universiteit se beleid en word ook deur ander opvoedkundige instansies wêreldwyd aanvaar
en beoefen.
Daar sit meer agter vrywillige werk as net die doen van onbetaalde werk êrens. Dit was
besielend om te lees oor ons studente se opofferings (finansieel en met betrekking tot hulle
tyd) om hulle in staat te stel om vrywillige werk te doen. Dit was verder bemoedigend dat
hulle gevoel het dat hulle beloon word, nie in die materiële sin nie, maar veral op ’n
sielkundige vlak, byvoorbeeld deur te voel dat hulle lewens die moeite werd is omdat hulle
bydraes gelewer het tot die welstand van ander mense en hulle gemeenskappe. Ons studente
606

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
is verplig om vrywillige werk te doen en dit was vir ons bemoedigend dat hulle so positief
gereageer het op die “verpligte vrywillige” werk en dat hulle soveel positiewe uitwerkings
van hulle vrywillige werk ondervind het. Die studente het geskryf dat hulle “geïnspireer,
dankbaar en hoogs geprikkel” was en het hulle ondervindings beskryf as “fantasties” en ’n
“hoogtepunt” van hulle honneurskursus en dat dit hulle laat “goed voel” het – dit lewer ’n
bydrae tot die belangrikheid van hierdie kursus. Die bevinding dat hulle betekenis en doel
gevind het en ’n nuwe identiteit (as ’n vrywillige werker) bygekry het (in ooreenstemming
met teorieë soos die eksistensiële teorie en die sosiale-identiteitsteorie), bo en behalwe die
versterking van hulle teoretiese kennis deur die doen van praktiese werk, staan uit en laat my
as dosent meen dat hierdie kursus betekenisvol is. Dit gee my hoop dat sommige van hierdie
studente sal voortgaan om ’n verskil in hulle gemeenskappe te maak.
Ek wil afsluit met ’n treffende aanhaling uit een deelnemer se opstel: “’n Dag in die lewe van
’n vrywillige werker; die vrywilliger tel die sak op en begin die proses van ’n reis, soms
huilend, soms laggend, maar die hele tyd luisterend en altyd vol liefde; sy skep ruimte en is
eg in dit wat sy verstaan en hoor ... Wat ’n ondervinding. Groei. Vervorming. Pragtig.”
Bibliografie
Akintola, O. 2008. Defying all odds: coping with the challenges of volunteer caregiving for
patients with AIDS in South Africa. Journal of Advanced Nursing, 63(4):357–65.
Anderson, R. 2007. Thematic content analysis: Descriptive presentation of qualitative data.
(31 Julie 2011 geraadpleeg).
Andersson, B. en J. Öhlén. 2005. Being a hospice volunteer. Palliative Medicine, 19(8):602–
9.
Ayalon, L. 2008. Volunteering as a predictor of all-cause mortality: what aspects of
volunteering really matter? International Psychogeriatrics, 20(5):1000–13.
Babbie, E. en J. Mouton. 2001. The practice of social research. New York: Oxford
University Press.
Baldock, C.V. 2000. Governing the senior volunteer in Australia, the USA and the
Netherlands. In Warburton en Oppenheimer (reds.) 2000.
Batson, C.D., N. Ahmad en E.L. Stocks. 2004. Benefits and liabilities of empathy-induced
altruism. In Miller (red.) 2004.
Bierhoff, H. 2002. Prosocial behaviour. East Sussex: Psychology Press.
Braun, V. en V. Clarke. 2006. Using thematic analysis in psychology. Qualitative Research
in Psychology, 3(4):77–101.
607

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Briggs, E., T. Landry en C. Wood. 2007. Beyond just being there: An examination of the
impact of attitudes, materialism, and self-esteem on the quality of helping behavior in youth
volunteers. Journal of Nonprofit and Public Sector Marketing, 18(2):27–45.
Brown, G. A. 2008. An ethnographic exploration of psychological treatment and training at a
psychiatric hospital. Ongepubliseerde DLitt et Phil-proefskrif, Universiteit van Suid-Afrika.
Caring. 2011. http://www.pursuit-of-happiness.org/science-of-happiness/caring (13 Junie
2011 geraadpleeg).
Clary, E.G., M. Snyder, R.D. Ridge, J. Copeland, A.A. Stukas, J. Haugen en P. Miene. 1998.
Understanding and assessing the motivations of volunteers: A functional approach. Journal of
Personality and Social Psychology, 74(6):1516–30.
Cocca-Bates, K.C. en L. Neal-Boylan. 2011. Retired RNs: Perceptions of volunteering.
Geriatric Nursing, 32(2):96–105.
Cook, E. 2004. Positive psychology: Making the most of our lives. (11 Mei 2012
geraadpleeg).
Cordingley, S. 2000. The definitions and principles of volunteering: A framework for public
policy. In Warburton en Oppenheimer (reds.) 2000.
Corey, G.T. 2009. Theory and practice of counseling and psychotherapy. 8ste uitgawe.
Belmont: Thomson Brooks/Cole.
Cormack, I. en S. Konidari. 2007. Integrating volunteering with the curriculum: present
initiatives and future possibilities. Investigations in university teaching and learning,
4(2):89–97.
Cowlishaw, S., L. Evans en J. McLennan. 2010. Balance between volunteer work and family
roles: Testing a theoretical model of work-family conflict in the volunteer emergency
services. Australian Journal of Psychology, 62(3):169–78.
Edlefsen, M.S. en C.M. Olson. 2002. Perspectives of volunteers in emergency feeding
programs on hunger. Journal of Nutrition Education and Behavior, 34(2):93–9.
Everatt, D., A. Habib, B. Maharaj en A. Nyar. 2005. Patterns of giving in South Africa.
Voluntas: International Journal of Voluntary and Nonprofit Organizations, 16(3):275–91.
Fernando, D.M. 2007. Existential theory and solution-focused strategies: Integration and
application. Journal of Mental Health Counseling, 29(3):226–41.
Francis, J.E. 2011. The functions and norms that drive university student volunteering.
International Journal of Nonprofit and Voluntary Sector Marketing, 16(1):1–12.
608

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Garcia S.A., C. Clark en S. Walfish. 1979. Student voluntarism in transition. Journal of
Community Psychology, 7(3):264–70.
Graaf, P.M. 2011. Associations between personal attributes and compassion fatigue,
compassion satisfaction and burnout among caregivers of people living with HIV and AIDS.
Ongepubliseerde MA-verhandeling, Universiteit van Zoeloeland.
Grant, A.M. en S. Sonnentag. 2010. Doing good buffers against feeling bad: Prosocial impact
compensates for negative task self-evaluation. Organizational Behavior and Human Decision
Processes, 111(1):13–27.
Greenfield, E.A. en N.F. Marks. 2004. Formal volunteering as a protective factor for older
adults’ psychological well-being. Journal of Gerontology: Social sciences, 59B(5):S258–64.
Hall, P.D. 1995. A history of leadership education in the United States. In Schervish,
Hodgkinson en Gates (reds.) 1995.
Hardill, I. en S. Baines. 2003. Doing one's duty? Voluntary work and the “new economy”.
Local Economy, 18(2):102–8.
Hassim, J. 2009. Becoming and being a lay volunteer counsellor: An interpretative
phenomenological analysis (IPA) study. Ongepubliseerde MA-verhandeling, Universiteit van
Pretoria.
Jansen van Rensburg, M. 2008. Defining lay counselling. New Voices in Psychology, 4(2):5–
13.
Kelly, K. 2006. Calling it a day: Reaching conclusions in qualitative research. In Terre
Blanche, Durrheim en Painter (reds.) 2006.
King, S. 2009. International internships: A service-learning complement to academic study.
International Psychology Bulletin, 13(2):18–9.
Kottler, J.A. 2000. Doing good: Passion and commitment for helping others. Philadelphia,
PA: BrunnerRoutledge.
Krauss, S.E. 2005. Research paradigms and meaning making: A primer. The Qualitative
Report, 10(4):758–70.
Latham, M. (2003). Young volunteers: The benefits of community service. (30 Mei 2011
geraadpleeg).
Lewis, I. 2009. Preparing young people for global citizenship. Education Review, 21(2):23–6.
Lopez, S.J. (red.). 2008. Positive psychology: Exploring the best in people. Westport, Conn.:
Praeger.
609

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Lum, T.Y. en E. Lightfoot. 2005. The effects of volunteering on the physical and mental
health of older people. Research on Aging, 27(1):31–55.
Luoh, M. en A.R. Herzog. 2002. Individual consequences of volunteer and paid work in old
age: Health and mortality. Journal of Health and Social Behavior, 43(4):490–509.
Lyubomirsky, S. 2008. Foreword. In Lopez (red.) 2008.
MacNeela, P. 2008. The give and take of volunteering: Motives, benefits, and personal
connections among Irish volunteers. Voluntas: International Journal of Voluntary and
Nonprofit Organizations,19(2):125–39.
Marshall, M. 2004. Making a difference: On campus and beyond. San Diego Business
Journal, 25(3):6.
Miller, A.G. (red.). 2004. The social psychology of good and evil. Londen, New York: The
Guilford Press.
Miller, D. 2000. Dying to care?: Work, stress and burnout in HIV/AIDS. Londen, New York:
Routledge.
Moodley, J. 2009. An interpretive phenomenological analysis of the effects of burnout as
experienced by volunteer lay counsellors (VLCs). Ongepubliseerde MA-verhandeling,
Universiteit van Pretoria.
Niu, X. 1994. Education East and West: The influence of Mao Zedong and John Dewey. San
Francisco, Londen: International Scholars Publications.
Noble, J. 2000. The future of volunteering: A volunteer's perspective. In Warburton en
Oppenheimer (reds.) 2000.
Okun, M.A. en R. Rios. 2010. Volunteering: A protective factor for the psychological wellbeing
of adults with chronic health conditions. Arizona Health Survey Special Issue. Verslag
voorberei deur die Departement Sielkunde, Arizona State University.
Ong, A.D. en M.H. van Dulmen (reds.). 2006. Oxford Handbook of Methods in positive
psychology. New York: Oxford University Press.
Onyx, J. en R. Leonard. 2000. Women, volunteering and social capital. In Warburton en
Oppenheimer (reds.) 2000.
Park, N. en C. Peterson. 2006. Methodological issues in positive psychology and the
assessment of character and strengths. In Ong en Van Dulmen (reds.) 2006.
Piliavin, J. A. 2010. Volunteering across the life span: Doing well by doing good. In Stürmer
en Snyder (reds.) 2010.
610

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Piliavin, J.A. en E. Siegl. 2007. Health benefits of volunteering in the Wisconsin
Longitudinal Study. Journal of Health and Social Behavior, 48(4):450–64.
Poplau, R.W. 2004. The doer of good becomes good: A primer on volunteerism. Lanham,
Maryland; Toronto; Oxford: Scarecrow Education.
Ronel, N. 2006. When good overcomes bad: The impact of volunteers on those they help.
Human Relations, 59(8):1133–53.
Rughoo, N. 2010. Exploring the psychological effects of trauma counselling on novice
trauma counsellors. Ongepubliseerde MA-verhandeling, Universiteit van Suid-Afrika.
Schervish, P.G., V.A. Hodgkinson en M. Gates (reds.). 1995. Care and community in modern
society: Passing on the tradition of service to future generations. San Francisco: Jossey-Bass.
Smith, K.A., K. Holmes, D. Haski-Leventhal, R.A. Cnaan, F. Handy en J.L. Brudney. 2010.
Motivations and benefits of student volunteering: Comparing regular, occasional, and nonvolunteers
in five countries. Canadian Journal of Nonprofit and Social Economy Research,
1(1):65–81.
Snyder, M., A.M. Omoto en J.J. Lindsay. 2004. Sacrificing time and effort for the good of
others: The benefits and costs of volunteerism. In Miller (red.) 2004.
Steffen, S.L. en A. Fothergill. 2009. 9/11 Volunteerism: A pathway to personal healing and
community engagement. The Social Science Journal, 46(1):29-46.
Stürmer S. en M. Snyder (reds.). 2010. The psychology of prosocial behavior: group
processes, intergroup relations, and helping. Chichester, VK; Malden, MA: Wiley-
Blackwell.
Stiles, W.B. 1993. Quality control in qualitative research. Clinical Psychology Review,
13(6):593–618.
Surujlal J. 2010. Volunteer motivation in special events for people with disabilities. African
Journal for Physical, Health Education, Recreation and Dance (AJPHERD), 16(3):447–61.
Terre Blanche, M., K. Durrheim en K. Kelly. 2006. First steps in qualitative data analysis. In
Terre Blanche, Durrheim en Painter (reds.) 2006.
Terre Blanche, K., K. Durrheim en D. Painter (reds.). 2006. Research in Practice: Applied
Methods for the Social Sciences. Kaapstad: University of Cape Town Press.
Terre Blanche, M., K. Kelly en K. Durrheim. 2006. Why qualitative research? In Terre
Blanche, Durrheim en Painter (reds.) 2006.
Thoits, P.A. en L. Hewitt. 2001. Volunteer work and well-Being. Journal of Health and
Social Behavior, 42(2):115–31.
611

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Unisa. 2008. Community Engagement and Outreach Policy. Universiteit van Suid-Afrika,
Pretoria.
Universiteit van KwaZulu-Natal. 2010. Volunteerism.
http://foundation.ukzn.ac.za/volunteers.aspx (24 Junie 2010 geraadpleeg).
Van Emmerik, I.J.H. en I.M. Jawahar. 2005. Lending a helping hand: Provision of helping
behaviors beyond professional career responsibilities. Career Development International,
10(5):347–58.
Van Willigen, M. 2000. Differential benefits of volunteering across the life course. Journal of
Gerontology: Social Sciences, 55B(5):S308–18.
Wallace, K.A. en C.S. Bergeman. 2006. Hardiness as a dispositional resource: Methods of
conceptualizing the construct. In Ong en Van Dulmen (reds.) 2006.
Warburton, J. en M. Oppenheimer (reds.). 2000. Volunteers and volunteering. Annandale,
NSW: Federation Press.
Wassenaar, D. R. 2006. Ethical issues in social science research. In Terre Blanche, Durrheim
en Painter (reds.) 2006.
Williams, E. 1998. Research and paradigms. (5 April 2011 geraadpleeg).
Wilson, J. 2000. Volunteering. Annual Review of Sociology, 26(1):215–40.
Wilson, J. en T. Janoski. 1995. The contribution of religion to volunteer work. Sociology of
Religion, 56(2):137–52.
Wilson, J. en M. Musick. 1999. The effects of volunteering on the volunteer. Law and
Contemporary Problems, 62(4):141–68.
Windsor, T.D., K.J. Anstey en B. Rodgers. 2008. Volunteering and psychological well-being
among young-old adults: how much is too much? The Gerontologist, 48(1):59-70.
Yeung, A.B. 2004. The octagon model of volunteer motivation: Results of a
phenomenological analysis. Voluntas: International Journal of Voluntary and Nonprofit
Organizations, 15(1):21–46.
Yumei, Y. 2008. An analysis of problems in college students’ participation in the Western
China Program. Chinese Education and Society, 41(4):62–74.
Eindnotas
612

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
1 Ek is baie dankbaar teenoor my kollega en mentor, Johan Nieuwoudt, vir die hersiening van
die hele projek.
2 Hierdie aanhaling (en ander met ’n * aangedui) is oorspronklik so in Afrikaans geskryf. Al
die ander aanhalings uit die studente se opstelle het ek uit Engels vertaal.
613

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die Afrikaanse literêre sisteem: ’n Eksperimentele
benadering met behulp van Sosiale-netwerk-analise
(SNA)
Burgert Senekal
Burgert Senekal: Departement Afrikaans en Nederlands, Duits en Frans, Universiteit van die
Vrystaat
Opsomming
Die toepassing van sisteemteorie in die bestudering van die Afrikaanse literêre sisteem/veld is
’n gevestigde benadering binne die literatuurstudie, maar die verwante netwerksentriese
benadering deur middel van Sosiale-netwerk-analise (SNA) is nog nie toegepas binne die
Afrikaanse literatuurstudie nie. Beginsels van die sisteemteorie is duidelik herkenbaar in
netwerkanalise, veral die vooropstelling van verhoudings en interaksies tussen rolspelers, en
die belangrikheid van kompleksiteit. Netwerke is sisteme, waar onderlinge interaksies
(skakels) tussen elemente (nodusse) lei tot ’n groter eindproduk as bloot die somtotaal van
elemente self. SNA fokus op rolle en posisies, hoe ’n netwerk gestruktureer is, hoe invloed en
mag versprei en hoe hulpbronne benut word. In hierdie artikel word ’n verkenning van
aspekte van die Afrikaanse literêre sisteem vanuit SNA gedoen, en gevorderde
rekenaarprogrammatuur word gebruik om verhoudings tussen gekanoniseerde skrywers en
kritici uit te lig en aan te toon hoe die interafhanklikheid van skrywers en kritici hul posisies
binne die literêre sisteem beïnvloed. Sonder SNA is dit nie moontlik om alle rolspelers binne
’n netwerk of sisteem in ag te neem nie: die 288 entiteite wat by hierdie eksperimentele studie
betrek word, is reeds ’n moeilike aantal om voor te stel, maar met behulp van SNA kan
duisende rolspelers betrek word: elke uitgewer, elke resensie, elke akademiese joernaal, en
elke verhandeling of proefskrif (selfs elke kursusmodule waar hierdie skrywers se werke
aangebied word). Die implikasie is dat die hele Afrikaanse literêre netwerk in ’n enkele
oogopslag gesien kan word, die sleutelfigure uitgewys kan word, en individuele skrywers en
kritici se rolle in die konteks van die algehele netwerk ontleed kan word. Alhoewel die artikel
’n eksperiment is, word aangetoon hoe SNA binne die Afrikaanse literatuurstudie benut kan
word, en voorstelle vir verdere navorsing word gemaak.
Trefwoorde: sisteemteorie; die Afrikaanse literêre sisteem/veld; netwerksentriese
benadering; Sosiale-netwerk-analise (SNA); kompleksiteit; rekenaarprogrammatuur
614

Abstract
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
The Afrikaans literary system: An experimental approach through the use of Social
Network Analysis (SNA)
The application of systems theory in the study of the literary system/field is an established
approach in literary studies. Van Gorp (1997:1) writes that "systemic" terms can already be
found in the work of Tynjanov, Lotman, Guillen, and Estival, but it was only in the 1970s
that Luhmann, Schmidt and Even-Zohar institutionalised the study of literary systems,
together with Bourdieu's theory of the literary field. Since then, De Geest, Van Rees, Ibsch,
Fokkema and others have thoroughly proved the relevance of this approach to literary studies.
The use of systems theory in the study of specifically the Afrikaans literary system/field is
also well known (see, for example, De Wet 1994, John 1994, Greyling 2005 and Venter
2006), especially as undertaken from the Centre for South African Literature Research
(SENSAL) at the Human Sciences Research Council (HSRC) during the 1980s, and the
University of the Free State (UFS) (e.g. Senekal 1987, Venter 2002 and Van Coller and
Odendaal 2008).
The related network-centric approach by means of Social Network Analysis (SNA) has,
however, not yet been applied to the study of the Afrikaans literary system. SNA focuses on
roles and positions, how a network is structured, how influence and power spread and how
resources are utilised. Using SNA, an analyst can quickly obtain a glimpse of links and
highlight key figures, which mean that new insights can be discovered by the graphical
representation of networks, as illustrated in this article. Principles of systems theory are
clearly recognisable in network analysis, especially the foregrounding of relationships and
interactions between stakeholders, and the importance of complexity.
Lawson, Ferris and Cropley (2006:9) define a network as follows: "A network is formed
when a number (between two and infinity) of distinct entities that may be similar or
dissimilar (nodes, elements, components, people, military formations, software instructions)
are connected and interact such that new properties or behaviours emerge that are beyond the
capabilities of any of the entities acting alone. These emergent properties cannot be predicted
using reductionist consideration of the distinct entities. They are of interest because of the
functions they perform and the purposes they serve, while the distinct and dissimilar entities
included within a particular network boundary are those that are understood to be most
significant in determining the emergent properties." Networks are therefore systems where
interactions (links) between elements (nodes) lead to a higher end product than simply the
sum of the functions of the elements themselves. As such, network analysis is specifically
suited to the analysis of complex systems, as Amaral and Ottino (2004:147) state: "[N]etwork
theory has become one of the most visible pieces of the body of knowledge that can be
applied to the description, analysis, and understanding of complex systems.”
SNA has already been applied in the study of literature abroad, and Anheier, Gerhards and
Romo (1995), as well as De Nooy (2003), relate SNA to Bourdieu's theory of the literary
field. In this article aspects of the Afrikaans literary system are explored from the perspective
of SNA, and different principles of network analysis, namely degree centrality, betweenness
centrality, hubs and authorities, are explained on the basis of examples from a data set
relating to the Afrikaans literary network. The basic premise of this article is based on two
judgements of literary critics at the University of the Free State, namely Senekal and Van
615

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Coller. Senekal (1987:81) writes that literature is more than just printed text: it should be
“seen and discussed in public” [my translation], while Van Coller (2004:5) argues, “What
especially perpetuates the canon is the actions of certain agents in the literary field, for
example publishers, literary historians and literary critics” [my translation].
In this article I investigate which writers are discussed in public by which critics, and how the
interdependence of writers and critics influences their positions within the literary network. A
list of authors is compiled on the basis of Perspektief en profiel [Perspective and profile]
(Van Coller ed. 1998, 1999 and 2006), and only the 82 writers on whom profiles have been
written are included. Further discussions of these authors' works – over and above those in
Perspektief en profiel, were found through searches on Sabinet’s database of digital
publications (ePublications), and a total of 288 persons and their links (in other words, who
published on whom) were analysed by advanced SNA software (Sentinel Visualizer).
Although the article is experimental, it illustrates how SNA can be utilised within the study of
Afrikaans literature, and suggestions are made for further research. It is illustrated how SNA
can make a practical contribution to the study of the Afrikaans literary system: without SNA
it is not possible to take into account all stakeholders within a complex network or system,
and the 288 entities involved in this experimental study is already a difficult number to
manage, but by using SNA, thousands of stakeholders – every publisher, every review, every
academic journal and every dissertation or thesis (even each course module where these
writers' works are taught) can be considered. The implication is that the entire Afrikaans
literary network can be seen at a glance, the key players can be identified and individual
writers’ and critics' roles can be analysed in the context of the overall network.
Keywords: systems theory; Afrikaans literary system/field; network-centric approach; Social
Network Analysis (SNA); complex systems; computer programs
1. Inleiding
Sosiale-netwerk-analise (SNA) het ’n lang geskiedenis wat volgens Freeman (1996:39)
teruggevoer kan word na die werke van Almack (1922), Wellman (1926), Chevaleva-
Janovskaja (1927), Bott (1928), Hubbard (1929), Hagman (1933) en Moreno (1934). (Sien
ook Borgatti, Mehra, Brass en Labianca 2009:892–3.) Alhoewel SNA op ’n verskeidenheid
terreine toegepas word, skryf Borgatti e.a. (2009:893) dat sekuriteitstudies sekerlik die terrein
is waarop SNA in die grootste mate toegepas is. In die globale oorlog teen terreur het
netwerke spesiale prominensie verkry. Terroriste-organisasies soos Al-Qa’eda en Hizbollah
organiseer hulself in netwerke van individue wat oor lande, kontinente en ekonomiese klasse
strek (Ressler 2006:1), en deur middel van SNA word die sleutelfigure in hierdie netwerke
deur militêre intelligensie geïdentifiseer en rolspelers se skakels uitgelig ten einde verdere
aanvalle te kan voorkom wanneer ander potensiële terroriste daardeur uitgewys word.
Voorbeelde waar SNA reeds toegepas is in die globale oorlog teen terreur, sluit in die soeke
na skakels tussen terroriste betrokke by die aanvalle op die World Trade Center in New York
op 11 September 2001 (Krebs 2002), die ontleding van die bomaanvalle in Madrid in Maart
2004 (Rodriguez 2005) en die opsporing van Saddam Hoessein (Petraeus 2006:B–45 e.v.).
Alhoewel SNA se wortels dus veel verder teruggaan, het militêre intelligensie oor die
616

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
afgelope dekade ’n groot rol gespeel in die benutting en ontwikkeling van hierdie veld, en
ook het die praktiese toepassing daarvan binne militêre intelligensie geïllustreer dat SNA ’n
bruikbare benaderingswyse bied wat ontleders in staat stel om sleutelfigure in groot datastelle
te help identifiseer (Petraeus 2006:B–40; sien ook Ressler 2006:3–4 oor die opkoms van
SNA binne die raamwerk van die globale oorlog teen terreur).
Hierdie klem op sosiale netwerke het sedert 2001 daartoe bygedra dat gespesialiseerde
rekenaarprogrammatuur ontwikkel is ten einde sosiale netwerke te kan ontleed, byvoorbeeld
Sentinel Visualizer, Starlight VIS, i2 en Analyst’s Notebook – almal programme wat
spesifiek vir militêre-intelligensie-doeleindes ontwikkel is. Binne die sosiologie let
Boissevain (1979:392) reeds daarop dat SNA die geleentheid geskep het om data
rekenaarmatig te ontleed. Tichy, Tushman en Fombrun (1979:513) noem die programme
DIP, SocPac, SOCK, COMPLT, BLOCKER en CONCOR, terwyl Haythomthwaite
(1996:331) GRADAP, STRUCTURE, UCINET, NEGOPY en KRACKPLOT noem (sien
ook Scott 1996:212). Senekal (2012) noem ook die gratis program Netdraw, wat deur Steve
Borgatti ontwikkel is. Volgens Scott (1996:211) is die groei van SNA direk verwant aan
ontwikkelings van rekenaarprogrammatuur, maar die ontwikkeling van
rekenaarprogrammatuur is duur, en die globale oorlog teen terreur het uiteindelik die
befondsing verskaf om gebruikersvriendelike programmatuur te ontwikkel. SNA is dus ’n
tegnologie-gedrewe veld en hou potensiaal op verskeie terreine in, soos Arquilla en Ronfeldt
(1993:26) aandui:
Advanced information and communications systems, properly applied, can improve
the efficiency of many kinds of activities. But improved efficiency is not the only or
even the best possible effect. The new technology is also having a transforming effect,
for it disrupts old ways of thinking and operating, provides capabilities to do things
differently, and suggests how some things may be done better, if done differently.
SNA fokus op rolle en posisies, hoe ’n netwerk gestruktureer is, hoe invloed en mag versprei
en hoe hulpbronne benut word. ’n Ontleder kan met behulp van SNA vinnig ’n oorsigtelike
blik van skakels kry en sleutelfigure uitlig, wat beteken dat nuwe insigte ontdek kan word
deur die grafiese voorstelling van netwerke, soos later in hierdie artikel met behulp van
Sentinel Visualizer geïllustreer word.
SNA deel ook die siening van sisteemteorie dat die fokus op skakels tussen entiteite binne ’n
sisteem of netwerk val, eerder as op die entiteite self, en Amaral en Ottino (2004:147) merk
op: “[N]etwork theory has become one of the most visible pieces of the body of knowledge
that can be applied to the description, analysis, and understanding of complex systems.”
In navorsing ten opsigte van die letterkunde is ’n sisteemteoretiese benadering wyd deur die
loop van die 20ste eeu toegepas. Van Gorp (1997:1) skryf dat “sistemiese” terme reeds
gevind kan word in die werk van Jurij Tynjanov en Jurij Lotman, Claudio Guillén en Robert
Estival, maar dit was eers in die 1970’s dat Niklas Luhmann, Siegfried J. Schmidt en Itamar
Even-Zohar die studie van literêre sisteme geïnstitusionaliseer het, tesame met Pierre
Bourdieu se teorie van die literêre veld. Sedertdien het Dirk de Geest, Kees van Rees, Elrud
617

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Ibsch, Douwe Fokkema en ander die toepaslikheid van hierdie benadering tot letterkundige
studies deeglik bewys (sien byvoorbeeld Venter 2006:35–6). Die gebruik van sisteemteorie in
die bestudering van spesifiek die Afrikaanse literêre sisteem of veld is ook welbekend (sien
byvoorbeeld De Wet 1994, John 1994, Greyling 2005 en Venter 2006), veral soos onderneem
vanuit die Sentrum vir Suid-Afrikaanse Letterkundenavorsing (SENSAL) by die RGN tydens
die 1980’s en die Universiteit van die Vrystaat (UV) (sien byvoorbeeld Senekal 1986,
Senekal 1987, Van Coller 2002, Venter 2002, Van Coller en Odendaal 2003 en 2008). Even-
Zohar (1990:9) skryf:
The idea that semiotic phenomena, i.e., sign-governed human patterns of
communication (such as culture, language, literature, society), could more adequately
be understood and studied if regarded as systems rather than conglomerates of
disparate elements has become one of the leading ideas of our time in most sciences
of man. Thus, the positivistic collection of data, taken bona fide on empiricist grounds
and analysed on the basis of their material substance has been replaced by a functional
approach based on the analysis of relations.
In die buiteland is SNA reeds binne die letterkunde toegepas (sien byvoorbeeld De Nooy
1991), en Anheier, Gerhards en Romo (1995), asook De Nooy (2003), bring SNA in verband
met Bourdieu se teorie van die literêre veld. SNA is egter nog nie binne die Afrikaanse
literatuurwetenskap gevolg nie, en in hierdie artikel word ’n eksperiment onderneem met
behulp van gevorderde rekenaarprogrammatuur om verhoudings tussen skrywers oor wie
profiele geskryf is in Van Coller se Perspektief en profiel (al drie dele) en letterkundiges te
identifiseer. Amaral en Ottino (2004:147) skryf: “Network theory is now an essential
ingredient in the study of complex systems”, en hierdie artikel toon aan hoe
inligtingstegnologie prakties vanuit ’n sisteemteoretiese oogpunt vir navorsingsdoeleindes
aangewend kan word, spesifiek deur die gebruik van SNA met die uitbeelding van nodusse se
verhoudings tot mekaar binne die Afrikaanse literêre sisteem.
Die basiese uitgangspunt is gebaseer op twee uitsprake van letterkundiges verbonde aan die
Universiteit van die Vrystaat, naamlik dié van Senekal en Van Coller. Senekal (1987:81)
skryf dat literatuur meer is as bloot gedrukte tekste: dit moet “raakgesien en in die openbaar
bespreek word”, terwyl Van Coller (2004:5) aanvoer: “Wat veral die bestendiging van die
kanon bevorder, is die optrede van bepaalde agente in die literêre veld, byvoorbeeld
uitgewers, literêre historici en literêre kritici.” Hier word dus ondersoek ingestel na watter
skrywers deur watter kritici in die openbaar bespreek word, en hoe die interafhanklikheid van
skrywers en kritici hul posisies binne die literêre netwerk beïnvloed.
2. Komplekse aanpasbare sisteme en sosiale-netwerk-analise
Komplekse aanpasbare sisteme (KAS) (Heylighen 1989, Bar-Yam 1997, Amaral en Ottino
2004) is sisteme wat bestaan uit ’n groot aantal interaktiewe 1 dele, en is aanpasbaar deurdat
die sisteem op sy omgewing reageer en selforganiserend is. Daar is met ander woorde geen
entiteit wat eksterne beheer uitoefen op die ontstaan van kompleksiteit of die aanpasbaarheid
618

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
daarvan beheer nie: dit geskied spontaan as gevolg van die inherente organisasie van die
sisteem (Wilden 1987:77, Heylighen 1989:23 en Amaral en Ottino 2004:148). ’n Klassieke
voorbeeld is ’n ekosisteem, wat nie beheer word deur ’n eksterne entiteit nie, maar tog op so
’n wyse reageer op sy omgewing dat dit sy langtermyn-oorlewing verseker; ander bekende
voorbeelde sluit lewende organismes en gemeenskappe in. Schmidt (1997:125) voer aan dat
dieselfde beginsels geld vir ’n literêre sisteem: “[M]odern literary systems are self-organising
insofar as all decisions concerning literariness and literary values are made ‘inside’ the social
system literature, i.e. in literary communications” (oorspronklike klem – sien ook De Berg
1997:145–7).
Soos Wilden (1980:402) opmerk, bestaan elke sisteem binne ’n groter supersisteem, terwyl
elke sisteem self uit kleiner subsisteme binne ’n netwerk bestaan wat Bar-Yam (1997:xiii)
“an ensemble of systems” noem (sien ook Heylighen 1989:24). Schmidt (1997:122) stem wat
sosiale sisteme betref, hiermee saam: “Social systems are theoretically modelled as non-linear
interrelated dynamic complexes of systems where causal structures depend – among others –
upon the decisions of goal-orientated subsystems, viz. human beings or actors” (sien ook
Even-Zohar 1990:22–3). Na hierdie eienskap van sisteme word verwys as die hiërargiese
organisasie van sisteme, want soos sisteme onderling met mekaar verband hou, hou dit ook
verband met super- en subsisteme.
Soos in die diagram hier onder aangetoon, kan sisteme gelyktydig tot ’n hele aantal
supersisteme behoort (sien byvoorbeeld Senekal 1987:80 en Fokkema 1997:180). Rakende
die literêre teks kan supersisteme byvoorbeeld die historiese, politieke of ekonomiese sisteme
insluit. So let Greyling (2005:158) byvoorbeeld daarop dat ’n tekort aan geld die literêre
sisteem direk beïnvloed, met ander woorde die ekonomiese supersisteem beïnvloed die
literêre teks. Senekal (1987:188–9) skryf ook onder andere dat die publikasiemark in die
Afrikatale in Suid-Afrika tydens die 1980’s die skryf van kritiese, volwasse tekste ontmoedig
het, aangesien die mark toegespits was op die publikasie van voorgeskrewe tekste vir skole.
Galloway (2002), Venter (2006:95–388) en Struik (2008) wys ook op die impak wat
transformasie op die Afrikaanse uitgewerysisteem na 1994 gehad het – laasgenoemde noem
selfs dat emigrasie ’n impak op die produksie van tekste gehad het. Vanuit ’n
sisteemteoretiese oogpunt kan die literêre teks dus in sy interaksie met sowel ander tekste
(ander sisteme) as supersisteme soos die politieke sisteem bestudeer word. Boonop is dit juis
binne hierdie netwerk van verhoudings dat individuele literêre werke se betekenis geskep
word: “Om goed begryp te word moet literêre werke geplaas word binne die sisteem van
sosiale verhoudings wat hul ondersteun” (Van Coller en Odendaal 2003:26).
619

Figuur 1. Sub- en supersisteme
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
In hierdie diagram bestaan sisteme (swart gekleur) binne ’n interafhanklike wisselwerking
met ander sisteme, maar ook binne supersisteme (groen, pers en blou), asook subsisteme
(ligblou). Indien hierdie diagram beskou word as ’n verteenwoordiging van ’n literêre
sisteem, skakel die swart sisteme – die tekste – met ander tekste, maar ook met die
supersisteme wat onder andere politieke, historiese of ekonomiese sisteme kan wees, asook
met interne sisteme. Venter (2002:36) voer aan: “Literatuur kan as ’n sisteem benader word
omdat dit bestaan uit verskillende entiteite wat in relasie staan tot ander entiteite, naamlik tot
die entiteite binne ’n teks, tot ander entiteite in die literêre sisteem en tot entiteite in die
alledaagse werklikheid.”
Soos in die inleiding genoem, is sosiale-netwerk-analise (SNA) deur middel van
gespesialiseerde rekenaarprogrammatuur konseptueel vergelykbaar met sisteemteorie: dit
bestudeer die onderlinge verhoudinge binne ’n netwerk van nodusse.
Lawson, Ferris en Cropley (2006:9) definieer ’n netwerk soos volg:
A network is formed when a number (between two and infinity) of distinct entities
that may be similar or dissimilar (nodes, elements, components, people, military
formations, software instructions) are connected and interact such that new properties
or behaviours emerge that are beyond the capabilities of any of the entities acting
alone. These emergent properties cannot be predicted using reductionist consideration
of the distinct entities. They are of interest because of the functions they perform and
the purposes they serve, while the distinct and dissimilar entities included within a
particular network boundary are those that are understood to be most significant in
determining the emergent properties.
620

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Beginsels van die sisteemteorie is duidelik herkenbaar in hierdie benadering, veral die
vooropstelling van verhoudings en interaksie tussen rolspelers, en die belangrikheid van
kompleksiteit. Netwerke is sisteme, waar onderlinge interaksies (skakels) tussen elemente
(nodusse) lei tot ’n groter eindproduk as bloot die som van die elemente self. Alhoewel die
nodusse individue (of organisasies) is wat onafhanklik kan oorleef, bestaan die netwerk as
gevolg van die skakels tussen nodusse en is dit tot heelwat meer in staat as ’n blote som van
individuele pogings.
3. Aspekte van die Afrikaanse literêre netwerk
3.1 Agtergrond van die studie
Even-Zohar (1990:37) sluit produseerders, kritici, uitgewers, koerante, groepe skrywers, die
massamedia en opvoedingsinstellings (soos universiteite) in as entiteite wat binne die
polisisteem funksioneer. In hierdie verband herinner Senekal (1987:81) aan Kreuzer
(1973:145) se diagram:
Figuur 2 . Kreuzer (1973:145) se diagram van literêre produksie
Volgens hierdie diagram van Kreuzer kan ’n werk (W) van ’n outeur (O) literatuur word
alleenlik indien dit daarin slaag om by die distribusie-apparaat (D) verby te kom, met ander
woorde wanneer hekwagters soos ’n uitgewer, redakteur, kritikus en ander hulle daaroor
621

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
“ontferm” (Senekal 1987:81) en deur middel van ’n distribusiemedium (televisie,
boekhandel, radio, en dies meer) aan die publiek (P) bekend stel. Hierdie hekwagters
funksioneer as siftingsapparaat (S) wat tekste selekteer en omskep in literatuur, want
literatuur is meer as bloot gedrukte tekste: dit moet “raakgesien en in die openbaar bespreek
word” (Senekal 1987:81).
Omdat hekwagters hulle oor ’n werk moet “ontferm”, is dit interessant om te kan sien watter
skrywers deur watter kritici bespreek word. ’n Lys skrywers is saamgestel aan die hand van
Perspektief en profiel onder redakteurskap van H.P. van Coller (1998, 1999 en 2006), en
slegs die 82 skrywers oor wie profiele geskryf is, is ingesluit. Verdere besprekings van
hierdie skrywers se werke – benewens dié in Perspektief en profiel – is nagespeur deur
middel van soektogte op Sabinet se databasis digitale publikasies (ePublications) wat
gedurende die laaste week van Januarie 2012 onderneem is. Altesaam 288 persone se
onderlinge skakels 2 (m.a.w. wie publiseer oor wie) is deur die rekenaarprogrammatuur
ontleed. Die lys skrywers wat vanuit Perspektief en profiel saamgestel is, verteenwoordig
natuurlik eerder gekanoniseerde skrywers as die aantal skrywers in die Afrikaanse literêre
sisteem in die geheel; ook aangesien volstaan is by soekresultate op ePublications, kan die
datastel geensins as volledig beskou word nie. Resultate van die ontleding is gevolglik geen
aanduiding van die rolle wat individue oor die algemeen in die Afrikaanse literêre sisteem
vervul nie: uitsprake word beperk tot die netwerk wat op grond van hierdie datastel uitgelig
word.
Skrywer
Hennie Aucamp Joan Hambidge Riana Scheepers Eleanor Baker
Chris Barnard Ingrid Jonker Karel Schoeman Eveleen Castelyn
Gerhard Beukes Elsa Joubert Adam Small Johan de Lange
Peter Blum Uys Krige Bartho Smit Reza de Wet
Boerneef Antjie Krog Lina Spies E.K.M. Dido
Breyten Breytenbach C.J. Langenhoven J.C. Steyn Rachelle Greeff
André P. Brink C. Louis Leipoldt Wilma Stockenström Daniel Hugo
Jan F.E. Celliers Etienne Leroux Alexander Strachan Louis Kruger
T.T. Cloete Anna M. Louw Totius Olga Kirsch
Sheila Cussons N.P. Van Wyk Louw Jochem van Bruggen Lucas Malan
W.A. de Klerk W.E.G. Louw C.M. van den Heever Johann Lodewyk Marais
Abraham H. de Vries D.F. Malherbe Toon van den Heever Deon Opperman
I.D. du Plessis Eugène N. Marais Ernst van Heerden P.J. Philander
P.G. du Plessis Dalene Mathee Etienne van Heerden H.J. Pieterse
Elizabeth Eybers M.E.R. Johannes van Melle A.H.M. Scholtz
H.A. Fagan John Miles Marlene van Niekerk Hettie Smit
622

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Pieter Fourie D.J. Opperman F.A. Venter Barend T. Toerien
Jeanne Goosen S.J. Pretorius Ingrid Winterbach Marita van der Vyver
J.F.W. Grosskopf Koos Prinsloo A.G. Visser Piet van Rooyen
Henriette Grové Jan Rabie G.A. Watermeyer
P.J. Haasbroek Ina Rousseau George Weideman
Figuur 3 . Skrywers oor wie profiele in Perspektief en profiel geskryf is
Petraeus (2006:B–31) skryf dat die sosiale-netwerk-grafiek (ook genoem ’n sosiogram) die
bousteen van sosiale-netwerk-analise is. ’n Sosiale-netwerk-grafiek is ’n voorstelling van die
aktiwiteite van individue (akteurs of nodusse) en van die skakels tussen hulle. Die basiese
element van ’n sosiale-netwerk-grafiek is die voorstelling van die paar, wat twee nodusse en
’n enkele skakel behels. In die eenvoudigste vorm van ’n netwerk verteenwoordig die twee
nodusse mense en die skakel verteenwoordig ’n verhouding tussen hulle.
Arquilla, Ronfeldt en Zanini (1999:84) skryf dat netwerke struktureel in drie soorte onderskei
kan word:
Figuur 4 . Arquilla, Ronfeldt en Zanini (1999:84) se tipologie van netwerkstrukture
Netwerke kan egter ook ’n gekombineerde struktuur vertoon (Arquilla, Ronfeldt en Zanini
1999:85), byvoorbeeld deur ’n alle-kanale-struktuur in geheel te hê waarin party
onderafdelings ’n ster- of kettingstruktuur vertoon. Komplekse netwerke met honderde of
duisende nodusse sal gewoonlik eerder ’n gekombineerde struktuur vertoon. Dit is
byvoorbeeld die geval in die Afrikaanse literêre netwerk wanneer ’n netwerkgrafiek met
bogenoemde data saamgestel word: hierin kan gesien word hoe die onderafdelings rondom
byvoorbeeld N.P. Van Wyk Louw, Antjie Krog, Breyten Breytenbach en Karel Schoeman ’n
623

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
sterstruktuur vertoon, terwyl die geheel uiters kompleks is en eerder as ’n alle-kanalestruktuur
beskryf kan word, soos die volgende video aantoon: (Sien asseblief aanlynweergawe
van hierdie artikel vir die video).
Sommige netwerke is meer gesentraliseerd en bestaan rondom ’n enkele nodus of ’n paar
nodusse, terwyl ander gedesentraliseerd is en individuele nodusse ’n kleiner rol speel. ’n
Minder gesentraliseerde netwerk is meer daartoe in staat om weerstand te bied en
veerkragtiger te wees, aangesien vele nodusse en skakels verlore kan gaan sonder dat die
netwerk se funksionering daadwerklik gekortwiek word (Petraeus 2006:B–42). In ’n ster- of
kettingnetwerk sal die verwydering van ’n sleutelfiguur beteken dat die netwerk ontbind,
maar met die alle-kanale-struktuur sal die verwydering van ’n sleutelfiguur nie die
ineenstorting van die netwerk beteken nie. Byvoorbeeld: Alhoewel N.P. Van Wyk Louw ’n
belangrike figuur in die Afrikaanse literêre sisteem was, het sy afsterwe nie die einde van die
sisteem beteken nie, soos ook die geval was met die afsterwe van ander belangrike figure
(“nodusse”). Selfs alle-kanale-netwerke het dus ook meer sentrale en minder sentrale nodusse
en kan akefalies (acephalous, koploos) of polikefalies (polycephalous, veelkoppig) wees
(Arquilla, Ronfeldt en Zanini 1999:86).
In die onderafdeling wat volg, word verskillende beginsels van netwerkanalise, naamlik
graadsentraliteit, tussenliggingsentraliteit, spille en gesaghebbendheid verduidelik aan die
hand van voorbeelde uit bogenoemde datastel rakende die Afrikaanse literêre netwerk.
3.2 Graadsentraliteit
Graadsentraliteit (degree centrality) verwys eenvoudig na die getal skakels wat ’n nodus
binne ’n netwerk het. Petraeus (2006:B–43) waarsku egter:
Common wisdom in organizations is ”the more connections, the better”. This is not
always so. What really matters is where those connections lead and how they connect
the otherwise unconnected.
In die volgende eenvoudige sosiogram 3 is Steven deur die programmatuur uitgewys as die
nodus met die hoogste mate van graadsentraliteit:
624

Figuur 6 . Graadsentraliteit
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
’n Pragmatiese interpretasie hiervan mag wees dat Steven toegang het tot die meeste ander
nodusse binne die netwerk, wat mag beteken dat hy groter toegang tot hulpbronne soos
inligting het – maar nie noodwendig nie, aangesien dit belangriker is om te let op waarheen
skakels lei as net op die aantal skakels – wat eerder aan gesaghebbendheid en spilwaarde
gemeet word (sien verderaan).
In die Afrikaanse literêre netwerk wat uit bogenoemde datastel saamgestel is, word Karel
Schoeman geïdentifiseer as die skrywer met die hoogste graadsentraliteit, gevolg deur Antjie
Krog, N.P. Van Wyk Louw en Breyten Breytenbach, terwyl die kritikus met die hoogste
graadsentraliteit geïdentifiseer is as H.P. van Coller. Dit beteken dat Karel Schoeman die
skrywer is oor wie die meeste kritici skryf – ’n feit wat daardeur beïnvloed word dat hy ook
heelwat historiese tekste publiseer en dus vir beide literêre en geskiedkundige (niefiksie-)
boeke geresenseer word in akademiese joernale. Van Coller is die kritikus wat oor die
grootste aantal skrywers publiseer.
Die veertig nodusse met die hoogste mate van graadsentraliteit word in die volgende tabel in
volgorde weergegee:
Naam Graadsentraliteit
1. Karel Schoeman 49
2. Antjie Krog 30
3. N.P. Van Wyk Louw 30
625

4. Breyten Breytenbach 28
5. H.P. van Coller 21
6. Etienne Leroux 19
7. Etienne van Heerden 19
8. Marlene van Niekerk 18
9. Hennie Aucamp 16
10. Ingrid Winterbach 16
11. T.T. Cloete 15
12. Daniel Hugo 13
13. Joan Hambidge 13
14. George Weideman 12
15. Helize van Vuuren 12
16. J. Visser 11
17. Bernard Odendaal 11
18. Heilna du Plooy 11
19. Joan-Mari Barendse 10
20. Jo-Marie Claassen 10
21. C. Louis Leipoldt 10
22. Louise Viljoen 10
23. Neil Cochrane 10
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
626

3.3 Tussenliggingsentraliteit
24. Anette Jordaan 9
25. Deon Opperman 9
26. J.C. Steyn 9
27. Johan Lodewyk Marais 9
28. Lize-Marie van der Watt 8
29. Elsa Joubert 8
30. Heinrich Van der Mescht 8
31. Lina Spies 8
32. Marlies Taljard 8
33. Marthinus Beukes 8
34. Riana Scheepers 8
35. Thys Human 8
36. Marita van der Vyver 7
37. Marius Crous 7
38. Pieter Fourie 7
39. W.E.G. Louw 7
40. Wium van Zyl 7
Figuur 7 . Nodusse volgens graadsentraliteit
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Tussenliggingsentraliteit (betweenness centrality) dui op die mate waarin ’n nodus tussen
ander nodusse binne die netwerk lê. ’n Nodus met hoë tussenliggingsentraliteit is meer
invloedryk, “serving as an intermediary, liaison, or bridge” (Petraeus 2006:B–44) tussen
627

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
ander nodusse (hekwagter in sisteemteoretiese terme). In die eenvoudige netwerk hier onder
is Steven ook die nodus met die grootste mate van tussenliggingsentraliteit, aangesien hy die
meeste skakels met ander belangrike nodusse het en gevolglik die potensiaal het om die
meeste invloed uit te oefen:
Figuur 8 . Tussenliggingsentraliteit
Hier is wel ook sprake van noodwendige gesaghebbendheid, want individue met ’n hoë mate
van tussenliggingsentraliteit
• het ’n voordelige of kragtige posisie in die netwerk
• verteenwoordig ’n sistemiese swakpunt – die verlies aan so ’n persoon beteken die
verbrokkeling van skakels
• het ’n groter mate van invloed oor wat in ’n netwerk gebeur (FMS Advanced
Systems Group 2007:160).
Dit beteken dat Steven oor die potensiaal beskik om die grootste invloed op die res van die
netwerk uit te oefen, maar hy is ook ’n waardevolle rolspeler, aangesien bande afgesny sal
word as hy uit die netwerk verwyder sou word. Dit is egter nie altyd die geval dat die nodus
met die hoogste graadsentraliteit ook die hoogste tussenliggingsentraliteit sal hê nie; hierdie
onderskeid kom na vore in meer komplekse netwerke.
In die data wat vir hierdie studie ontleed is, is gevind dat Karel Schoeman, Antjie Krog, N.P.
Van Wyk Louw, Breyten Breytenbach, Etienne Leroux en Marlene van Niekerk die skrywers
met die hoogste mate van tussenliggingsentraliteit is, terwyl H.P. van Coller, Helize van
Vuuren, Louise Viljoen en Heilna du Plooy die kritici met die hoogste
tussenliggingsentraliteit is. Hieruit kan afgelei word dat hierdie persone (volgens hierdie data)
die kritici is wat die meeste invloed kán uitoefen binne die netwerk deur middel van
publikasies, soos hierdie skrywers se werke ook oor die vermoë beskik om die meeste
628

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
invloed te kán uitoefen. Of hulle in wérklikheid die grootste invloed uitoefen, word egter nie
hier gemeet nie.
Naam
1. Karel Schoeman
2. Antjie Krog
3. N.P. Van Wyk Louw
4. Breyten Breytenbach
5. H.P. van Coller
6. Helize van Vuuren
7. Etienne Leroux
8. Louise Viljoen
9. Marlene van Niekerk
10. Etienne van Heerden
11. Hennie Aucamp
12. Heilna du Plooy
13. T.T. Cloete
14. Adam Small
15. Daniel Hugo
16. George Weideman
17. Ingrid Winterbach
18. Abraham H. de Vries
629

19. Heinrich van der Mescht
20. Thys Human
21. Bernard Odendaal
22. J.C. Steyn
23. Johan Lodewyk Marais
24. Neil Cochrane
25. Anette Jordaan
26. C. Louis Leipoldt
27. Joan Hambidge
28. Marius Crous
29. Riana Scheepers
30. André P. Brink
31. Marlies Taljard
32. Marthinus Beukes
33. Lina Spies
34. Deon Opperman
35. Marita van der Vyver
36. Dorothea van Zyl
37. Jeanne Goosen
38. Johan Anker
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
630

39. Pieter Fourie
40. Henriette Roos
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Figuur 9 . Nodusse georden volgens hoogste mate van tussenliggingsentraliteit
3.4 Spille en gesaghebbendheid
In SNA het skakels altyd ’n spesifieke rigtingaanduiding, en wanneer ’n groot aantal ander
nodusse na ’n spesifieke nodus wys, beskik hierdie nodus oor ’n hoë mate van
gesaghebbendheid (authority). So ’n nodus “[a]cts as definitive source of information” (FMS
Advanced Systems Group 2007:163). Hoe meer skakels na ’n nodus lei, hoe meer
gesaghebbend word daardie nodus; en hoe meer ’n nodus met gesaghebbende nodusse skakel,
hoe meer word daardie nodus self as ’n spil (hub) geag. Gesaghebbende nodusse en spille is
dus interafhanklik:
Hubs are entities that point to a relatively large number of authorities. They are
essentially the mutually reinforcing analogues to authorities. Authorities point to high
hubs. Hubs point to high authorities. You cannot have one without the other. (FMS
Advanced Systems Group 2007:163)
Let op wat in die volgende twee eenvoudige sosiogramme gebeur: Frederik word deur die
programmatuur as ’n spil uitgewys, alhoewel hy skakels na slegs Annemarie en Steven het. In
die daaropvolgende sosiogram word Steven egter uitgelig as die mees gesaghebbende figuur
in hierdie eenvoudige netwerk en Annemarie as minder maar steeds relatief gesaghebbend,
wat beteken dat Frederik se skakel na beide sy rol as spil definieer:
Figuur 10 . Die spil in ’n eenvoudige netwerk
631

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Figuur 11 . Die mees gesaghebbende figure in ’n eenvoudige netwerk
Francois, wat vier skakels het (insluitend dié met Steven), is dus nie die spil in die netwerk
nie, maar eerder Frederik, omdat laasgenoemde meer gesaghebbende skakels het.
De Wet (1994) beskryf D.J. Opperman as spilfiguur in die Afrikaanse literêre sisteem, en
noem dat die spilfiguur uit hierdie oogpunt kenmerkend “besonder aktief in die literêre
sisteem is, dat sy aktiwiteit produkte lewer wat hoog aangeslaan word en gekanoniseer word,
en dat hy aktiwiteit/gebeure rondom hom konsentreer” (1994:67). In die deel van die
Afrikaanse literêre netwerk wat hier ontleed word, kan Hennie Aucamp as die belangrikste
spil geïdentifiseer word. Spilwaarde verskil noemenswaardig van gesaghebbendheid, waar
die volgende skrywers en kritici respektiewelik as die eerste tien uitgelig word:
Skrywer Kritikus
1. Karel Schoeman 1. H.P. van Coller
2. Antjie Krog 2. Helize van Vuuren
3. Ingrid Winterbach 3. Louise Viljoen
4. Etienne Leroux 4. Heilna du Plooy
5. Marlene van Niekerk 5. Bernard Odendaal
6. N.P. Van Wyk Louw 6. Willie Burger
7. Etienne van Heerden 7. Neil Cochrane
632

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
8. D.J. Opperman 8. Heinrich van der Mescht
9. André P. Brink 9. Philip John
10. W.E.G. Louw 10. Marlies Taljard
Figuur 12 . Nodusse gerangskik volgens gesaghebbendheid
Onthou dus dat die gesaghebbendheid of spilwaarde van ’n nodus in ’n komplekse netwerk
nie bepaal word slegs deur die getal skakels met ander nodusse nie, maar dat hierdie waarde
die gevolg is van die interaksie tussen spille en gesaghebbende nodusse. Neem ook in ag dat
dit hier gaan om potensiaal: hierdie nodusse beskik oor die potensiaal om die mees
gesaghebbende nodusse in hierdie netwerk te wees, maar of hierdie potensiaal gerealiseer
word, behoort eerder met ’n ontleding van verwysings gemeet te word, wat nie hier
onderneem word nie.
3.5 Randnodusse
Periferale nodusse, soos verteenwoordig deur Pieter en Johan in bostaande eenvoudige
netwerk, is kenmerkend nodusse wat geskakel is met netwerke wat nie deel van die
ondersoek uitmaak nie; omdat hulle tipies skakels met ’n ander netwerk of netwerke het, is
hulle belangrike bronne van nuwe inligting. Petraeus (2006:B–45) noem sulke nodusse “very
important resources for fresh information not available inside their insurgent group”.
Periferale nodusse is dus belangrik in terme van wat hulle tot die netwerk toevoeg: skakels
met ander netwerke. Soos wat komplekse aanpasbare sisteme uit ’n “ensemble of systems”
bestaan, bestaan netwerke ook werklik uit “netwerke van netwerke” (Sullivan en Bunker
2002:364) en periferale nodusse speel dus ’n prominente rol as skakels tussen netwerke.
Hierdie onderskeiding is vergelykbaar met Even-Zohar (1990:14) se siening dat daar ’n
dinamiese wisselwerking tussen die sentrum en rand van ’n sisteem bestaan: vernuwing
betree die kern vanaf die periferie, terwyl elemente binne die kern na die periferie kan
beweeg (sien ook Van Coller 2011). So byvoorbeeld kan die marginale posisies van skrywers
vir verdere ontleding geïdentifiseer word, soos Van Coller en Odendaal (2008) in ’n
ondersoek na die rol van M. Nienaber-Luitingh doen en Van Coller (2004:3) met betrekking
tot Cees Nooteboom. In bostaande grafika wat die data in hierdie studie van die Afrikaanse
literêre sisteem voorstel, is Dalene Matthee byvoorbeeld een van die periferale nodusse, wat
beteken dat haar werke oor ’n spesiale potensiaal beskik om vernuwing in die netwerk te
bring. SNA het dus die vermoë om sowel sentrale as randfigure te help identifiseer.
’n Belanglike beperking van hierdie eksperiment is egter dat die datastel geensins volledig is
nie en dat elke verhouding die posisies van nodusse binne die netwerk verander. Bostaande
lys is dus nie ’n aanduiding van “die invloedrykste” skrywers of kritici in die totale
Afrikaanse literêre netwerk nie: die datastel is daarvoor te klein. Anders gestel: die
programmatuur dui nie aan watter skrywers en kritici die invloedrykste is binne die netwerk
633

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
van die Afrikaanse letterkunde nie, omdat nie alle rolspelers en hul skakels ondersoek is nie,
maar dit gee wel ’n aanduiding van watter posisies skrywers en kritici binne hierdie datastel
inneem. Die ontleding van hierdie datastel kan nie veralgemeen word om uitsprake te maak
oor die Afrikaanse letterkunde as geheel nie. Sou alle rolspelers – uitgewers,
publikasieplatforms soos akademiese joernale, en al die skakels tussen skrywers onderling en
met kritici met behulp van resensies egter ingesluit word, kan SNA wel aandui watter kritici
oor die potensiaal beskik om die meeste invloed in die Afrikaanse literêre netwerk uit te
oefen én kan die skrywers uitgelig word wat ook oor die potensiaal beskik om die meeste
invloed uit te oefen. Sou verwysings ontleed word, sou daar uitsprake gemaak kon word oor
of hierdie potensiaal gerealiseer word.
4. Ten slotte
In hierdie artikel is ondersoek ingestel na hoe inligtingstegnologie prakties vanuit ’n
sisteemteoretiese oogpunt vir navorsingsdoeleindes aangewend kan word, spesifiek deur die
uitbeelding van nodusse (skrywers en kritici) se verhoudings tot mekaar binne die Afrikaanse
literêre netwerk. Natuurlik beslaan die verhoudings wat tussen die bepaalde skrywers en
kritici geïdentifiseer is en uitgebeeld word, nie die totale literêre sisteem nie, en in die
toekoms behoort aspekte soos uitgewers en verskillende publikasieplatforms betrek te word
om ’n vollediger beeld van die Afrikaanse literêre netwerk te verkry. Dit is byvoorbeeld
belangrik om die rol te bepaal wat uitgewers en akademiese joernale binne die netwerk
inneem – waar ’n skrywer sy boek uitgee en waar dit geresenseer word, beïnvloed ook ’n
skrywer se posisie in die kanon, afgesien van wie dit resenseer of bestudeer.
Een van die vernaamste voordele van SNA is dat dit ontleders in staat stel om sleutelfigure te
identifiseer op grond van interaksies soos uit groot datastelle ekstrapoleerbaar (Petraeus
2006:B–40). Met behulp van ’n sosiogram kan ’n ontleder vinnig ’n oorsigtelike blik op
skakels kry en sowel sleutel- as randfigure daarin betrokke identifiseer. Sonder SNA is dit nie
moontlik om alle rolspelers in ag te neem nie: die 288 entiteite wat by hierdie eksperimentele
studie betrek is, dra reeds ’n groot aantal relasies by om te ondersoek. Wanneer SNA egter
gebruik word, kan duisende rolspelers betrek word: elke uitgewer, elke resensie, elke
akademiese joernaal en elke verhandeling of proefskrif (selfs elke kursusmodule waarin
hierdie skrywers se werke aangebied word), kan betrek word. Die implikasie is dat ’n blik op
die hele Afrikaanse literêre netwerk met ’n enkele oogopslag verkry kan word.
SNA vir letterkundige navorsingsdoeleindes is ’n baie onlangse benadering tot die
letterkunde en daar is dus heelwat verdere studie wat aan die hand hiervan onderneem kan
word. Die bydrae van hierdie artikel is dat ek as navorser illustreer watter potensiaal
inligtingstegnologie vir die letterkunde inhou, want alhoewel bibliofiele en tegnofobe
miskien huiwerig daaroor mag wees om die wyse waarop letterkundige navorsing gedoen
word, te verander, bied tegnologie die geleentheid om dieselfde, bekende, terreine te verken,
maar net uit ander invalshoeke en met ander metodes, en dalk meer omvattend.
634

Bibliografie
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Almack, J.C. 1922. The influence of intelligence on the selection of associates. School and
Society, 16:529–30.
Amaral, L.A.N. en J.M. Ottino. 2004. Complex networks. Augmenting the framework for the
study of complex systems. European Physical Journal, 38:147–62.
Anheier, H.K., J. Gerhards en F.P. Romo. 1995. Forms of capital and social structure of
fields: examining Bourdieu’s social topography. American Journal of Sociology, 100:859–
903.
Arquilla, J. en D. Ronfeldt. 1993. Cyberwar is coming! Comparative Strategy, 12(2):141–65.
Arquilla, J., R. David en M. Zanini. 1999. Networks, netwar, and information-age terrorism.
In Khalilzad, White en Marshall (reds.)1999.
Bar-Yam, Y. 1997. Dynamics of complex systems. Colorado: Westview Press.
Boissevain, J. 1979. Network analysis: A reappraisal. Current Anthropology, 20(2):392–4.
Borgatti, S.P., A. Mehra, D.J. Brass en G. Labianca. 2009. Network analysis in the social
sciences. Science, 323:892–5.
Bott, H. 1928. Observation of play activities in a nursery school. Genetic Psychology
Monographs, 4:44–88.
Chevaleva-Janovskaja, E. 1927. Groupements spontanés d’enfants à l’age préscolaire. Archiv
es de Psychologie, 20:219–23.
De Berg, H. 1997. Communication as a challenge to systems theory. Canadian Review of
Comparative Literature, 24(1):141–51.
De Nooy, W. 1991. Social networks and classification in literature. Poetics, 20:507–37.
—. 2003. Fields and networks: Correspondence analysis and social network analysis in the
framework of Field Theory. Poetics, 31:305–27.
De Wet, K. 1994. Eiendoms Onbeperk: Die onvoltooide groot gesprek met D.J. Opperman in
die Afrikaanse poësie. Ongepubliseerde PhD-proefskrif, Universiteit van Bophuthatswana.
Even-Zohar, I. 1990. Polysystem Studies. Poetics Today, 11(1):1–94.
FMS Advanced Systems Group. 2007. Sentinel Visualizer 4.0: The New Standard for Data
Visualization and Analysis User Guide.
635

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Fokkema, D. 1997. The systems-theoretical perspective in literary studies: Arguments for a
problem-orientated approach. Canadian Review of Comparative Literature, 24(1):177–85.
Freeman, L.C. 1996. Some antecedents of Social Network Analysis. Connections, 19(1):39–
42.
Galloway, F. 2002. Statistical trends in South African book publishing during the 1990s.
Alternation, 9(2):204–25.
Greyling, F. 2005. Oor grense heen: ’n Deelnemende projek ter bevordering van skryf in
ontwikkelende gemeenskappe. Stilet, 17(2):155–77.
Hagman, E.P. 1933. The companionships of preschool children. University of Iowa Studies in
Child Welfare, 7:10–69.
Haythomthwaite, C. 1996. Social Network Analysis: An approach and technique for the
study of information exchange. LISR, 18:323–42.
Heylighen, F. 1989. Self-organization, emergence and the architecture of complexity.
Proceedings of the 1st European Conference on System Science, Parys.
Hubbard, R.M. 1929. A method of studying spontaneous group formation. In Thomas (red.)
1929.
John, P. 1994. De Jong, Foucault en ’n ander Afrikaanse letterkunde: ’n Hartstogtelike
mislukking. Journal of Literary Studies, 10(2):238—54.
Khalilzad, Z., J.P. White en A. Marshall (reds.).1999. Strategic appraisal: The changing role
of information in warfare. Santa Monica: RAND.
Krebs, V.E. 2002. Mapping networks of terrorist cells. Connections, 24(3):43–52.
Kreuzer, H. 1973. Zum Literaturbegriff der sechziger Jahre in der Bundesrepublik
Deutschland. In Rudiger (red.) 1973.
Lawson, E., T. Ferris, D. Cropley en S. Cook. 2006. Development of a foundation for
Military Network Science. Systems Engineering and Evaluation Centre (SEEC), Universiteit
van Suid-Australië.
Moreno, J.L. 1934. Who shall survive? Washington, DC: Nervous and Mental Disease
Publishing Company.
Petraeus, D. 2006. The U.S. Army and Marine Corps counterinsurgency field manual.
Washington: Department of the Army and Department of the Navy.
Ressler, S. 2006. Social Network Analysis as an approach to combat terrorism: past, present,
and future research. Homeland Security Affairs, 2(2):1–10.
636

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Rodriguez, J.A. 2005. The March 11th terrorist network: In its weakness lies its strength. Los
Angeles: XXV International Sunbelt Conference.
Rudiger, H. 1973. Literatur und Dichtung. Stuttgart: Kohlhammer.
Schmidt, S.J. 1997. A systems-orientated approach to literary studies. Canadian Review of
Comparative Literature, 24(1):119–36.
Scott, J. 1996. A toolkit for Social Network Analysis. Acta Sociologica, 39(2):211–6.
Senekal, J.H. 1986. ’n Beskrywing van die Afrikaanse literatuursisteem. Ongepubliseerde
RGN-verslag.
—. 1987. Literatuuropvattings: “wese” en “waarhede” van ’n nuwe literêre teorie.
Bloemfontein: Universiteit van die Oranje-Vrystaat.
Senekal, B.A. 2012. ’n Inligtingstegnologie-gesentreerde gebruikerskoppelvlak vir
navorsingsdoeleindes binne die geesteswetenskappe met spesifieke verwysing na die
Afrikaanse letterkunde. LitNet Akademies, 9(2).
Struik, W. 2008. Rampspoed en heropbou van die Afrikaanse boekebedryf: ’n Empiriese
ontleding van die verkope van Afrikaanse boeke in die periode 2004-2007. Stilet, 20(2):218–
55.
Sullivan, J.P. en R.J. Bunker. 2002. Multilateral counter-insurgency networks. Low Intensity
Conflict and Law Enforcement, 11(2/3):353–68.
Thomas, D.S. (red.). 1929. Some new techniques for studying social behaviour. New York:
Teachers College, Columbia University.
Tichy, N.M., M.L. Tushman en C. Fombrun. 1979. Social Network Analysis for
organizations. The Academy of Management Review, 4(4):507–19.
Van Coller, H.P. 2002. Antjie Krog se vertaling van Henk van Woerden se roman Een mond
vol glas. Literator, 23(2):129–63.
—. 2004. Is Leroux ’n vergete skrywer? Stilet, 16(1):1–31.
—. 2011. Literatuur in die marge: Die plek van die middelmoot-literatuur. LitNet Akademies,
8(2):66–89.
Van Coller, H.P. en B.J. Odendaal. 2003. Kleur kom nooit alleen nie (Antjie Krog) en Die
burg van hertog Bloubaard (H.J. Pieterse): ’n poëtikale beskouing (Deel 1). Stilet, 15(1):16–
35.
—. 2008. Die meer ''beskeie'' opsies van ’n ''buitestander'': M. Nienaber-Luitingh in die
Afrikaanse literêre sisteem. LitNet Akademies, 5(3):33–50.
637

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Van Gorp, H. 1997. Introduction: The study of literature and culture – systems and fields.
Canadian Review of Comparative Literature, 24(1):1–5.
Venter, C. 2002. ‘n Sisteemteoretiese perspektief op die vertaling van Suid-Afrikaanse
literatuur in Nederlands. Ongepubliseerde PhD-proefskrif: Universiteit van die Vrystaat.
Venter, R. 2006. Die materiële produksie van Afrikaanse fiksie (1990-2005): ’n Empiriese
ondersoek na die produksieprofiel en uitgeweryprofiel binne die uitgeesisteem.
Ongepubliseerde PhD-proefskrif, Universiteit van Pretoria.
Wellman, B. 1926. The school child’s choice of companions. Journal of Educational
Research, 14:126–32.
Wilden, A. 1980. System and structure: essays in communication and exchange. New York:
Tavistock.
Wilden, A. 1987. Man and woman, war and peace. The strategist's companion. New York:
Routledge & Kegan Paul.
Eindnotas
1 Vir Bar-Yam (1997:12) moet elemente in ’n sisteem beskryf word as “interafhanklik” eerder
as “met mekaar verbind of verweef”, aangesien die feit dat elemente binne ’n sisteem van
mekaar afhanklik is, juis ’n sisteem onderskei van ’n versameling.
2 Hier is die studie beperk tot spesifieke publikasies oor skrywers; met ander woorde, blote
verwysings na skrywers is nie getel nie, alleen gevalle wanneer ’n kritikus ’n hele artikel aan
’n skrywer gewy het. ’n Onderskeid tussen positiewe en negatiewe kritiek is nie gemaak nie,
aangesien die skakels wat gemerk word, bloot beteken “die kritikus X skenk spesifieke
aandag aan skrywer Y”.
3 Aangesien die beginsels van SNA duideliker met behulp van ’n eenvoudige netwerk
geïllustreer kan word, is hierdie eenvoudige en fiktiewe netwerk saamgestel.
638

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
’n Perkroniese herbeskouing van Rembrandt van
Rijn: Selfaanbieding binne ’n gebroke-kosmosraamwerk
Jeanne Joubert
Jeanne Joubert: Navorsingsgenoot, Departement Kunsgeskiedenis en Visuele Kultuurstudie,
Universiteit van die Vrystaat
Opsomming
Rembrandt van Rijn se selfuitbeeldings met ’n bybelse tema lei hierdie ondersoek na die
omvang van ’n gebroke mens- en wêreldbeeld in sy werk. Calvin Seerveld (o.a. 1980a, 1993)
se ontwikkeling van ’n tipikoniese metodologie vir die kunshistoriografie, soos uitgebrei deur
Dirk van den Berg (1984, 1985, 1989, 1990, 1996), dien as uitgangspunt, met die
moontlikheid dat langs diakroniese, sinkroniese en perkroniese asse fyn differensiasies tussen
kunswerke en hulle kontekste bereik kan word. Seerveld se uiteensetting van ’n moontlike
perkroniese tradisie van grenslose, maar ook radikale vertroebeling, open veral ’n rykdom
van moontlikhede om met ’n nuwe perspektief na Rembrandt van Rijn se werk te kyk. Die
geskilderde selfportret is nie net die vaslegging van ’n spieëlbeeld nie, maar ’n kunsgenre wat
aansluit by ’n stelsel van redelik konstante topoi,konvensies en patrone wat die subjektiwiteit
van die kunstenaar op die voorgrond kan stel. Postmoderne debatte bied die moontlikheid om
terug te keer na temas en benaderings wat skynbaar hul toepaslikheid verloor het.
Interpretasie deur ’n gebroke-kosmos-verband kan juis dergelike benaderings met ander
mikpunte aktualiseer sodat dit ’n nuwe blik op kunstenaarskap en die kunsgeskiedenis kan
aktiveer. Rembrandt van Rijn se werk is so gerig op betragters dat dit ondenkbaar sou wees
dat betragterestetika (Kemp 1985:203–21) nie as van kardinale belang in sy werk beskou kan
word nie. Terselfdertyd lig sy mensuitbeeldings die alledaagse en doodgewone menslikheid
uit, bely die inherente feilbaarheid van mense, maar belig ook die hoogste in mense deur die
moontlikheid van genade. Dit sou nie vir my moontlik wees om enigsins die rykheid en
omvattendheid van ’n gebroke-kosmos-tradisie, die dinamiek van die verskillende
verwantskappe, verskuiwings en verdiepings wat daarin vervat kan word, tot ’n volledige of
finale definiëring of uiteensetting te bring nie. Die wye en vervlegte moontlikhede vir
interpretasie wat daardeur geopen word, vra vir verdere ondersoek.
Trefwoorde: Rembrandt van Rijn; selfportret; Paulus; kruisiging; gebrokenheid;
vertroebeling; gebroke-kosmos-tradisie; perkronies; tipikonies; wêreldbeeld; Bybel;
godsdiens; betragter; Nederlandse tradisie
639

Abstract
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
A perchronic reconsideration of Rembrandt van Rijn: Self-presentation within a
troubled-cosmos framework
A perchronic reconsideration of Rembrandt van Rijn necessitates inquiry into his selfpresentations
with biblical themes to discover a troubled-cosmos worldview expressed in his
work. Between 1625 and 1636 self-presentations, often as assistant figures, appear several
times in his paintings with a biblical connection. Self-portrait as the apostle Paul (Figure 1)
is his first self-portrait with biblical implications after a period of nearly 25 years. This
suggests a return to self-depiction with biblical allusions, or even a statement of his personal
position late in his life. This approach may represent a strong empathetic identification with
the apostle Paul and the abundant references to the apostle in the Christian world.
It is possible that, on advice of Constantijn Huygens, Rembrandt van Rijn included himself in
his paintings of the crucifixion as a rhetorical artifice of conviction – Christ on the cross
(1631) (Figure 2), The deposition from the cross (c. 1633) (Figure 3) and The elevation of the
cross (c. 1636) (Figure 4). During this time Huygens translated John Donne's poem “Good
Friday: Riding Westward”(1613)from English into Dutch. Donne's meditative confessional
poem suggests that the poet could have found himself incapable and unworthy of gazing upon
Christ's crucifixion, but when he confessed his own need of unmerited grace, he could turn
around and gaze on the face of God (Donne 1971). Rembrandt van Rijn could have identified
with these ideas to the extent that it becomes more than mere self-inclusion: by placing his
assistant figures intimately at the centre of the Christian concept of redemption, it suggests
self-presentation, or even self-confession.
This study takes Calvin Seerveld's development of a typiconic methodology for art
historiography, as extended by Dirk van den Berg, as its point of departure. It poses the
possibility that fine distinctions can be made between art works and their contexts along
diachronic, synchronic and perchronic axes. Seerveld's development of a possible troubled
cosmic tradition may open up a wealth of possibilities for the interpretation of Rembrandt
van Rijn's work. Seerveld's approach may be further complicated, but also enriched, by a
17th-century Dutch tradition in which Rembrandt van Rijn's work is embedded.
A painted self-portrait not only concretises a mirror image, but falls within an art genre that is
linked to a system of reasonably stable topoi, conventions and patterns, often charged with
symbolic meaning and that places the artist's subjectivity in the foreground. Postmodern
debates explore the possibility of returning to approaches and themes which have apparently
lost their applicability. Interpretation by means of a tradition that refers to a radical, and at the
same time, infinite brokenness, may effectively actualise such approaches and generate new
perspectives on art historiography and on being an artist. It may unlock new horizons that
lead to the discovery of the complexity and plurality with which Rembrandt van Rijn's work
can function within a troubled or broken worldview.
The represented turning movement of the figure in Self-portrait as the apostle Paul (Figure 1)
and the apparent communicative gaze suggest recognition of a fellow human viewer.
Rembrandt van Rijn's work implicates viewers to such an extent that it would be unthinkable
to ignore the role of viewer response aesthetics or not to recognise the hermeneutics of the
image as central to his work.
640

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Human nature and human fellowship, in their full gloire et misère, are at the heart of
Rembrandt van Rijn's work. His representations of people expose the everyday and ordinary
aspects of humanity and confess the inherent fallibility of people that reaches further than
ethical concerns. At the same time they also illuminate the most noble in people through the
possibility of grace. Gabriele Guercio (2006) argues that a well-considered life-and-work
model may infinitely amplify and enrich the interpretation of paintings.
This centrality of the human figure poses the question whether the troubled cosmic tradition
is primarily concerned with being human, not in a heroic sense, but focused on the profound
and comprehensive fragility, frailty, vulnerability, shortcomings, incompleteness,
imperfection and deficiency of people which saturate and relativise our lives – Seerveld's
(2010:5) "clay jar man and woman". It may also be a tradition with a radical focus on the
fragility of human relationships: between God and man, people with one another, each person
with him- or herself and inevitably, because it concerns the art world, the attentive
relationship between artists and viewers.
It is impossible to give a final definition or reach a definite conclusion with regard to the
troubled cosmic tradition and the fertile and extensive possibilities of interpretation that it
may produce. The profundity, different relationships and displacements that this tradition
reveals necessitate further investigation.
Keywords: Rembrandt van Rijn; self-portrait; St Paul; crucifixion; troubled-cosmos
framework; perchronic; typiconic; worldview; Bible; religion; viewer; Dutch tradition
1. Agtergrond van hierdie studie: studente-vrywilligers
Rembrandt van Rijn se werk belig deurlopend nie net ’n besondere betrokkenheid by die
Bybel en die genadeboodskap nie, maar openbaar veral ’n kernbelang in vertroebelde
menslike lyding, feilbaarheid en gebrokenheid wat wyer strek as persoonlike of etiese belang.
Die primêre doelstelling van hierdie artikel is om die moontlikheid te verken dat daar op ’n
Christelike manier, met ’n spesifieke fokus op gebrokenheid, na Rembrandt van Rijn se werk
gekyk kan word.
’n Christelike perspektief het tot dusver beperkte toepassing gevind in die kunsteorie. Die
grond vir navorsing uit hierdie perspektief is reeds gevestig deur Calvin Seerveld se
ontwikkeling van ’n tipikoniese metodologie vir die kunshistoriografie, ’n kunsteoretiese
teorie wat plaaslik veral uitgebrei is deur Dirk van den Berg (1984, 1985, 1989, 1990, 1996).
Dit kan ’n vrugbare strukturele raamwerk bied vir die kontekstualisering van kuns onder
sorgsaam-gedifferensieerde kategorieë (sien ook Belting, Dilly, Kemp e.a. 1985). ’n
Uiteensetting van ’n moontlike gebroke-kosmos-tradisie (soos geformuleer deur Seerveld) in
die kunshistoriografie word derhalwe deel van die primêre doelstelling.
Hierdie is ’n navorsingsartikel waarin literatuurstudie van belang is. As riglyne vir my
interpretasie steun ek hoofsaaklik op die mens- en wêreldbeskouings en“scripturally
directed”metodes van Seerveld en Van den Berg se kunshistoriese werk. Dit beteken nie dat
gebruik gemaak word van a priori-strukture nie, maar dui op ondersoekwyses waarop gekyk
641

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
kan word na kunstenaars se bewustelike of onbewustelike inkleding van hulle werk met ’n
spesifieke fokus om verbeeldingryk deur betragters uit hul eie perspektiewe ontvang te word.
Dit kan die kompleksiteit en pluraliteit van die verwagtingshorisonne waarin hulle
funksioneer, oneindig uitbrei.
Die visuele fokus van my benadering vra vir ’n hermeneutiese ontginning van visuele tekste.
As sentrale visuele vertrekpunt kies ek uit Rembrandt van Rijn se selfportrette met bybelse
verwantskappe sy Selfportret as die apostel Paulus (Figuur 1) en die moontlike selfportrette
in sy kruisigingstonele (1629-36), Christus aan die Kruis (Figuur 2), Die Kruisafneming
(Figuur 3) en Die Kruisoprigting (Figuur 4). Dit beperk nie net die wye veld van bybelse
verwysings in sy werk nie, maar kan ook ’n moontlike selfbetrokkenheid daarby uitlig.
Hierdeur word die belang van die selfportret ook betrek in die eerste uitgangspunt van die
artikel.
Die term selfaanbieding belig die konteks – die kommunikasietussen skilder, kunswerk en
betragter – maar terselfdertyd die performatiewe aard van selfportrette. Selfaanbieding kan
gesien word as ’n proses, ’n performance. Die sosioloog Erving Goffman (1959) beskryf dit
as selfpresentasie (presentation of the self) – ’n proses waarin kunstenaar en geportretteerde
in samespanning verkeer. Burke (2001:28) argumenteer dat dit wat portrette, skilderye of
foto's van mense boekstaaf, "is not social reality so much as social illusions, not ordinary life
but special performances". Berger (2000) verbind self-presentation (selfpresentasie of
selfaanbieding) en self-representation met teatrale en performatiewe aspekte. Wanneer selfrepresentation
vertaal word as selfverteenwoordiging kan die begrip verder uitgebrei word.
Mieke Bal se gebruik van Rembrandt as verwysing na die kunstenaar fokus op Rembrandt
van Rijn as kulturele konstruksie om erkenning te gee aan die oorvloed van geskrifte rondom
die persoon en sy werk (Bal 1991, Adams 1998:4). 1 Aangesien my benadering van ’n
gebroke-kosmos-tradisie in beginsel hiervan verskil, verkies ek ’n alternatiewe
verwysingsvorm, Rembrandt van Rijn, om myself bewus te hou van die moontlikhede van
menslike feilbaarheid, bewoënheid, vertroebeling en gebrokenhede in sy werk.
Tipikoniese tradisies bepaal die temas wat kunstenaars vir hulle uitbeeldings kies, die
motiewe wat hulle gebruik (of weglaat) om hierdie temas mee uit te beeld, en hulle eie
interpretasie of inkleding van die temas. Die idee van ’n perkroniese kunshistoriese tradisie is
moontlik die mees belowende en innoverende komponent van hierdie metodologie. Dit maak
onderskeidings van herhalende tipes wêreldbeskouings wat in die verskillende epogge naas
mekaar kan bestaan, moontlik. Die tipikoniese gebroke-kosmos-tradisie, soos onderskei deur
Seerveld, sal hier as sentrale uitgangspunt van ondersoek dien.
642

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Figuur 1. Rembrandt van Rijn (1606–1669), Selfportret as die Apostel Paulus (1661).
Olie op doek, 91 x 77 cm. Amsterdam: Rijksmuseum.
2. Selfaanbieding in bybelse verband
Selfportret as die apostel Paulus (Figuur 1) beklemtoon die plek van selfaanbieding, maar
ook van vertroebelde menslikheid in Rembrandt van Rijn se werk. In die meer as veertig
selfuitbeeldings wat hy deur sy lewe skilder, 2 is Selfportret as die apostel Paulus (Figuur 1)
die enigste enkelfiguur met ’n bybelse verwysing; dit is ook die enigste selfvoorstelling
waarin hy homself as ’n bekende historiese persoon aanbied.
Rembrandt Harmenzoon van Rijn (1606–1669) is een van die grootste en indringendste
eksponente of vertolkers van portrette en selfportrette in die geskiedenis van kuns. Die
buitengewoon groot aantal en uiteenlopendheid van sy selfportrette word eers gedurende die
laat 19de en die 20ste eeu bekend. Sy selfaanbiedings is geensins eenduidig nie, maar
deurdring van toespelende ambivalensies, soos die vloed van sy resepsiegeskiedenis oor jare
getuig. ’n Omvangryke literatuur het rondom sy selfuitbeeldings tot stand gekom, terwyl dit
ook ’n vaste verwysingspunt in die literatuur oor die selfportretkuns in die algemeen geword
het – telkens opgeneem deur mense uit verskillende tydperke en vanuit uiteenlopende
perspektiewe.
Die apostel Paulus beklemtoon deurgaans in sy briewe die sentraliteit van die kruisiging van
Jesus in die Christelike evangelie. Rembrandt van Rijn se moontlike vereenselwiging met ’n
bewussyn van menslike sonde en skuld, maar ook met die Christelike genadeboodskap van
verlossing, wat in Selfportret as die apostel Paulus (Figuur 1) ’n plek kan vind, tree miskien
selfs nog meer direk na vore in Die Kruisafneming (Figuur 3) en Die Kruisoprigting (Figuur
4) waar hy homself voorstel in direkte nabyheid van die lyding en dood van Jesus Christus.
643

Figuur 2. Rembrandt van
Rijn (1609–1669), Christus
aan die Kruis (1631). Olie
op paneel, 100 x 73 cm. Le
Mas d'Agenais: Collégiale
saint Vincent.
Figuur 3. Rembrandt van
Rijn (1606–1669), Die
Kruisafneming (c. 1633).
Olie op doek op paneel, 89 x
65 cm. München: Alte
Pinakothek.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Figuur 4. Rembrandt van
Rijn (1606–1669), Die
Kruisoprigting (c. 1636).
Olie op paneel, 95,7 x 72,2
cm. München: Alte
Pinakothek.
In sy selfuitbeeldings het Rembrandt van Rijn, deur ’n wye spektrum fiktiewe personae,
bepaalde onderwerpskeuses gemaak en uitbeeldingsvorme gekies. In sy vroeë
assistentselfportrette gebruik hy verskeie religieuse identiteite met ’n spesifieke soort bybelse
verwantskap, waaronder Die Kruisafneming (Figuur 3) en Die Kruisoprigting (Figuur 4). 3 In
Christus aan die kruis (Figuur 2) is hy self moontlik die model vir die Christus-gelaat,
moontlik gebaseer op ’n ets, Selfportret met oop mond, asof skreeuend (Figuur 10]. In Die
Kruisoprigting (Figuur 4) vorm die skuinsgekantelde kruis met die strak Christus-figuur
daarop ’n vreemde ligte fokuspunt in ’n andersins donker skildery. Die onewewigtige posisie
van die kruis is vreemd vir hierdie genre, maar terselfdertyd ’n vektor na die persoonlike: die
vasgespykerde voete van die Christus-figuur is teenaan die wit kraag van die figuur wat help
met die oprigting van die kruis – ’n voorstelling van Rembrandt van Rijn se eie ernstige,
fronsende gelaat. In Die Kruisafneming (Figuur 3) kan sy gelaat twee (moontlik drie) keer
teruggevind word, in direkte kontak met die gekruisigde liggaam.
Rembrandt van Rijn kon homself op voorstel van Constantijn Huygens ingesluit het in die
kruisigingsvoorstellings, as retoriese kunsgreep van oortuiging. 4 Gedurende hierdie tyd het
Huygens die meditatiewe belydende gedig “Good Friday: Riding Westward”(1613) van John
Donne (1572–1631) uit Engels in Nederlands vertaal. Donne suggereer in sy persoonlike
benadering dat hy dit onmoontlik sou vind om getuie te wees van Christus se kruisiging deur
sy onwaardigheid om dit gade te slaan. Slegs wanneer hy sy eie verdienste aan straf bely, kan
hy hom omdraai om na God se gelaat te kyk (Donne 1971). Rembrandt van Rijn neem
Huygens se moontlike voorstel verder as blote selfinsluiting. Dit kan, soos by Donne, ook
644

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
selfaanbieding, selfbelydenis word, veral as in ag geneem word dat hy homself as
assistentfigure besonder intiem in die sentrum van voorstellings van die Christelike
verlossingsgeskiedenis inplaas.
Die kruisigingsvoorstellings vorm deel van ’n Passie-reeks wat in opdrag van die Prins van
Oranje gemaak is; 5 die temas is meer as net topoi;dit word volledig as bybelse temas
herkenbaar, in die volle betekenis daarvan. Hierdie sober, kleiner en beskeie groep skilderye
is nie as altaarstukke of liturgiese stasies van Christus se Passie vir kerklike gebruik gemaak
nie. Elkeen van die skilderye is afgesonder van die kamerruimte en betrek slegs die blik van
die betragter in die eie verhaalwêreld van die voorstelling. Die nabye beskouing kan ’n
unieke intimiteit skep wat kan aansluit by ’n moontlike persoonlike belydende benadering.
Deur homself te stel as sentrale deelnemer aan en getuie van die kerngebeurtenis in die
Christelike heilsgeskiedenis, in aanraakbare nabyheid van die gekruisigde Christus, verleen
hy aan sonde, belydenis en vergifnis ’n sentrale plek. Dit lê ’n ander soort brug tussen
menslikheid en heiligheid: dit toon Christus se vernedering aan die kruis, maar stel ook ’n
direkte affektiewe en identiteitsverband met die Gekruisigde waardeur Rembrandt van Rijn
se heilshistoriese rolspel in hierdie skilderye ’n spesifieke gerigtheid van selfkritiek in sy
werk kan belig. Hierdie instelling plaas hom nie net binne die heilsgebeure, in die sentrum
van die uitbeeldings van Christelike skuld en verlossing nie, maar skep ook die moontlikheid
om sy werk te lees uit die perspektief van die tipikoniese raamwerk wat as kosmies-gebroke
beskryf kan word.
In Seerveld se terminologie kan die tydsgebondenheid van kunshistoriese verskynsels
benader word deur die koördinasie van tipologieë langs die sogenoemde diakroniese,
sinkroniese en perkroniese asse. Eenvoudige kronologie is hierin nie bepalend nie, maar
eerder komplekse verhoudings tussen verskillende epogge, periodes en tradisies. Hierdie
metodologie erken terselfdertyd dat geen kunshistorikus aan die eie diakroniese, sinkroniese
en perkroniese kontekste kan ontsnap nie.
3. Kunshistoriese diakronie
645

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Figuur 5. Lucas Cranach die Ouere (1472–1553), Die kruisiging met die wet en die
evangelie (1552–3, 1555), sentrale paneel van die gevleuelde Weimar-altaarstuk.
Tempera op paneel, 360 x 621 cm wanneer dit oop is. Weimar: Stadskerk van die heilige
Petrus en Paulus. (Koerner 1993:369)
Hoewel Lucas Cranach die Ouere gedurende die Noordelike Renaissance in Duitsland werk,
kom elemente van die diakronies verskillende Hoog-Gotiek nog algemeen in sy werk voor. In
sy altaarstuk Die Kruisiging met die wet en die evangelie (Figuur 6), word die menslike
figure regs van die kruis byvoorbeeld uitgebeeld met klere in die klassieke styl, terwyl die
figure van die gekruisigde en die opgestane Christus se kleding in die vloeiende Gotiese
liniêre styl voorgestel word, waar die dinamiese lynwerk die Middeleeuse mistisisme kan
demonstreer.
Martin Luther se geskilderde blik in Cranach se Weimar-altaarstuk kan ooreenstemming toon
met die starende, afwesigeblik van die kunstenaarsfiguur in Rembrandt van Rijn se
Kruisoprigting (Figuur 4). Dit kan dui op nadenke, wat suggereer dat nie net van buite na die
werk gekyk kan word nie, maar dat die persone se interioriteit by die totaliteit van die
skildery gevoeg kan word. Rembrandt van Rijn se internalisering kan teruggevoer word na
denkveranderinge wat gedurende die Hervorming ingetree het en visueel voorgestel word
deur Lucas Cranach.
Rembrandt van Rijn en Lucas Cranach plaas hulself as sentrale assistentfigure binne hul
kruisigingstonele. Terwyl Rembrandt van Rijn, in die sentrum van die voorstelling, sy
persoonlike nabyheid aan die skuinsgekantelde kruisigingsfiguur beklemtoon, plaas Cranach
homself in die sentrum van die skema van verlossing. Die gekruisigde Christus-figuur
verdeel Cranach se altaarstuk in twee vertikale dele, soos ’n oop boek, wat die sentraliteit van
die Woord en die leesbaarheid van die werk beklemtoon. Anders as by Rembrandt van Rijn
swewe die kruis by Cranach amper onsigbaar tussen mense se bestaanswêreld en die wêreld
van die Woord, sodat betragters gedurig bewus kan wees van beide.
Die moontlikhede van hierdie opponerende wêrelde ontmoet in Cranach se selfaanbieding
wat die betragter tegemoet tree met liggaamshouding en direkte blik. Sy figuur word met die
kruis verbind deur ’n straal bloed wat direk uit Christus se sy op sy kop val, die oomblik van
sy regverdiging, en met die opgestane Christus aan die linkerkant van die skildery deur die
geïmpliseerde voltooiing van die boog van die bloedstraal. Die bloedstraal eindig by Luther
se Bybel, wat die betragter reseptief kan aktiveer deurdat dit na hom/haar gedraai is by die
vers, in die Duitse volkstaal: “Die bloed van Christus reinig ons van alle sonde” (Koerner
2004:232). Luther se hand is op die oop Bybel waarin Paulus die sentraliteit van die
opstanding stel (1 Korintiërs 15:20–28; Romeine 3:21–32), alles binne die heilsgeskiedenis
wat in die agtergrond en bokant Cranach se kop verder skematies uitgebeeld word. 6
Cranach se gravitas, wat terugspieël op die heersershofhoudings, as voorstelling van
standvastigheid en daadkragtigheid, kan die betragter oortuig van sy erns: ons kan kyk in die
oë van die kunstenaar as in dié van iemand wat glo in dit wat hy hier aanbied, wat die
kunstenaar en betragter tot “ooggetuies” maak. Cranach se posisie tussen Johannes die Doper
646

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
en Luther verbind hom en betragters met die boodskap van die Hervorming en die sentraliteit
van geloof alleen (sole fides). Dit maak ’n beslissende Reformatoriese transformasie in die
konsepte van gebrokenheid en belydenis sigbaar. Teenoor die persoonlike skuldbekentenis
van Rembrandt van Rijn is belydenis hier ’n eksemplariese roetine wat minder klem plaas op
die persoonlike belydenis, of selfs die kollektiewe kommunikasie, as die juridiese wetlikbindende
aspekte daarvan. 7 Terwyl die altaarstuk die visuele verwagtinge van betragters
verbyster deur die gloeiende (erotiese) rykheid daarvan, ontlok dit "our interpretative
attention and suggests that coherence must be sought not in the scene’s appearance, but in its
meaning – what biblical exegetes call the hyponoia" (Koerner 2004:378). Hierdie diagram
van redding konfronteer die betragter met ’n leerstelling wat blindelings geglo moet word. As
Merckbild, 8 en nie as kultusbeeld nie, doen Cranach se altaarstuk ’n beroep op die rede, met
’n veel wyer heilshistoriese en helderder uitleg as dié van Rembrandt van Rijn.
Die ingrypende kentering wat Rembrandt van Rijn uit sy Barok-perspektief visueel voorstel
in sy Kruisoprigting (Figuur 4) is ’n ooreenstemming van voorkoms en betekenis en dat
belydenis van menslike swakheid werklik sola fides, deur die enkeling is. Uit ’n diakronies
verskillende perspektief het Cranach se altaarstuk nie die menslikheid en patos van
Rembrandt van Rijn se kruisigingstonele nie. Cranach se Reformatoriese voorstellings van
menslike gebrokenheid en goddelike genade gebruik min emosie of versiering, eerder ’n
distansiëring, ’n ikonoklastiese herbeskrywing deur die kruisbeeld, van dit wat vernietig is
om die wet te volbring, ongeskik vir aanbidding en verering, amper onsigbaar vir die persone
rondom – ’n poging om die onsienlike sigbaar voor te stel. Om dit visueel uit te druk, baai
Cranach die kruis in ’n kontra-empiriese lig – die lux vera (Koerner 2004:12).
Die beduidende diakroniese verskille tussen Cranach en Rembrandt van Rijn se
kuisigingsuitbeeldings gaan veral om betekenisvolle veranderinge in die historiese gang van
kuns en van die aard van visuele beelde of voorstellings. Tydens die epogale waterskeidings
by makrokonsepte soos primitief, antiek, Middeleeus, modern en postmodern word die aard
en funksies van kuns totaal getransformeer. 9 Gedurende ’n tydperk gaan dit nie net oor die
kulturele ontwikkeling van die spesifieke era nie, maar veral om die moontlikhede vir
langdurige veranderinge. By die oorvleuelende areas van die drumpelsituasies tussen
tydperke vind ’n dubbele interaksie plaas – enersyds by die groot historiese veranderinge,
maar andersyds ook veranderinge by talle minderheidsgroeperings en hulle lewenstyle,
lewenshoudings en kuns – wat, soos by die Suid-Afrikaanse situasie, dien as bevestiging dat
diakroniese veranderinge meer is as neutrale historiese voorwaardes (Van den Berg 1989).
4. Kunshistoriese sinkronie
647

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Figuur 6. Peeter Pauwel Rubens (1577–1614), Die kruisafneming (1611–14). Olie op
doek, sentrale paneel, 421 x 313 cm. Antwerpen: O.L. Vrouwekathedraal.
Verrassings in menslike gedrag wat gedurende een diakroniese tydperk voorkom, maak
verskillende uitgangspunte of interpretasies van die tydperk moontlik. Verskillende
generasies in dieselfde era skep verskillende inisiatiewe. Binne die algemene aansluiting by
die epog bestaan gelyktydige maar teenstellende partyskappe wat uiteenlopende standpunte
kan akkommodeer. Gedurende die Barok, byvoorbeeld, gaan die werk van Peeter Pauwel
Rubens en Rembrandt van Rijn, soos ook dié van Titiaan (1488/90–1576), Michelangelo
Meresi di Caravaggio (1571–1610), Nicolas Poussin (1594–1665), óór kulture en neem die
definisie van die mees dinamiese kulturele leierskap.
Hoewel Schama (1999) konsentreer op die gemeenskaplike tema en die formele
ooreenkomste tussen Rembrandt van Rijn se Kruisafneming (Figuur 3) en Peeter Paul
Rubensse Kruisafneming (Figuur 6), kan dit juis die verskillende stemme wat bestaan in elke
diakroniese era belig. Kunstenaars reageer op die epogale tyd, die gemeenskap, die
oorgeërfde en verworwe voorwaardes van hul bestaan, op beide feitelike en normatiewe
vlakke, en interpreteer die kultuur daarvan op uiteenlopende maniere (Van den Berg 1993).
Rembrandt van Rijn en Rubens werk in die Barok-tradisie en gebruik Barok-retoriek, maar
met beduidende verskille. Rembrandt van Rijn se werk is ook teatraal, maar anders as dié van
Rubens: heftige emosies ontbreek nie in Rembrandt van Rijn se werk nie, dit word bloot nie
in Rubens se heroïese bevelsvorm aangebied nie – eerder as ’n uitnodigende, saamspelende,
lúisterende vorm.
Schwartz (2006:152) suggereer dat Constantijn Huygens se opdrag aan Rembrandt van Rijn
vir die Passie-reeks, waarvan Die Kruisafneming (Figuur 3) deel was, ’n navolging van
Rubens se werk kon insluit, maar dat Rembrandt van Rijn in die taal van die Hoog-Barok ’n
verskillende verhaal met selfvertroue vertel het. Wat Schama (1999) as emulasie van Rubens
648

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
beskou, kan eerder ’n stelling teenoor Rubens wees. Met dieselfde komposisie as
uitgangspunt transformeer Rembrandt van Rijn Rubens se heroïese benadering tot een van
menslikheid en swakheid. Wheelock (2005:31) belig, soos Bauch (1967), die enorme
konseptuele verskille tussen die Protestantse Rembrandt van Rijn en Rubens, die Vlaamse
Katolieke Christen-humanis van die Kontrareformasie wie se godsdienstige werk deurdring is
met die Klassieke ideale van die Antieke en Renaissance-kuns.
Erkenning van hierdie sinkroniese realiteit verhoed eendimensionele interpretasies waardeur
periodes as homogene, opeenvolgende of siklies-herhalende eenhede beskou kan word. Waar
die Middeleeue, Vroeg-moderne en Moderne eras afsonderlike diakroniese wêrelde-inoorgang
is, is die Renaissance, Barok en Rokoko sinkroniese periodestyle binne ander eras of
epogge. Tydstrominge is onder meer sinkronies in die sin dat opponerende strominge langs
mekaar bestaan as alternatiewe kulturele minderhede en lewenstyle. Elkeen van hierdie
tydstrominge bestaan ook voor en na afloop van die relatief kort periode waarin dit om
verskillende redes die sosiokulturele toneel oorheers het. 11
5. Kunshistoriese perkronie
Die mees fundamentele onderskeid tussen Rembrandt van Rijn se Kruisafneming (Figuur
3)en Rubens se Kruisafneming (Figuur 6) dui bes moontlik op verskille in wêreldbeskoulike
raamwerke. Seerveld (1980a) het die begrip perkronies geïdentifiseer om die deurlopendheid
of herhalende terugkeer van tipikoniese formate, of verbeeldingryke wesenstrekke wat
vasgelê is in die historiese gang van wêreldbeeldtradisies, van ander samelopende dimensies
te onderskei. Uiteenlopende wêreldbeskouings kan verbeeldingryk bevat word in verskillende
perkroniese tipikoniese formate of raamwerke met die potensiaal van ooreenstemmende tipes
beeldmag, geaktualiseer deur onderskeie kunstenaar- en betragtertipes (Van den Berg 1984,
1989, 1996). Dit belig die gekompliseerde teenwoordigheid van duidelike tipes verskillende
perkroniese kunstradisies deur die geskiedenis van uitbeeldings soos die sceniese Pieter Janz.
Saenredam (1597–1665), die pikareske Jan Steen (1625–1679), die idilliese Jacob van
Ruisdael (c. 1628–1682) en die skematistiese Jan Vermeer (1632–1675), wat gedurende
dieselfde tydperk as Rembrandt van Rijn in Nederland gewerk het.
Rembrandt van Rijn se kruisigingstonele toon nie, soos by sy leermeester, Pieter Lastman, net
’n nuwe narratiewe benadering tot of ’n onheroïese beskrywing van die gebeure nie (Bauch
1967, Alpers 1983). Hy werk inteendeel indringend en sorgsaam met die menslike
betrokkenheid daarin en met ’n diepgaande oorgawe aan die godsdienstige implikasies van
spesifieke situasies (Chapman 1990:108). Sy alledaagse benadering en besondere fokus op
die grandeur et misère (Taylor 1989:x) van menswees onthul ’n gesitueerdheid in ’n
gebroke-kosmos-hipotese wat inherent tipikonies verskil van die heroïese tradisie waaruit
Rubens funksioneer. ’n Wêreld van sinkroniese en perkroniese tipikoniese teenstellings lê
tussen die atleties-gespierde Christus-figuur van Rubens en die “collapsed and dislocated
sack of organs” (Schama 1999:291) van Rembrandt van Rijn s’n.
649

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Aangesien tipikoniese tradisies wêreldbeskoulike raamwerke betrek, met ander woorde die
wyds moontlike verbande, is meer as spesifieke elemente, figure of temas ter sprake by die
tipering van ’n tradisie. Hoewel pikareske elemente in Rembrandt van Rijn se werk
teenwoordig kan wees, hoef die klem op die geheel nie te beteken dat eenheid of
eenvormigheid bereik moet word om te kan tipeer nie; die identiteit van perkroniese
eienskappe sal eerder vanuit ’n kern uitwaaier om moontlike botsende elemente of temas te
akkommodeer, te absorbeer, toe te eien, om daardeur tot kommentaar te kom.
In Seerveld (o.a. 1980a, 1993) se metodologie vir kunshistoriografie, die belangrikste bron
vir die begrip van tipikoniese formate, word die volgende perkroniese tradisies tentatief
onderskei: die mistieke, pikareske, erotiese, paradigmatiese, idilliese, sceniese, heroïese en
kosmies-gebroke tradisies. Dit is nie waterdigte onderskeidings nie, maar is vloeibaar en
aanpasbaar. Die hoofstrome in die Renaissance en Barok word beheers deur kunstenaars uit
die heroïese tradisie, soos Peeter Pauwel Rubens, Michelangelo Buonarroti en Pietro Bernini;
Raphaello Sanzio en Nicolas Poussin uit die paradigmatiese tradisie, en kunstenaars soos
Giovanni Bellini, Giorgione Castelfranco en Claude Lorrain uit die idilliese tradisie.
Gesamentlik vorm hulle historiese konstellasies wat bloot kortstondig deur een van die
veelheid gedomineer word. Die sekulêre Verligting van die Rokoko is idillies beskryf deur
Nicolas Lancret, pikaresk deur Pietro Longhi, heroïes deur Giovanni Tiepolo. Klapwijk
(1971) noem dat tussen Rembrandt van Rijn en die kunstenaars van die Romantiek die
sekulariteit van die Aufklärung 12 gekom het, waar die menslike rede die besef van goedheid,
skoonheid, reg en godsdiens bepaal. Die Romantiek, met die radikaliserings daarvan, kan ook
as ’n tradisie optree, sodat daar Romantiese of Romanties-geïnspireerde kunstenaars van
volgende geslagte kan wees, met talle laat-19de-eeuse en vroeg-20ste-eeuse uitlopers, soos
Simbolisme, Sesessie en Art Nouveau, wat in talle aspekte tematies kan aansluit by die
Romantiek.
6. ’n Moontlike Nederlandse tradisie
’n Verdere komplisering in die 17de-eeuse Nederland is dat, ten spyte van die
teenwoordigheid van skilders uit verskillende tipes perkroniese kunstradisies wat gedurende
dieselfde tydperk as Rembrandt van Rijn werk, die kulturele tydstroom wat hy met ander
Nederlandse kunstenaars deel, so spesifiek is dat selfs van ’n Nederlandse tradisie gepraat
kan word (Walford 2007:95–100). Die bekende Nederlandse godsdienstige verdraagsaamheid
van die tyd speel ’n belang rol hierin. 13 Betragters kan met meer vryheid reageer, aangesien
skilderye, benewens die verwagte interpretasie, ook ’n etiese aanspraak op hulle kan maak. 14
By die Nederlandse kuns word die gevalle toestand van mense, die stryd tussen goed en
kwaad in elkeen, allusies na die verganklikheid van die lewe en van aardse besittings
beklemtoon. Skilderye van landskappe, genre-tonele, stillewes getuig veral hiervan
(Wheelock e.a. 1999). Dit vind ook uitdrukking in ’n komiese benadering wat Lisa DeBoer
(2005) as ’n alternatiewe tradisie stel teenoor die humanistiese, antroposentriese Italiaanse
Renaissance. 15 Sy vind dat ’n groot gedeelte van die kuns van die Nederlande "embraces the
650

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
smallness of humankind and the realism of human sin and imperfection, but that nonetheless
holds out hope for a joyous consummation" (DeBoer 2005:54), soos in Rembrandt van Rijn
se werk.
Wat Seerveld (1993:63) "the cross ofthese two x and y axes, the cultural period dynamic and
the typiconic format (art tradition)" noem, kan verwys na ’n kombinasie van die sinkroniese
Barok-tydstroming (wat Nederlandse kunstenaars uit alle tradisies bevoordeel en verryk) en
die perkroniese tradisies soos die pikareske benadering by Pieter Bruegel en Jan Steen
(Westermann 1996). Dit kan ’n intensivering van gebrokenheid by Rembrandt van Rijn se
werk aktualiseer wanneer die tydstroming van die Protestantse Barok, die grondtoon van ’n
Nederlandse tradisie en die tipikoniese gebroke-kosmos-tradisie in sy werk mekaar ontmoet.
7. ’n Gebroke wêreldbeeld
Seerveld (1993:63) beskryf "a typiconic format called ‘troubled cosmic’, where awareness of
unresolved evil needing reconciliation sets the parameters; an unidealized normality is
disturbingly deep, and misery as a surd is touched by glimpses of joy". Hy noem Rembrandt
van Rijn, die laat Goya, Manet, Van Gogh, Barlach en Rouault as tentatiewe voorbeelde van
’n kosmies-vertroebelde of -gebroke tradisie wat fokus op die radikale en grenselose
gebrokenheid van die werklikheid, ’n werklike kosmiese gebrokenheid. Rembrandt van Rijn
se benadering is gegrond in die Christelike beeldtradisie wat hy nuut bedink en aanbied. Sy
werk is so deurlopend gemoeid met vertroebeling of gebrokenheid dat hy as ’n baken of
spesifieke groeipunt van die kosmies-gebroke of gebroke-kosmos-tradisie beskou kan word
in die verdere verloop van die geskiedenis, op dieselfde manier as wat Michelangelo
Buonarotti van die heroïese tradisie, Raphael Sanzio van die paradigmatiese tradisie en Pieter
Bruegel die Ouere van die pikareske tradisie as historiese rigtinggewers vir die verskillende
tradisies in die visuele kunste gesien kan word (Ebertz 2006).
Volgens Van den Berg verteenwoordig die tipikoniese kosmies-gebroke tradisie
die rykste en mees ontslote wêreldbeskoulik en artistieke tipe wat histories meestal uit
’n selfbewuste Christelike oortuiging gegroei het – alhoewel nie altyd in ’n
persoonlik-belydende sin nie, en soms selfs in ’n uitgesproke antitetiese sin. In
voorstellings en uitbeeldings van In voorstellings en uitbeeldings van gebrokekosmiese
pikturaliteit word ’n kritiese of satiriese instelling gekombineer met ’n besef
van die waarde van selfkritiek, solidariteit, alledaagse natuurlikheid, en die gesonddoodgewone
ordinêrheid. Geen idealisering vind plaas nie en die indruk van
grootsheid, diepte van insig of heftigheid van ontroering wat soms geskep word, het
’n duidelik onheroïese karakter. Daar is ’n bewussyn van kwaad, van menslike sonde
en skuld, van verval en miserie, van ’n betreurenswaardige gebrokenheid en lyding
wat van meer dan bloot etiese of persoonlike omvang is. Terselfdertyd is daar ook ’n
bewussyn van genade, van verlossing, van genesing en bevryding, van die goeie,
intieme en vreugdevolle. Die uitbeelding van ’n onopgeloste spanning, asook
berusting te midde van stryd, het tot gevolg dat gekompliseerdheid en ’n vermyding
van eenduidige vereenvoudiging kenmerkend van hierdie tipe is. Hierdie
651

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
meersinnigheid veroorsaak saam met die voorliefde vir swart en geel kleure dat
skilderye in hierdie tradisie soms ’n reputasie van “duisterheid” verkry het. (Van den
Berg 1984:51)
Figuur 7. Rembrandt van Rijn (1606–1669), Die drie kruise (1653). Droënaald-ets en
buryn op velum, eerste stadium, 38,5 x 45 cm. Amsterdam: Rijksmuseum.
Figuur 8. Rembrandt van Rijn (1606–1669), Die drie kruise (1653). Droënaald-ets en
buryn, vierde stadium, 38,5 x 45 cm. Londen: Britse Museum.
Soos in Rembrandt van Rijn se geskilderde kruisigingstonele staan ’n gebroke menslikheid
sentraal in sy ets Die drie kruise (Figuur 7) 16 wat in etlike stadia geëts, en waarvan vier
bekend is. Die kruis word omring deur alledaagse figure, maar in die eerste drie verwerkings
word die figuur van die hoofman oor honderd wat Jesus erken as die Seun van God, sentraal
geplaas. Die figuur kniel links onderkant die gekruisigde Christus-figuur wat die fokuspunt
van die ets is, met sy rug na die betragter, soos ’n belyer, maar ook as betragterstoegang
(relay) tot die uitbeelding.
652

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
In die vierde verwerking van Die drie kruise (Figuur 8) is ’n verskuiwing van fokus vanaf die
intens-betrokke hoofman oor honderd na die onbetrokke ruiter. Die figure word drasties
verminder en die geheel word, soos by ’n kosmiese verduistering, so swaar verdonker dat die
medegekruisigdes en figure rondom die kruise bykans verdwyn. Die oorblywende figure kan,
in die wêreld van die voorstelling, visuele metafore word vir die verskillende maniere om die
kruisigingsboodskap mis te loop. 17 Terselfdertyd kan hulle verskillende ingeskilderde
betragterstipes verteenwoordig, waarteen die kunstenaar, as bewoë vermaner, waarsku: die
ruiter wat as ’n tipe Pisanello-figuur (geneem van ’n quattrocento-medalje) ’n simbool word
vir die humanisme; die Joodse figure wat die Ou Testamentiese wet en profete
verteenwoordig en hulle rug op die gebeure draai; die verharde misdadiger, wat staan vir
onbelydende sondaars; maar ook die amper verskuilde betragterspersona, die gebroke
(heidense) belyer van die genadeboodskap (Halewood 1982) uit ’n tradisie wat kosmiese
implikasies het vir ’n gebroke mensdom.
Figuur 9. Jane Alexander (1959–), The sacrifices of God
are a troubled spirit (2002–2004). Versterkte gips,
olieverf en gemengde media, wisselende afmetings. New
York: Katedraal van St John the Divine, All Souls Bay
(Perryer 2004b:21–3). 18 Foto deur Mario Todeschini. ©
Jane Alexander/DALRO.
Figuur 9a. Jane Alexander
(1959–), Lam met dorings en
gesteelde stewels (2002–
2004) (Perryer 2004b:21–3).
Detail uit Figuur 9. Foto
deur Mario Todeschini. ©
Jane Alexander/DALRO.
Tradisie impliseer temas wat herhalend terugkeer in die werk van kunstenaars, ook
gedurende verskillende tydperke. Uit ’n diakronies inherent verskillende postmoderne tyd
skyn die Suid-Afrikaanse kunstenaar Jane Alexander in The sacrifices of God are a troubled
spirit (Figuur 9) 19 verbande te lê met ’n radikale gebrokenheid en ’n nuwe interpretasie te
maak van Rembrandt van Rijn se etse van Die drie kruise (Figuur 7 en 8). Lam met dorings
en gesteelde stewels (Figuur 9a) kan aansluiting vind as gekruisigde deur die uitgestrekte
reguit arms met rooi rubberhandskoene, die goue dorings op die gladde kop en die
afwesigheid van ’n mond (die implikasie van stomheid kan aan Christus verbind word as Lam
van God in Jesaja 53). Dit word ondersteun deur die figuur van Harbinger as voorloper,
653

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
aankondiger of moontlike profeet. Wanneer die installasie in verband gebring word met
Rembrandt van Rijn se Christus vertoon aan die mense (1655), 20 kan die Lam ook as ecce
homo-figuur geïnterpreteer word. Selfs met die gestroopte skematiese hersamestelling
daarvan kan die installasie uit dieselfde gebroke kosmos funksioneer as dié wat Rembrandt
van Rijn se kruisigingstonele voorstel.
Skuldbelydenis staan sentraal in Alexander se The sacrifices of God are a troubled spirit
(2002-2004) (Figuur 9). Dit kan fungeer rondom ’n kern van ’n bewussyn van kwaad, sonde
en skuld wat versterk word deur die koorwerk van Gregorio Allegri (1582–1652), Miserera
Mei, Deus (c. 1638, Psalm 51 – a prayer for remission of sins), wat deel gevorm het van die
installasie. Hierdeur kan dit aansluit by ’n tradisie van vertroebelde menslikheid soos by dié
van Rembrandt van Rijn, as ’n meersinnige perkroniese terugkeer en nie as ’n eenvoudige
herhalende wederkering nie. ’n Perkroniese herbesinning van Rembrandt van Rijn se
selfaanbiedings kan sodanig betrek word by ’n kritiese blik wat Alexander se installasie op
die gevestigde "Rembrandt" (Bal 1991) kan bied.
Wanneer Alexander in die titel van haar installasie The sacrifices of God are a troubled spirit
(Figuur 9) Psalm 51 se broken na troubled verander, 21 kan dit ’n retoriese reaksie wees, soos
’n antwoord wat tegelykertyd ’n wending is. Alexander verstaan "the shift reading almost as
an alternative diagnosis, or a second opinion; a sense of humanity that is conflicted rather
than already annihilated" (Perryer 2004a:61); dit open die moontlikheid van genesing in
gebrokenheid.
Slegs ’n verandering in wêreldorde kan aan menslike bestaan ware betekenis bring (Psalm
51:20-21). Troubled suggereer vir my ’n wyer betrokkenheid by en besorgdheid oor die
daaglikse menslike probleme, pyn, ellende, sorge, veroudering, verval, eensaamheid,
vervreemding en sterflikheid, as gebroke. Ook lees ek gebroke meer as ’n voltooidheid,
terwyl troubled die proses en die duur daarvan onderstreep. Gebroke beklemtoon sterker die
radikaliteit van die “trouble”, maar albei het die omvattendheid van kosmies nodig om die
diepte-dimensie daarvan te onderstreep.
Die kosmiese aspek van gebrokenheid is hier van kernbelang. Gebrokenheid omvat die hele
skepping waar die eerste breuk tussen God en mens lei tot ’n vertroebeling in die verhouding
tussen God en mens, en mens en mens. Hoewel die mens uitgelewer word aan eie ellende en
sonde, kan daar tog ’n smagting na verlossing en versoening bly wat uiteindelik tot sigbare
werklikheid gebring kan word deur Christus se lyding en sterwe aan die kruis, sy opstanding
en hemelvaart. Griekse filosofiese tekste toon reeds dat denkers sin wou maak van die
kosmos, die wêreld en die mens. Die mistasting om vastigheid te soek in die mens word
telkens begaan, terwyl onthou moet word dat God ’n kosmiese God is (Psalm 148, Jesaja
6:10). 22 Rembrandt van Rijn beklemtoon juis die broosheid en feilbaarheid van mense en
hulle verhoudings. Seerveld (1988:40) herinner ons daaraan dat "our Scripture reveals that
God is the Creator of our human fragility and takes our temporality seriously".
Alle kunstenaars is, soos alle mense, gebroke wesens – en ook alle betragters, soos Van den
Berg (1996) se modelle illustreer. Dit kan suggereer dat die produksie en resepsie van die
654

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
verskillende tradisies deur ’n gebroke-kosmos-perspektief geraak kan word, sodat daar
byvoorbeeld ook ’n alternatiewe Christelik-kosmiese blik op die pikareske, die
paradigmatiese, die erotiese tradisies kan wees. 23 In die (self)portretkuns sal die gebrokenheid
ook per definisie as ’n persoonlike realiteit vertolk word; kunstenaars sal egter verskil oor wat
die aard, oorsprong, omvang, gevolge van die gebrokenheid sou wees. Kunstenaars wat aan
die radikaliteit van die gebrokenheid, genesing, versoening en die blywende vermenging
daarvan die mees diepgaande vertolking gee, soos Rembrandt van Rijn as belangrikste
voorbeeld, sal die kosmiese aspekte daarvan belig.
Figuur 10. Rembrandt Harmenzoon van
Rijn (1606–1669), Selfportret met oop
mond, asof skreeuend (1630). Ets, 8,1 x
7,2 / 7,3 x 6,2 cm – 3 stadia. Amsterdam:
Rijksmuseum.
8. Alledaagse aanbiedings
Figuur 11. Rembrandt Harmenzoon van
Rijn (1606–1669), Selfportret as ’n
bedelaar wat op ’n wal sit (1630). Ets, 60 x
50 mm. Amsterdam: Rijksmuseum.
Rembrandt van Rijn se bekende geskrewe verduideliking in ’n brief aan die Stadhouer oor
"die meeste ende die naetuereelse beweechgelickheyt" 24 fokus nie net op beweeglikheid nie,
maar ook op die naetuereelse, die natuurgetroue aard van sy werk. 25 In Selfportret as die
apostel Paulus (Figuur 1) word die persoon as aards, alledaags, skilderkunstig onafgewerk
voorgestel. Rembrandt van Rijn se onheroïese ets Selfportret met oop mond, asof skreeuend
(Figuur 10) wat as model kon gedien het vir Christus aan die kruis (Figuur 2) word deur
Schwartz (2006) in verband gestel met sy etse van bedelaars, soos Selfportret as ’n bedelaar
wat op ’n wal sit (Figuur 11). Dit belig die eenvoudige, nederige en onopvallende aspekte van
die daaglikse bestaan, soos wat Christus sy lewe op aarde gevoer het; maar ook die
uitsonderlike in die alledaagse lewe.
Gabriele Guercio (2006) wys daarop dat ’n deurdagte lewe-en-werk-model die interpretasie
van skilderye oneindig kan uitbrei en verryk. Volgens Ricoeur (1988) se basiese
kommunikasie kan selfkennis slegs deur ons verhouding tot die wêreld en ons lewe met en
tussen ander mense in die wêreld ontplooi. Deur afstandneming word die alledaagse
655

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
werklikheid omvorm met verbeeldingryke variasies wat die kunsaktiwiteit op die alledaagse
bestaan uitoefen, ’n fiksionaliserende herbeskrywing van die werklikheid wat Aristoteles as
die mimesis van die werklikheid beskryf het (Ricoeur 1981:142).
Die eenvoud van die daaglikse lewe as die sfeer van die menslike bestaan (Bauch 1967:77,
Taylor 1989) soos Rembrandt van Rijn dit gebruik, kan aansluit by Augustinus se soeke na ’n
nederige preekwyse, ’n sermo humilis, as ’n versoening van die laer literêre styl van die
evangelietekste met hulle kosbare geestelike inhoud (Koerner 2004:124). Die alledaagsheid
van Rembrandt van Rijn se voorstellings van Christus se lewe en lyding in ons wêreld kan
ook ’n stelling wees van die omvang van Christus se sterwe wat nie net vir die siel was nie,
maar vir die hele kosmos wat herstel moet word, wat teruggekoop moet word om weer deel
van Sy verbond te word. 26 Mense, as breekbare kruike, word die bewaarders van hierdie
kosbare waarheid.
9. Medemenslikheid
In Rembrandt van Rijn se Kruisoprigting (Figuur 4) betrek die blootgestelde weerloosheid en
die ongemaklike strak plasing van die diagonale kruisigingsfiguur-betragters in ’n visuele
narratiewe proses deur afwagting op die afgryslike, pynlike oomblik wanneer die skuins
geskilderde kruis sal inval in die vertikale posisie om die verwagte plek in die komposisie te
voltooi. Die gat waarin die kruis deur die beweeglike enargeia daarvan gaan val, word só op
die voorgrond van die ruimtelike voorstelling geplaas dat dit lyk asof die kruisigingsfiguur uit
die skildery in die wêreld van die beliggaamde betragter sou kon inval. 27 Die verbeeldingryke
voltooiing van hierdie gesuggereerde bewegings wat gesuspendeer bly in die skildery, sou die
eksterne betragter voor die skildery die naaste posisie voor die kruis gee. Die betragter wat
kan identifiseer met die tematiese fokus in die verbeeldingswêreld van die skildery, kan
telkens deur ’n meelewende verbeeldingsprong die eerste getuie word van Christus se
kruisiging as ’n wêreldveranderende revolusie.
Volgens Seerveld (2000:316–29) kan die betragterverhouding funksioneer binne ’n
definiërende raamwerk waarin gevoel, kennis, beskrywing, denke onderliggend behoort te
wees aan ’n verbeeldingryke openheid teenoor die nuanses, die estetiese kwaliteite, die
verwysingsrykdom van die skildery wat dit ontsluit. 28 Ontoereikende of oordadige reaksies
kan ’n werk ontneem van "all its lovely polyphonic or polysemous ambiguity" (Seerveld
2000:322). 29
In die sentrale ligkol by Die Kruisafneming (Figuur 3) van Rembrandt van Rijn is die bleek,
gebroke en dooie Christus-figuur nie meer die geïsoleerde fokuspunt wat dit by Die
Kruisoprigting (Figuur 4) was nie. Die dood het Christus finaal gelykgestel met menslike
sterflikheid en sonde, sodat Hy deel word van die groep wat sy liggaam hanteer. In die
binneste kring van die twee amper konsentriese sirkels van figure waarin die Christus-figuur
omsluit word, aan die rand van die ligkol, dra twee figure die gelaatstrekke van die skilder:
een is besig om die liggaam te ontvang en die ander (die figuur op die leer) hou Christus se
656

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
regterhand sorgsaam vas (White en Buvelot 1999:89). Dit is opvallend dat die hande wat die
Christus-figuur aanraak, met doeke bedek is. Die aanraking is eerbiedig, versigtig en word
amper onsigbaar gedoen.
Deur verdubbeling van teenwoordigheid word die getuienis-aard van die werk versterk, maar
ook ’n ander sy daarvan belig: soos in Die Kruisoprigting (Figuur 4) stel Rembrandt van Rijn
sy persoonlike solidariteit met, maar ook sy intieme nabyheid aan die Christus-figuur voor,
maar terselfdertyd ook met die binnekring van mense naaste aan Hom wat fokus op die
coram Dei-karakter van Christenskap – nie net ek nie, maar ook ’n empatiese ons. 30 Die
koesterende lig en gedempte kleure saam met die sagte, versigtige en sorgsame manier
waarop die liggaam hanteer word, kan ’n uitbeelding van versorgende liefde tussen mense
wees, maar ook van goddelike genade wat uitdrukking vind in menslike handelinge. Dit lei ’n
besondere medemenslike betragtersbetrokkenheid in wat deurgaans uitsonderlike
aktualisering vind in Rembrandt van Rijn se werk.
Menslikheid en medemenslikheid sal sentraal kan staan in ’n gebroke mens- en wêreldbeeld,
soos ook, met enkele uitsonderings, in selfvoorstelling. 31 Wanneer gekonsentreer word op die
mensbeeld binne die klimaat van die gebroke-kosmos-tradisie, kan aanvaar word dat
beeldwaardigheid, met die skepping, deel van menslikheid word. Deur Ebenbildlichkeit (Badt
1956:377) met die Skeppergod kan die mens beelddraer of imago Dei word (Badt 1933,
1956; Bauch 1960, 1962, 1967; Brandon 1968; Lützeler 1975; Scheffczyk 1969; Schöne
1959) wat voltooiing in die Skepper vind (Bauch 1962:172). Die religieuse diepte waarmee
selfbewussyn en selfkennis godsbesef en godskennis weerspieël, is sigbaar in
selfvoorstellings wat nie net die fisieke voorkoms van die model toon nie, maar ook poog om
die gees in sy transendente openheid, broosheid en weerloosheid uit te beeld. Menslikheid, in
die volle gloire et misère daarvan, vorm die uitgangspunt, nie net van Selfportret as die
apostel Paulus (Figuur 1) en Rembrandt van Rijn se kruisigingstonele nie, maar van bykans
al sy werk.
Die soort credo- of belydende effek wat die hele voorstelling selfkrities op die kunstenaar
fokus, kan slegs deur die betragter geaktiveer word, uit ’n eie lewensbeskouing. Die
betragtersrol binne Die Kruisoprigting (Figuur 4) word deur Rembrandt van Rijn self,
onbeskut, oorgeneem as ooggetuie. Hy word meer as die Middeleeuse moraliteitsfiguur van
Everyman (Elckerlijc), wat die skuld van die mensdom op homself neem (Schama 1999:294)
sonder om soos Jesus daarvoor te sterf: hy word ook getuie van die "basic reality, going to
the core of our humanity [...] our human need to repent of sin and to accept God's gracious
forgiveness" (Seerveld 2005:49). Maar hoe meer Rembrandt van Rijn deur die
assistentselfportret, as herleier, ’n selfkritiese belydenis maak van sy eie menslike swakheid,
feilbaarheid en onvolkomenheid – letterlik die skuld op homself neem, self die oorsaak van
die kruisiging word – hoe meer word dit ook van die betragter verlang (Koerner 1993:407);
kan die betragter van Rembrandt van Rijn se kruisigingstonele ook die uiters persoonlike
skuldbelydenis van Jacob Revius, “Hy droeg onse smerten”(1630), toe-eien: 32
Ick bent, o Heer, ick bent die u dit heb gedaen
Ick ben den zwaren boom die u had overlaên,
657

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Ick ben de taeye streng daermee ghy ginct gebonden,
De nagel, en de speer, de gessel die u sloech,
De bloet-bedropen croon die uwen schedel droech:
Want dit is al geschiet, eylaes! om mijne sonden. (Chapman 1990:165)
10. Selfaanbieding uit ’n vertroebelde perspektief
Die apostel Paulus se deurlopende belydenis in sy briewe van eie tekortkominge, sondigheid,
ellende en ’n grondige behoefte aan verlossing deur genade, kan aansluit by die belydende
aard van Die Kruisoprigting (Figuur 4). Wanneer Rembrandt van Rijn sy eie gelaat gebruik
as model vir die uitbeelding van Paulus in ’n selfstandige selfportret – Selfportret as die
apostel Paulus (Figuur 1) – kan hy homself moontlik selfbelydend met Paulus verbind.
Die term selfportret het nie in Rembrandt van Rijn se tyd bestaan nie. Die 17de-eeuse
persoonlikheid word primêr gesien as deel van ’n stelsel van onveranderlike skildertipes of
genres wat reeds vanaf die Klassieke bestaan (Van de Wetering 1999:17–19, Raupp 1984). 33
As ’n enkelfiguur, die blik gerig op die betragter, sou Selfportret as die apostel Paulus
(Figuur 1) as uitbeelding van ’n bybelfiguur kon inpas in die hoër genre-sisteem van die
historieskilderkuns. Terselfdertyd kon dit deel van die laer skilderorde van die portretkuns
wees, as ’n portrait historié (Sutton 2005:57–65), of as ’n selfportret. Portrette kan verstaan
word as ’n afsonderlike genre wat verskil van ander kunskategorieë deur die manier waarop
hulle geproduseer word, deur dit wat hulle verteenwoordig of demonstreer, en hoe hulle
funksioneer as verbruikers- of tentoonstellingsobjekte (West 2004:11).
Hoewel selfportrette bou op die portretbegrip wat dit voorafgaan en beskou is as ’n subgenre
van die portret (Stoichita 1992), ontstaan hulle as outonome uitloopsel van die portret
gedurende die oorgang vanaf die Middeleeue na die Nuwetydse era wanneer kunstenaars nie
meer anoniem optree nie, maar selfbewus hulself as kunstenaarspersone uit eie reg voorstel.
By Berger (2000:173) se ondersoek na die struktuur van verhoudings tussen skilders en
geportretteerdes kan die "boredom of sitting" wat hy as moontlikheid stel, byvoorbeeld nie
bestaan wanneer die skilder ook die geportretteerde is nie.
Die huidige begrip en gebruik van selfportret het eers gedurende die 19de eeu met die
opkoms van die Romantiek ontstaan as ’n herdefinisie van die ek wat ondersteun is deur die
letterkunde 34 en ontwikkelende psigologiese studies (Rosenblum 1975). Dit kan verwys na ’n
soeke na of die uitdrukking van ’n conscience existentielle, ’n individualiteit wat
fundamenteel verskil van dié van die 17de eeu. Ook die begrip van self-ondersoek impliseer
die Romantiese konsep van ’n self. Hoewel dit inherent verskil van Rembrandt van Rijn se
tyd en van sy benadering, beteken dit nie dat hy nie gemotiveer kon gewees het om ook sy eie
individuele karakter, temperament, emosies of artistieke identiteit op ’n persoonlike wyse te
verken nie (Van de Vall 2003:98).
In so ’n verkenning kan hy met Selfportret as die apostel Paulus (Figuur 1) aansluit by die
meersinnighede van ’n bewussyn van kwaad, van menslike sonde en skuld, van lyding en ’n
658

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
diepsnydende gebrokenheid wat wyer strek as bloot etiese of persoonlike omvang en wat
deurgaans in Paulus se briewe resoneer. Paulus staan sentraal in die Reformatoriese
Nuweverbondsteologie; naas Christus is hy die bekendste figuur in die Nuwe Testament en
die grootste vormgewer van die Christelike geloof. 35 Sy lewe is ’n grafiese beskrywing van
gebroke menslikheid, maar ook van die skynbaar paradoksale Christelike genadeboodskap
van goddelike krag in menslike swakheid; dat ek teenoor myself moet sterf om te kan lewe.
Die handgreep van ’n swaard wat dofweg onder die mantel uitsteek in Selfportret as die
apostel Paulus (Figuur 1), suggereer, saam met die oop boek, die tradisionele attribute van
die apostel. Hoewel die swaard ikonologies geïnterpreteer kan word as die tweesnydende
swaard van die Gees, 36 vind ikonografiese kodes of ikonologiese stelsels min voorkeur in
Rembrandt van Rijn se werk. 37 Hy het ook nie, soos sy tydgenoot Charles le Brun (1619–90),
invloedryke sisteme uitgewerk vir die uitbeelding van mensetipes of menslike emosies nie.
Die ongewone plasing van die swaard, asof dit onder die mantel op die skilder/apostel se bors
weggesteek word, kan moontlik eerder voorstel dat dit in die liggaam ingesteek word en die
hart geraak of deurboor word – as "besnedenheid van hart" (Deuteronomium 10:16).
In Selfportret as die apostel Paulus (Figuur 1) hou die geskilderde figuur ’n boek met albei sy
hande vas, naby aan sy liggaam. Die lig wat op die gedetailleerde uitbeelding van die boek
val, vorm ’n sekondêre fokuspunt in die skildery. Die Protestantse sentraliteit van die Woord,
die Woord as lig vir die Christelike pad en as spieël vir die Christelike lewe, kan hierdeur
verbeeld word. Dit kan verder ’n metafoor van geloof wees, soos in Efesiërs 5:8, 9 (White en
Buvelot 1999:213), waar Paulus ’n lewe in die Christelike geloof as ’n lewe in die lig stel
teenoor die duisternis waarin mense verkeer voordat hulle tot geloof kom. 38
Die tulband, as saamtrekpunt van lig, kan die kop as setel van die verstand en van denke
beklemtoon, maar terselfdertyd herinner dit aan die rykdom van betekenisse wat die
verwysing na hoof in die Bybel kan ontsluit. Die tulband vervang die donker barette,
embleme van bedrewe kunstenaarskap, wat in vele van Rembrandt van Rijn se selfportrette
voorkom. Hoewel die sterk impasto die verfproses kan uitlig, word hy in Selfportret as die
apostel Paulus (Figuur 1) spesifiek nie voorgestel as skilder nie. Chapman (1990) en Alpers
(1983, 1988) se beklemtoning van die plek van kunsproduksie en teatrale rollespel as
belangrikste uitgangspunte vir interpretasie berei die pad voor vir die meer radikale
benadering van Berger (2000) wat geen betroubaarheid of waarheid erken nie, maar toon wat
gebeur met afbeeldings "when we take seriously, and radically, the notion of the self as a
social construction" (Wolf 2001:567).
Selfportret as die apostel Paulus (Figuur 1) kan as veel meer as slegs ’n sosiale konstruksie
optree wanneer aanvaar word dat dit deel vorm van ’n groep skilderye van apostels en
heiliges wat Rembrandt van Rijn tussen 1657 en 1661 skilder. Hierdie skilderye,ingebed in
die alledaagse bestaansonder dat hulle bybelse tipes word, word deur Wheelock (2005:99)
beskryf as "ordinary individuals of extraordinary faith. Here, Rembrandt achieved a unique
elision of the everyday with the spiritual, creating, in effect, a new example". Hierdie “nuwe
voorbeeld” kan soos Matteus 9:17 se "nuwe wyn in nuwe sakke" (Seerveld 1964) of Paulus
se "nuwe mens" (Efesiërs 4:22–24) funksioneer by Rembrandt van Rijn se benadering, maar
659

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
kan terselfdertyd ’n nuwe manier wees om sy werk uit ’n gebroke-kosmos-raamwerk te
interpreteer.
Die tema van Selfportret as die apostel Paulus (Figuur 1) word nie as ’n volheid of totaliteit
deur Rembrandt van Rijn voorgestel nie, maar as ’n uitsnit, ’n gedeeltelikheid van die lewe
en van die besonderheid, verganklikheid en feitelikheid van mense. Dit erken die
onvolledigheid, gebrokenheid en Partialität (Kemp 2002) van die selfportretgenre, maar
strewe terselfdertyd daarna om dit te oortref deur implisiete verwysings na wyer omvattende
raamwerke soos God, die wêreld, geskiedenis, die mensheid of die gemeenskap (Van den
Berg 2005:60).
11. Verbondlegging in gebrokenheid.
Die draaibeweging van die figuur in Selfportret as die apostel Paulus (Figuur 1) kan die
skilder, as model vir ’n selfportret, se wending na ’n spieël suggereer. Die vaste blik, die
beweeglikheid van die geligte wenkbroue, versterk deur die geplooide voorkop en die
weifelende beweging by die mondhoeke, kan ook die erkenning van en wending na ’n
medemenslike betragter beklemtoon. Selfvoorstelling skep ’n spesifieke betragtersappèl wat
verskil van ander skilderysoorte deurdat dit ’n skynbare intermenslike dialogiese
kommunikasie deur die wêreld van die skildery genereer wat deur betragters geaktualiseer
moet word. Selfaanbieding beklemtoon nie net die performatiewe aard van selfportrette nie,
maar terselfdertyd die subjektiewe beweeglikheid tussen skilder, kunswerk en betragter.
Die diskursiewe aard van selfportrette impliseer betragters, maar terselfdertyd is dit
selfverwysend, kaats dit terug na die spreker, na die wêreld wat dit representeer. ’n
Verskeidenheid opvattings word deur die term kunstenaar (of outeur) omvat – die kunstenaar
as "ideation or construct" (Klinger 1991:39) van die Westerse kultuur; die sigbare
liggaamlike persoon met ’n psigiese innerlikheid 39 en sosiale identiteit; die persona wat in die
produksie en ontvangs betrek word. Die kunstenaar kan as onvoltooibare potensiaal binne,
maar ook buite, die wêreld van die voorstelling bestaan, sodat ook die persoonlike wêreld van
Rembrandt van Rijn in Selfportret as die apostel Paulus (Figuur 1) tot ontplooiing kan kom.
Uiteindelik kan sy posisie as eksterne kunstenaar sowel as betragter van sy vroeë
assistentselfpresentasies in sy kruisigingstonele die begin wees van ’n lang pad van
verkenning, ontdekking, begrip en aanbieding van die eie, persoonlike karakter.
Ten spyte van intensionele selfaanbieding 40 bly Rembrandt van Rijn slegs gedeeltelik
kenbaar deur tekens en konvensies vervat in verskeie rolle of personaewaardeur hy homself
aanbied. Wanneer hy die deelnemende rolle in sy kruisigingsvoorstellings en dié van Paulus
wat alles vir almal wou word (I Korintiërs 9:22) opneem, belig hy die oneindige
kompleksiteit van rollespel. 41 Die implisiete rollespel van die selfportret word terselfdertyd
deur die subjektiwiteit daarvan getransendeer (Ricoeur 1981:139). Koerner (1986)
argumenteer dat dit wat die geskilderde gelaat onderskei van ander objekte en wat die
interpretasie daarvan enigsins moontlik maak, die sonderlinge en vreemde vermoë is om die
660

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
menslike persoon as subjek sigbaar te maak in die wêreld van die uitbeelding. 42 Dit hou ook
verband met die inherente, potensiële gesag van uitbeeldings (Belting 1981, 1990, 1994,
2001).
Die fundamentele hoedanigheid van die subjective depth (Koerner 1986:8) van
selfaanbiedings is terselfdertyd die ontoeganklikheid daarvan. Deur sogenaamde distansiasie
kan ek as betragter erken dat ek geen affektiewe affiniteit met die intensies van Rembrandt
van Rijn ágterdie skildery in Selfportret as die apostel Paulus (Figuur 1) het nie. Ek kan slegs
iets verstaan deur appropriasie – om te verstaan op ’n afstand, om myself bloot te stel aan die
voorstelling en daardeur ’n uitgebreide self te ontvang (Ricoeur 1981:143). The return of the
prodigal son (1992) van Henri Nouwen verteenwoordig ’n geskrewe reaksie op ’n
(meditatiewe) oopstelling aan Die terugkeer van die verlore seun 43 van Rembrandt van Rijn,
terwyl my eie ontmoeting met sy Selfportret as die apostel Paulus dieselfde soort kruising
van ooreenstemmende beeldmag en wêreldbeskoulike raamwerke kan ontbloot (Van den
Berg 1996:18): ’n Christelike bewussyn van ’n vertroebelde menslikheid, ingebed in ’n
Protestantse coram Dei-benadering. Menslike subjektiwiteit kan so in ooreenstemming
gebring word met onwillekeurige onderwerping aan, toegewyde diens van en deelnemende
binding met die bronne van beeldmag. Verbintenisse van hierdie omvang sluit aan by die
basiese, bykans onveranderlike wêreldbeskouings van mense wat die ontmoeting tussen
kunstenaars en betragters in die wêreld van die skildery kan beding (Van den Berg 1996). 44
Die betragtersrol kan op verskeie maniere opgeneem word, want die dialogiese proses
bestaan nie uit ’n aktiewe sender met ’n passiewe ontvanger in wie die intensies van die
kunstenaar gerealiseer word nie. ’n Kunswerk is op resepsie ingestel, met betragters wat in
die struktuur van die werk ingekomponeer, vorgedacht (Kemp 1983:32) is. Deur die manier
waarop Rembrandt van Rijn homself uitbeeld as die apostel Paulus, kan betragters deel in sy
diepste verbintenisse aan ’n normatiewe beeld van homself, van sy samelewing, sy
geskiedenis en sy godsbegrip. Subjektiwiteit kan selfs by Selfportret as die apostel Paulus
(Figuur 1) herlei word tot ’n ethos van betroubaarheid en verantwoordelikheid, tot die
grondbetekenis om onderworpe te wees. Hierdie breë siening van subjektiwiteit, outoriteit en
onderworpenheid soek egter ’n korrelaat, ’n wederkerige betrekking aan bepalings wat nie
deur die mens self gestel is nie (Rookmaaker 1994).
Levinas (1989) argumenteer dat daar in intermenslike verkeer altyd erkenning gegee word
aan die ontmoeting tussen subjekte, maar dat mense hulself slegs kan aanbied in ’n
verhouding wat nie op mag gebaseer is nie. Die ontmoeting van skilder en betragter deur ’n
skildery soos Selfportret as die apostel Paulus (Figuur 1) kan dus ’n verhouding word net as
die magsbalans deur nóg die skilder/outeur nóg die betragter versteur word. Levinas se
konsep kan as ’n bron dien vir die ontwikkeling van ’n meer simpatieke, deelnemende visuele
kultuur en ’n etiek van die uitbeelding waarin die betragters "[performatively] reenact
specific relations of visual involvement. Painting might then function in a way analogous to
ethical language" (Van de Vall 2003:109). 45 Selfportret as die apostel Paulus (Figuur 1) en
Rembrandt van Rijn se kruisigingstonele gee erkenning aan hierdie tipe subjektiewe menslike
bestaan wat die moontlikheid ontvou van ’n besondere soort visuele betrokkenheid.
661

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Uit ’n religieuse perspektief beskryf Morgan (2005) die moontlikheid van so ’n
betrokkenheid of ontmoeting as ’n covenant of verbond tussen die kunstenaar en die
betragter, deur die uitbeelding. 46 By Die Kruisafneming (Figuur 3) en Die Kruisoprigting
(Figuur 4) van Rembrandt van Rijn en by sy Selfportret as die apostel Paulus (Figuur 1) kan
dit gelees word as verteenwoordigend van die kredo of geloofsbelydenis van die skilder. Dit
stel die self as ’n tipe waarborg, ’n getuie (soos in ’n hofsaak) van die integriteit van dit wat
aangebied word, sodat die self getransendeer kan word deur verbondlegging, bonding, in en
deur die selfaanbieding, met medemense en met God. Hierdeur kan die betragter uit ’n
ooreenstemmende wêreldbeeld reageer op die uitnodiging om ’n dieper laag van die skildery
te betree, ’n dieper geloof te deel met dit wat voorgestel word in die skildery – ’n eienskap
wat ek hier as ’n uitgangspunt van ’n tipikoniese gebroke-kosmos-wêreldbeeld vertolk. As
betragter kan ek deur Rembrandt van Rijn se skilderye gerealiseer, gepotensialiseer,
gekonstitueer word. Ek kan die verbeeldingryke variasies van die ego ontdek; maar ek kan
myself vind net deur myself te verloor, deur prysgawe.
Die bybelse temas in die verwysing na ’n Christelike uitgangspunt in Rembrandt van Rijn se
Christus aan die Kruis (Figuur 2), Die Kruisafneming (Figuur 3), Die Kruisoprigting (Figuur
4) en Selfportret as die apostel Paulus (Figuur 1) word verdiep deur die rykdom van
sinspelende gelaagdheid, retoriese oorredingsvermoë en chiasmiese veelkantigheid in sy
gebroke kosmos. Dit maak sy werk tot kernvoorbeelde van die gebroke-kosmos-tradisie.
Geen ander kunstenaar kon hierdie bydrae weer ewenaar nie, maar Rembrandt van Rijn het
soveel navolging in die kunsgeskiedenis gevind dat sy hipotese van gebrokenheid in vele en
uiteenlopende vorme gedurig teruggevind kan word deur die moontlikhede van verskuiwings,
migrasies, ryping, verdieping, dialoog. Sy bydrae definieer die gebroke-kosmos-tradisie,
terwyl die gebroke-kosmiese tradisie sy werk omskrywe.
Bibliografie
Adams, A.J. (red.). 1998. Rembrandt's Bathsheba reading king David's letter. Cambridge:
Cambridge University Press.
Alpers, S. 1983. The art of describing. Dutch art in the seventeenth century. Londen: John
Murray.
—. 1988. Rembrandt's enterprise. The studio and the market. Chicago: University of Chicago
Press.
Badt, K. 1933. Die Idee der Welt und das Selbst als fundamentale Wesenheiten bildender
Kunst: Bruchstück einen Entwurfs. Festschrift für Walter Friedländer. (Maschinenschrift.)
—. 1956. Der Gott und der Künstler. Philosophisches Jahrbuch der Görres-Gesellschaft,
64:372−92.
662

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Bal, M. 1991. Reading "Rembrandt". Beyond the word-image opposition. Cambridge:
Cambridge University Press.
—. 2003. Her majesty’s masters. In Zimmerman (red.) 2003.
Barclay, W. 1983. The mind of St Paul. Londen: Fount Paperbacks.
Barthes, R. 1957. Mythologies. Parys: Seuil.
—. 1977. The rhetoric of the image. In Heath (red.) 1977.
Bartholomew, C. (red.). 2000. In the fields of the Lord: A Seerveld reader. Toronto:
Tuppence Press.
Bauch, K. 1960. Geschichte des Begriffes “imago” im Übergang vom Altertum zum
Mittelalter. Beiträge zum Philosophie und Wissenschaft: W. Szilasie zum 70. Geburtstag.
—. 1962. Kunst als Form. Ein Vortrag. Jahrbuch für Ästhetik und allgemeine
Kunstwissenschaft, 7:167−88.
—. 1967. Studien zur Kunstgeschichte. Berlyn: De Gruyter.
Baxandall, M. 1985 Patterns of intention. On the historical explanation of pictures. New
Haven: Yale University Press.
Becker, J. 1993. Beholding the beholder: The reception of "Dutch" painting.
Argumentation,7:67–87.
Belting, H. 1981. Das Bild und sein Publikum im Mittelalter. Form und Funktion früher
Bildtafeln der Passion. Berlyn: Mann.
—. 1985 Das Werk im Kontext. In Belting e.a. (samestellers) 1985.
—. 1990. Bild und Kult. Eine Geschichte des Bildes vor dem Zeitalter der Kunst. München:
Beck.
—. 1994. Likeness and presence. A history of the image before the era of art. Chicago,
Londen: Chicago University Press.
—. 2001. Bild-Anthropologie. Entwürfe für eine Bildwissenschaft. München: Fink.
—. 2005. Toward an anthropology of the image. In Westermann (red.) 2005.
Belting, H., H. Dilly, W. Kemp e.a. (samestellers). 1985. Kunstgeschichte: Eine Einführung.
Berlyn: Reimer.
Berger, H. 2000. Fictions of the pose. Rembrandt against the Italian Renaissance. Stanford:
Stanford University Press.
663

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Brandon, S.G.F. 1968 The holy book, the holy tradition and the holy icon. A
phenomenological survey. In Bruce en Rupp (reds.) 1968.
Bril, K.A. (red.). 1973. The idea of a Christian philosophy: Essays in honour of D.H.Th.
Vollenhoven. Toronto: Wedge.
Brilliant, R. 1991. Portraiture. Londen: Reaktion Books.
Bruce, F.F. en E.G. Rupp (reds.) 1968. Holy book and holy tradition. Referaatbundel van die
Internasionale Kollokwium aan die Fakulteit Teologie, University van Manchester,
November 1966.Manchester: Manchester University Press.
Burke, P. 2001. Eyewitnessing. The uses of images as historical evidence. New York: Cornell
University Press.
Chapman, H.P. 1990. Rembrandt's self-portraits. A study in seventeenth-century identity.
Princeton: Princeton University Press.
Chapple, S. en R. Garofalo. 1978. Rock ’n' roll is here to pay: The history and politics of the
music industry. Chicago: Nelson-Hall.
Clark, K. 1966. Rembrandt and the Italian Renaissance. New York: New York University
Press.
DeBoer, L.J. 2005. A comic vision? Northern Renaissance art and the human figure. In
Prescott (red.) 2005.
De Duve, T. 2001. Look, 100 years of contemporary art. Brussels: Ludion.
Die Bybel. 1954. Kaapstad: Bybelgenootskap van Suid-Afrika.
—. 1983. Kaapstad: Bybelgenootskap van Suid-Afrika.
Donne, J. 1971. The Complete English Poems. Londen: Penguin.
Ebertz, R.P. 2006. Beyond worldview analysis: Insights from Hans-Georg Gadamer.
Christian Scholar’s Review, 36(1):13−28.
Farago, C. en R. Zwijnenberg (reds.). 2003. Compelling visuality: The work of art in and out
of history. Minneapolis: University of Minnesota Press.
Freedberg, D. 1985. Iconoclasts and their motives. Marssen: Schwartz.
—. 1989. The power of images. Studies in the history and theory of response. Chicago:
University of Chicago Press.
Fried, M. 1980. Absorption and theatricality: painting and beholder in the age of Diderot.
Chicago: University of Chicago Press.
664

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Goffman, E. 1959. The presentation of self in everyday life. New York: Doubleday.
Guercio, G. 2006. Art as existence: The artist's monograph and its project. Cambridge: MIT
Press.
Halewood, W.H. 1982. Six subjects of Reformation art: A preface to Rembrandt. Toronto:
Toronto University Press.
Heath, S. (red.). 1977. Image; music; text. Londen: Fontana.
Hofmann, W. 2003. Goya: “to every story there belongs another”. Londen: Thames &
Hudson.
Hofmann, W. (red.) 1983. Luther und die Folgen für die Kunst. München: Prestel.
Holly, M.A. 1990. Past looking. Critical Inquiry, 16:371−96.
Jansen, G.M.C. (red.). 1996. Jan Steen, painter and storyteller. Washington: National Gallery
of Art.
Joubert, J.A.J. 1992. Kunstenaarsportret en selfportret: kunshistoriese spore van artistieke
selfpresensie. Ongepubliseerde M-verhandeling, Universiteit van die Vrystaat.
—. 2009. Selfaanbieding: Rembrandt en die gebroke-kosmiese tradisie. Ongepubliseerde
PhD-verhandeling, Universiteit van die Vrystaat.
Kemp, 1983. Der Anteil des Betrachters. Rezeptionsästhetische Studien zur Malerei des 19.
Jahrhunderts. München: Mäander.
—. W. 2002. Ganze Teile. Zum kunsthistorischen Gattungsbegriff. Deutsche
Vierteljahresschrift für Literaturwissenschaft und Geistesgeschichte, 76(2):294−9.
Kemp, W. (red.). 1985. Der Betrachter ist im Bild. Kunstwissenschaft und Rezeptionsästhetik.
Keulen: DuMont.
Klapwijk, J. 1971. Oriëntering in de nieuwe filosofie. Amsterdam: Vrije Universiteit.
Klinger, L.S. 1991. Where's the artist? Feminist practice and poststructural theories of
authorship. Art Journal, 50(2):39−47.
Koerner, J.L. 1986. Rembrandt and the epiphany of the face. Res: Anthropology and
Aesthetics, 12:5-32.
—. 1993. The moment of selfportraiture in German Renaissance art. Chicago: University of
Chicago Press.
—. 2004. The Reformation of the image. Londen: Reaktion.
665

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Köstler, A. en E. Seidl (reds.). 1998. Bildnis und Image. Das Portrait zwischen Intention und
Rezeption. Keulen, Weimar, Wene: Böhlau.
Levinas, E. 1989. Is ontology fundamental? Philosophy Today, 33(2/4):121-9.
Lützeler, H. 1975. Kunsterfahrung und Kunstwissenschaft; systematische und
Entwicklungsgeschichtliche Darstellung und Dokumentation des Umgangs mit der bildende
Kunst. Volumes 1, 2, 3. Freiburg: Alber.
Marin, L. 1995. Des pouvoirs de l’image. Parys: Seuil.
Mitchell, W.J.T. 2005. What do pictures want? The lives and loves of images. Chicago:
University of Chicago Press.
Morgan, D. 2005. The sacred gaze: Religious culture in theory and practice. Berkeley:
University of California Press.
Morrison, K.F. 1988. I am you. Princeton: Princeton University Press.
Nouwen, H.J.M. 1992. The return of the prodigal son: a story of homecoming. New York:
Doubleday.
Perryer, S. 2004a. Personal affects. Power and poetics in contemporary South African art.
Vol. I. New York: Museum for African art.
—. 2004b. Personal affects. Power and poetics in contemporary South African art. Vol. II.
New York: Museum for African art.
Prescott, T.L. (red.). 2005. A broken beauty. Grand Rapids, Michigan: Eerdmans.
Raupp, H-J. 1984. Untersuchungen zu Künstlerbildnis und Kunstlerdarstellung in den
Niederlanden im 17.Jahrhundert. Hildesheim: Olms.
Ricoeur, P. 1981. The hermeneutical function of distanciation. In Thompson (red.) 1981.
—. 1988. Time and narrative, 3. Chicago: University of Chicago Press.
Rookmaaker, H.R. 1994. Modern art and the death of a culture. Leicester: Apollos.
Rosenblum, R. 1975. Modern painting and the northern Romantic tradition: Friedrich to
Rothko. Londen: Thames & Hudson.
Sartre, J-P. 1972. Qu’est-ce que la literature? Parys: Gallimard.
Schama, S. 1999. Rembrandt's eyes. Londen: Penguin Books.
Scheffczyk, L. (red.). 1969. Der Mensch als Bild Gottes. Darmstadt: Wissenschafliche
Buchgesellschaft.
666

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Schöne, W., J. Kolwitz en H. von Campenhausen. 1959. Das Gottesbild im Abendland.
Witten: Eckart.
Schwartz, G. 2006. The Rembrandt book. New York: Abrams.
Seerveld, C.G. 1964. A Christian critique of art and literature. Ontario: Guardian Press.
—. 1973.Biblical wisdom underneath Vollenhoven’s categories for philosophical
historiography. In Bril (red.) 1973.
—. 1980a. Towards a cartographic methodology for art historiography. Journal of Aesthetics
and Art Criticism, 39(2):143−54.
—. 1980b. Relating Christianity to the arts. Christianity Today, 24(19):48−9.
—. 1988. On being human. Imaging God in the modern world. Ontario: Welch.
—. 1993. Vollenhoven’s legacy for art historiography. Philosophia Reformata, 58(1):49−79.
—. 2000. Human responses to art: good, bad and indifferent. In Bartholomew (red.) 2000.
—. 2005. Voicing God’s Psalms. Grand Rapids: Eerdmans.
—. 2010. Quel dommage! – no postage stamps: final lecture at Trinity College 2009:1–8.
ebookbrowse.com/ (10 September 2011 geraadpleeg).
Stoichita, V.I. 1992. The self-aware image. An insight into early modern meta-painting.
Cambridge: Cambridge University Press.
Sutton, P.C. 2005. Rembrandt and the Portrait Historié. In Wheelock (red.) 2005.
Taylor, C. 1989. Sources of the self: the making of the modern identity. Cambridge:
Cambridge University Press.
The Thompson Chain Reference Bible. 1983. Grand Rapids: Zondervan.
Thompson, J.B. (red.). 1981. Hermeneutics and the human sciences: Essays on language,
action and interpretation by Paul Ricoeur. Cambridge: Cambridge University Press.
Treier, D.J., M. Husbands en R. Lundin (reds.). 2007. The beauty of God. Theology and the
Arts. Downers Grove Ill.: InterVarsity Press.
Vanbergen, J.F.H.H. 1986. Voorstelling en betekenis: Theorie van de kunsthistorische
interpretatie. Leuven: Universitaire Pers.
Van den Berg, D.J. 1984. ’n Ondersoek na die estetiese en kunshistoriese probleme verbonde
aan die sogenaamde moderne religieuse skilderkuns. Ongepubliseerde doktorale proefskrif,
Universiteit van die Vrystaat.
667

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
—. 1985. Enkele opmerkings oor die kommunikatiewe dimensie van die skulpturele
beeldbegrip. Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Kunsgeskiedenis, 1/2:6−15.
—. 1989. Coping with art historical diversity in methodological terms. Acta Academica,
22(1):35−52.
—. 1990. Skouspele van die oog. Die implisiete oog in die skilderkuns. Acta Academica,
Supplementum 1.
—. 1993. Rhetorical theory and the abiding actuality of pictorial rhetoric. Acta Academica,
25(1):49−82.
—. 1996. A rhetorical typology of traditions of visual power. Acta Academica, 23(3):1−28.
—. 2005. Painting history: Terra incognita as anti-Leviathan emblem. Acta Academica,
37(1):56-98.
—. 2007. Not 1: troubled self-representations. Acta Academica, 39(1):48-75.
Van de Vall, R. 2003. Touching the face: the ethics of visuality between Levinas and a
Rembrandt self-portrait. In Farago en Zwijnenberg (reds.) 2003.
Van de Wetering, E. 1999. Les multiples fonctions des autoportraits de Rembrandt. In White
en Buvelot (reds.) 1999.
Van Laarhoven, J. 2003. De beeldtaal van de christelijke kunst: Geschiedenis van de
ikonografie. Nijmege: Sun.
Walford, E. 2007. The case for a broken Beauty: an art historical viewpoint. Treier, Husbands
en Lundin (reds.) 2007.
West, S. 2004. Portraiture. Oxford: Oxford University Press.
Westermann, M. 1996. Steen's comic fictions. In Jansen (red.) 1996.
Westermann, M. (red.). 2005. Anthropologies of art. New Haven, Londen: Yale University
Press.
Wheelock, A.K. 1999. A moral compass: Seventeenth and eighteenth century painting in the
Netherlands. Grand Rapids: Grand Rapids Art Museum.
—. 2005. Rembrandt’s late religious portraits. Chicago: University of Chicago Press.
White, C. en Q. Buvelot (reds). 1999. Rembrandt par lui-même. Londen: National Gallery
Publications.
Wolf, B.J. 2001. Resensie van Berger, H. jr. (2000), Fictions of the pose: Rembrandt against
the Italian Renaissance. Art Bulletin 83(3):566-9.
668

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Zimmerman, J. (red.). 2003. The art historian: National traditions and institutional practices.
New Haven, Londen: Yale University Press.
Eindnotas
1 Aan die begin van sy loopbaan onderteken Rembrandt van Rijn sy werk “RHL: Rembrandt
Harmenzoon van Leyde”. Wanneer hy na Amsterdam verhuis en bekendheid begin verkry,
teken hy sy naam soos die groot kunstenaars van die verlede – Leonardo, Michelangelo,
Raffael – slegs met sy voornaam, Rembrandt, wat tegelyk die later intieme Romantiese
aanspreekvorm soos dié van Vincent (van Gogh) suggereer.
2 As sy selfportret-etse en -tekeninge bygetel word, kan die getal selfs meer as tagtig wees.
Moontlike selfportrette word steeds ontdek: X-strale het byvoorbeeld onlangs ’n
selfportretskets aangedui onder ’n portret van ’n ou man (BBC-nuus, 2 Desember 2011).
3 By verskeie skilderye met bybelse temas van Rembrandt van Rijn word moontlikhede van
assistentselfportrette onderskei: Die steniging van Stefanus (1625, Olie op hout, 89,5 x 123,6
cm. Lyon: Musée des Beaux Arts); Die storm op die see van Galilea (1633. Olie op doek,
160 x 123 cm. Boston: Isabella Stewart Gardner Museum – gesteel); Simson bedreig sy
skoonpa (c. 1635. Olie op doek, 159 x 131 cm. Berlyn: Staatsmuseum); Simson se oë word
uitgesteek (1636. Olie op doek, 205 x 272 cm. Frankfurt-am-Main: Städelsches
Kunstinstitut). Sy dubbelportret Selfportret saam met Saskia (1635. Olie op doek, 161 x 131
cm. Dresden: Staatliche Kunstsammlungen, Gemäldegalerie) verwys na die bybelse
gelykenis van die verlore seun.
4 Constantijn Huygens, sekretaris van die stadhouer, die Prins van Oranje, het die opdrag vir
Rembrandt van Rijn bemiddel. Die gedeelde ooreenkoms of pakt wat hierdeur geïmpliseer
word (De Duve 2001) bly steeds vrywillig (Sartre 1972), maar ook partydig (Kemp 2002).
Schwartz (2006:127–331) beskou Rembrandt van Rijn se selfinplasing as persoonlik, maar as
"a religiously programmatic, not a psychological personalness".
5 Christus aan die Kruis (1631) (Figuur 2) was ’n moontlike toetsstuk vir die groep van ses
skilderye wat Rembrandt van Rijn tussen 1631 en 1639 skilder. Die vyf skilderye wat daarop
volg, is, in die volgorde wat hulle aan die Stadhouer gelewer is, Die Kruisafneming (c. 1633)
(Figuur 3), Die Kruisoprigting (c. 1636) (Figuur 4), Die Hemelvaart (1636), Die graflegging
(c. 1639), Die opstanding (c. 1639). Elke skildery is amper vyf maal kleiner as Rubens se
altaarstukke in Antwerpen, sy Kruisafneming en Kruisoprigting (Schwartz 2006:153).
6 Geen van die persone se blikke is op die Christus-figuur gerig nie. In die plek van die
eksemplariese heerserspersone as assistentfigure van die Middeleeuse en Renaissancealtaarstukke
skilder Cranach homself en Martin Luther as historiese persone, saam met
Johannes die Doper as bybelfiguur, in. Die bloedstraal sny deur die beloftes van die Ou
Testament (koperslang) en die Nuwe Testament (die aankondiging aan die herders) in die
agtergrond en bring dit tot vervulling. Wanneer onthou word dat Cranach gesterf het voordat
die altaarstuk voltooi is, kan die bloed as waarborg van sy geloof en sy redding gelees word.
669

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
7 Die geloof en belydenis was bepaal deur die heersers van staat en kerk, saamgevat in die
Concordia (Book of Concord), 1580, die bindende kanon van kollektiewe belydende
geskrifte. Dit word terselfdertyd ’n rite van uitsluiting wat Christenskap definieer deur
verskille.
8 Teenoor die oordadige aansprake en interpretasies van kultusbeelde was
Merckbilder(hoofsaaklik houtsneë) ná die Hervorming gebruik vir instruksie en lering,
duidelik verbind aan skripturele tekste, “a mere sign for the otherwise unimaginable”
(Koerner 1993:382). Cranach het ’n middeweg gevind tussen ’n afgodsbeeld en ’n kunswerk
deur die lerende aard daarvan. Die ikonografie en uitbeeldingswyse wat hy skep om aan te
pas by die nuwe idees en dogmas van die Hervorming, veral in die teenstelling tussen wet en
evangelie (lex et evangelicum), word ’n visuele formule, ’n samestelling van tradisionele
Christelike motiewe wat op ’n nuwe manier gerangskik is en die beginsels van skrif navolg.
Die krisis van die oorspronklike keuse tussen die Ou en Nuwe Testament (wet en evangelie)
word egter nou ook ’n keuse tussen die pous (werke, aflaatstelsel, ens.) en die Hervorming
(genade alleen), en die beslissing word oorgedra aan die betragter (byvoorbeeld as naakte
Mensch in die sentrum van die werk) as gewillige subjek. Die uitslag word egter so direk
uitgespel dat daar nie werklik ’n keuse bestaan nie – die interpretasie raak nie net die morele
en religieuse keuses nie, maar ook die interpretasie van die werk as kunswerk (Koerner
1993:366).
9 Differensiëring in die beeldhoukunstige veld tussen byvoorbeeld die voormoderne magiese
fetisj, die antieke votiewe agalma, die Middeleeuse Andachtbilder, die vroegmoderne
staatsmonument (Van den Berg 1990:46) en hedendaagse skulpturele installasiesoos dié van
Jane Alexander kan dit belig. Terselfdertyd manifesteer ongemaklike verwysings en
oorvleuelings.
10 Harry Berger jr. skep, in sy Rembrandt against the Italian Renaissance (2000), ’n
ommekeer in die rigting van die diskoers van Kenneth Clark se Rembrandt and the Italian
Renaissance (1966). Deur vervanging van Clark se invloed met hersienende allusies fokus dit
op die moontlikheid van Rembrandt van Rijn se interpretasie en hersiening van die werk van
die Italiaanse kunstenaars, soos dit ook by Rubens toepassing kan vind.
11 Die kaart in Chapple en Garofalo (1978) is ’n interessante visualisering van sulke
tydstromings.
12 "Een puur wereldse stemming begint zich baan te breken. De sekularisatie van de kultuur
grijpt om zich heen. Godsdienst wordt een pro memorie post, althans in het openbare leven.
In de privé-sfeer bloeit het piëtisme" (Klapwijk 1971:12).
13 Rembrandt and the face of Jesus, ’n uitstalling in die Louvre, Parys (in samewerking met
die Philadelphia Kunsmuseum en die Detroit Instituut vir kuns), van 21 April tot 18 Julie
2011 verwys daarna as onderbou vir Rembrandt van Rijn se werk.
14 "The 'meaning' of insignificant things is a central problem in the iconology of Dutch art.
The beholder reacts to the representation as to the real thing. [...] While a lucid and
understandable interpretation can be given for most pictures, 'typically Dutch' paintings [...]
seem to allow for or even demand some measure of freedom for the beholder. The cause of
this ambiguity lies in the typically Protestant disregard for works of art and in a concomitant
670

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
characteristic of these works: they address the viewer in an 'ethical' manner" (Becker
1993:78).
15 DeBoer (2005) vergelyk Michelangelo se skilderye op die plafon van die Sixtynse kapel
(1508–12), waar die klem val op ruimte, komposisie, verhoudings en anatomiese korrektheid,
met Jan en Hubert van Eyck se altaarstuk, Die aanbidding van die Lam van God (1432, olie
op paneel, 350 x 460 cm. Gent: St Bavo-katedraal), wat die mens minder heroïes sien, as ’n
klein onderdeel van ’n groter geskape orde, met die vitaliteit, menslikheid, individualiteit,
materialiteit daarvan. Die noordelike kunstenaars interpreteer die belang van die mens teen ’n
komplekse kosmiese agtergrond, as deel van ’n oneindig groter verhaal, maar ook teen die
agtergrond van die ongeïdealiseerde, alledaagse beleefde werklikheid soos by Pieter Bruegel
die Ouere se skilderye.
16 Die etse is gemaak op bestelling van die Amsterdamse entrepeneur Dirck van Cattenburgh.
Saam met Constantijn Huygens kon Jeremias de Decker en sy kring digtersvriende, sowel as
’n groep teoloë, betrokke gewees het by die ikonografiese beplanning van die werk (Schwartz
2006:332-3). Dit is beplan as deel van ’n reeks, maar slegs een ander is gedoen: Christus
vertoon aan die mense (1655, droënaald-ets, 38,3 x 45,4 cm. Amsterdam: Rijksmuseum).
17 Halewood (1982:130) sien ironie daarin dat die onbetrokke figure almal totaal verdiep is in
hulle eie klein wêrelde, terwyl die ewige God sterf en een individu ’n lewensveranderende
kontak met die oneindige God ervaar. “The world will go on in its triviality, brutality,
foolishness, wickedness and grief, essentially undisturbed by the overwhelming contact of the
individual with the infinite.”
18 Die installasie bestaan uit ’n lam (met dorings en gesteelde stewels), omring deur klein
diertjies: ’n bewaker; ’n vlermuisoor-pop wat ry op ’n vlermuisoor-jakkals wat ’n swart
uitgevoerde jakkalsvel dra; ’n gespande (hobbled) herkouende dier met ’n ruiter; ’n
aankondiger of voorloper (Harbinger) as hibriede figuur met horings en stewels; ’n voël
tussen pangas en sekels; en ’n jakkals.
19 Dit was deel van die uitstalling Personal Affects: Power and Poetics in Contemporary
South African Art, wat gedien het as herdenking van die tiende jaar van demokrasie in Suid-
Afrika. Dit is aangebied in twee uitstalruimtes in die katedraal van St John the Divine, New
York en die Museum vir Afrikakuns, New York (21 September 2004 tot 3 Januarie 2005).
Sewentien Suid-Afrikaanse kunstenaars het hieraan deelgeneem. Hulle het twee jaar gewerk
aan die aanbiedings, spesiaal vir die uitstallings. Die aanbieding van die uitstalling in ’n
katedraal wat steeds vir godsdiensbeoefening gebruik word, het ’n vormende invloed op die
werk van sommige van die kunstenaars gehad (Perryer 2004b:21-23). Ek pas die beskrywings
aan by die foto's van die installasie in die New York-katedraal (wat nie noodwendig
ooreenstem met die aanbieding in die Suid-Afrikaanse Nasionale Kunsgalery in Kaapstad,
waar ek dit later gesien het nie).
20 Droëpunt-ets en buryn, agt stadiums. 28,8 x 45,2 cm. Londen: Britse Museum
(www.britishmuseum.org).
21 Hier is dit ’n afwyking van Psalm 51:17 se broken spirit: "The sacrifices of God are a
broken spirit; a broken and contrite heart, O God, you will not despise" (Thompson Chain
Reference Bible 1983). Die Afrikaanse vertalings verskil ook – die 1933-vertaling lui: "Die
offers van God is ’n gebroke gees; ’n gebroke en verslae hart sal U, o God, nie verag nie",
671

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
teenoor die 1983-vertaling: "Die offer wat U wil hê,o God, is verootmoediging: U sal ’n hart
vol ootmoed en berou nie gering ag nie, o God." Dit is moeilik om ’n gepaste vertaling van
troubled in Afrikaans te kry. Ek gebruik hier die Afrikaanse vertaling gebroke of
vertroebelde en omskrywings daarvan.
22 Seerveld (1973, 1993:52) beskryf dit as "the cosmically and humanly connected singularity
of what one is investigating". Nie-Christelike antwoorde op die Christelike vraag hoe die
goddelike orde openbaar word in ons geskape aarde word enersyds gesoek in monisme, ’n
spanningsvolle verhouding van hoër en laer, kontrasterende of koöpterende funksionerings in
mense en die heelal; in dualisme, wat die mens in hoër en laer dele verdeel, en die heelal in
twee onafhanklik areas – transendente dele bo en ’n gediskwalifiseerde area onder; of in
mitologiserende denke, wat ’n kultiese atmosfeer skep, soos by teosofie. Die kosmologiese
benadering maak deur strukturalisme die struktuur tot hoofsaak – die orde word primêr
gestel; die kosmogoniese benadering plaas genetisisme in die sentrum: ontwikkeling is ’n
gegewe, maar word verabsoluteer as ’n progressiewe, rustelose relativerende, deurlopende
vloei waarin kosmologie ingesluk word; genese kry ewigdurende, herhalende orde en
finaliteit (Seerveld 1973).
23 Deur die manier waarop Seerveld (1993) uiteensettings van die verskillende tipikoniese
tradisies gee, skep sy besondere benadering eerder die indruk dat die geheel uit ’n Christelike
perspektief of benadering (wat hy as troubled cosmic karakteriseer) beskryf is. As ek Van den
Berg se kaart (1996) effens kon wysig, sou ek, in aansluiting hierby, eerder die gebrokekosmos-tradisie
wou plaas as ’n meer basiese of onderliggende Christelike grondbenadering
waardeur na ander tradisies gekyk en waardeur hulle verryk en uitgebrei kan word.
24 Die aanhaling kom uit ’n brief aan die Stadhouer waarin hy verduidelik waarom dit so lank
geneem het (omtrent nege jaar, van 1631 tot 1639) om die opdrag van die Passie-skilderye te
voltooi (Schama 1999:443).
25 Die nievleiende alledaagsheid van geportretteerdes kon opdragte vir Rembrandt in gevaar
gestel het, soos die Portret van Amalia von Solms (c. 1632, olie op doek, 68,5 x 55,5 cm.
Parys: Musée Jacquemart-André). Die portrette van Mauritz Huygens (1632, olie op paneel,
31,2 x 24,9 cm. Hamburg: Kunsthalle) en Jacob de Geyn (1632, olie op paneel, 29,9 x 24,9
cm. Londen: Dulwich Picture Gallery) het onder ernstige kritiek van Constantijn Huygens
deurgeloop (Schwartz 2006:148, 158) oor die alledaagsheiddaarvan.
26 "That is why we pray 'Thy kingdom come'. We ask for God's rule to be acknowledged and
extended in this life, in this world, 'on earth as it is in heaven' […] His commandments were
not simply religious or ethical, they were basic principles of life, though including of course
both worship and ethics" (Rookmaaker 1994:37, 38).
27 Enargeia stem ooreen met die Latynse evidentia of pikturale verlewendiging (Van den
Berg 1993:58), soos byvoorbeeld ook by die handbewegings in Rembrandt van Rijn se Die
nagwag (1642) en die ets van Portret van Johannes Cornelisz. Sylvius (1646), wat lyk asof
dit vanuit die prentvlak na die betragtersvlak uitreik.
28 Dit is veral geleë in "the pregnant allusiveness of the piece. [...] There is a genuinely morethan-visible
yet unfinished-off ambiguity that is integral and structurally permanent, I think,
to an imaginative reception of art [...] a carefully thought-out response to art assumes a theory
of art as well as a theory of knowledge, a philosophy of perception" (Seerveld 2000:318-22).
672

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
29 Seerveld (2000:319-20) beskryf onvoldoende reaksies as ’n grunt reaction of umpire
perception,en oordadige reaksies as paraphrastic response of scientistic attention" wat
onderlê word deur onderskeidelik gevoel, waarde-oordele, oordadige verbalisering, slegs
intellektuele denke.
30 "His self-portraits as well, I would argue, are exercises in empathy with others as much as
presentations of the personal individuality of Rembrandt van Rijn" (Schwartz 2006:157).
31 Bauch (1962:171) argumenteer dat "das Bild des Menschen entwerfen, erdichten, erkneten
ist von Anbeginn an die Aufgabe aller Kunst. Alles geht von mindesten aus von diesen Bild".
Kunstenaars soos Rembrandt van Rijn, Francisco Goya en Francis Bacon het hulle materiaal
gevind in die wêreld om hulle – menslikheid is hulle arena. "They voraciously take in
everything that is human" (Hofmann 2003:15), maar hulle fokus op gebrokenheid
manifesteer op uiteenlopende maniere.
32 Hierdie gedig van die Protestantse digter Jacobus Revius uit die Over-Ysselse sangen en
dichten, 1630 (Van Laarhoven 2003:284, Chapman 1990:165) was heel moontlik aan
Huygens en Rembrandt van Rijn bekend. "[H]is disconcerting presence has all the certainties
of a Calvinist confessional [...] The poet, like the painter, inserts himself into the sacred
event, thereby implicating not only himself but also his audience" (Chapman 1990:109, 113).
Ricoeur (1981) se begrippe distansiasie en appropriasie is ook hier van toepassing.
33 Gedurende die Nuwetyd word die transendente benadering wat vir ’n duisend jaar die tema
en organiserende beginsel van die Middeleeue was, opgeneem in die verskillende kunssoorte.
Dit reflekteer die verhouding tot die geskiedenis (historieskilderkuns), die natuur (die
landskapgenre), objekte (die stillewegenre), die mens (die portret- en selfportretgenres) en die
praktiese alledaagse lewe (genre-kuns) (Kemp 2002).
34 Die letterkundige kunstenaarsfigure wat tot heiliges verhef word, maar ook tot martelaars
verdoem word, ontkom nie aan selftwyfel, waansin en selfmoord nie. ETA Hoffmann (1776–
1822) beeld in sy verhale met kunstenaars en skilderye as uitgangspunt die kunstenaar as ’n
problematiese figuur van verwarring, sonde en oneer uit. Die spanning tussen die kunstenaar
en die bourgeoisie vind ook neerslag in byvoorbeeld Ludwig Tieck se Franz Sternbalds
Wanderungen (1798).
35 Barclay (1983) gee ’n uiteensetting van die verskillende temas in die Christelike geloof
waaroor Paulus skryf, soos die wêrelde van die Jode en die Grieke: in sy denke oor God het
hy veral die goddelike inisiatief en roeping bedink; hy het oor Jesus Christus se
menswording, sy roeping en werk, sy dood, sy opstanding, sy wederkoms en die lewe in
Christus nagedink; en sy denke oor geloof, die Heilige Gees, sonde, die vlees en die
Christelike kerk het ook ’n belangrike plek in sy geskrifte gekry. Genade beklee deurgaans ’n
besondere plek: "To Paul the essential idea of all religion is grace, and grace means that no
man can ever acquire anything in the sight of God; that all that man can do is wonderingly to
accept that which God freely and generously gives. We may see the position that grace held
in the mind of Paul, when we see that every single letter that Paul ever wrote begins and ends
with grace" (Barclay 1983:156).
36 Dit kan stam uit Paulus se vergelyking van die woord van God met ’n skerp tweesnydende
swaard (Hebreërs 4:12); ook Efesiërs 6:17: "Sit die verlossing as helm op en vat die swaard
van die Gees, dit is die woord van God". 1 Timoteus 1:18 en 2 Korintiërs 10:4 stel Paulus as
673

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
die kampvegter vir die geloof. Dit kan ook ’n metafoor wees vir God se mense wat terugveg
met die swaard van die Gees teen die magte van aardse gebrokenheid, as die vyande van God
wat alleen deur God verslaan kan word, vyandige magte wat die shalom van God uit die
geskiedenis verdryf. Prototipiese vyande is die dood, droogtes, oorstromings, plae, duiwels en
elke sisteem van godlose geweld wat lewe op die aarde verwoes; werkers van die bose wat
bedrieg, moor, misbruik, verkrag – maar wat ook nalaat om op te tree; mense wat ander
probeer oorreed om staat te maak op eie insig (Seerveld 2005).
37 Vanbergen (1986:43–4) wys op die dubbelsinnigheid wat ontstaan wanneer Rembrandt van
Rijn in Jakob seën sy kleinkinders (1656) nie die ikonografiese tradisie volg van die
gekruisde hande nie. Daardeur word die werklike betekenis van die skildery ontsluit: die
menslike gebeure van ’n grootvader wat afskeid neem van sy kleinkinders word verenig met
die bybelgeskiedenis. Ek gebruik Bauch (1967:123–51) se siening van ikonografischer Stil as
een vertrekpunt vir interpretasie.
38 Gedurende restourasie aan die skildery (1990-91) is ’n onderskildering van ’n traliewerk
wat ’n tronk kan suggereer, ontdek, wat kan verwys na die vier keer wat Paulus in die tronk
was, maar ook na sy verwysing na homself as gevangene van Jesus (Efesiërs 3:1 en 4:1).
39 "The inwardness of the artist as a reserve of consciousness that is fundamentally different
from the world of appearances is a basic premise of Western art" (Klinger 1991:42).
40 Brilliant (1991:7) argumenteer dat ’n selfportret die produk is van ’n "deliberate allusion
[...] intended reference [...] intended relationship" deur die skilder. Baxandall (1985:67) vind
dat daar nie net een intensie is nie, maar "a numberless sequence of developing moments of
intention", ’n fluktuerende historiese proses van intensies wat op mekaar inwerk. Sien ook in
hierdie verband Köstler en Seidl (1998).
41 Buiten sy religieuse rolle neem Rembrandt van Rijn in sy selfvoorstellings onder meer die
rolle op van virtuose kunstenaar, howeling, soldaat, gevestigde en welvarende burger. Vir
meer oor rollespel in Rembrandt van Rijn se werk, sien Joubert (1992:75–101).
42 Dit verskil van die probleem van die vermenslikende (antropomorfiserende) verbeelding,
"the conflation of the artwork with the maker's intention [...] the unification of the artwork, to
resemble a unified human being anxious to hold himself together [...] the disembodiment of
art, art making, and art viewing or reading" (Bal 2003:89).
43 1666-69. Olie op doek, 262 x 205 cm. St. Pietersburg: Hermitage Museum.
44 Roland Barthes (1957, 1977) beskryf die onbepaalbaar wye werksaamheidsveld van
uitbeeldings (images) as die retoriek van die beeld,terwyl Burke (2001) dit as eyewitnessing
omskryf. Hans Belting (1981, 1990, 1994, 2001, 2005) sien die beeldbegrip of beeldmag
(imago) uitsluitlik as ’n antropologiebegrip, terwyl Freedberg (1985, 1989) fokus op
betragtersreaksies op die mag van uitbeeldings (images); negatiewe reaksies, soos
verskillende soorte ikonoklasme en vandalisme (Freedberg 1985), vestig die aandag op die
godsdienstige, teologiese, politieke, feministiese, estetiese grond waaruit sulke gewelddadige
reaksies kan ontstaan. Sien ook Marin (1995), Mitchell (2005), Hofmann (1983), Fried
(1980) en Van den Berg (1985, 1990, 1996, 2007) as uitbreiding van hierdie veld.
674

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
45 Karl Morrison se I am you (1988) as studie van empatie in die Westerse hermeneutiek sluit
by hierdie uitgangspunt aan.
46 "There is a tacit agreement: a compact or a covenant that a viewer observes when viewing
an image in order to be engaged by it, in order to believe what the image reveals or says or
means or makes one feel – indeed, in order to believe there is something to believe, some
legitimate claim to truth to be affirmed. The miracle of seeing what the image envisions does
not happen without this covenant. [...] Covenants are necessary whenever people must
operate on trust, which holds true in virtually every department of life. Covenants do not
pertain only to religious or legal affairs, but even to quotidian aspects of perception and
knowledge" (Morgan 2005:76).
675

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die voorkoms, frekwensie en aard van seksuele
misbruik deur jong vroulike seksoortreders in ’n
inwoonsorgsentrum
Mariëtte Joubert, Marisa Pietersen en Carel van Wyk
Mariëtte Joubert: NICRO en privaatpraktyk in forensiese maatskaplike werk; Marisa Pietersen:
kinderterapeut by FAMSA en bedryfsmaatskaplikewerker by Aspen Pharmacare; Carel van
Wyk: Departement Maatskaplike Werk, Universiteit van die Vrystaat
Opsomming
Alhoewel die seksuele misbruik van kinders deur volwassenes goed in die wetenskaplike
literatuur gedokumenteer is, blyk dit dat daar ’n vakuum aangaande die jong vroulike
seksoortreder bestaan. Die voorkoms, frekwensie en aard van seksuele misbruik onder
vroulike jeugdiges in ’n inwoonsorgsentrum is deur middel van verkennende en beskrywende
navorsing vanuit die kwalitatiewenavorsingsparadigma met kwantitatiewe elemente
ondersoek om genoemde leemte te help aanspreek. Die steekproef het uit 29 deelnemers
bestaan wat volgens ’n gestratifiseerde, doelgerigte steekproef getrek is. Inwoning by ’n
spesifieke inwoonsorgsentrum, geslag (vroulik) en ouderdom (7 tot 18 jaar) het as
insluitingskriteria gedien. Data is deur middel van gestruktureerde onderhoude ingesamel.
Beginsels van die begrondingsteorie is benut om die rou data te prosesseer. Temas wat
aangaande die navorsingsverskynsel geïdentifiseer is, omvat die deelnemers se psigososiale
agtergrond, die voorkoms, frekwensie en aard van die seksuele handelinge, die tyd en plek
waar die seksuele handelinge plaasgevind het, asook inligting rakende die rapportering
daarvan en tegnieke wat slagoffers ontwikkel het om hulleself teen die seksuele handelinge te
beskerm. Die resultate toon dat die meerderheid van die deelnemers in die
inwoonsorgsentrum op die een of ander wyse by die seksuele handelinge betrokke is,
enersyds as slagoffer en andersyds as oortreder. Die meerderheid van die oortreders is tussen
13 en 14 jaar oud. Dit het na vore gekom dat die seksuele handelinge in die nag veral in die
meisies se slaapkamers plaasvind en gedurende die dag in die TV-vertrekke, badkamers en
kombuise van die onderskeie wooneenhede van die kinders en versorgers. Sommige
deelnemers beweer dat hulle nie hulp ontvang het met die aanmelding van die seksuele
misbruik nie. Hulle het gevolglik strategieë ontwikkel om hulleself daarteen te beskerm.
Aanbevelings aangaande beleid, die praktyk en die uitbou van die teorie deur verdere
navorsing word ter afsluiting gemaak.
Trefwoorde: seksuele misbruik; jong vroulike seksoortreder; inwoonsorgsentrum
676

Abstract
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
The incidence, frequency and nature of sexual abuse by female juvenile sex offenders in
a residential care centre
Sexual abuse at the hands of female juveniles is a phenomenon which is apparently on the
increase and/or coming to light more and more, but about which relatively little scientific
literature exists. The objective is to help address this shortcoming by means of an exploratory
and descriptive investigation into the incidence, frequency and nature of sexual abuse among
female juveniles admitted to a specific residential care centre. More knowledge of and insight
into the psycho-dynamics of the female juvenile sex offender are essential to render
preventative therapeutic services, as well as to provide effective therapeutic assistance to the
mentioned sex offenders.
From the scientific literature a preliminary profile of female juveniles who sexually abuse
other female juveniles has been compiled. The sexual actions that female juveniles commit
with other female juveniles include contact as well as non-contact sexual actions. Noncontact
sexual actions refer, for example, to pornography and voyeurism, while contact
sexual actions include sexual touching or penetration. These actions may take place with or
without the permission of the other party. In spite of the fact that the sexual actions take place
“with consent”, it is still defined as “abuse” in the context of this article, because it is
described as such in the Amendment Act to the Criminal Law relating to Sexual Offences and
Related Matters (32/2007).
The purpose of the investigation was not necessarily to criminalise sexualised behaviour
among female juveniles, and therefore the phenomenon was investigated from the perspective
and elucidation of the ecological systems theory. This is done by referring to the micro,
meso-, exo-, macro- and chrono-systems of the ecological systems theory. The sexual
offences usually start around the age of 14 or 15 and it transpires that most female juvenile
sex offenders are Caucasians. The female juvenile sex offenders usually come from families
characterised by family violence, aggressive, emotionally absent fathers and depressed
mothers. Most female juvenile sex offenders also have a personal history as victims of sexual
abuse. Although some female juvenile sex offenders present with a variety of psychiatric
disturbances, they are not necessarily psychotic, and their sexual behaviour can therefore not
be linked to a psychotic episode. It transpires from the literature that female juvenile sex
offenders start to abuse other children at an earlier age than male juvenile sex offenders do
and that they commit the same deeds with their victims that male juvenile sex offenders do.
However, their sentences are lighter than those of male juvenile sex offenders.
In order to address the objective of the research, the literature review was supplemented by an
empirical investigation. It was done within the context of the qualitative research paradigm
with quantitative elements. Twenty-nine participants were identified by means of a stratified,
purposive sample to participate in the research project. Permission to undertake the research
was obtained from the participants as well as from the management of the residential care
centre concerned. Data were collected by means of structured interviews according to the
guideline of the “Sixteen steps towards legally sound sexual abuse investigations” protocol.
This protocol comprises sixteen steps that can be followed to investigate the possibility of
sexual abuse. The data collected were analysed according to the principles of the grounded
theory.
677

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
From the analysis of the data certain themes were identified. These themes entail, firstly, the
categories of knowledge regarding the occurrence of sexual abuse among female juveniles at
the specific residential care centre. Secondly, the nature, frequency and number of
participants involved in the sexual abuse were discussed as identified themes. The
participants’ personal history as victims of sexual abuse is the third identified theme. The
fourth theme entails information regarding the place where the actions take place and the
incidence of sexual abuse among the female juveniles in the residential care centre. The fifth
and last theme deals with the disclosure of the sexual abuse among the female juveniles and
techniques they have developed to protect themselves against the sexual abuse. The relatively
small sample, and the fact that all the participants in the research project were resident in one
specific residential care centre, are regarded as shortcomings. The results cannot, therefore,
be generalised to include the broader population of female juvenile sex offenders without
further investigation.
Key words: sexual abuse; female juvenile sex perpetrator; residential care centre
1. Inleiding
Vroulike persone wat hulle aan seksuele misbruik skuldig maak, word meer rugbaar, maar
hierdie verskynsel word min op ’n wetenskaplike wyse bestudeer (Johansson-Love en
Fremouw 2009:367). Daar bestaan nie sekerheid of die voorkoms daarvan toeneem of nie en
of dit net meer geredelik rapporteer word nie, aangesien die samelewing meer gesensibiliseer
is ten opsigte van die verskynsel (Solis en Benedek 2012:173). Volgens Vandiver en Teske
(2006:149) is literatuur aangaande jeugdige seksoortreders, en spesifiek literatuur aangaande
jong vroulike seksoortreders, beperk. Hendriks en Bijleveld (2006:31) stel dit soos volg: “Of
all types of (juvenile) sex offenders, female offenders have received the least attention.
Female perpetrators of sexual violence are more or less ignored in research terms.” Klein
steekproewe (minder as 30 respondente) is gewoonlik in die bestaande navorsing gebruik
(Gibson en Vandiver 2008:117). Die bevindings van die studies kan gevolglik nie
veralgemeen word nie.
Die siening van die samelewing dat vroue seksueel passief en onskuldig is, dra by tot die nieerkenning
en die nieherkenning van seksuele misdade deur vrouens gepleeg (Denov
2003:308; Bunting 2007:256). Die relatiewe seldsaamheid van die voorkoms van die
verskynsel en die sosiale stigma wat daaraan kleef, is moontlike struikelblokke vir onder
andere verdere navorsing (Vick, McRoy en Matthews 2002:8). Min jong vroulike
seksoortreders kom ook onder die aandag van assessering- en behandelingsdienste. Dit dra by
tot die gebrek aan navorsing oor die verskynsel (Hickey, McCrory, Farmer en Vizard
2008:242).
Soos bo aangedui, word seksuele misbruik deur vrouens meer rugbaar, maar relatief min
navorsing, spesifiek oor die jong vroulike seksoortreder, is gedoen. Die uitbreiding van
wetenskaplike kennis aangaande die voorkoms, frekwensie en aard van seksuele misbruik
van jong vroulike seksoortreders is dus noodsaaklik, onder meer om die psigodinamika van
678

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
die verskynsel beter te verstaan, om dit te voorkom, asook om effektiewe terapeutiese hulp
aan die oortreders te bied. Die navorsingsprobleem wat die studie rig, behels gevolglik ’n
ontleding van die voorkoms, frekwensie en aard van seksuele misbruik tussen meisies in ’n
inwoonsorgsentrum.
Die doel van hierdie navorsingstudie behels ’n verkennend-beskrywende ondersoek na die
voorkoms, frekwensie en aard van seksuele misbruik onder meisies in ’n inwoonsorgsentrum.
Die doel van verkennende navorsing sentreer om die verkenning van ’n minder bekende
verskynsel om ’n basiese kennisraamwerk daaromtrent te ontwikkel (Babbie en Mouton
2001:79). In hierdie geval is dit vroulike jeugdiges wat ander vroulike jeugdiges seksueel
misbruik. Die verkenning en beskrywing van die voorkoms, frekwensie en aard van seksuele
misbruik onder meisies in ’n inwoonsorgsentrum geskied aan die hand van ’n literatuuroorsig
asook ’n empiriese ondersoek. Sekere terme (seksuele misbruik, seksuele handeling en
meisie(s)) wat in die literatuuroorsig en empiriese ondersoek gebruik word, word om
taalkundige redes (eenvormigheid), en om met sekere Suid-Afrikaanse wette te strook,
gekonseptualiseer. Die gebruik van hierdie terme impliseer dus nie noodwendig persoonlike
voorkeur nie.
Die empiriese ondersoek is kwalitatief van aard, met kwantitatiewe elemente. Beginsels van
die begrondingsteorie is benut om die verskynsel te verken, te beskryf en te verklaar. Die data
is deur middel van gestruktureerde onderhoude wat met die meisies in ’n inwoonsorgsentrum
gevoer is, ingesamel. Die gestruktureerde onderhoude is volgens sekere stappe gevoer.
Hierdie stappe word in afdeling 3 bespreek.
Psigodinamiese aspekte van die jong vroulike seksoortreder word vervolgens in die
literatuuroorsig bespreek. In die literatuuroorsig word genoemde verskynsel in die
ekologiese-sisteem-benadering gekontekstualiseer.
2. Die jong vroulike seksoortreder
Die jong vroulike seksoortreder val onder die breër sambreelverskynsel van jong
seksoortreders. ’n Jong seksoortreder word beskou as ’n minderjarige persoon wat ’n
seksuele daad met ’n ander persoon van enige ouderdom pleeg. Dit geskied teen die slagoffer
se wil en sonder sy/haar toestemming. Die seksuele dade kan op ’n aggressiewe, uitbuitende
of dreigende wyse plaasvind (James en Neil 1996:478). Volgens die Amerikaanse Pediatriese
Akademie is die seksuele misbruik van kinders enige seksuele daad met ’n kind wat uitgevoer
word deur ’n volwassene of ouer kind (Dove en Miller 2007:22). In die Afrikaanse weergawe
van die Kinderwet, artikel 1.1 (38/2005) word die term abuse in die Engelse weergawe van
dieselfde wet met die term misbruik vertaal. Dit word soos volg omskryf:
“misbruik”, met betrekking tot ’n kind, enige vorm van leed of mishandeling wat
opsetlik toegedien is aan ’n kind, en sluit in –
679

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
a. aanranding van ’n kind of die toediening van enige ander vorm van opsetlike
besering aan ’n kind;
b. seksuele misbruik van ’n kind of om toe te laat dat ’n kind seksueel misbruik word;
(ons beklemtoning)
c. afknouery deur ’n ander kind;
d. ’n arbeidspraktyk wat ’n kind uitbuit; of
e. blootstelling of onderwerping van kind aan gedrag wat die kind sielkundig of
emosioneel benadeel. (Suid Afrika, Kinderwet, artikel 1.1 (38/2005))
Die fokus van die artikel is punt (b) hier bo van die wet, aangesien dit spesifiek na seksuele
misbruik verwys. Seksuele misbruik word egter nie volledig in die genoemde wet omskryf
nie. In Artikel 1.1 van die Wysigingswet op die Strafreg, Seksuele Misdrywe en Verwante
Aangeleenthede (32/2007) word die terme seksuele handeling en seksuele skending gebruik
om seksuele misbruik te omskryf, en wel soos volg:
“seksuele handeling” handeling van seksuele penetrasie of ’n handeling van seksuele
skending;
“seksuele skending” ook enige handeling wat –
a. direkte of indirekte kontak tussen die –
i. geslagsorgane of anus van iemand of, in die geval van ’n vrou, haar borste, en enige
deel van die liggaam van iemand anders of ’n dier, of enige voorwerp, met inbegrip
van enige voorwerp wat die geslagsorgane of anus van iemand of dier voorstel of
naboots;
ii. mond van iemand en –
aa. die geslagsorgane of anus van iemand anders of, in die geval van ’n vrou, haar
borste;
bb. die mond van iemand anders;
cc. enige ander deel van die liggaam van iemand anders, behalwe die geslagsorgane
of anus van daardie persoon of, in die geval van ’n vrou, haar borste, wat –
aaa. in ’n handeling van seksuele penetrasie gebruik kon word;
bbb. seksuele opwekking of prikkeling kon veroorsaak; of
ccc. seksueel daardeur opgewek of geprikkel kon word; of
dd. enige voorwerp wat die geslagsorgane of anus van iemand, en in die geval van ’n
vrou, haar borste, of ’n dier, naboots; of
iii. mond van die klaer of klaagster en die geslagsorgane of anus van ’n dier;
b. die masturbasie van iemand deur iemand anders; of
c. die plasing van enige voorwerp wat die geslagsorgane van iemand of ’n dier
naboots of voorstel in of verby die mond van iemand anders, veroorsaak, maar nie ’n
handeling van seksuele penetrasie nie, en “seksueel skend” het ’n ooreenstemmende
betekenis. (Artikel 1.1 van Suid-Afrika, Wysigingswet op die Strafreg, Seksuele
Misdrywe en Verwante Aangeleenthede (32/2007))
Hierdie terme, seksuele misbruik en/of seksuele handeling, word in die konteks van meisies
gebruik. In hierdie artikels word met meisie(s) vroulike kind(ers) bedoel. Volgens die
Kinderwet, Artikel 1.1 (38/2005) is ’n kind “enige persoon onder die ouderdom van 18 jaar”.
Seksuele misbruik van meisies deur meisies impliseer dus dat twee minderjarige kinders
sekere seksuele handelinge met mekaar uitvoer met of sonder wedersydse toestemming.
680

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
James en Neil (1996:478) noem in hulle definisie van seksuele misbruik dat die seksuele
handeling teen die slagoffer se wil en sonder sy/haar toestemming geskied. In Artikels 15 en
16 van die Wysigingswet op die Strafreg, Seksuele Misdrywe en Verwante Aangeleenthede
(32/2007) word dit egter beskryf dat kinders nie toestemming tot seksuele handelinge kan gee
nie:
Handelinge van instemmende seksuele penetrasie met sekere kinders (statutêre
verkragting)
15. (1) Iemand (‘‘A’’) wat ’n handeling van seksuele penetrasie met ’n kind (‘‘B’’)
pleeg, is, ondanks die toestemming van B tot die pleeg van sodanige handeling,
skuldig aan die misdryf van die pleeg van ’n handeling van instemmende seksuele
penetrasie met ’n kind.
(2) (a) Die instelling van ’n vervolging van ’n misdryf in subartikel (1) bedoel, moet
skriftelik deur die Nasionale Direkteur van Openbare Vervolgings gemagtig word
indien beide A en B kinders was ten tyde van die beweerde pleeg van die misdryf:
Met dienverstande [sic] dat, in die geval waar die Nasionale Direkteur van Openbare
Vervolgings die instel van ’n vervolging magtig, beide A en B van die oortreding van
subartikel (1) aangekla moet word.
Handelinge van instemmende seksuele skending met sekere kinders (statutêre
seksuele aanranding)
16. (1) Iemand (‘‘A’’) wat ’n handeling van seksuele skending met ’n kind (‘‘B’’)
pleeg, is, ondanks die toestemming van B tot die pleeg van sodanige handeling,
skuldig aan die misdryf van die pleeg van ’n handeling van instemmende seksuele
skending met ’n kind.
(2) (a) Die instelling van ’n vervolging van ’n misdryf in subartikel (1) bedoel, moet
skriftelik deur die betrokke Direkteur van Openbare Vervolgings gemagtig word
indien beide A en B kinders was ten tyde van die beweerde pleeg van die misdryf:
Met dienverstande [sic] dat, in die geval waar die Direkteur van Openbare
Vervolgings die instel van ’n vervolging magtig, beide A en B van die oortreding van
subartikel (1) aangekla moet word. (Artikels 15.1 en 15.2 en 16.1 en 16.2 van Suid-
Afrika, Wysigingswet op die Strafreg, Seksuele Misdrywe en Verwante
Aangeleenthede (32/2007))
Die implikasie van bogenoemde wet is dus dat twee kinders van verskillende geslagte of
dieselfde geslag van seksuele aanranding aangekla kan word as hulle mekaar, met
wedersydse goedkeuring, seksueel liefkoos deur mekaar byvoorbeeld intiem te soen. Dit is
nie die doel van hierdie artikel om te debatteer of ’n intieme soen met toestemming tussen
twee vyftienjariges ’n kriminele daad is en kriminele vervolging noodsaak al dan nie. Hierdie
aspek sal waarskynlik nog toekomstig in die howe getoets word.
Op grond van bostaande definisies en die betrokke wette kan die jong vroulike seksoortreder
beskryf word as ’n vroulike persoon onder die ouderdom van 18 jaar wat seksuele dade van
enige aard met ander persone, met of sonder hulle toestemming pleeg. Alhoewel sekere terme
soos jong seksoortreder, seksuele misbruik en kind in die literatuur beskryf word, kom daar
nie ’n definitiewe beskrywing van die psigososiale profiel van die jong vroulike seksoortreder
in die literatuur voor nie. Navorsers/akademici het egter moontlike psigososiale veranderlikes
wat by die jong vroulike seksoortreder teenwoordig is, geïdentifiseer. ’n Tentatiewe
681

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
psigososiale profiel van die jong vroulike seksoortreder kan dus saamgestel word. Dit behels
onder meer die volgende veranderlikes:
Ras en geslag: Die gemiddelde ouderdom waarop die seksoortredings ’n aanvang neem, is 14
en 15 jaar en die meeste jong seksoortreders is Kaukasies (Gibson en Vandiver 2008:117–8).
Geslagsverskille: Gibson en Vandiver (2008:124–5) lig die volgende verskille tussen manlike
en jong vroulike seksoortreders uit: (1) Meisies presenteer met meer gedragsprobleme
(woede-uitbarstings, diefstal en skoolversuim) as seuns. (2) Meer meisies as seuns was self
aan seksuele misbruik onderworpe en word ook meer as seuns as slagoffers beskou. (3) Dit
blyk verder dat meisies op ’n jonger ouderdom as seuns ander kinders seksueel begin
misbruik (Gibson en Vandiver 2008:124–5 en Miccio-Fonseca 2010:745).
Beide geslagte jong seksoortreders het gemiddeld drie slagoffers wat hulle seksueel misbruik.
Vick e.a. (2002:17) het bevind dat die vonnisse van jong manlike seksoortreders strenger is as
die vonnisse van jong vroulike seksoortreders en dat jong vroulike seksoortreders se vonnisse
bloot simbolies van aard is. Bunting (2007:255–6) het selfs bevind dat polisie en
maatskaplike werkers van mening is dat tronkstraf toepaslik vir jong manlike seksoortreders
is, maar nie vir jong vroulike seksoortreders nie.
Gesinsdisfunksionering: Gesinsdisfunksionering is ’n gemene deler onder jong vroulike
seksoortreders. Met gesinsdisfunksionering word daar na die volgende aspekte verwys:
gesinsgeweld; depressiewe moeders met ’n lae selfbeeld, swak grense en afhanklike
persoonlikhede wat middels misbruik; gewelddadige, emosioneel afwesige vaders; die
voorkoms van fisieke mishandeling en seksuele misbruik in die gesin (Gibson en Vandiver
2008:124).
Seksuele-misbruik-geskiedenis van die jong seksoortreder: Die aard van die seksuele
misbruik waaraan seksoortreders in hulle vroeë kinderjare blootgestel was, is volgens James
en Neil (1996:481) van hoogste na laagste voorkoms, soos volg: anale penetrasie,
masturbasie, orale-genitale seks en betasting. Daar is ’n verskil tussen vroulike en jong
manlike seksoortreders se geskiedenis met betrekking tot die fisiese mishandeling en seksuele
misbruik waaraan hulle self blootgestel was. Dit blyk dat jong vroulike seksoortreders
gedurende hul kinderjare aan ’n ernstiger graad en aan meer omvattende fisiese mishandeling
en seksuele misbruik blootgestel word. Daar is ook bevind dat jong vroulike seksoortreders in
vergelyking met jong manlike seksoortreders op ’n vroeër ouderdom en deur meer as een
oortreder seksueel misbruik is (Schmidt en Pierce 2004:1). Dit blyk ook dat die meeste jong
vroulike seksoortreders self slagoffers van seksuele misbruik was (Vick e.a. 2002:3; Gibson
en Vandiver 2008:118). In ’n Suid-Afrikaanse studie is byvoorbeeld bevind dat 21,9% van
die vroulike deelnemers aan “vroeë ongewenste seksuele ervaringe” blootgestel was
(Nicholas 2008:47). Johnson (2004:463) noem dat reaktiewe misbruik (“misbruik van ander
kinders deur ’n slagoffer van misbruik”) een van die gevolge van seksuele misbruik is.
Die vraag ontstaan egter waarom nie alle slagoffers van seksuele misbruik in seksoortreders
ontwikkel nie. Scott en Telford (2006:181) noem tereg dat dit foutief sou wees om seksuele
682

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
misbruik van die jong vroulike seksoortreder as ’n voorvereiste vir die seksuele misbruik van
ander te beskou, aangesien duisende meisies seksueel misbruik word en slegs ’n beperkte
persentasie oortreders word.
Slagoffers: Slagoffers van seksuele misbruik word dikwels deur sowel manlike as vroulike
persone seksueel misbruik. Dit is dus moeilik om die impak van manlike en vroulike
seksoortreders se seksuele handelinge met kinders te differensieer (Koonin 1995:207; Baker,
Curtis en Papa-Lentini 2006:32).
Seksuele misbruik deur jong seksoortreders is selde op volwasse persone gerig. Die tipiese
slagoffers van die jong seksoortreder is vyfjarige kinders. Dit blyk dat jong kinders van beide
geslagte ’n gelyke risiko vir seksuele misbruik deur jong vroulike seksoortreders loop
(Schmidt en Pierce 2004:2). Anekdotiese bewyse kom voor dat die seksuele misbruik dikwels
in die konteks van baba-oppas en bloedskande voorkom. In die geval van bloedskande teiken
jong vroulike seksoortreders veral hulle jonger sibbe (Gibson en Vandiver 2008:118).
Tipes seksuele dade deur jong vroulike seksoortreders gepleeg: Volgens James en Neil
(1996:478) kan die dade waaraan die jong vroulike seksoortreder haar skuldig maak,
breedweg in twee kategorieë verdeel word, naamlik niekontak seksuele misbruik en kontak
seksuele misbruik. Niekontak seksuele misbruik verwys onder meer na ekshibisionisme en
voyeurisme. Kontak seksuele misbruik verwys onder andere na betasting, anale en/of
vaginale penetrasie en verkragting. Dit blyk dat die jong vroulike seksoortreder haarself veral
aan kontak seksuele misbruik skuldig maak. Die kontak-seksuele misbruik sluit onder meer
die betasting van die slagoffer se privaatdele, intieme soen, orale seks en geslagsgemeenskap
in. Die tipes seksuele dade, van hoogste na laagste voorkoms, blyk ekshibisionisme,
frotteurisme (vryf van geslagsdele teen ander persoon as vorm van masturbasie), masturbasie,
anale seks, voyeurisme, vaginale seks, orale-genitale seks en verkragting te wees (James en
Neil 1996:483; Scott en Telford 2006:180). Volgens Schmidt en Pierce (2004:2) is die
algemeenste seksuele oortredings, soos byvoorbeeld wedersydse seksuele betasting, nieaggressief
van aard. In sommige gevalle speel die oortreder egter ’n “ondersteunende rol”
deur ander (‘n) oortreder(s) by te staan om kinders seksueel te mishandel (Gibson en
Vandiver 2008:116).
Psigososiale aspekte: Die jong vroulike seksoortreder presenteer dikwels met emosionele
probleme soos angs, depressie, swak konsentrasie en gedragsprobleme. Hierdie probleme
kom reeds vanaf ’n vroeë ouderdom voor. Seksueel afwykende gedrag kan ’n reaksie wees op
onopgeloste psigologiese behoeftes en misplaaste aggressie, of ’n herhaling van slagoffers se
eie misbruik (James en Neil 1996:477; Schmidt en Pierce 2004:2). Volgens Vick e.a.
(2002:16) kom die volgende psigiatriese versteurings by die jong vroulike seksoortreder in
die volgende volgorde voor: posttraumatiese stresversteuring; depressie; As II-versteurings;
gedragsversteuring; dissosiatiewe versteuring; selfbesering en middelmisbruik. As IIversteurings
sluit sowel persoonlikheidsversteurings as verstandelike beperking in. Dit is
ongelukkig nie duidelik of Vick e.a. (2002:8) na albei die aspekte van As II-versteurings
verwys of nie. Alhoewel psigiatriese versteurings soos gemoedsversteurings (angs en
depressie) en persoonlikheidsversteurings by sommige jong vroulike seksoortreders
683

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
voorkom, is hulle nie psigoties nie (Saleh, Dwyer en Grudzinskas 2006:26; Gibson en
Vandiver 2008:124). Hulle realiteitskontak is onaangetas en die seksuele misbruik kan dus
nie aan ’n psigotiese episode toegeskryf word nie. Deur die bespreking van bogenoemde
versteurings word daar nie gepoog om die gedrag van die jong vroulike seksoortreder slegs
aan individuele psigopatologie te koppel nie.
Die verskynsel van vroulike jeug-seksoortreding is kompleks en verskillende faktore dra by
tot die manifestering daarvan. Volgens Hoffman (1987), soos aangehaal deur Schoeman en
Ferreira (2000:395), bied die ekologiese-sisteem-benadering ’n denkraamwerk wat menslike
behoeftes en probleme interpreteer as die gevolg van interaksionele transaksies. Sodoende
kan selfs komplekse probleme ontleed word. In teenstelling met die mediese model, wat neig
om op probleme en behoeftes te fokus, bied die ekologiese–sisteem-benadering ’n nieliniêre
oorsaaklikheidskonsep wat fokus op die persoon in geheel en nie slegs op individuele
patologie nie. Die verskuiwing is dus weg van ’n liniêre denkraamwerk na ’n sirkulêre
benadering, waar daar op interaksies en wedersydse beïnvloeding tussen sisteme gefokus
word. Die jong vroulike seksoortreder kan in die raamwerk van die ekologiese- sisteembenadering
gekontekstualiseer word. Die ekologiese-sisteem-benadering bestaan uit
onderskeie subsisteme, naamlik die mikro-, meso-, makro-, ekso- en chronosisteme.
Die mikrosisteem omsluit die sosiale kontekste waarin die individu in direkte kontak met
belangrike ander individue verkeer (Ambrosino, Heffeman, Shuttlesworth en Ambrosino
2005:56). Die mikrosisteme van jong vroulike seksoortreders bestaan onder andere uit hulle
biologiese ouers en die persone in hul wooneenhede (huisouers en ander kinders) by die
betrokke inwoonsorgsentrum. Dit kan ook die seksoortreders insluit wat hulle seksueel
misbruik het. Die mikrosisteem kan ook die liggaam (biologiese sisteme) van die individu
omsluit, waaruit sekere patologieë soos depressie kan ontwikkel as gevolg van kontak met
ander sisteme. Die interaksie met en tussen die verskillende sisteme, hetsy menslike en/of
biologiese sisteme, kan funksioneel of disfunksioneel van aard wees. Die aard van die
verhouding (funksioneel of disfunksioneel) met ander sisteme en subsisteme sal weer in die
gedrag van die individu manifesteer.
Die mesosisteem omsluit verhoudings tussen die mikrosisteme en die verband tussen gebeure
wat in die onderskeie mikrosisteme plaasvind (Ambrosino e.a. 2005:56). Die aard van die
verhouding (funksioneel of disfunksioneel) tussen die mikrosisteme kan op mesosistemiese
vlak ’n invloed op die individu uitoefen. Die verhouding (mesosisteem) tussen ’n meisie
(mikrosisteem) wat seksueel deur haar vader (mikrosisteem) misbruik was en lede van die
teenoorgestelde geslag (mikrosisteem) kan disfunksioneel (vermydend of seksueel
uitlokkend) wees, as gevolg van die seksuele misbruik waaraan sy blootgestel was.
Die kontekste waaraan ’n individu nie direk deelneem nie, maar waarin besluite aangaande
die individu geneem word, word die eksosisteem van daardie individu genoem (Ambrosino
e.a. 2005:56). Die eksosisteem van die jong vroulike seksoortreders omsluit onder meer die
bestuurs- en die multidissiplinêre professionele terapeutiese span van die betrokke
inwoonsorgsentrum in. Hierdie spanne besluit byvoorbeeld oor die aard van die terapeutiese
hulpverlening vir die kinders in die sentrum. Die besluite wat geneem word, het ’n direkte
684

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
impak op die kind, soos byvoorbeeld die jong vroulike seksoortreder, maar die kind neem nie
noodwendig aktief aan die besluitnemingsproses deel nie.
Die makrosisteem kan gesien word as ’n bloudruk wat die institusionele bestaan van die
gemeenskap definieer en organiseer (Ambrosino e.a. 2005:56). ’n Land se wette wat
byvoorbeeld die hantering van seksueel misbruikte kinders deur die regs- en welsynsisteme
omskryf, kan as ’n voorbeeld van die makrosisteem dien. Die wette kan ’n impak op al die
bogenoemde sisteme hê. Kultuur is ook ’n voorbeeld van een van die aspekte van die
makrosisteem wat ’n effek op die individu kan hê. In die konteks van hierdie studie, op ’n
veel kleiner skaal, kan die inwoonsorgsentrum ook as ’n makrosisteem vir sy inwoners dien.
Daar kan byvoorbeeld ’n subkultuur van seksuele misbruik onder jeugdige meisies in ’n
inwoonsorgsentrum ontwikkel.
Die chronosisteem is die vyfde sisteem in die ekologiese sisteem. Die chronosisteem behels
die verloop van gebeure en die ontwikkeling in ’n individu se omgewing wat patrone oor tyd
vorm (Sigelman en Rider 2006:22). Daar behoort gevolglik gelet te word op die verloop van
gebeure in die jong vroulike seksoortreder se lewe om te kan verstaan waarom een
gebeurtenis tot ’n ander gebeurtenis kan lei. Meisies wat ander meisies seksueel misbruik,
wat self seksueel misbruik was (herhaling van gedrag waaraan hulle oor tyd blootgestel was),
kan as voorbeeld dien van interaksionele patrone wat oor tyd ontwikkel.
3. Navorsingsmetodologie
Die navorsingsmetodologie word aan die hand van die navorsingsparadigma, die steekproef,
die metode van data-insameling, die metode van dataverwerking, etiese aangeleenthede en
die kredietwaardigheid van hierdie navorsingstudie bespreek.
’n Kwalitatiewenavorsingsparadigma met kwantitatiewe elemente is in die ondersoek na die
voorkoms, frekwensie en aard van seksuele kontak onder jeugdige meisies in ’n
inwoonsorgsentrum benut. Corbin (2008, par. 63), in Corbin en Strauss (2008, par. 63), noem
dat wanneer kwalitatiewe navorsing gedoen word, die aard daarvan verduidelik moet word,
en sy stel dit soos volg:
Researchers should be very clear at the beginning of a study what they are setting out
to do. If the goal is to do description, then fine, do so. [...] However, if the goal is to
develop theory, the findings should be integrated to form an overarching theoretical
explanatory scheme. Too often persons do description and call it theory, leaving the
reader confused about what is theory and what not.
Die doel van die empiriese ondersoek behels primêr die verkryging van inligting aangaande
seksuele misbruik tussen jeugdige meisies in ’n inwoonsorgsentrum. Die doel van die
navorsing was dus nie noodwendig om nuwe teorie aangaande die verskynsel te ontwikkel
nie, maar eerder om die verskynsel binne ’n sekere konteks deur middel van ’n literatuur- en
empiriese studie te verken, te beskryf en te verklaar.
685

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
’n Gestratifiseerde, doelgerigte steekproef is benut om die deelnemers volgens
voorafbepaalde kriteria, relevant tot die navorsingsvraag, te selekteer (Nieuwenhuis 2007:79).
In hierdie geval het die volgende kriteria gegeld: die potensiële deelnemers moes inwoners
van ’n spesifieke inwoonsorgsentrum wees, en geslag en ouderdom het as verdere
insluitingskriteria gedien. Die meisies se ouderdomme het tussen sewe en 18 jaar gewissel.
Daar is met 29 uit die beskikbare 38 deelnemers wat potensieel aan die ondersoek kon
deelneem, onderhoude gevoer. Nege meisies het om die volgende redes nie aan die ondersoek
deelgeneem nie: vyf meisies was uit op naweekbesoeke by hulle ouers ten tyde van die
ondersoek; een meisie het nie toestemming tot deelname verleen nie; en ’n verdere drie
meisies was nie Engels of Afrikaans magtig nie. Soos bo aangedui, is Gibson en Vandiver
(2008:117) van mening dat minstens 30 deelnemers nodig is om akkurate
navorsingsbevindings te maak. Hulle merk egter tereg op: “[I]t becomes practically
impossible for a researcher to find that many girls who have committed sexual offences”
(2008:117). Die aantal deelnemers (29) is dus na aan die ideaal van 30 deelnemers vir die
uitvoering van ’n navorsingsprojek.
Data is deur middel van gestruktureerde onderhoude ingesamel. Nieuwenhuis (2007:87) dui
aan dat vrae vooraf vir gestruktureerde onderhoude ontwikkel word en dat dit dikwels vir
veelvoudige gevallestudies benut word. Die gestruktureerde onderhoude is aan die hand van
die “Sixteen steps towards legally sound sexual abuse investigations”-protokol (Hindman
1987:3–42) gevoer. Genoemde protokol bestaan uit sestien stappe wat gevolg kan word om
die moontlikheid van seksuele misbruik te ondersoek. Nie al die stappe, soos in Tabel 1
verduidelik word, het per se betrekking op die onderhoud gehad nie. Diepte in die
onderhoude word bereik deurdat dat daar verder op die antwoorde van deelnemers onder elke
stap ingevra kan word.
Tabel 1. Die sestien stappe tot regsgeldige seksuele-misbruik-ondersoeke (Hindman
1987)
Stappe Beskrywing
1
Voorondersoekkontrolelys
2
Stel die verhouding
gelyk
3
Bekendstelling van
self
Tydens hierdie stap doen die onderhoudvoerder selfondersoek,
onder andere aangaande sy/haar houding jeens seksuele misbruik
en kinders. Voorbereiding ten opsigte van die
onderhoudsomgewing en die struktuur van die onderhoud word
ook gedoen.
Verskeie tegnieke word benut om die verhouding tussen die
onderhoudvoerder en die kind wat na bewering seksueel mishandel
is, gelyk te stel. Die kind moet die onderhoudvoerder anders as
ander volwassenes ervaar; die onderhoudvoerder moet hom-
/haarself as ’n kindvriendelike persoon bekendstel.
Eers nadat die verhouding tussen die onderhoudvoerder en die kind
gelykgestel is, stel die onderhoudvoerder hom-/haarself bekend.
4 In stap vier word daar bondig na die rede vir die onderhoud
686

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Plant die saad verwys. Om angs by die kind te voorkom, word daar vinnig
wegbeweeg van die doel van die onderhoud deur aan die kind te
verduidelik dat verskillende vorme van aanraking bespreek gaan
word.
5
Aanraking,
aanraking,
aanraking
6
Toets, toets, 1–2–3
7
Die anatomieskorrekte
poppe
8
Die menslike
verband
9
Aanrakingprobleme:
Wys my,
vertel my
10
Identifiseer –
Identifiseer
11
Wat het gebeur?
Wat nog?
12
Wie? Wat?
Wanneer? Waar?
Hoe?
13
Wie nog?
14
Waarheid of leuen?
Die onderhoudvoerder bespreek en verduidelik goeie aanraking
(byvoorbeeld drukkies), slegte aanraking (byvoorbeeld skop en
knyp) en geheime aanraking (betasting van geslagsdele).
Vervolgens word die kind se begrip van die verskillende tipes
aanraking herhaaldelik getoets om te verseker dat die kind én die
onderhoudvoerder dieselfde betekenis aan die verskillende vorme
van aanraking heg.
Anatomies-korrekte poppe kan benut word as hulpmiddel en word
op ’n spesifieke wyse aan die kind voorgestel. Indien anatomies-
korrekte poppe nie benut word nie, moet die onderhoudvoerder na
stap nege beweeg. (Anatomies-korrekte poppe is nie in die
onderhoud vir hierdie navorsingsprojek benut nie. Stap agt is dus
ook nie hanteer nie.)
Indien poppe benut word, moet die onderhoudvoerder sekere
tegnieke aanwend om die verband tussen ’n nierealistiese
modaliteit (poppe) en werklike persone aan die kind te verduidelik.
Die kind moet byvoorbeeld verstaan dat ’n pop met swart hare en
blou oë ’n persoon met bruin hare en groen oë in die werklike lewe
kan voorstel.
In hierdie stap word die kind gevra om aanrakingsprobleme te
demonstreer. (Hierdie is nie ’n leidende vraag nie, aangesien
verskillende vorme van aanraking aan die kind in stap vyf
verduidelik is.) Verskeie tegnieke kan benut word.
Indien die kind in die voorafgaande stap seksueel ontoepaslike
gedrag aangedui het, moet die identiteit van die oortreder deur die
onderhoudvoerder bepaal word.
Die besonderhede van die seksuele aktiwiteite moet deur die
onderhoudvoerder verkry word. (Stappe 11 en 12 kan omgeruil
word.)
Randinligting ten opsigte van die seksuele misbruik word verkry.
Nadat volledige inligting rakende die oortreder, die randinligting en
die aard van die seksuele misbruik waaraan die kind blootgestel
was, verkry is, moet bepaal word of daar nie enige ander oortreders
is nie.
Die kind se konsep van waarheid en leuen word bepaal en die kind
word gevra of sy vertel het “wat regtig gebeur” het.
15 Die onderhoudvoerder moet sy/haar gebeurlikheidsplan in werking
687

Na-bekendmaking-
verpligtinge
16
Voorbereiding vir
die regsproses
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
stel indien die kind seksuele misbruik bekend gemaak het, of dit
ontken het, of daar onsekerheid bestaan of die kind seksueel
mishandel is, al dan nie.
Die onderhoudvoerder volg verskeie substappe om haarself vir die
regsproses voor te berei, indien nodig. (In hierdie geval is die
kinders na die maatskaplike werker verbonde aan die sentrum
verwys en ’n navorsingsverslag is ook geskryf.)
Data wat met die toepassing van die sestien-stappe-protokol verkry is, is volgens die
beginsels van die begrondingsteorie (grounded theory) verwerk en geïnterpreteer. Hierdie
metode word verkies, aangesien dit ’n benadering is wat navorsers toelaat om ’n relatief
onbekende maatskaplike fenomeen te bestudeer waaroor daar nog nie ’n spesifieke teorie
bestaan nie (Babbie en Mouton 2001:499).
Aangesien die deelnemers minderjarige kinders was, is eties korrekte optrede as van
kardinale belang geag. Etiese aspekte is soos volg aangespreek: Toestemming is van die hoof
van die betrokke inwoonsorgsentrum verkry om die navorsing by die betrokke sentrum te
onderneem. Die naam van die betrokke sentrum, stad en provinsie waar dit geleë is, word nie
geïdentifiseer nie. Sodoende word die identiteit van die deelnemers beskerm. Onderhoude is
individueel met die deelnemers gevoer. Die deelnemers is verseker dat deelname nie
verpligtend was nie. Weiering om aan die navorsing deel te neem sou die betrokke kind op
geen wyse negatief beïnvloed nie. Deelnemers is ook ingelig dat hulle enige tyd aan die
onderhoud kon onttrek, selfs al het hulle aanvanklik toestemming tot deelname verleen. Die
deelnemers is ook deurentyd die geleentheid gebied om vrae te vra indien hulle onseker of
ongemaklik sou voel aangaande enige aspek rakende die onderhoud. Na afloop van die
onderhoude is die deelnemers aangemoedig om enige emosionele ongemak wat hulle
moontlik weens die onderhoude kon ervaar, met hulle betrokke huismoeders en/of die
maatskaplike werker van die sentrum op te neem. Na afloop van die onderhoude is die
deelnemers die geleentheid gebied om vrae aan die navorsers te stel om sodoende enige
vrese/onduidelikhede te kon aanspreek.
Nadat die navorsingsproses afgehandel is, is ’n volledige navorsingsverslag geskryf en ’n
afskrif daarvan aan die hoof van die betrokke sentrum oorhandig. Die hoof van die betrokke
sentrum is dus ingelig oor die omvang van die voorkoms van die verskynsel en die betrokke
sentrum kon die nodige stappe doen om dit terapeuties aan te spreek.
Etiese aangeleenthede omsluit nie slegs aspekte aangaande die deelnemer nie, maar ook
aspekte rakende die navorsingsproses, waaronder objektiwiteit. Die objektiwiteit van die
navorsers is ’n veranderlike wat noodwendig verreken behoort te word, veral aangesien daar
vanuit ’n kwalitatiewe paradigma navorsing gedoen is. Derhalwe is dit nodig om ’n aantal
faktore uit te lig wat tydens die ondersoek ’n rol kon speel in die insameling en interpretering
van die data. Hierdie faktore behels onder meer die volgende aspekte: Nie een van die
navorsers het ’n persoonlike geskiedenis van blootstelling aan seksuele misbruik nie. Dit
688

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
verhoog objektiwiteit, aangesien oordrag nie sonder meer geaktiveer kon word nie. Connolly
(2008:173) noem ras en geslag as belangrike faktore in navorsing by kinders: die geslag en
ras van die navorser kan ’n effek op die kind as deelnemer in die navorsingsproses hê.
Die noodsaaklikheid om bogenoemde faktore in die navorsingsproses te verreken, kan soos
volg in die woorde van Connolly (2008:174) opgesom word:
[I]t is impossible to divorce the researcher from the research process itself, as if the
latter can be undertaken in a clinical and objective manner. Rather, the research
process is inevitably a product of the relationships forged between the researcher and
the research participants, and will therefore ultimately reflect the decisions made and
approaches taken by the researcher as well as the particular response adopted by the
participants to these.
Ras, geslag en persoonlike geskiedenis is faktore wat gevolglik in ag geneem is ten einde
objektiwiteit te verhoog. Die navorsers is professioneel opgelei om onder andere persone van
verskillende ouderdomme, geslagte en rasse terapeuties te hanteer. Sensitiwiteit vir
ouderdom, geslag en ras en ouderdom het objektiwiteit waarskynlik verhoog. Aangesien die
navorsers wat die onderhoude met die deelnemers gevoer het, vroulik is, het dit die proses
waarskynlik vergemaklik. Soos onder aangedui, is ’n aanvaarde gevestigde protokol vir die
assessering van kinders wat moontlik seksueel misbruik is, as riglyn benut om die
gestruktureerde onderhoude te doen. Hierdie werkswyse is gevolg om objektiwiteit en
maksimum effektiwiteit van die verkreë inligting te verhoog.
Volgens Babbie en Mouton (2001:276) en Maree en Van der Westhuizen (2007:38) behels
die kristalliseringsproses die benutting van bevindings van verskeie ondersoekers, bronne en
metodes wat met mekaar vergelyk word. Die kredietwaardigheid en betroubaarheid van
hierdie studie word verhoog deurdat verskeie navorsers onderhoude gevoer het met ’n relatief
hoë aantal deelnemers (29) van verskeie ouderdomme en die verkreë data deur middel van
die beginsels van die begrondingsteorie se koderingsmetode ontleed en vergelyk is. Sodoende
kon kristallisering plaasvind. Daar is egter nie verskillende metodes benut om die data in te
samel nie. Slegs die “Sixteen steps towards legally sound sexual abuse investigations”protokol
(Hindman 1987:3–42) is benut as metode om die data in te samel.
3.1 Beperkinge van die studie
Met die bespreking van die resultate behoort in ag geneem te word dat dit nie na die
algemene bevolking veralgemeen kan word nie. Verskeie redes bestaan hiervoor. Eerstens is
die steekproef relatief klein. Tweedens is die deelnemers almal woonagtig in een spesifieke
inwoonsorgsentrum wat in een stad van ’n spesifieke provinsie van Suid-Afrika geleë is. Die
deelnemers verteenwoordig dus nie die algemene bevolking nie. Derdens was die spesifieke
deelnemers op ’n gegewe tydstip saam in die betrokke sentrum. (Sien die verduideliking van
die begrip chronosisteem bo.) Dit impliseer dat die resultate van een navorsingsprojek kan
verskil van ander navorsingsprojekte se resultate indien die studie op ’n ander tydstip,
wanneer ander meisies in die sentrum opgeneem is, herhaal sou word.
689

4. Resultate en bespreking
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die aanvanklike fokus van die studie was die bepaling van die voorkoms, frekwensie en aard
van moontlike seksuele misbruik onder jeugdige meisies in ’n inwoonsorgsentrum. Met die
ontleding van die data is bykomende temas geïdentifiseer. Al die geïdentifiseerde temas word
ter wille van volledigheid aangedui.
4.1 Deelnemers se persoonlike geskiedenis as slagoffers van seksuele misbruik
Die meerderheid deelnemers was voor hulle opname in die betrokke inwoonsorgsentrum
blootgestel aan een of ander vorm van seksuele misbruik. Die meeste van die oortreders in
hierdie gevalle was ’n familielid. Volgens NCFV (2005:3), Hendriks en Bijleveld (2006:35)
en Miccio-Fonseca (2010:745) kom daar in die geskiedenis van sommige jong seksoortreders
fisieke mishandeling, seksuele misbruik en/of verwaarlosing voor.
4.2 Kategorieë van kennis aangaande die voorkoms van seksuele misbruik
Vier kategorieë is geïdentifiseer waarin die deelnemers verdeel kan word ten opsigte van
hulle kennis en gedrag aangaande seksuele misbruik wat in die betrokke sentrum voorkom.
Die vier kategorieë behels eerstens deelnemers wat nie kennis dra van enige vorm van
seksuele misbruik nie; tweedens, deelnemers wat kennis dra van niekonsensuele seksuele
misbruik; derdens, deelnemers wat kennis dra van konsensuele seksuele misbruik; en die
laaste kategorie behels deelnemers wat kennis dra van die sogenaamde seksoortreders.
Hierdie vier kategorieë word vervolgens kortliks bespreek.
4.2.1 Kategorie een: Deelnemers wat nie kennis dra van enige vorm van seksuele misbruik
nie
Ses deelnemers het aangedui dat hulle nie kennis dra van enige vorm van seksuele misbruik
wat in die sentrum voorkom nie. Dit het egter gedurende die onderhoude na vore gekom dat
die meerderheid van die deelnemers wat aangedui het dat hulle nie kennis dra van enige vorm
van seksuele misbruik in die inwoonsorgsentrum nie, deur ander deelnemers as oortreders
uitgewys is. Hulle het dus waarskynlik enige kennis aangaande seksuele misbruik onder die
meisies ontken om hulleself te beskerm. Volgens die NCFV (2005:2) maak jong
seksoortreders selde hulle seksueel-mishandelende gedrag bekend of wend hulle enigsins
vanself ’n poging aan om behandeling te kry. Die mening word gehuldig dat die deelnemers
wat as oortreders uitgewys is, enige kennis van seksuele misbruik ontken, aangesien hulle
moontlik gevrees het dat hulle vir hulle praktyke gestraf sou word.
4.2.2 Kategorie twee: Deelnemers wat kennis dra van niekonsensuele seksuele kontak
Jong seksoortreders gebruik dikwels dwang en dreigemente teenoor hulle portuurgroep of
ouer slagoffers in die proses van die seksuele misbruik (NCFV 2005:2). Die meerderheid
690

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
deelnemers wat by niekonsensuele seksuele kontak betrokke was, het aangetoon dat daar ’n
vorm van dwang teenwoordig was. Volgens NCFV (2005:2) verstaan slagoffers dikwels nie
wat met hulle gebeur nie, aangesien oortreders hulle mag en gesag misbruik, asook gebruik
maak van omkopery, misleiding of afpersing tydens die seksuele misbruik. Die ouer kind sal
dus voortgaan met die misbruik, omdat sy die jonger kind se vrees en huiwering om te kla
interpreteer as ’n teken van toestemming.
In twee gevalle het deelnemers vertel dat hulle geslaap het tydens die voorvalle van seksuele
misbruik. Een van die betrokke deelnemers het byvoorbeeld vertel dat sy die volgende
oggend pyn in haar vagina ervaar het. Ander deelnemers het vertel dat hulle persoonlik van
hierdie voorvalle waargeneem het. Dit kan dus nie aan die “verbeelding” van die seksuele
slagoffers toegeskryf word nie. Die mening word gehuldig dat ’n vorm van dissosiasie by
bogenoemde slagoffers kon voorgekom het, omdat hulle aangedui het dat hulle nie bewus van
die seksuele misbruik was nie. Volgens Barlow en Durand (2005:188) is dissosiasie ’n gevoel
van losmaking van hulself en die omgewing wat individue ervaar. Persone ervaar
byvoorbeeld dat hulle in ’n droomstaat leef. ’n Moontlike rede vir die “onbewustheid” van
die slagoffers is dus dat die verleentheid en vrees ten opsigte van die misbruik so groot was
dat dit dissosiasie veroorsaak het. ’n Skeiding tussen realiteit en bewussyn het dus ontwikkel.
4.2.3 Kategorie drie: Deelnemers wat kennis dra van konsensuele seksuele kontak
Die meeste meisies wat “konsensuele” seksuele aktiwiteite beoefen, was in dieselfde
wooneenheid van die betrokke inwoonsorgsentrum woonagtig. Afstand en beskikbaarheid
speel dus skynbaar ’n belangrike rol in die beoefening van seksuele aktiwiteite onder die
meisies.
Tydens die onderhoude het dit na vore gekom dat beide partye soms “toestemming” verleen
om die seksuele dade met mekaar te beoefen en dat van die jonger meisies die seksuele
aktiwiteit selfs inisieer. Dit sluit aan by Richardson (2005:267), wat bevind het dat die
sogenaamde oortreders ook in die slagoffer-groep val.
4.2.4 Kategorie vier: Deelnemers wat kennis dra van die identiteit van die sogenaamde
seksoortreders
Meisies wat deur die ander deelnemers as seksoortreders geag word, val meestal in die
ouderdomsgroep van 13 tot 14 jaar. Volgens Gibson en Vandiver (2008:117–8) is die
gemiddelde ouderdom waarop die seksoortredings ’n aanvang neem, 14 en 15 jaar. Hierdie
bevindings stem dus ooreen met dié van Gibson en Vandiver (2008:117–8).
4.3 Aard, frekwensie en aantal deelnemers betrokke by die seksuele misbruik
Soos in afdeling 2 aangedui, kan seksuele oortredings breedweg in twee kategorieë verdeel
word, naamlik niekontak seksuele misbruik en kontak seksuele misbruik. Seksuele praatjies,
naaktheid, voyeurisme, ekshibisionisme en pornografie is voorbeelde van niekontak seksuele
misbruik, terwyl kontak seksuele misbruik betasting, masturbasie, flagellasie, frotteurisme,
691

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
pornografie, bestialiteit, orale seks, gesimuleerde/droë omgang en penetrasie insluit (vgl.
James en Neil 1996:478; Van Wyk 1999:54–7).
Die tipes seksuele misbruik waaraan deelnemers blootgestel word, is van hoogste na laagste
voorkoms soos volg: betasting, vinger-penetrasie, voyeurisme, liefkosing/intieme soenery,
pornografie en droë seks. Bevindings toon dat die frekwensie van vinger-penetrasie,
liefkosing/intieme soen, asook voyeurisme bykans op ’n daaglikse basis voorkom. Die hoë
frekwensie van die voorkoms van die seksuele handelinge wek kommer, aangesien Miccio-
Fonseca (2010:745) aandui dat hoe meer slagoffers die jong seksoortreder het, hoe groter is
die kanse dat die gedrag (seksuele mishandeling van ander), herhaal sal word.
Binne hierdie konteks (opname in ’n inwoonsorgsentrum) kan vinger-penetrasie onder
meisies moontlik as ’n plaasvervanger vir seks tussen meisies en seuns beskou word,
aangesien kontak met seuns nie geredelik moontlik is nie. Daar bestaan dus nie sekerheid of
die konteks homoseksuele seksuele handelinge bepaal nie.
Aansluitend by vinger-penetrasie kom betasting op ’n gereelde basis voor: ongeveer drie tot
vier keer per week. Dit blyk dus dat daar ’n verband tussen die voorkoms van betasting en die
voorkoms van vinger-penetrasie is. In vergelyking met James en Neil (1996:483) se
bevindings oor die tipes seksuele misbruik wat plaasvind, is daar slegs een van die vorme van
seksuele misbruik wat oorvleuel met dié van die navorsers se bevindings, naamlik
voyeurisme.
4.4 Plek en tyd van voorkoms
Die seksuele misbruik het gewoonlik in die slaapkamers van die deelnemers plaasgevind. In
uitsonderlike gevalle het die seksuele misbruik in die TV-kamer, badkamer en kombuis van
die onderskeie wooneenhede van die betrokke sentrum voorgekom. Uit die onderhoude blyk
dit dat die seksuele misbruik gedurende die dag en nag in die slaapkamers voorkom, maar dat
dit slegs gedurende die dag in die kombuis, badkamer en TV-kamer plaasgevind het.
4.5 Bekendmaking en selfbeskerming
’n Groot aantal deelnemers is bewus van die seksuele misbruik wat in die inwoonsorgsentrum
plaasvind, maar hulle maak dit nie bekend nie. Twee deelnemers het gedurende die
onderhoude genoem dat hulle seksuele misbruik aangemeld het, maar dat daar nie op die
klagtes gereageer is nie. Van die slagoffers kan dus moontlik ervaar dat daar nie genoegsame
emosionele ondersteuning en beskerming met die bekendmaking van die seksuele misbruik
gebied word nie, en daarom word dit nie geredelik bekend gemaak nie. Dit blyk dat die
bekendmaking van seksuele misbruik ’n komplekse aangeleentheid is wat op verskillende
vlakke hanteer behoort te word en dat ’n enkele beleidstuk waarin die anonimiteit van die
klaer beskerm word, nie voldoende is nie (Karjane, Fisher en Cullen 2005, par. 180). Volgens
Alaggia (2010:36) word bekendmaking beïnvloed deur die kind se karaktereienskappe en
persoonlike geskiedenis, gesinsdinamika, die gemeenskapskonteks, asook kulturele en
692

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
samelewingsfaktore. Dit is dus duidelik dat die bekendmakingsproses van seksuele misbruik
’n multidimensionele, komplekse aangeleentheid is.
Sommige deelnemers poog om die seksuele misbruik te voorkom deur sekere tegnieke te
gebruik om hulself en ander te beskerm. Beddens word byvoorbeeld op ’n sekere wyse
geposisioneer en slagoffers bad of stort net op sekere tye om sodoende die “oortreder” te
vermy.
5. Samevattende gevolgtrekkings
Die volgende samevattende gevolgtrekking word gemaak:
1. Die meeste deelnemers was reeds voor hulle opname in die inwoonsorgsentrum
slagoffers van seksuele misbruik
2. Sommige deelnemers is slagoffers van seksuele misbruik in die
inwoonsorgsentrum; ander deelnemers het met toestemming aan seksuele
handelinge deelgeneem, en sekere deelnemers kan as seksoortreders geag word.
3. ’n Groot aantal deelnemers is aan kontak en/of niekontak seksuele misbruik
blootgestel.
4. Die seksuele misbruik kom gewoonlik in die slaapkamers van die deelnemers
voor.
5. Alhoewel ’n groot aantal deelnemers bewus is van die seksuele misbruik, maak
hulle dit nie bekend nie.
6. Van die deelnemers het genoem dat daar nie op hulle klagtes oor die seksuele
misbruik gereageer word nie.
7. Sommige deelnemers het aangedui dat hulle sekere aksies uitvoer (stort net
byvoorbeeld op sekere tye) om aan seksuele misbruik te ontkom.
6. Aanbevelings
Aanbevelings vir beleid, die praktyk, teorie en verdere navorsing volg:
6.1 Aanbevelings ten opsigte van beleid
Aangesien bekendmaking van seksuele misbruik ’n multidimensionele, komplekse proses is,
behoort dit op verskillende sistemiese vlakke hanteer te word. Dit behoort in die beleid van
sentrums vervat te word dat alle kinderversorgers verplig is om opleiding te ondergaan ten
opsigte van die hantering van die bekendmaking van seksuele misbruik, asook om
bekendmakings aangaande seksuele misbruik by die bestuur aan te meld. Die vertroulike
hantering van bekendmaking van gevalle van seksuele misbruik behoort ook in beleid
gewaarborg te word (Karjane e.a. 2005, par. 180).
693

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
In beleidstukke behoort ’n werksprotokol uitgestippel te word wat gevolg moet word wanneer
seksuele misbruik aangemeld word. Die werksprotokol behoort die hantering van die
slagoffer van seksuele misbruik en die hantering van die beweerde oortreder afsonderlik aan
te spreek.
6.2 Aanbevelings vir die praktyk
Dit is van kardinale belang is dat alle kinderversorgers in sentrums opgelei moet word in die
hantering van bekendmakings aangaande beweerde seksuele misbruik. Kinders moet ervaar
dat hulle bekendmaking positiewe gevolge vir hulle sal inhou en dat hulle bekendmaking van
die beweerde seksuele misbruik met erns bejeën sal word.
Volgens Walker en McCormick (2004:246) is strafgebaseerde wyses van intervensie, waar
die oortreders vir kort periodes in ’n sentrum opgeneem word, nie effektief nie, en is dit is
noodsaaklik dat die oortreder sou gou moontlik vir groepspsigoterapie moet inskakel.
Aangesien die psigodinamika van die jong vroulike seksoortreder kompleks is, word die
mening gehuldig dat vooraf-uitgewerkte terapeutiese programme wat nie die unieke
psigodinamika van elke jong vroulike seksoortreder in ag neem nie, liefs vermy behoort te
word. Daar word vermoed dat die sukseskoers van die psigoterapeutiese behandeling beter
sal wees wanneer die unieke psigodinamika van elke oortreder in ag geneem word. Daar
moet dus terapeutiese dienste spesifiek vir die jong vroulike seksoortreder geskep word,
aangesien dit volgens Miccio-Fonseca en Rasmussen (2009:121) gewoonlik nie geredelik
beskikbaar is nie.
Voorkomingsprogramme ten opsigte van die voorkoming van seksuele misbruik vir die
algemene bevolking sowel as vir geïdentifiseerde risikogroepe in inwoonsorgsentrums
behoort aangebied te word (Karjane e.a. 2005, par. 180).
6.3 Aanbevelings vir die uitbouing van die teorie deur verdere navorsing
Dit is ooglopend dat hierdie verskynsel (meisies wat ander meisies seksueel misbruik) in
meer diepte ondersoek behoort te word. Kwantitatiewe navorsing kan byvoorbeeld in Suid-
Afrika gedoen word om die omvang van die verskynsel onder die gewone bevolking, asook
onder die bevolking meisies wat in sentrums opgeneem is, te bepaal. Gestandaardiseerde
vraelyste kan in die studies benut word.
Daar word vermoed dat die psigodinamika van seksuele misbruik onder meisies in die
algemene bevolking en die bevolking meisies in ’n sentrum kan verskil. Kwalitatiewe
ondersoeke kan gedoen word na die moontlike nuanseverskille van die psigodinamika van
meisies wat ander meisies in die algemene bevolking seksueel misbruik en meisies wat in
sentrums opgeneem is wat ander meisies seksueel mishandel. Sodoende kan duidelike
profiele van die onderskeie bevolkings saamgestel word. Dit kan ook ’n effek hê op die
wyses waarop die verskillende bevolkings terapeuties hanteer word.
694

7. Slot
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Gebrekkige navorsing aangaande jong vroulike seksoortreders kom voor. Gevolglik is ’n
navorsingsprojek geloods om ondersoek in te stel na seksuele misbruik onder minderjarige
meisies in ’n inwoonsorgsentrum om die vakuum in die navorsing te help aanspreek.
Gestruktureerde onderhoude in die konteks van ’n kwalitatiewenavorsingsparadigma, met
kwantitatiewe elemente, is met 29 deelnemers gevoer nadat hulle deur middel van ’n
gestratifiseerde doelgerigte steekproef geïdentifiseer is. Die bevindings is aan die hand van
die beginsels van die begrondingsteorie ontleed.
Verskeie bevindings is gemaak, waaronder die volgende:
Bibliografie
1. Daar is bevind dat seksuele misbruik onder van die meisies in die
inwoonsorgsentrum voorkom.
2. Die aard van die seksuele dade wissel van voyeurisme (niekontak seksuele
misbruik) tot vinger-penetrasie (kontak seksuele misbruik).
3. Seksuele misbruik kom in veral die slaapkamers van die wooneenhede van die
meisies voor, maar dit geskied ook in die TV-vertrekke en kombuise.
4. Van die slagoffers van die seksuele misbruik het ook tegnieke ontwikkel om aan
die misbruik te ontkom deur byvoorbeeld net sekere tye te stort om die oortreder
te vermy.
Alaggia, R. 2010. An ecological analysis of child sexual abuse disclosure: Considerations for
child and adolescent mental health. Journal of the Canadian Academy of Child and
Adolescent Psychiatry, 19(1):32–9.
Ambrosino, R., J. Heffeman, G. Shuttlesworth en R. Ambrosino. 2005. Social work and
welfare: An introduction. 5de uitgawe. Belmont: Thomson.
Babbie, E. en J. Mouton. 2001. The practice of social research. Suid-Afrikaanse uitgawe.
Kaapstad: Oxford University Press.
Baker, J.L., P.A. Curtis en C. Papa-Lentini. 2006. Sexual abuse histories of youth in child
welfare residential treatment centers: Analysis of the odyssey population. Journal of Child
Sexual Abuse, 15(1):29–49.
Barlow, D.H. en V.M. Durand. 2005. Abnormal psychology: An integrative approach. 4de
uitgawe. Belmont: Thomson.
Bunting, L. 2007. Dealing with a problem that doesn’t exist? Professional responses to
female perpetrated child sexual abuse. Child Abuse Review, 16:252–67.
695

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Christensen, P. en A. James (reds.). 2008. Research with children: Perspectives and
practices. 2de uitgawe. New York: Routledge.
Connolly, P. 2008. Race, gender and critical reflexivity in research with young children. In
Christensen en James (reds.) 2008.
Corbin, J. en A. Strauss. 2008. Basics of qualitative research: Techniques and procedures for
developing grounded theory. 3de uitgawe. Thousand Oaks: Sage. Kindle-uitgawe.
Denov, M.S. 2003. The myth of innocence: Sexual scripts and the recognition of child sexual
abuse by female perpetrators. The Journal of Sex Research, 40(3):303–14.
Dove, M.K. en K.L. Miller. 2007. Child sexual abuse: What every educator should know. The
Delta Kappa Gamma Bulletin, 73(3):22–5, 45.
Erooga, M. en H. Masson (reds.). 2006. Children and young people who sexually abuse
others: Current developments and practices. 2de uitgawe. Londen: Routledge.
Gibson, C. en M. Vandiver. 2008. Juvenile sex offenders. What the public needs to know.
Londen: Praeger.
Hendriks, J. en C.C.J.H. Bijleveld. 2006. Female adolescent sex offenders – an exploratory
study. Journal of Sexual Aggression, 12(1):31–41.
Hickey, N., E. McCrory, E. Farmer en E. Vizard. 2008. Comparing the developmental and
behavioural characteristics of female and male juveniles who present with sexually
abusive behaviour. Journal of Sexual Aggression, 14(3):241–52.
Hindman, J. 1987. Step by step. Sixteen steps toward legally sound sexual abuse
investigations. Baker City: Alexandria Associates.
James, A.C. en P. Neil. 1996. Juvenile sexual offending: One-year period prevalence study
within Oxfordshire. Child Abuse and Neglect, 20(6):477–85.
Johansson-Love, J. en W. Fremouw. 2009. Female sex offenders: a controlled comparison of
offender and victim/crime characteristics. Journal of Family Violence, 24(1):367–76.
Johnson, C.F. 2004. Child sexual abuse. Lancet, 364:462–70.
Karjane, H.M., B.S. Fisher en F.T. Cullen. 2005. Sexual assault on campus: What colleges
and universities are doing about it. Washington, DC: National Institute of Justice. Kindleuitgawe:
http://www.amazon.com.
Koonin, R. 1995. Breaking the last taboo: Child sexual abuse by female perpetrators.
Australian Journal of Social Issues, 30(2):195–210.
Maree, K. (red.). 2007. First steps in research. Pretoria: Van Schaik.
696

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Maree, K. en C. van der Westhuizen. 2007. Planning a research proposal. In Maree (red.)
2007.
Miccio-Fonseca, L.C. 2010. MEGA: An ecological risk assessment tool of risk and protective
factors for assessing sexually abusive children and adolescents. Journal of Aggression,
Maltreatment & Trauma, 19(7):734–756.
Miccio-Fonseca L.C. en L.A. Rasmussen. 2009. New nomenclature for sexually abusive
youth: Naming and assessing sexually violent and predatory offenders. Journal of
Aggression, Maltreatment & Trauma, 18(1):106–128.
NCFV (National Clearing House on Family Violence). 2005. Adolescent sex offenders.
Kanada: NCFV Public Health Agency. http//www.phac-aspc.gc.ca/ncfvcnivf/familyviolence/NCFV.
Nicholas, L.J. 2008. Assessing unwanted early sexual experiences in a South African sample.
Journal of Sex and Marital Therapy, 34(1):45–9.
Nieuwenhuis, J. 2007. Qualitative research designs and data gathering techniques. In Maree
(red.) 2007.
Richardson, G. 2005. Early maladaptive schemas in a sample of British adolescent sexual
abusers: implications for therapy. Journal of Sexual Aggression, 11(3):259–76.
Saleh, F.M., R.G. Dwyer en A. Grudzinskas. 2006. An integrated look at dually diagnosed
female sex offenders and the law. Journal of Dual Diagnosis, 3(1):23–32.
Schmidt, S. en K. Pierce. 2004. What research shows about female adolescent sex offenders.
Oklahoma: Universiteit van Oklahoma.
Schoeman, H.P. en S.B. Ferreira. 2000. Regverdiging vir ’n ekologiese benadering tot geweld
teenoor vroue in saamwoon- en huweliksverhoudings. Social Work/Maatskaplike Werk,
36(4):388–404.
Scott, J. en P. Telford. 2006. Similarities and differences in working with girls and boys who
display sexually harmful behaviour: The journey continues. In Erooga en Masson (reds.)
2006.
Sigelman, C.K. en E.A. Rider. 2006. Life-span human development. 5de uitgawe. Belmont:
Thomson.
Solis, O.L. en E.P. Benedek. 2012. Female sexual offenders in the educational system: A
brief overview. Bulletin of the Menninger Clinic, 76(2):172–88.
Suid-Afrika. 2005. Kinderwet no. 38 van 2005. Afrikaanse en Engelse weergawes. Pretoria:
Staatsdrukker.
697

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
—. 2007. Wysigingswet op die Strafreg (Wet op Seksuele Misdrywe en Verwante
Aangeleenthede) no. 32 van 2007. Pretoria: Staatsdrukker.
Vandiver, D.M. en R. Teske. 2006. Juvenile female and male sex offenders: A comparison of
offender, victim, and judicial processing characteristics. International Journal of Offender
Therapy and Comparative Criminology, 50(2):148–65.
Van Wyk, C.J. 1999. Terapie met die seksueel gemolesteerde seun in die middelkinderjareontwikkelingsfase
vanuit ’n Jungiaanse perspektief. Ongepubliseerde MA-verhandeling,
Universiteit van Suid-Afrika.
Vick, J., R. McRoy en B.M. Matthews. 2002. Young female sex offenders: Assessment and
treatment issues. Journal of Child Sexual Abuse, 11(2):1–23.
Walker, C.E. en D. McCormick. 2004. Current practices in residential treatment for
adolescent sex offenders: A survey. Journal of Child Sexual Abuse, 13(3/4):245–255.
698

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die Chinese virtuoos-pianis Lang Lang en sy model
Vladimir Horowitz, die “Laaste Romantikus”
Opsomming
Cara Kleynhans
Cara Kleynhans: Departement Musiek, Universiteit van Pretoria
’n Algemene bewering is dat die hedendaagse klassieke pianis as ’t ware teer op die
oorblyfsels van ’n oorgelewerde tradisie van die eens dinamiese virtuoos van die Romantiek
(Taruskin 1995:140; Rockwell 1991:123; Barth 1991:554). Hierdie siening aangaande die
hedendaagse klassieke pianis se status in die musiekgeskiedenis word aangehelp uit die
pianiste se eie geledere. Die verlange na ’n vergange tydperk of die sogenaamde “goue eeu
van die pianistiek” het al ’n refrein in die literatuur oor klavierspel geword (Dubal 2004:xiv;
Hamilton 2008:3–4, 10). Ook die Chinese virtuoos-pianis Lang Lang (Anon. 2003) roem op
sy verbintenis met die “Laaste Romantikus” in die vorm van sy onderwyser Gary Graffman:
“Mr. Graffman is a pupil of [Vladimir] Horowitz, so there is a great, great tradition there.”
Die doel van hierdie artikel is om die hedendaagse klaviertradisie as ’n moontlike
voortsetting van ’n vervaagde Romantiese klaviertradisie, met spesifieke verwysing na
Vladimir Horowitz as die “Laaste Romantikus” se invloed op Lang Lang as die “toekoms van
klassieke musiek” (Anon. 2003), te ondersoek.
Die navorsingsontwerp van hierdie studie kan beskryf word as ’n kwalitatiewe en
etnografiese benadering tot ’n kritiese vergelyking tussen die musikaliteit en loopbane van
twee individue uit die klassieke klaviertradisie: Vladimir Horowitz en Lang Lang. Daar word
meer spesifiek gebruik gemaak van Babbie en Mouton (2001:283–7) se
lewensgeskiedenistegniek. Die studie vestig die aandag op die buitengewoon groot aantal
ooreenkomste tussen Lang Lang en sy model, Vladimir Horowitz, se lewensverloop en
klavierstyl. Hierdie neerslag van die Romantiek is egter nie slegs ’n oorblyfsel van ’n
vergange tydperk in die hedendaagse pianistiek nie, aangesien die positivistiese aura van die
Modernisme reeds in die eerste helfte van die 20ste eeu vastrapplek in die pianistiek gevind
het. Gevolglik is hierdie “nuwe Romantiek” (Schonberg 2006:498–9) moontlik ’n aanduiding
van ’n nuwe postmoderne era in klavieruitvoering.
Trefwoorde: Franz Liszt; Lang Lang; Vladimir Horowitz; “Laaste Romantikus”; Romantiek;
Modernisme; Postmodernisme; interpretasie
699

Abstract
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Chinese virtuoso pianist Lang Lang and his model, Vladimir Horowitz, the “Last
Romanticist”
It is generally asserted that the present-day classical pianist is but a relic of the once dynamic
virtuoso of the Romantic period (Taruskin 1995:140; see also Rockwell 1991:123; Barth
1991:554). This view is strengthened by pianists who themselves hanker for the so-called
“golden age of pianism” (i.e. the Romantic period and its virtuosos) (Dubal 2004:xiv;
Hamilton 2008:3–4, 10). Similarly, the Chinese virtuoso-pianist Lang Lang (Anon. 2003)
glories in his own connection with Vladimir Horowitz, who is widely known as the “Last
Romantic”: “[My teacher] Mr. Graffman is a pupil of [Vladimir] Horowitz, so there is a
great, great tradition there.”
The aim of this study is to examine the present-day piano tradition as a possible continuation
of a faded Romantic piano tradition, with specific reference to the “Last Romantic”, Vladimir
Horowitz’s, influence on Lang Lang as the “future of classical music” (Anon. 2003).
The research design for this article is a qualitative and ethnographic approach to a critical
comparison between the musicality and careers of two individuals from the classical piano
tradition: Vladimir Horowitz and Lang Lang. More specifically, Babbie and Mouton’s
(2001:283–7) “life history” technique is applied. According to them this type of research is
characterised by intensive observation of the life/lives of the topic(s) of study, the use of
sound recordings and interviews with friends, as well as the scrutiny of letters and photos.
The data concerning Horowitz and Lang Lang employed in this study include music reviews
in newspapers and magazines, reports in daily papers, articles in magazines, transcripts of
radio interviews, published interviews, published CVs, biographies and autobiographies. The
life history technique is further characterised by an interest in the subjective reality of the
individual(s), a focus on process and change, a perspective on the totality, and the use of this
kind of research method as a historical and social tool (Babbie and Mouton 2001:283, 284).
The strength of this type of research is that the researcher can move between the biography of
the individual study object and the historical or social history within which this research
object finds himself/herself (Babbie and Mouton 2001:283, 284). In this study the musicality
and career of Horowitz as the “Last Romantic” constitutes the historical background against
which Lang Lang’s pianism as a possible continuation of the Romantic piano tradition is
examined.
A disadvantage encountered when using the life history technique is that the results of an
individual case study cannot easily be generalised (Babbie and Mouton 2001:284). How can
the decision to include only two cases, namely Vladimir Horowitz and Lang Lang, be
justified? Horowitz is a product of late Russian Romanticism and is generally considered the
“Last Romantic” (Dubal 2004:xiv; Schonberg 1992:19; Hamilton 2004:170). Dubal
(2004:170) argues that Horowitz has remained the “yardstick of pianistic prowess” since his
early success in the 1920s. This, and the fact that Lang Lang has idolised Horowitz since his
youth, makes Horowitz the ideal choice for a comparison between a Romantic and presentday
pianist. Lang Lang’s role as the saviour of a dying classical music tradition is confirmed
through exclamations like “Lang Lang is the future of classical music” (Tommasini 2003),
“Lang Lang is the face of classical music for the next half century” (Lebrecht 2009), and
“Lang Lang is the initiator of a new lineage” (Schwartzkoff 2010). Although such statements
could be met with scepticism the much discussed “Lang Lang effect”, through which nearly
700

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
30 million Chinese children receive piano lessons (Remnick 2008; Dong 2009; Jury 2010), is
food for thought. Therefore, although a critical comparison between only two pianists can
never be all-inclusive, the decision to use Horowitz and Lang Lang as case studies ensures
that the results of this study can be considered representative of the present-day piano
tradition’s status as a possible continuation of a bygone Romantic piano tradition.
It came to light that an extraordinary number of similarities exist between the life stories and
pianisms of Lang Lang and those of his role model, Horowitz. These similarities include:
their childhoods; related musical traits as young pianists; a shared “Russian” musical
heritage; identical repertoire preferences, approaches to interpretation, and stage
personalities; similar reactions from the media; life and career events that coincide; and other
coincidental similarities that include personality traits and preferences in clothes.
The premise of this research was not to show that Horowitz’s and Lang Lang’s lives and
pianisms correspond in every detail, but to focus the attention on the extraordinary number of
similarities between these two pianists and eventually on Lang Lang’s recycling of
Horowitz’s pianism. The media have commented on this bond between Horowitz and Lang
Lang as well, for example Chris Robert (quoted by Smith 2003:10): “[Lang Lang’s] an
intriguing artist who polarizes situations to some degree – some people think he’s the second
coming of Horowitz, while others are perhaps more dubious.”
This precipitation of Romanticism in today’s most prominent classical pianist cannot,
however, be considered a mere remnant of a faded Romantic piano tradition; the positivistic
influence of Modernism has already gained a foothold in 20th-century pianism. One is
compelled to consider Michel Dulak’s (1993:61) question whether this “new Romanticism”
(Schonberg 2006:498–9) is a manifestation of a new postmodern era in piano performance.
Keywords: Franz Liszt; Lang Lang; Vladimir Horowitz; “Last Romantic”; Romanticism;
Modernism; Postmodernism; interpretation
1. Inleiding
1.1 Die ontstaan van die virtuoos in die vroeë 19de eeu
Daar word algemeen aanvaar dat die violis Niccolò Paganini (1782–1840) die eerste groot
virtuoos van die Romantiek was (Dubal 2004:4). Paganini was ’n selfgemaakte prototipe van
’n nuwe verskynsel, die vertoonkunstenaar (“showman”): ’n verbysterende tegniek,
intensiteit van uitdrukking en ’n begeerte om die publiek soos nog nooit tevore nie te
beïndruk (Sachs 1982:34). Die voorheen ongekende virtuositeit en vertoonkunstenaarskap
(“showmanship”) van Paganini se styl het sy tydgenote oorbluf. Sy uitwerking is duidelik te
sien in die volgende welbekende uitroep deur die media van daardie tyd:
Sell all you possess, pawn everything, but go to hear him! Woe to those who let the
opportunity go by! Let women bring their newborn babies so that sixty years hence
they can boast of having heard him! (Sachs 1982:25)
701

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Franz Liszt (1811–1886), die oervader van die virtuose pianis, het Paganini die eerste keer op
9 Maart 1831 tydens Paganini se Paryse debuut in die Paryse Operahuis ervaar. Vir die eerste
keer in sy lewe is Liszt met ’n vertoonkunstenaar gekonfronteer (Dubal 2004:222): “What a
man, what a violin, what an artist! Heavens! What sufferings, what misery, what tortures in
those four strings.” Liszt was vasberade om Paganini se pianistiese ekwivalent te word en hy
was uiteindelik meer as ’n virtuose pianis – soos Paganini was hy ’n volkome
vertoonkunstenaar (Sitwell 1955:19; Walker 1970:45–6; Hamilton 2008:225). Dit is
insiggewend dat Moscheles (Sachs 1982:57–8) opgemerk het dat Liszt altyd bewus was van
die gehoor voor wie hy opgetree het. Liszt het die vermoë gehad om entoesiasme by selfs
groot menigtes te ontlok deur die klavier soos ’n warrelwind te takel. Hy kon sy optrede
manipuleer om te pas by enige luisteraar – oningelig of andersins – wat sy uitvoerings
bygewoon het.
Schonberg (2006:133) skryf dat die Romantiese uitvoerder se ego die uitgangspunt was: “Ek
is die kunstenaar; ek is die uitvoerder; dit is my innerlike wêreld wat ek wil uitbeeld.” Die
neerslag van hierdie Romantiese ego kan in Liszt se volgende skrywe opgemerk word:
The virtuoso is not a mason who, chisel in hand, faithfully and conscientiously
whittles stone after the design of an architect. He is not a passive tool reproducing
feeling and thought and adding nothing of himself […]. Spiritedly-written musical
works are in reality, for the virtuoso, only the tragic and moving mise-en-scène for
feelings. He is called upon to make emotion speak, and weep, and sing, and sigh – to
bring it to life in his consciousness. He creates as the composer himself created, for he
himself must live the passions he will call to light in all their brilliance. He breathes
life into the lethargic body, infuses it with fire, enlivens it with the pulse of grace and
charm. He changes the earthy form into a living being, penetrating it with the spark
which Prometheus snatched from Jupiter’s flesh. He must send the form he has
created soaring into transparent ether: he must arm it with a thousand winged
weapons; he must call up scent and blossom, and breathe the breath of life.
(Aangehaal en vertaal deur Sachs 1982:61)
Die trant van Liszt se beskrywing van die uitvoerende kunstenaar herinner aan Jean-Jacques
Rousseau se skets van die musikale genie in sy Dictionnaire de musique:
Seek not, young artist, the meaning of genius. If you possess it you will sense it
within you. If not, you will never know it. The musician of genius encompasses the
entire universe within his art. He paints his pictures in sound; he makes the very
silence speak; he expresses ideas by feelings and feelings by accents, and the passions
he voices move us to the very depths of our hearts. (Vertaal deur Le Huray en Day
1988:85–6)
’n Interessante kommentaar is dié van Johann Georg Sulzer in sy Allgemeine Theorie der
schönen Künste (1771), waarin hy genieë beskryf as “those who have greater skill and
spiritual insight than others in the tasks and occupations for which they are gifted” (vertaal
deur Le Huray en Day 1988:102). Hierdie eienskap van groter vaardigheid en spirituele insig
het ’n groot invloed op die Romantiese uitvoerder (as sogenaamde genie) se benadering tot
die interpretasie van musiekwerke van vroeëre tydperke gehad. Uitvoerders in die Romantiek
702

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
het min of geen aandag aan die historiese konteks en gepaste uitvoeringspraktyke gedurende
hul uitvoerings van vroeëre musiek geskenk nie. Mendelssohn (aangehaal en vertaal deur
Schonberg 1965:130) se siening oor die uitvoering van vroeëre musiek is duidelik te sien in
’n brief aan sy suster Fanny in 1840. Hierin beskryf hy sy uitvoering van Bach se
Chromatiese Fantasie en Fuga soos volg: “I take the liberty of playing them [the arpeggios]
with all possible crescendos, and pianos, and fortissimos, pedal of course, and to double the
octaves in the bass.”
Getrou aan die mens se aard het vele jong virtuose in Liszt se voetspore gevolg. So het die
“19th-century craze for pyrotechnic pianistic display” (Toronyi-Lalic 2009) begin; dikwels
ten koste van die musiekwerk en die komponis se “bedoelings” (“intentions” – sien Dipert
1980). Verskeie prominente klavier-“skole” het hul verskyning gemaak: die eklektiese
Engelse skool en die gestrenge Duitse skool, wat min of meer dieselfde sienings gehad het,
die elegante Franse skool, asook die “warm” Russiese skool, tesame met die bravura-skool
bestaande uit Liszt en sy leerlinge, en die aparte figuur van Theodor Lesjetizki en sy
leerlinge. Die Russiese skool en die leerlinge van Liszt en Lesjetizki het min of meer
dieselfde voorkeure gehad (Dubal 2004:6–7; Schonberg 2006:243; Hamilton 2008:11–2).
Aangesien die Duitse en Russiese skole van pianistiek die mees uitgesproke aangaande hul
sieninge oor Werktreue was, gaan ek nou kortliks na die Duitse en Russiese skole van
pianistiek verwys.
Die Russiese skool van pianistiek het sy oorsprong by Anton Rubinstein (1830–1894) gehad.
Hy was ’n kunstenaar met ’n vurige temperament (Dubal 2004:7). Volgens Schonberg
(2006:275) het hy vroeg geleer dat gehore deur sy gedawer op die klavier gelok was. Hiermee
saam was Rubinstein (aangehaal deur Hofmann 1976:55) se benadering tot die teks een van
vryheid: “Just play first exactly what is written; if you have done full justice to it and then
still feel like adding or changing anything, why, do so.”
Clara Schumann (1819–1896) en Hans von Bülow (1830–1894, Liszt se eerste leerling wat
sukses behaal het) was die vroegste verteenwoordigers van die Duitse styl. Clara Schumann
het die komponis en sy “bedoelings” – soos sy dit verstaan het – eerste gestel en geglo dat
virtuositeit op sigself geen betekenis het nie (Dubal 2004:6; Schonberg 2006:241). Bülow het
’n analitiese benadering tot klavierspel gehad, en alhoewel hy een van die mees uitsonderlike
musikale persoonlikhede van sy tyd was, het sy spel vryheid en spontaneïteit kortgekom. Hy
was te gedissiplineerd om sy emosies vrye teuels te gee en sy spel het geneig om koud en
berekend te wees (Schonberg 2006:245–6, 251). Maar soos Harvey Sachs (1982:107) tereg
uitwys, is die oënskynlike afwesigheid van vertoonkunstenaarskap dikwels, ironies genoeg,
’n meer subtiele vorm van vertoonkunstenaarskap.
1.2 Die pianis in die moderne tyd
Teen die einde van die 19de eeu het die moderne musiekwetenskap, asook die beweging vir
vroeë musiek (Early Music Movement) 1 ontstaan. Gevolglik het opvattings oor die rol van
703

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
die pianis as interpreteerder onherroeplik verander. Die fokus het mettertyd van die
uitvoerder na die komponis en die musiekwerk verskuif (Rosen 2002:172–3).
Nog ’n groot invloed was die opkoms van opnames teen ongeveer 1910. David Dubal
(2004:8) skryf dat alhoewel opnames onsterflikheid aan die uitvoerder beloof het, die meeste
pianiste versigtig vir die medium was. Die pianis van die Romantiek het op die inspirasie van
die oomblik staat gemaak, en die idee om een interpretasie te verewig is algemeen afgekeur.
Musiekuitvoering sou voortaan met groter oorleg aangepak word – om ’n kans te waag was
nie noodwendig suksesvol op ’n opname nie (Dubal 2004:8). Dubal (2004:9) merk voorts op
dat dit gelei het tot die wegbeweeg van die idiosinkratiese na ’n meer deurdagte beeld van die
musiek wat uitgevoer is.
’n Derde invloed was dié van globalisering. Toenemend beskikbare opnames en radiouitsendings
(Schonberg 2006:465), asook geriefliker internasionale vervoer, tesame met die
onvermydelike kruisbestuiwing, het tot die opkoms van ’n nuwe internasionale standaard van
pianistiek gelei.
Schonberg (2006:482) beskryf die nuwe moderne pianistiek as objektief, letterlik, gestreng,
onpersoonlik en gewy aan ’n akkurate bloudruk van die argitektuur van die musiek. Kleur,
sjarme en emosie dra minder betekenis as ’n gebonde uiteensetting van die vorm en ander
verwantskappe van ’n musiekwerk. Die moderne styl neem Strawinski (1882–1971,
aangehaal deur Schonberg (2006:482) ter harte: “[D]on’t interpret me, just play the notes as I
have written them.”
Finson (1984:457) voer verder aan dat hierdie vermoë van die 20ste-eeuse uitvoerder om die
teks so akkuraat as moontlik weer te gee, om sodoende die komponis se “bedoelings” te
vervul, deur die musiekgemeenskap bo alle ander deugde gestel word. Die hedendaagse
uitvoeringspraktyk is gevolglik een van ’n koersvaste verbetering in tegniese standaarde en
“getrouheid” aan die teks. Hierdie stand van sake word nog verder aangehelp deur
musiekkritici: indien die pianis sou waag om ’n simbool of staccato mis te lees, word hy of sy
bestempel as ’n gewetenlose leuenaar en ’n skender van die komponis se “bedoelings”
(Dubal 2004:9–10).
Die soeke na ’n meer letterlike en objektiewe benadering tot interpretasie het mettertyd
geboemerang: Die hedendaagse pianistiek word uit alle oorde van uniformiteit beskuldig. So
skryf die kenner van veral die uitvoeringspraktyk op die fortepiano, Malcolm Bilson
(1997:718), dat die mees kenmerkende eienskap van ons tyd die uitermatige eenvormigheid
van uitdrukking in uitvoerings deur hoofstroom-uitvoerders is. Schonberg (2006:496) verwys
ook na die algemene klagte dat vandag se klavierspel so eenselwig is dat dit byna onmoontlik
is om pianiste van mekaar te onderskei. Beide Bilson (1981:347) en Schonberg (2006:424)
voel dat die opkoms van teksgetrouheid as ideaal hiervoor te blameer is. Schonberg is selfs
oortuig dat ’n slaafse navolging van die teks ’n nuttige steunpilaar vir musici sonder idees
van hul eie kan wees. Hy meen voorts dat selfs diegene wat wél oorspronklike idees van hul
eie het, in hul vrees om met die teks te peuter uiteindelik slegs die letter, maar nie die gees
van die musiek nie, nakom.
704

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Verskeie ander redes word as oorsprong vir hierdie uniformiteit aangevoer. Charles Rosen
(2002:98, 99–100), die bekende pianis en musiekwetenskaplike, voel dat die onderrigsisteem
daarvoor te blameer is, aangesien die idee van ’n opvoedingsinstansie in beginsel is om
roetine ten koste van individualisme aan te hang. Hy is verder van mening dat wanneer ’n
konservatorium ’n fatsoenlik korrekte uitvoering met strenge outoriteit afdwing, dit die
studente se noodsaaklike vryheid beperk en gevolglik hul artistieke ontwikkeling belemmer.
’n Verdere moontlike rede wat Rosen (2002:103, 102) aanvoer, is die invloed van
kompetisies, veral aangesien beoordelaars selde bereid is om geskok te word en dikwels
eerder waarde heg aan gewone doeltreffendheid as aan eksentrieke oorspronklikheid. Rosen
is verder van mening dat klavierkompetisies neig om jong pianiste se repertoriumkeuse nog
meer as die konservatoriums te beperk. Aangesien pianiste se vroeë jare die belangrikste in
hul ontwikkeling is, kan hierdie inperking erge nagevolge vir die res van hul lewens hê.
Dulak (1993:45–7) is egter oortuig dat die beweging vir vroeë musiek en sy aanhangers vir
die vermindering in individualiteit onder hoofstroom-uitvoerders verantwoordelik is. Vir
dekades was die hoofdoel van daardie beweging om die verdraaiings van die Romantiese
uitvoeringspraktyk uit die pre-Romantiese repertorium te verwyder en later selfs uit die
repertorium van die laat Romantiek. Dulak voer aan dat uitvoerders van vroeë musiek
gerieflik vergeet het dat die Romantiese uitvoeringspraktyk lankal reeds verby was teen die
tyd dat historiese uitvoering sy verskyning gemaak het:
Our “mainstream” performances of late-nineteenth-century music represent a practice
already drastically stripped down, regularized, clarified. In terms of the favorite
metaphor of the early-music movement, they are not paintings buried under layers of
grime, but rather works marred by a careless restorer, who in the process of cleaning
them has mistakenly stripped off the top layers of paint. (Dulak 1993:47; sien ook
Philip 1984:488 en Dreyfus 1992:297)
Dulak (1993:53) beskryf verder hoe die bedrywighede van die beweging vir vroeë musiek die
res van die hoofstroom-uitvoerders geforseer het om as deel van ’n gedwonge kompromie
ekspressiwiteit in te boet met die hoop dat hulle hul anachronistiese instrumente sonder
skuldgevoelens sou kon aanhou gebruik. Uitvoerings deur hoofstroom-uitvoerders het dan al
hoe nader aan die “gestroopte” praktyk van periode-interpretasie beweeg, terwyl historiese
uitvoerders onder die vaandel van hul veronderstelde “andersheid” hulleself die vryheid van
allerlei ekspressiewe nuanses veroorloof het wat normaalweg as banaal in moderne
uitvoering beskou sou word.
2. Agtergrond van die studie
Daar word algemeen beweer dat die hedendaagse klassieke pianis as ’t ware teer op die
oorblyfsels van ’n oorgelewerde tradisie van die eens dinamiese virtuoos van die Romantiek.
So skryf die hoogaangeskrewe Amerikaanse musiekwetenskaplike Richard Taruskin
(1995:140):
705

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
The split that is usually drawn between “modern performance” on the one hand and
“historical performance” on the other is often quite topsy-turvy. It is the latter that is
truly modern performance – or rather, if you like, the avant-garde wing or cutting
edge of modern performance – while the former represents the progressively
weakening survival of an earlier style inherited from the nineteenth century, one that
is fast becoming historical.
Die invloedryke New Yorkse kritikus John Rockwell (1991:123) verwys in ooreenstemming
met Taruskin se siening na hoofstroom-uitvoerders se onlogiese verkleefdheid aan ’n
mondeling-oorgelewerde tradisie en skaar hom aan die kant van “historiese” (volgens
Taruskin, “moderne”) uitvoering.
George Barth (1991:554), daarenteen, skryf dat hy nie teen die hoofstroom se tradisionele
uitvoerings gekant is nie, maar dat hy wel sy bedenkinge oor die ontvouingsproses van
tradisie het: “I am always wondering how it came to be. Tradition has often fulfilled its
preservative function through a process of translation. And sometimes something is lost in
translation.”
Hierdie siening aangaande die hedendaagse klassieke pianis se status in die
musiekgeskiedenis word verder aangehelp uit die pianiste se eie geledere. Die verlange na ’n
vergange tydperk, of die sogenaamde “goue era van die pianistiek” (met verwysing na die
Romantiek en sy virtuose), het al ’n refrein in die literatuur oor klavierspel geword (Dubal
2004:xiv; Hamilton 2008:3–4, 10). Net so is pianiste baie gesteld op hul “afkoms” deurdat
hul “erfenis” sedert die Romantiek van meester na student, dit wil sê van geslag tot geslag,
oorgedra is (Dubal 2004:xiv; Hamilton 2008:16).
Die Chinese virtuoos-pianis Lang Lang verwys ook gretig na groot name soos Daniel
Barenboim, Christoph Eschenbach en Gary Graffman, wat al drie op ’n kwesbare fase van
Lang Lang se loopbaan ’n aktiewe belangstelling in hom as pianis en mens getoon het. In
verskeie onderhoude het Lang Lang ook ander pianiste wat sy pianistiek oor ’n afstand
beïnvloed het, geïdentifiseer. Hieronder tel persoonlikhede soos Arthur Rubinstein, Vladimir
Horowitz, Alfred Brendel, Glenn Gould, Van Cliburn, Martha Argerich, Murray Perahia en
Mikhail Pletnef (Burwasser 2001:44, 46; Fox 2003; Littler 2007:23; Remnick 2008; Lennie
2009). Lang Lang brei uit: “They have all learned from someone who has a connection to the
great composers. They have created their own world, based on tradition. I think that as the
new generation of pianists we should do the same” (Lennie 2009). In hierdie opsig het Lang
Lang hul voorbeeld nagevolg, en hy het sy eie musikale wêreld gebou op die nalatenskap van
veral twee van hierdie figure: Vladimir Horowitz en Arthur Rubinstein. Hierdie twee pianiste
het ’n blywende invloed op Lang Lang se pianistiek gehad:
I came to love Vladimir Horowitz and Arthur Rubinstein. I tried to create a
combination of them in my own voice. Horowitz is more dynamic, a better technician,
more brilliant. Rubinstein makes more mistakes, maybe, but there is more warmth, a
warm heart, even if his technique is not on the level of Horowitz. (Lang Lang in ’n
onderhoud met Remnick 2008)
706

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Alhoewel Lang Lang in ’n onderhoud met Scott McBride Smith (2009:19) beweer dat
Rubinstein altyd sy gunsteling is, het Horowitz uiteindelik die grootste invloed op Lang Lang
as ontluikende pianis uitgeoefen. Hierdie invloed is nie slegs tot Horowitz se virtuositeit
beperk nie; die poëtiese in Lang Lang se spel herinner eerder aan die interpretasies van
Horowitz as dié van Rubinstein. Lang Lang (Lang en Ritz 2008:190) beweer tereg: “For me,
Rubinstein was the ultimate musician, while Horowitz was the ultimate pianist.”
Lang Lang het reeds as jong kind ’n uitermatige bewondering vir Horowitz gekoester (Fox
2003): “As a little boy in Shenyang, I watched Horowitz on television. I was stunned. He
became my idol.” Die belangrikste skakel tussen Lang Lang en sy rolmodel sou in die vorm
van Gary Graffman manifesteer: “Mr. Graffman is a pupil of Horowitz, so there is a great,
great tradition there” (Lang Lang in ’n onderhoud, Anon. 2003).
Weens hierdie duidelike verering van Horowitz word daar in dié ondersoek op Horowitz as
die grootste invloed op Lang Lang gefokus. Om die algehele omvang van Horowitz se
invloed as die “Laaste Romantikus” (Dubal 2004:xiv; ook Schonberg 1992:19; Hamilton
2008:4) op Lang Lang te bepaal, is dit nodig om ’n studie van die ooreenkomste tussen
hierdie twee pianiste se musikale ontwikkeling en uiteindelike pianistiek te maak.
Die doel van hierdie artikel is gevolglik om die hedendaagse klaviertradisie as ’n moontlike
voortsetting van ’n vervaagde Romantiese klaviertradisie, met spesifieke verwysing na
Vladimir Horowitz as die “Laaste Romantikus” se invloed op Lang Lang as die
“lieflingskind” van die hedendaagse klassieke–musiek-gemeenskap, te ondersoek.
3. Navorsingsmetodologie
3.1 Navorsingsontwerp
Die navorsingsontwerp van hierdie ondersoek kan beskryf word as ’n kwalitatiewe en
etnografiese benadering tot ’n kritiese vergelyking tussen die musikaliteit en loopbane van
twee individue uit die klassieke klaviertradisie: die Russiese virtuoos-pianis Vladimir
Horowitz en die Chinese virtuoos-pianis Lang Lang (Kleynhans en Van der Mescht 2012).
Daar word meer spesifiek gebruik gemaak van Babbie en Mouton (2001:283–7) se
lewensgeskiedenistegniek. Volgens Babbie en Mouton (2001:283) word die
lewensgeskiedenistegniek gekenmerk deur intensiewe waarneming van die lewens van die
onderwerpe van die studie, die gebruik van klankopnames, onderhoude met vriende en die
nagaan van briewe en foto’s. Die lewensgeskiedenistegniek word verder gekenmerk deur ’n
belang by die subjektiewe realiteite van die individue, ’n fokus op proses en verandering, ’n
perspektief op totaliteit, en die gebruik van dié soort navorsingsmetode as ’n historiese
middel (Babbie en Mouton 2001:283).
Die sterk punt van die lewensgeskiedenistegniek as navorsingsmetode is dat die navorser
tussen die biografieë van die bestudeerde individue en die sosiale of historiese geskiedenis
707

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
waarbinne hierdie individue hulle bevind, kan beweeg (Babbie en Mouton 2001:284). In die
geval van hierdie studie vorm Horowitz as die “Laaste Romantikus” se musikaliteit en
loopbaan ’n historiese agtergrond waarteen Lang Lang se pianistiek, as ’n moontlike
voortsetting van ’n vervaagde Romantiese klaviertradisie, ondersoek word.
Volgens Babbie en Mouton (2001:284) is die een nadeel by die gebruik van die
lewensgeskiedenistegniek dat die uitkomste van ’n individuele gevallestudie – in hierdie
geval twee individue uit verskillende tydvakke in die klassieke klaviertradisie – nie maklik
veralgemeen kan word nie. Hoe kan die keuse om slegs twee gevallestudies, Vladimir
Horowitz en Lang Lang, in te sluit, geregverdig word?
Horowitz het gedurende die hoogty van die Russiese Romantiese pianistiek grootgeword en
word algemeen as die “Laaste Romantikus” beskou (Dubal 2004:xiv; ook Schonberg
1992:19; Hamilton 2008:4). Dubal (2004:170) skryf nie verniet dat Horowitz sedert sy vroeë
sukses in die 1920’s tot vandag toe nog nooit onttroon is nie:
To this day, no review can be more exciting for a young pianist than one calling him
or her “another Horowitz” – as if such a complex and towering musician could ever
be duplicated. Pianists, of course, may not find congenial all that Horowitz played,
but, like him or not, every pianist in the world must come to terms with him.
Saam met Horowitz se tweeledige status as die “maatstaf vir pianistieke vaardigheid” (Dubal
2004:170) en sy posisie as die “Laaste Romantikus” (Dubal 2004:xiv; ook Schonberg
1992:19; Hamilton 2008:4) maak die feit dat Lang Lang hom sedert sy jeug geïdealiseer het,
Horowitz die ideale keuse vir ’n vergelyking tussen ’n Romantiese en hedendaagse pianis.
Met uitroepe soos “Lang Lang is die toekoms van klassieke musiek” (Tommasini 2003),
“Lang Lang is die gesig van klassieke musiek vir die volgende halfeeu” (Lebrecht 2009) en
“Lang Lang is die inisieerder van ’n nuwe geslag” (Schwartzkoff 2010), is sy rol as redder
van ’n kwynende klassieke–musiek-tradisie sentraal in die media. Alhoewel sulke stellings op
die oog af met agterdog bejeën kan word, stem die veelbesproke “Lang Lang-effek” waardeur
ongeveer 30 miljoen kinders in China klavieronderrig ontvang in hul ouers se hoop dat hulle
dieselfde sukses as Lang Lang sal kan bereik, ’n mens tot nadenke (Remnick 2008; Dong
2009; Jury 2010).
Alhoewel die uitkomste van ’n kritiese vergelyking tussen slegs twee pianiste uiteraard nie
allesomvattend kan wees nie, verseker die keuse om Horowitz en Lang Lang as
gevallestudies te gebruik dat die resultate van die studie wel as verteenwoordigend van die
hedendaagse klaviertradisie se status as ’n moontlike voortsetting van ’n vervaagde
Romantiese klaviertradisie beskou kan word.
3.2 Bronne
In die bestudering van ’n uitvoerende kunstenaar se werk moet die uitvoering as primêre data
beskou word. In die geval van uitvoerders wat reeds oorlede is, is die navorser genoodsaak
om hom/haar na klank- of beeldmateriaal van hulle optredes te wend. In die bestudering van
708

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
uitvoerders soos Paganini en Liszt, wat oorlede is voor die opkoms van opnames in om en by
1910, asook die jong Horowitz, van wie slegs enkele klankbane beskikbaar is, is resensies en
ander skrywes die enigste materiaal wat behoue gebly het om die nalatenskap van hierdie
historiese figure tasbaar te verteenwoordig. Gevolglik was ek slegs op resensies en ander
skrywes deur ooggetuies aangaande die jong Horowitz aangewese en het ek geen ander keuse
gehad as om my na die hedendaagse media met betrekking tot Lang Lang te wend nie. ’n
Bykomende rede vir die gebruik van resensies en ander skrywes deur ooggetuies was dat die
musikus se beeld in die openbare sfeer sedert die ontstaan van die virtuoos in die Romantiek
tot vandag grootliks deur resensente in die media geskep word. Daar is dus in hierdie studie
nie van opnames gebruik gemaak nie. Die ondersoek van ’n verskeidenheid verslae deur
resensente en kritici is heeltemal legitiem en kan waarskynlik op ’n groter mate van
objektiwiteit aanspraak maak as die ontleding van ’n uitvoering deur ’n enkele ondersoeker.
Vir die data aangaande Lang Lang is daar van transkripsies van radio-onderhoude,
gepubliseerde onderhoude en sy twee outobiografieë, Journey of a thousand miles: My story
(Lang en Ritz 2008) en ’n verkorte weergawe daarvan, Lang Lang: Playing with flying keys
(Lang en French 2008), gebruik gemaak.
Al die data aangaande Horowitz is verkry uit Harvey Sachs (1982) se onderhoud met
Horowitz, die twee biografieë deur Glenn Plaskin (1983) en Harold C. Schonberg (1992), en
David Dubal (1984; 1989; 1991; 2004) se skrywes oor en onderhoude met Horowitz. Waar
moontlik is die primêre bronne soos gebruik deur Plaskin en Schonberg geraadpleeg. In
gevalle waar die primêre bronne onbekombaar was, is hierdie biograwe se weergawes
daarvan benut.
3.3 “Die pianis as vertoonkunstenaar: Die Chinese virtuoos-pianis Lang Lang se populêre
sukses” (2012)
Hierdie artikel bou voort op Kleynhans en Van der Mescht se artikel, “Die pianis as
vertoonkunstenaar: Die Chinese virtuoos-pianis Lang Lang se populêre sukses” (2012).
Alhoewel dit tot dieper insig sal lei indien die leser die huidige artikel aan die hand van die
vorige een lees, word ’n opsomming van die bevindings daarvan hier verskaf.
Kleynhans en Van der Mescht ondersoek Lang Lang se unieke samestelling as uitvoerende
kunstenaar. Aspekte van Lang Lang se spel wat na vore kom, is sy verhoogpersoonlikheid,
vingervaardigheid en algemene virtuositeit, krag en uithouvermoë, gebruik van dinamiek, die
invloed van sy fisieke benadering tot klavierspel op sy interpretasies, sy tempokeuse en
uiteindelik sy interpretatiewe “resep”.
Kleynhans en Van der Mescht (225–6) kom tot die gevolgtrekking dat alhoewel dit
vanselfsprekend is dat enige konsertpianis oor ’n virtuose tegniek beskik, Lang Lang se
uitstekende vingervaardigheid, buitengewone krag en uithouvermoë en besondere gawe om
klankkleure tot in die fynste nuanses te manipuleer, buitengewone aandag geniet in
mediadekking van sy uitvoerings. Lang Lang word dikwels as gevolg van sy opvallende
709

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
virtuose tegniek as ’n sportman bestempel. Uiteindelik word hy alom nie net as ’n virtuoos
beskou nie, maar as ’n volslae vertoonkunstenaar.
’n Uitstaande kenmerk van Lang Lang se verhoogpersoonlikheid is sy visuele benadering tot
klavierspel. Wat Lang Lang egter van sy medevirtuose met soortgelyke
verhoogpersoonlikhede oor die eeue heen onderskei, is die oorborrelende vreugde van sy
musiekmaak wat hy na sy gehore projekteer (226). Hiermee saam wyk sy konsertdrag af van
die tradisionele swart swaelstertpak. Hy dra eerder helderkleurige Tang-dinastie-pakke wat
sinspeel op sy Oosterse afkoms (216, 226). Dit wil voorkom of Lang Lang se visuele aanbod
net soveel bydra tot sy sukses as vertoonkunstenaar as sy tegniese vaardigheid.
Hulle merk op dat talle resensente nie dieselfde mening huldig aangaande die wenslikheid
van die invloed wat Lang Lang se vertoonkunstenaarskap op sy interpretasie van
musiekwerke het nie (226). Hulle is dit eens dat sy uitgangspunt om sy besondere beheer oor
tempo en klankkleur ten beste te vertoon, die samehangende struktuur van die werke wat hy
uitvoer, asook tradisionele beskouings oor stylkenmerke, ondermyn. Lang Lang se omstrede
interpretasies word egter deur die publiek “vergewe” omdat hy skynbaar soveel vreugde uit
sy voordragte put.
Dit kom ook na vore dat Lang Lang hom telkens weerspreek aangaande sy benadering tot
interpretasie. Maar hy berou geensins die etiket “vertoonkunstenaar” (showman) nie. Hy steur
hom geensins aan kritiek nie en is getrou aan homself in sy interpretasies. Die artikelskrywers
sluit hul betoog af met Lang Lang se stelling: “Controversy sells” (226).
3.4 Notas aan die leser
• Aangesien Lang Lang nou 30 jaar oud is, strek die ondersoek na ooreenkomste in
die lewensverloop van die twee pianiste in hierdie studie slegs tot beide pianiste as
30-jariges.
• Alhoewel die ontwikkeling van die twee pianiste se loopbane parallel loop, vind
belangrike veranderings en gebeure nie altyd op presies dieselfde ouderdomme
plaas nie.
• Daar is sekere ooreenkomste wat in die bespreking opgeneem is wat vir die leser
geforseerd mag voorkom. Lang Lang het egter hierdie oënskynlike
onbenullighede belangrik genoeg geag om dit in sy outobiografieë op te neem of
in onderhoude te noem. Die rede waarom ek hierdie punt onder die leser se
aandag bring, sal aan die einde van die artikel duidelik word.
• Met die vergelyking tussen die pianiste se musikale persoonlikhede mag die leser
begin voel dat eienskappe soos ’n virtuose tegniek en fyn nuanses van kleur ’n
gegewe by enige professionele pianis behoort te wees. Dit is belangrik om in
gedagte te hou dat hierdie aspekte van Horowitz en Lang Lang se spel
buitengewone aandag in hul pianistiese samestelling en gevolglik in hul
mediadekking geniet.
• Dit is nodig om spesiale aandag te skenk aan die spesifieke woordkeuses van
Horowitz en die resensente wat oor hom geskryf het, aangesien daar dikwels ’n
direkte eggo hiervan in Lang Lang se eie uitlatings asook sy mediadekking gevind
word.
710

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
• Dit is opvallend dat Lang Lang elke keer wanneer daar ooreenkomste ter sprake
kom wat negatief op sy openbare beeld kan reflekteer, versigtig is deur dit te
temper. ’n Voorbeeld: Horowitz se homoseksualiteit en sy erotiese ervaring van
die musiek wat hy uitgevoer het, is algemeen bekend. Alhoewel Lang Lang ook
na die erotiese sy van sy eie musikale ervarings verwys, is hy versigtig om deur
die loop van sy onderhoude en outobiografieë te verwys na sy vele afsprake met
vroue (Lang en Ritz 2008:178, 204, 229–30).
• By die lees van Lang Lang se outobiografieë is dit baie duidelik dat hy aan ’n
openbare beeld werk. Dit is heel moontlik dat hy in sy outobiografieë aspekte
byvoeg of noem om die ooreenkoms tussen hom en Horowitz aan te blaas. Dit is
ook te verwagte dat Lang Lang sy held, Horowitz, se biografieë sou gelees het.
4. Ooreenkomste tussen die musikale ontwikkeling en uiteindelike loopbane van
Vladimir Horowitz en Lang Lang
4.1 Jeugjare
Vladimir Horowitz (1903–1989) en Lang Lang (1982–) is albei afkomstig uit musikale
families. Horowitz se moeder, Sophie, was, alhoewel nie ’n professionele pianis nie, ’n
bekwame een. Sy het musiek aan die Koninklike Skool vir Musiek in Kiëf studeer (Plaskin
1983:19; Dubal 1984:194; Dubal 1991:3–4; Schonberg 1992:40). Lang Lang se moeder,
Zhou Xiulan, het ook ’n agtergrond in musiek gehad. Sy was gedurende haar skooljare ’n
sangeres, danseres en aktrise (Lang en Ritz 2008:7, 9). In teenstelling met Horowitz se vader,
Simeon, wat net basiese musiekopleiding as deel van ’n tipiese hoër-middelklas-opvoeding
gehad het (Plaskin 1983:19; Schonberg 1992:40, 42), was Lang Lang se vader, Lang Guoren,
’n professionele erhoe-speler en die konsertmeester van die Chinese lugmag se orkes (Lang
en Ritz 2008:13). Albei ouerpare het hul seuns waar moontlik in hul musiekstudies
bygestaan. Horowitz het sy eerste klavierlesse by sy moeder ontvang en Lang Lang sy eerste
klavierlesse by sy vader (Plaskin 1983:19; Schonberg 1992:40, 42; Lang en Ritz 2008:23).
Horowitz en Lang Lang se vaders was albei die dryfkrag agter hul seuns se musiekloopbane.
Alhoewel Simeon nie Horowitz se talent wou uitbuit nie, was hy meer as gewillig om
kontakte in die musiekwêreld op te bou wat later voordelig vir die ontwikkeling van
Horowitz se musiekloopbaan kon wees (Sachs 1982:43–4; Plaskin 1983:22, 29–30). Net soos
Simeon, was Lang Guoren gretig om invloedryke mense te bevriend. So het hy vriende
gemaak met die jongste klavierdosent aan die Beijingse konservatorium en vir Lang Lang
addisionele lesse by verskeie invloedryke onderwysers gereël (Lang en Ritz 2008:106, 133,
135). Lang Guoren (aangehaal deur Lang en Ritz 2008:89): “I’m there. I’m by my son’s side.
Nothing and no one can push me away.”
Die eerste indruk wat Horowitz gemotiveer het om ’n konsertpianis te word was toe hy as
agtjarige ’n konsert deur Josef Hoffman in Kiëf bygewoon het. Horowitz was vir die eerste
keer gekonfronteer met die opwinding wat ’n groot pianis kan genereer. Hy het weer met
hernude entoesiasme klavier geoefen (Plaskin 1983:17–8; Dubal 1991:6–7).
711

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Lang Lang weerspreek homself oor wat hóm geïnspireer het om ’n konsertpianis te word. In
sy outobiografie voer hy aan dat sy eerste solo-optrede as vyfjarige ná sy oorwinning tydens
die Shenjang-klavierkompetisie hom laat besef het dat hy ’n konsertpianis wou wees (Lang
en Ritz 2008:35): “I loved being onstage with the warm lights on me and the passionate
applause from the audience. The stage felt like a sweet home to me. Right at that moment, I
decided to be a concert pianist.” Hy verwys egter daarteenoor gereeld na hoe die “Cat
Concerto”-episode van die tekenprent Tom and Jerry, wat op Liszt se Tweede Hongaarse
Rapsodie gebaseer is, hom as driejarige geïnspireer het om ’n konsertpianis te word (Usher
2004; Lang en Ritz 2008:17–8; Anon. 2009). Uit talle stellings deur Lang Lang, en spesifiek
die volgende, is dit duidelik dat Horowitz – ook ’n opwindende pianis soos Josef Hoffman –
hom reeds as ’n jong kind geïnspireer het:
As a little boy in Shenyang, I watched Horowitz on television. I was stunned. He
became my idol. I could already play a lot of pieces but I didn’t really understand
them. When I saw this great master, I knew he was famous so I just watched his
hands. I couldn’t believe they were going so fast and yet the sound was so pure. It was
very emotional. On some extraordinary level, even though I was just a child who had
no experience of love or life, I was totally involved in the music. I wanted to play like
Horowitz. It seemed like he was making magic. (Lang Lang aangehaal deur Fox
2003)
Verskeie prominente eienskappe van die jong Horowitz se musikaliteit is deur skrywers
uitgesonder. Dit is opvallend dat Lang Lang telkens onthou dat professor Zhu Ya-Fen, sy
eerste klavieronderwyser ná sy vader, ’n besonder soortgelyke aanleg as wat Horowitz getoon
het, as jong student by Lang Lang opgemerk het. So het Horowitz ’n natuurlike tegniese
aanleg vir die klavier gehad (Plaskin 1983:22) en Lang Lang groot hande met lang vingers
(Lang en Ritz 2008:26). Sergei Tarnofski en professor Zhu het gevind dat beide Horowitz en
Lang Lang oor ’n uitstekende gehoor sowel as ’n uitstekende bladleesvermoë beskik het
(Plaskin 1983:31; Lang en Ritz 2008:26). Die feit dat professor Zhu nie Lang Lang se
uitstekende memorisering gemeld het, soos wat Tarnofski Horowitz se foutlose geheue
uitgelig het nie, is later deur Lang Lang in sy outobiografie aangevul met sy stelling dat hy as
17-jarige reeds 30 klavierkonserte ingestudeer het, waarvan 20 ten volle gememoriseerd was
(Lang en Ritz 2008:196). Lang Lang verwys hiermee saam pertinent na Zarin Mehta en
Christoph Eschenbach se versoek dat hy Bach se Goldberg Variasies gememoriseerd moes
uitvoer tydens ’n privaat-uitvoering ná sy Ravinia-debuut in 1999. Lang Lang het dit foutloos
gedoen – ’n 80 minute lange werk waaraan hy nie in die vorige twee jaar geraak het nie
(Lang en Ritz 2008:200–1). Die jong Horowitz kon ook baie goed improviseer (Plaskin
1983:31). Alhoewel professor Zhu nie na Lang Lang se vermoë om te improviseer verwys het
nie, is daardie vermoë bewys gedurende Lang Lang en Herbie Hancock se wêreldtoer,
waartydens Lang Lang saam met Hancock geïmproviseer het (Iuchi 2009; Smith 2009:16).
Die jong Horowitz se grootste gawe was ’n intense innerlike musikaliteit. Hy het so
meegevoer geraak in die emosies van die musiek wat hy gespeel het dat dit hom selfs
wanneer hy nie by die klavier was nie, omsluit het. Een van Horowitz se niggies, Natasha
(Bodick) Saitzoff, onthou:
712

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
[He sat] at the piano with his feet barely touching the pedals, explaining to us as he
played: “Now you see, the sun is shining and the birds are singing and everything is
fine.” At this moment his playing was soft and tender. Then he would become very
agitated and scream: “Boom, boom, boom, boom!! Now a storm, and it is going to
rain.” His huge brown eyes reflected the passion of his playing. (In ’n onderhoud met
Plaskin 1983:22–3)
Lang Lang sonder self herhaalde kere sy innerlike musikaliteit as jong musikus uit, en dit het
’n refrein in sy outobiografieë geword. Enkele voorbeelde is die volgende:
When I played the piano, I became something different, something more
extraordinary than just a boy. Like Monkey King and the Transformers and Tom and
Jerry, the piano took me away from one world and transported me into another, where
I was happier. I became a character like Monkey King, a force that could not and
would not be defeated. (Lang en Ritz 2008:30; sien ook Lang en Ritz 2008:19, 36, 62;
Lang en French 2008:16–8)
Nog ’n voorbeeld is Lang Lang se dagdrome oor die komponiste wie se werke hy aangeleer
het:
When I pictured Bach, he was always talking to God in heaven, and though he was
somber, their conversations yielded the most beautiful and most intellectual music
imaginable. [...] When I saw Elvis Presley perform on television, I thought of Liszt.
Liszt was a rock star – he was wild, and women swooned for him. In my imagination
he raced motorcycles and flew jet planes faster than the speed of light. (Lang en Ritz
2008:38–9)
Soos Lang Lang, het professor Zhu (aangehaal deur Lang en Ritz 2008:26–7) geglo dat Lang
Lang se intense innerlike musikaliteit sy grootste gawe was: “[She] believed that my most
outstanding quality was my spirit. She felt that I understood the power of the music I played,
could tap into the tremendous emotions within the music.”
Die beroemde Russiese klavieronderwyser Heinrich Neuhaus het gesê (Plaskin 1983:51;
Dubal 1991:10–1) dat Horowitz die klavier genadeloos gehamer het en dat dit onmoontlik
was om in ’n vertrek na hom te luister. Jare later beaam Horowitz (Schonberg 1992:47): “I
suppose that it was true that I banged a lot.” Lang Lang skryf in ooreenstemming hoe hy sy
eie klavier gemoker het: “I had my piano that I played so often and so hard that I broke many
pedals and strings” (Lang en Ritz 2008:42; sien Lang en Ritz 2008:45).
Huiskonserte het ’n integrale deel van die Horowitz-gesin se musieklewe uitgemaak.
Horowitz het tydens hierdie geleenthede op ’n statige wyse, geklee in ’n swart matroospakkie
met wit strepe, kort improvisasies op die klavier uitgevoer vir sy ingenome gesin of ’n stroom
gaste wat ooms, tantes, neefs en niggies ingesluit het (Plaskin 1983:23). Soortgelyk het die
Lang-gesin en hul vriende dikwels bymekaar gekom en huiskonsert gehou. Lang Lang was
altyd een van die jong kunstenaars wat opgetree het (Lang en Ritz 2008:20): “Even more than
playing, I loved performing – showing my friends and my parents’ friends the Mozart
sonatina I had memorized; I loved the feeling of sharing music with others.”
713

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
As mens was die jong Horowitz ’n introvert, afsydig en soms aggressief (Dubal 1991:4;
Schonberg 1992:47–8). Een van Horowitz se kennisse uit sy jeugjare, Ariel Rubstein, onthou
hom soos volg:
He knew everybody, but nobody really was his friend. It’s difficult to know if he
wanted it that way. He was quite strange and did not mix easily with people. There
seemed to be an insecurity, an alert pessimism that made him shield himself from
some sadness he felt. His loneliness was dissipated by playing the piano; it was his
way of establishing himself. So, if anyone criticized his playing, his entire identity
was in jeopardy. (In ’n onderhoud met Plaskin 1983:35)
Vladimir Horowitz (Schonberg 1992:48) bevestig dit: “As a young man I was crazy. I had
very few friends, was not socially inclined, and did not go out very much. Basically, I didn’t
like people. This went on for many years.”
Lang Lang verwys ooreenstemmend gereeld na sy onvermoë om as kind sosiaal te kon
verkeer. Omdat hy as ’n klein seuntjie baie tyd alleen deurgebring het, het sy skaamheid
toegeneem (Lang en Ritz 2008:40; ook Lang en Ritz 2008:36–7): “I remained terribly shy at
school. I felt different. I was different. [...] [K]ids saw me as an oddity. I lacked social skills. I
spoke awkwardly. Sometimes when I felt uncomfortable among my peers, I would close my
eyes to hear the music in my head.” Lang Lang wou later selfs nie meer skool toe gaan nie
(Lang en Ritz 2008:36–7).
Horowitz kon dikwels onsimpatiek en neerhalend wees teenoor medestudente wat hy as sy
mindere beskou het. Gedurende een van Sergei Tarnofski se klasse by die Kiëfkonservatorium
het ’n jong vroulike student Tsjaikofski se Dumka uitgevoer. Op Tarnofski se
vraag of enigiemand kommentaar het, het Horowitz (Plaskin 1983:35) geantwoord: “She
played it well, but I can do it better.” Dienooreenkomstig herroep Lang Lang ’n minder
aangename voorval nadat hy ’n kompetisie verloor het:
I started crying and ran to the judges screaming. “It’s not fair! You cheated me!” My
dad had to restrain me. A girl who had also failed to place touched my shoulder and
said, “It’s okay, we get a consolation prize.” [...] I slapped her hand away. “You
played poorly and I didn’t. I should have won.” Even as I saw that I was being cruel,
my hurt at losing the competition overwhelmed any sympathy I might have felt for
her. (Lang en Ritz 2008:47)
Deur die loop van Lang Lang se outobiografie, en in vele onderhoude, beklemtoon hy die
belangrike rol wat kompetisie in sy vaderland asook in sy ouerhuis gespeel het:
“Number One” was a phrase my father – and, for that matter, my mother – repeated
time and time again. [...] Number One became your mantra. It became mine. I never
begged my parents to take off the pressure. I accepted it; I even enjoyed it. It was a
game, this contest among aspiring pianists, and although I may have been shy, I was
bold, even at age five, when faced with a field of rivals. The determination to win was
in my blood. It is in my blood. It shaped my dreams at night and drove my discipline
during the day. (Lang en Ritz 2008:32)
714

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Lang Lang probeer egter om sy kompeterende geaardheid in ’n beter lig te stel: “I was a sore
loser, and to this day I feel bad for the way I behaved” (Lang en Ritz 2008:47).
Alhoewel hy die jongste van vier was, was Horowitz die gunsteling-kind. Horowitz is nie net
deur sy ouers voorgetrek nie, maar is ook deur sy ouer suster en twee broers op die hande
gedra. Hulle het sy buie verdra en niemand het dit gewaag om hom te berispe oor sy
eiesinnige, somtyds onaangenaam aggressiewe, gedrag nie. Elke gier was hom toegestaan
(Plaskin 1983:23; Dubal 1991:4; Schonberg 1992:48). Lang Lang is as gevolg van China se
een-kind-per-gesin-beleid van 1979 ’n enkelkind. Hy onthou self:
[A]n entire generation was born blessed and cursed by completely undivided parental
attention and no sibling companionship. [...] I look back at myself then and see a child
who was much loved, even adored, by his mother, his grandparents, his uncles and
aunts. (Lang en Ritz 2008:20, 44)
Dit was nie lank voordat die Horowitz-egpaar besluit het dat hul jongste seun formele
opleiding aan die konservatorium nodig het nie. In September 1912 het hulle die agtjarige
Horowitz by die konservatorium in Kiëf ingeskryf (Plaskin 1983:24; Schonberg 1992:44). In
1991 verhuis Lang Guoren saam met sy agtjarige seun na Beijing vir verdere onderrig by een
van die klavierdosente aan die konservatorium om hom voor te berei vir die toelatingsoudisie
die volgende jaar (Lang en Ritz 2008:49, 102).
Horowitz se oom, Alexander, het in 1914 ’n ontmoeting tussen die agtjarige Horowitz en
Alexander Skriabin gereël. Skriabin, toe 42 jaar oud, het Horowitz se ouers aangemoedig om
die jong seun ’n gebalanseerde opvoeding te gee. Horowitz beskryf die voorval:
Your boy will probably be a very good pianist. I don’t know how far he will go, but
he has tremendous talent. Make sure, however, that he gets a good general education,
that he is exposed to all kinds of music, that he reads a lot, that he sees paintings, that
he knows the classics of literature. He should not only play scales, but to be an artist,
he must know many things. (Plaskin 1983:29; sien ook Dubal 1984:194; Dubal
1991:4; Schonberg 1992:20)
Gevolglik het Horowitz se ouers sorg gedra dat hul seun ’n goeie algemene opvoeding
ontvang en sy kulturele belangstellings het vinnig uitgebrei (Dubal 1984:194). Met Lang
Lang se aankoms in die VSA as ’n jong tiener het hy gevoel dat hy as musikus ’n agterstand
het omdat hy nie in die Westerse kultuur grootgeword het nie:
Even once I became comfortable with English, I was still somewhat unsure about
certain aspects of Western culture. My high school classes were shallow in their
exploration of literature, art, and politics. If I was going to be a well-rounded artist, I
knew I had to learn about more than music, and if I was to remain in my new adopted
country, I wanted to understand it all on a deeper level. (Lang en Ritz 2008:183)
Lang Lang het gevolglik ’n kultuuronderwyser, professor Richard Doran, gehuur om hierdie
leemte aan te vul (Lang en Ritz 2008:183). Benewens kulturele belangstellings as gevolg van
sy Chinese opvoeding het Lang Lang onder die leiding van Doran soortgelyke belangstellings
as Horowitz ontwikkel. Parallel met Horowitz se spesiale waardering vir teater (Plaskin
715

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
1983:29) het Lang Lang en Doran saam die Broadway-musiekblyspel The Lion King
bygewoon (Lang en Ritz 2008:185). Horowitz het ’n voorliefde vir meesters van die Russiese
letterkunde soos Poesjkin, Gogol, Dostojefski en Tolstoi gehad (Plaskin 1983:29; Schonberg
1992:39), en Lang Lang onthou nostalgies hoe sy skoolonderwyseres, juffrou Feng, hom en
sy klasmaats ’n liefde vir Chinese poësie uit die Tang- en Soeng-dinastieë geleer het:
“[V]erses that conveyed longing and loss. The rhythms of these poems were music to me.
They had the same power to lift me up and transport me” (Lang en Ritz 2008:41). Soos
Horowitz werke uit die nie-Russiese letterkunde – onder andere dié van Dumas, Hugo,
Dickens en Proust – verken het (Plaskin 1983:29; Schonberg 1992:39), het Lang Lang saam
met Doran die werke van Shakespeare bestudeer:
I loved the complexity of Hamlet, the way its themes overlap and the subtexts emerge
like different melodies and counterpoints. Way before I fully understood the words, I
could feel the shifts in moods and variations in tone – now light, now dark, now
philosophical, now whimsical, all contained in the context of a gripping story of
murder and the relationship between a son and his parents. Shakespeare’s dialogue
made me think of Mozart’s phrasings, the way his music would change from
personality to personality; through Shakespeare’s characters and the way they interact
with each other, I finally began to understand Mozart. (Lang en Ritz 2008:185)
As tiener het Horowitz graag na opnames van operas geluister (Plaskin 1983:29; Schonberg
1992:43, 48). Een van Lang Lang se kinderherinneringe is hoe hy en sy oupa saam na die
Beijingse Opera op televisie gekyk het:
“Here is where your love of music comes from,” said my grandfather one afternoon,
pointing at the television as we watched the Beijing Opera. The opera was
spectacular: high, eerie, magical voices, extravagant costumes, acrobatic action,
dazzling swordplay, brilliant martial arts. [...] I was riveted. Grandfather held me in
his arms as we watched together. “Do you hear how the story goes with the music?”
he asked. I heard the high-pitched voices leaping and then plummeting, then rising
again. It sounded like speaking Chinese but in an extremely dramatic way. “Do you
hear how the story drives the music and the music drives the story?” “I do, Grandpa, I
hear everything.” (Lang en Ritz 2008:43)
Lang Lang en Doran het saam ’n konsert deur Pavarotti bygewoon met arias van Puccini,
Verdi en Donizetti, asook ’n uitvoering van Gershwin se Porgy and Bess (Lang en Ritz
2008:185).
4.2 Musikale herkoms
Beide Horowitz en Lang Lang se pianistiese stamboom kan teruggespeur word na Theodor
Lesjetizki en Anton Rubinstein (Sachs 1982:43; Plaskin 1983:25, 30, 38; Schonberg 1992:44,
51; Fox 2003; Lang en Ritz 2008:157–8):
716

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Putjalski, Tarnofski en Blumenfeld se kuns was diep in die Romantiese pianistiek gewortel.
Alhoewel Putjalski en Tarnofski, afgesien van hul eie Russiese afkoms, eksponente van die
Lesjetizki-sisteem was (Plaskin 1983:25, 30; Dubal 1991:4, 7; Schonberg 1992:44), het beide
in hul onderrig aan Horowitz gefokus op die produksie van ’n mooi sangtoon of cantabile
melodie – die tradisionele Russiese benadering tot die klavier (Plaskin 1983:27). Blumenfeld,
daarenteen, was self ’n leerling van Anton Rubinstein, die vader van die Russiese pianistiek
(Sachs 1982:43; Plaskin 1983:39; Dubal 1991:9–10; Schonberg 1992:51).
Alhoewel Lang Lang van Chinese afkoms is en sy enigste band met die Russiese skool dié
van sy onderwyser, die Amerikaanse pianis Gary Graffman (bekend vir sy moderne
Amerikaanse speelstyl) (Dubal 2004:143), is, brei Lang Lang in sy outobiografie diepgaande
uit oor hoe Rusland hom beïnvloed het: “[B]ecause the cultural ties between Russia and
China are strongest when it comes to music, Russia also nourished me in many ways. Early
on, I was told that I have a Russian soul. Somehow I feel that Russian music is in my blood”
(Lang en Ritz 2008:210). Lang Lang (Smith 2009:17) beweer verder dat China en Rusland
baie gemeen het: “Russia and China have been very close and have many things in common.
Many revolutions!” Lang Lang beskryf in sy outobiografie dat sy held, Vladimir Horowitz, in
sy gedagtes was toe hy sy eerste uitvoering in Rusland gegee het en dat hy met ope arms deur
sy “tweede vaderland” ontvang is: “[A] Chinese teenager had arrived to take the country by
storm. Thank you, Mother Russia” (Lang en Ritz 2008:210).
Horowitz se derde onderwyser, die pianis Felix Blumenfeld, was ’n komponis en dirigent
(Plaskin 1983:38; Schonberg 1992:51). Blumenfeld se agtergrond het ’n ongewoon wye
uitkyk tot Horowitz se klavierstudie bygevoeg (Plaskin 1983:41). Saam het hulle die
bladmusiek van ’n wye verskeidenheid klaviermusiek, simfoniese musiek, vokale musiek en
operas bestudeer:
He and I played duets together all the time – reductions of symphonies of Haydn,
Mozart, Bruckner, Mahler, Brahms, and Tchaikovsky. He guided me as a conductor
guides an orchestra. The idea of imagining different instruments at the piano was
often dwelt on by Anton Rubinstein and by my teacher too. “How would a violin,
cello, or oboe play that?” he would ask me. “Do not try to imitate the instruments, but
think of their colors.” Whatever the effect he sought, I myself had to find out the way
to make it. Our talk was of music, not the piano. (Plaskin 1983:41–2; sien ook
Schonberg 1992:52)
717

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Lang Lang het tydens sy studie in Beijing en die VSA slegs pianiste as onderwysers gehad.
Nadat hy reeds sy internasionale deurbraak by die Ravinia-musiekfees gemaak het, het hy
begin om meestersklasse by die twee pianis-dirigente Christoph Eschenbach en Daniel
Barenboim te neem (Lang en Ritz 2008:223–4). Soos Horowitz, noem Lang Lang dat sy lesse
by Gary Graffman op ’n simfoniese benadering tot interpretasie gefokus het:
Well, I listened to a lot of string music. We always talked about symphonic stuff in
my lessons at Curtis. Gary would say, “think of the brass section in the Chicago
Symphony.” Or, “imagine the Philadelphia string sound.” This inspired my
imagination. When I was in China, I did not get a chance to listen to very many
American orchestras. Pianists, yes – Arthur Rubinstein, of course, always my favorite,
and people like Martha Argerich and Horowitz. But here you can hear so many great
orchestras. (In ’n onderhoud met Smith 2009:19)
Gedurende sy tienerjare het Horowitz geïnteresseerd geraak in die idee om ’n komponispianis
in die tradisie van Liszt en Rachmaninof te wees (Plaskin 1983:49; Dubal 1991:11;
Schonberg 1992:43). Alhoewel Horowitz ’n goeie talent vir komposisie getoon het, het hy sy
harmonie- en kontrapuntklasse afgeskeep (Plaskin 1983:43). Na die oorname van Kiëf deur
die Bolsjewiste in 1920 moes Horowitz op ’n klavierloopbaan konsentreer om sy familie te
kon onderhou:
After the revolution in 1917 I had to concentrate on the piano, where I knew I could
eventually make a living. [...] God was very generous to me and gave me facility so I
didn’t have to work too much and I had right away success. I didn’t expect it. I didn’t
want it even. I still wanted to be a composer. (Plaskin 1983:49; sien ook Dubal
1984:196; Dubal 1991:13)
Alhoewel Lang Lang nie algemeen bekend is vir sy komposisies nie, komponeer hy wel
virtuose werke in die komponis-pianis-tradisie van Liszt en Horowitz. Sy werke word onder
andere deur die pianis Robert Nixon uitgevoer (Anon. 2008a; Anon. 2008b).
4.3 Revolusie
Nadat die Bolsjewiste Kiëf in 1920 oorgeneem het, het die nuwe regering Simeon se sakeonderneming,
asook die Horowitze se huis, gekonfiskeer (Plaskin 1983:45; Schonberg
1992:54–5). Die Horowitz-familie was verplig om na ’n armer deel van Kiëf te verhuis. Daar
het hulle saam met Sophie se broer en sy familie, asook Simeon se twee susters, in drie klein
vertrekke gewoon (Plaskin 1983:45; Schonberg 1992:61). Simeon se allesoorheersende
bekommernis was nou om kos aan sy familie te voorsien. Voedsel is deur middel van ’n
rantsoensisteem deur die staat verskaf en almal het honger gely (Plaskin 1983:45).
By ’n tekort aan ’n revolusie in sy eie lewe, beskryf Lang Lang breedvoerig in sy
outobiografie die invloed wat die Chinese kultuurrevolusie op die twee voorafgaande
geslagte van sy familie gehad het. Lang Lang se moeder, Xhou Ziulan, se familie was
gedurende die revolusie in onguns by die regering. Haar vader is deur die regering vervolg en
hy het sy posisie by die fabriek waar hy gewerk het, asook sy aansien, verloor (Lang en Ritz
2008:9). Xhou Ziulan is saam met haar twee broers weggestuur na die platteland toe. Sy het
718

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
nooit die geleentheid gehad om haar droom om ’n professionele aktrise, sangeres en danseres
te word, te verwesenlik nie. Een van haar broers, ’n talentvolle Beijingse operasanger, se
loopbaan is ook deur die revolusie beëindig (Lang en Ritz 2008:10). Lang Lang verwys
verder na een van sy vader se ooms wat ’n Nasionalis was en gedurende die revolusie na
Taipei gevlug het. Lang Guoren se vader is vir ’n maand deur die regering weggeneem en
ondervra. Die Lang-familie is nie na die platteland weggestuur nie, maar hulle is wel fyn
dopgehou (Lang en Ritz 2008:33–4).
4.4 Aan die begin van ’n loopbaan
Vera Resnikof, ’n kollega gedurende die vroeë jare van Horowitz se loopbaan in Rusland,
onthou dat hy ná die revolusie alles in die stryd gewerp het om sy familie te onderhou: “[H]is
no-nonsense motto became ‘success above all’” (Plaskin 1983:49; ook Schonberg 1992:55).
’n Direkte eggo hiervan word gevind in Lang Lang (Lang en Ritz 2008:123), wat sê dat die
Chinese volksheld Guan Yu sy vader se inspirasie was: “‘Guan Yu!’ exclaimed my dad.
‘He’s my inspiration!’ [...] ‘Victory at all costs.’”
Die jare ná die revolusie was swaarkry-jare vir die 17-jarige Horowitz (Plaskin 1983:55): “I
was extremely cold and I was extremely hungry and there was nothing else for me to do but
sit at the piano from morning to night.” Maar swaarkry het hom meer vasberade gemaak: “I
am a product of the Revolution, a product of privation. Coming out of this kind of life gives a
young person a certain amount of dynamism. It was important to do something and to be
somebody” (Plaskin 1983:48). Lang Lang (Lang en Ritz 2008:64) se klavier was ook sy
enigste troos gedurende sy swaarkry-tienerjare: “The heat of my playing kept my hands
warm. In fact, I would play long into the night to keep from having to climb into a bed that
was so cold I couldn’t sleep.” Soos Horowitz, het Lang Lang hom nie laat onderkry nie (Lang
en Ritz 2008:42): “[C]hallenges were the very things that kept me going.”
Kort voor hulle hul lande van afkoms verlaat het, het Alexander Merowitsj en Lang Guoren
onderskeidelik vir Horowitz en Lang Lang ’n afskeidstoer deur Rusland en China gereël
(Plaskin 1983:62; Dubal 1991:19; Lang en Ritz 2008:159–160).
4.5 Nuwe lewe in die buiteland
Met Horowitz se aankoms in Berlyn in 1925 was hy geskok, maar ook gefassineer, deur die
verligte leefstyl van die Europëers, en veral die Duitsers (Plaskin 1983:69; Dubal 1991:16).
Met Lang Lang se verhuising na Philadelphia in 1997 was hy soortgelyk verbaas en beïndruk
deur die vrye gees wat in die VSA geheers het:
I learned about American shows like Frasier and Friends and Sex and the City. I was
shocked to hear women speaking so candidly about sex, and it motivated me even
more to learn English so I could understand the racy dialogue. [...] I liked the way this
country saw individualism as a virtue. America’s chief tradition was to passionately
challenge all outmoded traditions. In China, conformity is demanded; in America, it is
questioned. (Lang en Ritz 2008:181, 176)
719

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Harris Goldsmith (1990:54) beskou Horowitz as die verpersoonliking van die VSA se
musiekideaal van “groter en beter”. In 1939 vestig Horowitz hom in die VSA en verkry in
1944 Amerikaanse burgerskap. Met die aanvang van sy nuwe lewe in die VSA in 1997 was
Lang Lang soos ’n vis in die “groter en beter” waters van dié land: “I saw America as a
country of winners, a country that understood and encouraged young people to venture where
no one had ventured before.” Lang Lang (Remnick 2008) onthou dat sy Ravinia-debuut hom
in staat gestel het om die “Amerikaanse droom” te leef: “I was so happy. This was in the year
2000, and I thought that this was the best gift, a good way to begin my twenty-first-century
American dream.”
Op 21 Januarie 1926 het Horowitz sy eerste internasionale deurbraak in Hamburg gehad. Die
vrouepianis wat saam met die Hamburgse Filharmoniese Orkes moes optree, kon om
gesondheidsredes nie haar afspraak nakom nie. Die konsert-organiseerder kon Horowitz en
Alexander Merowitsj slegs 45 minute voor die aanvang van die konsert opspoor en het
Horowitz versoek om as plaasvervanger op te tree (Plaskin 1983:82; Dubal 1991:22;
Schonberg 1992:79–80). Horowitz het onmiddellik gevra om Tsjaikofski se Eerste
Klavierkonsert uit te voer: “All right. Tchaikovsky Concerto!” (Plaskin 1983:82; Dubal
1991:22). Plaskin beskryf die reaksie van die gehoor soos volg:
[B]y the end of the work orchestra and conductor were euphoric and overwhelmed,
the audience was beside itself, and the piano “lay on the platform like a slain dragon”
while a perspiring Horowitz stood nearby with a modest smile on his face. The entire
audience had risen two measures before the end with a thunderous roar of applause.
Bravos resounded, programs waved. (Plaskin 1983:84; ook Dubal 1991:22;
Schonberg 1992:80)
Horowitz (Plaskin 1983:84; ook Dubal 1991:23) voel dat dié optrede sy lewe verander het:
“That was my big break. Who knows? If not for that concert maybe my career would never
have amounted to much. If one plays well it is not always enough. But in Hamburg they
loved me right away!”
Lang Lang se eerste internasionale deurbraak tydens die Ravinia-musiekfees in 1999 toon
verbasende ooreenkomste met dié van Horowitz. Lang Lang (Lang en Ritz 2008:197) onthou
die vroeë-oggend oproep om as plaasvervanger op te tree:
Management was on the line. [...] “André Watts is due to play Ravinia tonight, but
he’s too sick to go on. He has a fever. They need a replacement. They want you. [...]
You’re to play with the Chicago Symphony. Tonight. They want the first movement
of Tchaikovsky no. 1. You need to be at the airport in ninety minutes. You need to get
up and get going. Now!”
Dit is belangrik om te meld dat Lang Lang die vorige dag ’n oudisie voor Christoph
Eschenbach en Zarin Mehta gespeel het vir ’n moontlike optrede saam met die Chicago
Simfonie-orkes (Lang en Ritz 2008:196). Mehta het hom gevra watter klavierkonsert hy vir
’n moontlike debuut sou wou uitvoer; Lang Lang onthou sy antwoord: “The very thought
thrilled me. I almost said Rachminoff no. 3, but at the last second I said Tchaikovsky no. 1,
720

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
because I remembered how many careers were galvanized by that piece – Horowitz’s,
Rubinstein’s, Richter’s” (Lang en Ritz 2008:196). Die gehoor was buite hulleself van ekstase:
When I struck the last note, there was a silence, then an explosion. A jolt. “An
electrical charge,” one of the critics called it. And suddenly thirty thousand people
leaped to their feet. From the stage, it felt to me as if all thirty thousand people were
shouting “Bravo! Bravo! Bravo!” (Lang en Ritz 2008:199)
Lang Lang (Lang en Ritz 2008:199) is, soos Horowitz, oortuig dat dié enkele optrede sy lewe
verander het: “It was the moment of a lifetime. In my heart, I knew it was the beginning of
something new, the beginning of a new life.”
4.7 Profiel van die professionele pianis
Horowitz was ’n meester op die gebied van klaviertegniek. In 1926 skryf die Musikzeitung
(Berlyn) (Schonberg 1992:77) van Horowitz se vurige bravura-tegniek en die Allgemeine
Musikzeitung (Berlyn) (Plaskin 1983:78) van sy virtuose gemak asook die voortreflike
bravura van sy oktaafpassasies. Henry Prunières, La revue musicale (Parys) (Schonberg
1992:84), besing in dieselfde jaar Horowitz se vaardigheid as die mees merkwaardige tegniek
wat jy jou kan indink. In 1928 bestempel die New York American (Plaskin 1983:132)
Horowitz as “a master of the technique of finesse”. Dubal (2004:170) kom so onlangs as in
2004 tot die slotsom dat Horowitz tot vandag toe dien as die maatstaf vir pianistieke
vaardigheid.
In ooreenstemming met sy rolmodel is Lang Lang se uitnemende tegniese vaardigheid ook
sentraal in alle skrywes oor hom (Kleynhans en Van der Mescht 2012:218). Talle
beskrywende woorde is al gebruik om sy tegniese vaardigheid te besing: briljant (Tommasini
2002; Littler 2007:23); formidabel (Guregian 2003); verbysterend (Porterfield 2003);
fenomenaal (Allison 2003); kolossaal (Von Rhein 2004); luisterryk (Kozinn 2004);
ontsagwekkend (Wallace 2005); verblindend (Roberts 2007); van die sterre (Scher 2008);
vurig (Kosman 2008); ongeëwenaar (Lin 2008:24); verstommend (Oestreich 2009); en vele
meer.
’n Prominente eienskap van Horowitz se spel was sy briljante vingervaardigheid. In 1922 lig
’n onbekende Leningradse kritikus (Plaskin 1983:58) Horowitz se vingervaardigheid uit as
ongelooflik: “[T]he rapid scales seemed weightless and surrounded by air, each note gleamed
and sparkled like tiny diamonds permeated by the sun. A musical magician!” Lang Lang se
vingervaardigheid word ook telkens aangeprys (Kleynhans en Van der Mescht 2012: 218).
Sprekend is John von Rhein (2007a) se woordkeuse as hy die “kristalagtige deursigtigheid”
van Lang Lang se vingerwerk besing en Michael Cameron (2005) Lang Lang se
“glinsterende passasiewerk” uitsonder.
Vele kritici was ontsteld oor Horowitz se misbruik van sy krag en uithouvermoë vir effek.
Sanborn gee uitlating aan sy ontsteltenis in die New York Telegram in 1928 (Plaskin
1983:111) deur te berig dat hy selde, indien ooit, iemand ’n klavier so skaamteloos gesien
hamer het soos wat Horowitz in Tsjaikofski se Eerste Klavierkonsert gedoen het nie. Downes
721

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
(New York Times, 1928) (Plaskin 1983:132) ervaar Horowitz se weergawe van een van
Brahms se rapsodieë as ’n “groteske gegalm”. Horowitz het gedurende klimakse losgeruk
met “singular outbursts of pounding”. Horowitz (Dubal 1984:196–7) gee self te kenne dat hy
sy krag en uithouvermoë doelbewus gebruik het: “I knew that I could make such a wild
sound, and I could play it [Tchaikovsky Concerto No. 1] with such speed and noise. [...] I
wanted to eat the public alive; to drive them completely crazy. Subconsciously, it was in
order not to go back to Europe.”
Net soos Horowitz is Lang Lang bekend vir sy krag en uithouvermoë, en hy word eweneens
dikwels daarvan beskuldig dat hy dit vir effek misbruik (Kleynhans en Van der Mescht
2012:218). ’n Naklank van Sanborn se kommentaar op Horowitz se arme klavier se lot kan in
Scott Cantrell (2008) se skrywe gevind word: “Subtlety is not Mr. Lang’s forte. With Liszt’s
chattering and booming octaves sometimes pounded within inches of the Steinway’s life.”
Hierdie eienskap van sy spel het aan Lang Lang die bynaam “Bang Bang” besorg (Remnick
2008; Kimmelman 2009; Lebrecht 2009).
Horowitz se besondere gebruik van delikate klankkleure het baie reaksie ontlok. ’n
Onbekende Leningradse kritikus (Plaskin 1983:58) skryf in 1922 dat Horowitz ’n
verbysterende verskeidenheid timbres tot sy beskikking gehad het: “... so much fantasy and
simple good taste”. In 1926 verwys die Allgemeine Musikzeitung (Berlyn) (Plaskin 1983:78)
ook na Horowitz se uitsonderlik gedefinieerde klankkleure. Die New York American (Plaskin
1983:132) beweer in 1928 dat Horowitz deurlopend op hierdie aspek van sy spel gefokus het:
“[That] Mr. Horowitz can be delicate in touch and deft in shading he proved again and
again.” In 2004 voer Dubal (2004:170) aan dat Horowitz op nuwe kleure gekonsentreer het:
“[C]olors such as Monet had realized through his near-blindness, a palette of incandescent
pastels that even Horowitz had not dreamed of.” Vladimir Horowitz (Plaskin 1983:100) staaf
Dubal se vermoede: “If I succeeded with all the colors, then I knew it was a success. It’s like
a painting. Here you plan a little rose, here a little blue, and some parts you don’t know what
the colors will be.” Lang Lang is, in tred met Horowitz, een van die weinige virtuose wat oor
die vermoë beskik om net so sensitief en sag as opwindend en hard te speel. Hierdie vermoë
het al vele lofuitinge ontlok. Tommasini (2002), Brown (2003), Mangan (2004) en Kimberley
(2009) is beïndruk deur sy beheer oor delikate kleure en skakerings. McDougall (2005) meen
selfs dat die klankkleure wat uit Lang Lang se Steinway voortkom, normaalweg as buite die
klankmoontlikhede van die klavier beskou word.
’n Eienskap van Horowitz se spel wat baie kritiek ontlok het, was sy wisselvallige tempo’s en
oorgebruik van rubato. Sanborn, New York Telegram, sonder in 1928 (Plaskin 1983:114)
Horowitz se afwisseling van “ineffectual moonings” en “orgies of high-speed massacre” uit.
Downes (New York Times, 1928) (Plaskin 1983:132) is hiermee saam ontsteld oor Horowitz
se onvoorspelbare “spoed-spasmas” om spoed se eie ontwil.
Kleynhans en Van der Mescht (2012:220) vind in vele resensies oor Lang Lang se spel dat
resensente nie beïndruk is nie met Lang Lang se gewoonte om met sy uitvoerings van
virtuose werke in dolle vaart weg te trek, terwyl hy die meer romantiese en sentimentele
werke te stadig uitvoer. So kom Brown (2006) in opstand teen die lot van Chopin se Derde
722

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Klaviersonate wat deur stadige tempo’s en slordige pedaalgebruik geruïneer is. Allison
(2003) voel dat Lang Lang bloot gewys het dat hy Balakiref se Islamey twee keer so vinnig as
enigiemand anders kan speel: “So what? At double speed we got half the music. His flashy
technique may have left jaws on the floor, but ironically he drained all the wildness and
passion away.”
Daar is dikwels kommentaar gelewer op die wyse waarop Horowitz se gebruik van tempo en
dinamiek die algehele struktuur van die werke wat hy uitgevoer het, ondermyn het. Sanborn
(New York Telegram, 1928) (Plaskin 1983:114) merk op dat Horowitz ’n algehele uitwissing
van ritme en struktuur in Liszt se B mineur Klaviersonate verkry het. Die New York
American (1928) (Plaskin 1983:132) voer verder aan dat alhoewel Horowitz ’n meester op
die gebied van tegniese finesse was, die gebruik daarvan in die uitbeelding van struktuur
oënskynlik min vir Horowitz beteken het. Die London Times kritiseer in 1936 (Plaskin
1983:181) Horowitz se oordrewe teerheid in sy vertolking van liriese passasies, asook ’n
oorbeklemtoonde rubato wat alle aanvoeling van ritme en kontinuïteit vernietig het.
Terauds (2008) en Brown (2009) som Lang Lang se interpretasies as ’n afwisseling van
oordrewe karakterisering van liriese en virtuose passasies op (sien ook Kleynhans en Van der
Mescht 2012:221–2). Richard Scheinin (2007) beweer selfs dat Lang Lang ’n interpretatiewe
“resep” het en Terauds (2008) verwys na Lang Lang se byna “gepatenteerde benadering”.
Von Rhein (2003), Brown (2007b), Kimmelman (2009) en Dervan (2010) kom tot die
gevolgtrekking dat hierdie oordrewe uiterstes van tempo en dinamiek die algehele struktuur
sowel as die natuurlike momentum van die werke wat hy uitvoer, ondermyn (sien ook
Kleynhans en Van der Mescht 2012:222).
Horowitz was berug vir sy gepeuter aan die tekste van die werke wat hy uitgevoer het. Een
van die bekendste voorbeelde is sy verwerking van Moessorgski se Prente by ’n uitstalling.
Horowitz vertel:
I felt that the Pictures had to be brought forward, they were too introverted, and this
was perhaps because Mussorgsky was a bit of a dilettante, and he was not really a
pianist. I doubled things, changed some octaves. You know, the piano is a very funny
instrument. You have to know it well. Everything counts because you can hear it all –
it is exposed. [...] I only make changes to make a good sound, to improve awkward
writing, or to fulfill the composer’s intentions. (In ’n onderhoud met Dubal 1984:200)
Talle resensente is ook ontstoke oor Lang Lang se minagting van die teks van die werke wat
hy uitvoer (Kleynhans en Van der Mescht 2012:222). Max Harrison (2008:50) skryf dat daar
ná Horowitz en Lang Lang se virtuose byvoegings nie veel van Liszt se Tweede Hongaarse
Rapsodie oorgebly het nie. Al wat behoue gebly het, was die asemrowende helderheid
waarmee Lang Lang die mees skrikwekkend ingewikkelde passasies uitgevoer het. Guerrieri
(2009) beskou Lang Lang se uitvoering van Chopin se Polonaise Op. 53 as die ekwivalent
van godslastering. Dobrin (2009) berou die wyse waarop Lang Lang en Herbie Hancock se
genotsugtigheid ’n klug van Gershwin se oorspronklike en gesofistikeerde “Rhapsody in
blue” gemaak het.
723

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Dit is opvallend dat daar spesifieke woordkeuses is wat resensente aan beide Horowitz en
Lang Lang in hul onderskeie eras toedig. La Semaine à Paris (1928) (Plaskin 1983:119)
beskryf Horowitz as ’n Arabiese volbloedperd van die hoogste gehalte; Remnick (2008)
vergelyk Lang Lang met ’n resiesperd. Rudolph Serkin (Plaskin 1983:101; ook Dubal
1991:24) verwys na Horowitz se spel as witwarm: “[T]he fire and passion were incredible,
and my hair stood on end.” Aansluitend hierby noem Tommasini (2008) Lang Lang ’n
onbetwisbare virtuoos met “witwarm” energie. Horowitz is onder andere as die nuwe Franz
Liszt en Anton Rubinstein toegejuig (Plaskin 1983:90; 99; 104–5; Schonberg 1992:84–5,
117). Remnick (2008) en Dong (2009) skryf soortgelyk dat Lang Lang musiekkenners
herinner aan Franz Liszt en Anton Rubinstein.
Gedurende die konsertseisoen van 1922–1923 in Leningrad is Horowitz as die “electriclightning
pianist” bestempel (Plaskin 1983:57). Downes (New York Times, 1928) (Schonberg
1992:106) berig oor Horowitz se “elektriese temperament”, Rudolf Firkusny (Schonberg
1992:86) oor die “befaamde Horowitz elektrisiteit” en Plaskin (1983:110) oor Horowitz se
elektriese verhoogpersoonlikheid. Dubal (1991:xvi) is liries in sy beskrywing van Horowitz
se “elektriese” klavierstyl: “Whatever the quality, something seemed to ooze from Horowitz.
The air in the room crackled with an electrical charge when he played. In concert, this energy
penetrated to the last row of the concert hall.” Schonberg (2006:433–4) merk
dienooreenkomstig op: “There was a feeling of electricity in the hall [...]. Horowitz almost
scared people. His entrances and exits were genial enough, but while he was at work there
was a feeling of high voltage in the auditorium.”
Ek kon nie in die media ’n voorbeeld vind waar Lang Lang se speelstyl as “elektries”
voorgehou word nie. Lang Lang (Lang en Ritz 2008:199) verwys egter sélf na ’n “elektriese”
stroom in die gehoor gedurende sy Ravinia-debuut en hy probeer dit bevestig deur ’n
onbekende kritikus wat dit opgemerk het, aan te haal: “When I struck the last note, there was
a silence, then an explosion. A jolt. ‘An electrical charge,’ one of the critics called it.” In ’n
onderhoud met John Ydstie (2003) verwoord Lang Lang die gevoel terwyl hy klavier speel as
’n “electrical force”.
Resensente het Horowitz gereeld beskuldig van ’n oormatige klem op virtuositeit. So berig
die Hamburger Fremdenblatt (1926) (Plaskin 1983:98): “Virtuosity, even if it is not his end,
remains the most prominent aspect of his personality and he seems only in his element when
playing the works of Franz Liszt.” Downes (New York Times, 1928) (Plaskin 1983:111)
spreek ’n begeerte uit om te kan vasstel in welke mate Horowitz ’n musikus is, of bloot ’n
virtuoos wat oor meer as sy regmatige deel tegniek, krag en truuks in sy veld beskik. Talle
resensente huldig dieselfde mening oor Lang Lang (sien ook Kleynhans en Van der Mescht
2012:223–4). Holland (2006), Oestreich (2009) en Dervan (2010) identifiseer Lang Lang se
uitgangspunt in interpretasie as ’n oormatige klem op virtuositeit. Terauds (2008) formuleer
dit soos volg: “As it was in the days of Franz Liszt, Jan Paderewski and Ferrucio Busoni, a
century or more ago, a Lang Lang concert is all about him, not the composer.”
Horowitz se interpretasies is dikwels as oppervlakkig afgemaak. In 1926 ervaar die Breslauer
Zeitung (Plaskin 1983:99) Horowitz se interpretasie van Tsjaikofski se Eerste Klavierkonsert
724

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
as vlak en by uitstek gewy aan grootdoenerige effekte. Die Hamburger Fremdenblatt (1926)
(Plaskin 1983:98) skryf in dieselfde trant: “As with most primarily technically oriented
talents whose significance is more surface than content-oriented, this image of Horowitz has
not changed very much.” Net so vind Brown (2005) dat Lang Lang se interpretasies met
oppervlakkige genot glinster en hy beskou Lang Lang uiteindelik as ’n “meester van die
kunsmatige” (Brown 2007a).
Horowitz en Lang Lang word albei as onintellektueel beskou. Byron Janis (aangehaal in
Plaskin 1983:237) onthou: “He was not the most intellectual pianist, and one of his main
interests in a score was to find the effects that would show off what he could do at the piano.”
Lang Lang word na aanleiding van die sportmanbenadering in sy spel gesien as ’n kunstenaar
gedryf deur sy emosionele instinkte en nie deur sy intellek nie (Brown 2007b; Church 2008;
Tommasini 2008; sien ook Kleynhans en Van der Mescht 2012:219).
Horowitz en Lang Lang word dikwels van eiesinnigheid in hul interpretasies beskuldig. Die
Hamburger Fremdenblatt (Plaskin 1983:103) beweer in 1926 dat Horowitz hom deur sy
virtuositeit laat meesleur het en dat hy selfs by tye egoïstiese interpretasies gelewer het.
Arthur Rubinstein dink terug:
For him Mozart, Beethoven, Schumann, Schubert were only vehicles for Mr.
Horowitz – the material with which he could make a big impression on audiences.
Every pianist should get down on his knees before touching the piano and give thanks
for these giant geniuses who give us life, happiness, talent, and enthusiasm! (In ’n
onderhoud met Plaskin 1983:126)
Ooreenkomstig hiermee bestempel Guregian (2003) en Cantrell (2008) Lang Lang se
interpretasies as stilisties eiesinnig en vulgêr. Crawford (2009:35) kom, soos Rubinstein oor
Horowitz, tot die slotsom dat Lang Lang se optredes meer oor homself as superster as oor die
komponis gaan.
4.8 Benadering tot interpretasie
Dubal (2004:170) skryf dat daar vir Horowitz altyd drie stappe in die uitvoering van ’n
musiekwerk was: die volledige bemeestering van die teks, die kuns van interpretasie, en die
daad van herskepping. Lang Lang se vele uitlatings aangaande sy benadering tot interpretasie
is dikwels teenstrydig. As daar egter tussen die reëls gelees word, kan daar wel uit hierdie
verspreide uitlatings drie soortgelyke stappe in Horowitz en Lang Lang se uitvoering van ’n
musiekwerk gevind word. Eerstens: Lang Lang beskou die musiekteks as genoteerde
instruksies en hy glo dat die uitvoerder dit baie noukeurig moet lees: “[T]he first thing you
must do is to respect the composer. To do that, you must follow the instructions of the score,
and you learn the fundamental structure” (in ’n onderhoud met Rideout 2003:32, 43). In ’n
onderhoud met Rebecca Leung (2005) sê Lang Lang selfs dat die uitvoerder totaal en al in die
wêreld van die komponis se gedagtes versonke is.
Tweedens: nadat die uitvoerder die teks bemeester het, voel Lang Lang (Rideout 2003:32) dat
die uitvoerder die teks moet interpreteer:
725

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
[R]ead those instructions carefully, and then extend them into your heart, and to your
fingers. [...]. [W]hen you play, you use that knowledge, and you put it into an
emotional environment. Then you know what to do, and you can let your emotion
come in. It’s like looking at a black and white photograph of a scene for a long time,
and then suddenly bringing in the color into it.
Derdens: Lang Lang (Lang en French 2008:136) verwys ook na die daad van herskepping:
“[A]s soon as I had memorized those subtle things, I knew when and how to change the
overall interpretation, adding my own clarity, precision, and sensitivity – my own signature –
to a piece.” Lang Lang (Smith 2009:20) voel dat kreatiwiteit essensieel is: “It is a challenge
to keep performances creative and fresh at all times. This is my goal.”
Hiermee saam gaan Horowitz en Lang Lang se aandrang op individualiteit. Horowitz het hom
sterk hieroor uitgelaat: “Most young artists tried to imitate Schnabel in all the Beethoven
concertos and they played like little typewriters and sounded the same. Just the notes, just
what was written, without a free approach to the phrasing” (Plaskin 1983:73). Horowitz het
herhaaldelik in sy lesse vir Byron Janis (Plaskin 1983:238) aangemoedig om sy
individualiteit uit te leef: “Say something of your own! Make a statement!” Lang Lang huldig
dieselfde mening:
And we are not a copy machine. If we are, we don’t need humans to play piano.
That’s the importance of a live concert. You always play slightly different. And I
think if you really enjoy what you’re doing, then that shouldn’t be a problem. [...].
[M]y concentration is to really get into the music and to respect the composers and to
try to make it very original, but in the same time very personal. (Chadwick en Bates
2004)
Lang Lang (Jacob 2009) beklemtoon die noodsaaklikheid van ’n eie inset: “[Y]ou need to
have the fantasies – otherwise everyone plays the same.”
Volgens Horowitz (soos bevestig deur Janis in Plaskin 1983:237, my beklemtoning) is daar
drie belangrike fasette in die samestelling van ’n pianis – die brein, hart en vingers: “[M]ost
important is the balancing of the brain and heart with the means – the fingers. In a good artist
there must be a coordination between these three elements. If any one element is lacking, the
circle is not complete.” Lang Lang (Lang en French 2008:136, my beklemtoning) is dit eens
met Horowitz dat die brein, hart en vingers essensieel in die samestelling van ’n pianis is,
maar hy voeg telkens die siel by: “The magical connection between brain, heart, soul, and
hands can never be totally explained, but in great pianists it is impossible to miss” (sien ook
Rideout 2003:32).
David Dubal (1991:16), ’n getroue vriend gedurende die laaste jare van Horowitz se lewe,
onthou dat Horowitz sy musiekmaak op ’n erotiese wyse ervaar het:
Horowitz as a person was polymorphously erotic. His very being was permeated by a
powerful sexual instinct. His art was born unconsciously from his quivering erotic
nature. Here was the chief source of his audience appeal, the piano being his sexual
organ, the audience, his lover. I once asked him what he thought of when playing
726

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Scriabin’s Fifth Sonata for an audience. He loudly responded, “I want to fock [sic]
them.”
In ’n onderhoud met McDougall (2005) vergelyk Lang Lang óók klassieke musiek met die
erotiese:
Lang Lang has been touring nonstop for months, so it’s no surprise that he’s got hotel
porn on his mind when he calls from Paris. What’s odd, though, is how he somehow
ties Raunchy Video Vixens II to Rachmaninov’s Piano Concerto no. 3. “Classical
music is a lot like erotic films,” he’s saying. “You know, the ones you pay extra for at
the hotel, or get from a special store?”
Resensente se menings het nie veel waarde vir Horowitz gehad nie:
In the beginning of my career I read the reviews, but only from a materialistic point of
view. My manager told me it was very important to have good reviews because then I
will be engaged. But the critics never influenced me musically, not from the first day I
arrived in Berlin. (Plaskin 1983:79)
Lang Lang (Westwood 2004) identifiseer homself met Horowitz se siening in hierdie
verband: “[Y]ou don’t believe what [critics] say, if you’re good or bad. If they say, ‘You are
the greatest – come on, it’s not true. And if they say bad things, you don’t believe it because
you’re not bad.” Lang Lang (Church 2008) brei uit: “I am who I am. People can write what
they want. When I was younger, I did take criticism seriously but it made things worse,
because once you compromise your art, you lose yourself.”
Horowitz (Plaskin 1983:144) se uitgangspunt was om die gehoor te plesier en só baie geld te
maak: “When Mr. Franz Liszt performed in public he put himself down, and that’s what I did
too. But the audience identified with my transcriptions and that’s what I played. That’s the
only reason I did it. I made lots of money and I’m very glad!” Lang Lang het self hierdie
praktiese uitkyk op sy loopbaan. Op die vraag of hy hom aan die negatiewe kommentaar van
kritici steur, antwoord Lang Lang (Lang en Ritz 2008:222) bloot: “I held my head high and
kept playing. The offers kept coming in, and I saw that, ironically, the criticism was helping.
It made me controversial, and, funnily enough, controversy sells.”
4.9 Voorkeure in repertorium
Horowitz (Plaskin 1983:148–9) het meestal Russiese werke uitgevoer: “Not that I perform
exclusively Russian music, but people ask for that everywhere.” Lang Lang het, net soos
Horowitz, ’n voorkeur vir Russiese musiekwerke:
In my public appearances, I play a little bit of German music but mainly Russian.
Russia and China have been very close and have many things in common. Many
revolutions! So Russian music is not hard for a Chinese person to understand. When I
was a boy I listened to lots of Russian music. Not just piano – lots of symphonies by
Tchaikovsky, Rachmaninoff and Shostakovich. Perhaps because of this, I respond to
pieces with strong emotions, lots of color, and beautiful melodies. (In ’n onderhoud
met Smith 2009:17)
727

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
In Horowitz se repertoriumlys kan gesien word dat hy diep in die werke van Chopin gedelf
het (Plaskin 1983:569–580; Dubal 2004:173). In ooreenstemming met Horowitz voer Lang
Lang (Church 2008) graag die werke van Chopin uit: “Chopin chimes perfectly with what he
now describes as his crusade: he’s always trying to reach young audiences, and ‘Chopin is the
perfect composer for that. His music is so universal that even people who don’t like classical
music like it.’”
As jeugdige het Horowitz selde die werke van Beethoven in sy konsertprogramme ingesluit.
Op 29-jarige ouderdom het hy meer dikwels werke van Beethoven begin uitvoer (Plaskin
1983:148–9). Daar is weer eens ’n ooreenkoms met Horowitz se nuutgevonde voorliefde vir
Duitse repertorium by Lang Lang te vinde. Hy het onlangs begin om Duitse repertorium in sy
programsamestellings in te sluit:
[Russian repertoire] was good in the beginning. When you are young playing this kind
of repertoire, audiences like it. If you have a special interpretation, it is a way to get
popular, in a good way. So I am moving more into the Germanic repertoire. I worked
with Gary [Graffman] on the early Beethoven sonatas and Beethoven’s Concerto No.
4. This concerto was a big change for me. It is so introverted compared to the pieces
that I had played in China. It helped me understand Beethoven and play with a new
style. (Smith 2009:17)
Horowitz was altyd besig om nuwe repertorium deur tydgenote soos Debussy, Skriabin,
Rachmaninof, Ravel, Prokofjef en Poulenc te probeer (Plaskin 1983:121). Lang Lang volg in
die voetspore van sy model, Horowitz, deur in ’n onderhoud met Houlahan (2004) te sê dat
die toekoms van klassieke musiek in die uitvoering van nuwe werke lê:
It’s not bad to play traditional music, it’s great, but at the same time there’s a whole
new world of music out there. I think it would be great to find someone who is the
modern equivalent of Beethoven, someone whose music will still be being played
after 100 years. I would be very proud to have given such a piece its first
performance. [...] [Performing new music] helps develop a new audience [...] which is
why I have found my collaboration with (composer/conductor) Tan Dun so valuable,
because he wants to bring music to a younger audience as well.
Horowitz is bekend vir die verwerkings wat hy van komposisies van Liszt, Moessorgski en
Sousa gemaak het (Plaskin 1983:569–582).
Lang Lang voer self graag Horowitz se verwerkings van Liszt se Tweede Hongaarse
Rapsodie en Sousa se Stars and Stripes Forever uit (Kimmelman 2003; Brown 2005;
Harrison 2008).
Horowitz (Plaskin 1983:135; Schonberg 1992:15–6) was beïndruk deur Amerikaanse jazz,
“something totally different and apart from other music, an excellent source of amusement”,
en selfs nog meer met jazz-pianiste. Henry Pleasants onthou hoe Horowitz die jazz-pianis Art
Tatum afgeluister het:
[Horowitz] was terribly impressed with Tatum’s technique and his easy, natural way
of playing [...]. So he introduced himself. Tatum admitted that yeah, he had heard of
728

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Vladimir Horowitz. The two men had a pleasant talk, and then Horowitz asked Tatum
how long it had taken him to learn “Tea for Two”. Tatum looked at him as though he
were crazy. “I just made it up,” he said. Horowitz went home and worked up his own
arrangement of “Tea for Two”, which he played as a party piece. (Schonberg
1992:15–6)
Dit is vandag algemeen dat jong pianiste eksperimenteer met jazz en ander populêre
musiekstyle. Lang Lang het egter, soos Horowitz, met een van vandag se jazz-klaviersterre
bevriend geraak. In 2009 gaan Lang Lang op ’n wêreldtoer saam met Herbie Hancock
waarvan die program, afgesien van Gershwin se “Rhapsody in Blue”, ook improvisasie
ingesluit het (Iuchi 2009; Smith 2009:16). Lang Lang (Stearns 2009): “It’s like making
conversation. You hear what people are saying to you, and then you answer them, while also
making a new question. It’s much more fun with two people.”
4.10 Gesindheid van die media
Horowitz en Lang Lang was en word deur hul tydgenote beskou as redders van
respektiewelik ’n sukkelende klavier- en klassieke musiektradisie. Nathan Milstein (Plaskin
1983:86) onthou dat Weissman se resensie van een van Horowitz se optredes in 1926 die
volgende opskrif gehad het: “Chopin-Horowitz: With Horowitz Our Pianistic Culture Is
Again Awakened”. Met stellings soos “Lang Lang is die toekoms van klassieke musiek”
(Tommasini 2003), “Lang Lang is die gesig van klassieke musiek vir die volgende halfeeu”
(Lebrecht 2009) en “Lang Lang is die inisieerder van ’n nuwe geslag” (Schwartzkoff 2010),
is sy beeld as iemand wat die klassieke–musiek-tradisie weer laat ontwaak, gevestig.
Met sy eerste optredes het Horowitz die wêreld oorrompel. In 1927 skryf Downes (New York
Times) (Plaskin 1983:111) dat ’n pianis vir jare nie so ’n opskudding onder gehore
veroorsaak het nie. Die Berliner Tageblatt doop Horowitz in dieselfde jaar (1927) (Plaskin
1983:99) die “koning van die konsertverhoog”. Met Lang Lang se internasionale debuut
tydens die Ravinia-musiekfees in 1999 was die wêreld dit eens dat ’n nuwe ster gebore is.
Von Rhein (2007b) onthou selfs jare later dat hy dadelik besef het dat Lang Lang die ware
Jakob was: ’n wonderbaarlike talent wie se tegniek en musikaliteit met die beste kon
meeding.
Met Horowitz se tweede besoeke aan Duitsland en die VSA in die konsertseisoen van 1927–
1928 het resensente skepties begin raak oor sy virtuose en eiesinnige benadering tot
interpretasie. Die Hamburger Nachrichten (1927) (Plaskin 1983:103), asook Sanborn
(Plaskin 1983:131) in die New York Telegram, het gevoel dat Horowitz se optredes tydens sy
tweede besoeke aan Duitsland en die VSA getoon het dat sy dieper musikale gawes in
werklikheid beperk was. Die volgende woordkeuses deur die Breslauer Zeitung Wroclaw
(1927) (Plaskin 1983:100) is besonder belangrik: “[Bach-Busoni Organ Prelude and Fugue in
D major] The dynamics and colors were all beautiful, but pure Bach it was not. Too lyrical,
too romantic, not sufficiently sober.” Met Lang Lang se terugkeer na Ravinia in 2002 het ’n
geweldig sterk teenreaksie van die media en die luisteraars teenoor hom as gevolg van sy
fisieke en eiesinnige benadering tot interpretasie begin manifesteer. Von Rhein (2002), wat
729

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
hom vier jaar tevore op die hande gedra het, het Lang Lang se uitvoerings van Rachmaninof
se Rapsodie op ’n tema van Paganini, Tsjaikofski se Eerste Klavierkonsert en Grieg se
Klavierkonsert uitmekaargeskeur:
Many of us felt the music became an accessory to the soloist’s acrobatic performance.
The cherub-cheeked Chinese pianist, looking even younger than his 20 years, did
everything at the keyboard but turn handstands. He swooned. He raised his arms as if
embracing the heavens. He reclined to an almost horizontal position. All he needed
was a white sequined suit and a candelabra and Ravinia could have sold him as the
new Liberace.
Lang Lang (Lang en Ritz 2008:221) se woorde is ’n byna direkte herhaling van dié van die
Breslauer Zeitung Wroclaw van 19 Februarie 1927: “Too personal, they wrote. Too
subjective. Too schmaltzy. Too romantic. Too self-indulgent. Too undisciplined. I was being
written about as a technical wizard but a self-absorbed interpreter.”
’n Berlynse kritikus het aanbeveel dat Horowitz ’n rustydperk neem om tot dieper insigte te
kom. Vossische Zeitung (Berlyn), 13 April 1927:
We would wish the artist a time of quiet and contemplation to familiarize himself not
only with a score but also with its spirit. Horowitz’s uneven impression is not due to
lack of skill but to his not yet fully mature emotional development. (Plaskin
1983:103)
Die bekende New Yorkse resensent Anthony Tommasini (2003) het soortgelyk voorgestel dat
Lang Lang se konsertagentskap al sy opnames en konserte vir ten minste die volgende somer
moes kanselleer om hom die geleentheid te gun om saam met ander bekwame musici
kamermusiek te beoefen, sodat hy kon onthou wat dit beteken om ’n ernstige uitvoerende
kunstenaar te wees.
In Horowitz se seisoen van 1934–1935 het resensente ’n nuutgevonde volwassenheid in sy
interpretasies bespeur. Olin Downes (New York Times) (1935) (Plaskin 1983:197), was van
mening: “His playing has seldom had the splendor of tone, the firmness of grasp and outline,
the awareness of the composer’s requirements that were manifest last night.” Leonard
Liebling van die New York American (1935) (Plaskin 1983:197) het tot die gevolgtrekking
gekom dat Horowitz se spel eerder in diens van die musiek as persoonlike ekshibisionisme
was. Ná 2004 het die oormag van die aanslag op Lang Lang se pianistiek ooreenkomstig
begin afneem en talle resensente was van mening dat hy dieper insig in sy benadering tot
interpretasie begin toon het. Die trant van Holland (2005) se skrywe was meer genadig en hy
het gevoel dat die opvatting dat as ’n pianis gewild is, daar noodwendig iets verkeerd moet
wees, op die lange duur nie steek hou nie. Alhoewel Tommasini (2004) steeds nie te
ingenome met Lang Lang se “attention-grabbing virtuosic effects” was nie, was hy beïndruk
deur die moeitelose en vreugdevolle wyse waarop hy Tsjaikofski se Eerste Klavierkonsert
vertolk het, “which is why audiences love him”. Tommasini (2008) het uiteindelik tot die
slotsom gekom dat Lang Lang gevestig geraak het en sy benadering tot die klavier verfyn het.
Selfs Von Rhein (2007b) se kommentaar het ’n positiewer trant begin aanneem:
730

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
It took several seasons but slowly, surely, Lang’s playing improved. [...] Not only did
he show new musical maturity, but he went easier on the swooning facial expressions
and other distracting platform choreography. I credit the influence of Lang’s teachers
and mentors Daniel Barenboim and Gary Graffman for getting him back on track, for
teaching him that music means much more than glorifying the ego and whims of the
performer.
Ou gewoontes is egter nie so maklik om te verbreek nie. In 1936 was die Londense kritikus
Martin Cooke van mening dat die kwaliteit van Horowitz se spel stelselmatig agteruitgegaan
het:
I do not think it is fanciful to trace in his playing during the last four or five years a
steady retreat from all depths. His fire, when it burns, feeds on his nerves and not on
his heart: his brilliance is not the brilliance of an exuberant, but of a crippled
emotional personality. Fingers, brain and nerves all contribute to make him a
wonderful technician and a clever musician, sensitive to all external promptings of the
music: but at the core his whole playing is dead. (Plaskin 1983:181)
’n Eggo van resensente se teleurstelling in Horowitz is te vinde in Brown (2007b), Scheinin
(2007) en Allan Kozinn (2008) wat uiteindelik daarvan oortuig was dat Lang Lang steeds nie
die meer uitspattige sy van sy pianistiek kon temper nie. Kozinn (2008): “[H]e has apparently
reserved the right to backslide if the mood takes him.”
Horowitz se loopbaan is drie keer onderbreek deur rusperiodes waartydens hy heeltemal
ophou optree het. Gedurende hierdie breuke het hy telkens vertroue in sy eie vermoëns
verloor en hy was lamgelê deur siekte. Na agt jaar van konserttoere deur die VSA en tien jaar
in Europa, het persoonlike en professionele druk gelei tot die eerste van Horowitz se
rusperiodes waartydens hy heeltemal ophou optree het. Hierdie eerste breuk het gestrek van
1936 tot 1938 (Plaskin 1983:178–9; Schonberg 1992:147). Horowitz het later jare aan
intieme vriende erken dat hy ’n senuwee-ineenstorting gehad het: “I had a lot of things to
think about. One cannot go through life playing octaves” (Plaskin 1983:183).
Kurt Blaukopf brei in sy boek Les Grands Virtuoses uit:
[F]or the first time, Horowitz realized the limits of his artistic possibilities and [...] he
tried, in taking two years of rest, to unravel this crisis. The true reason behind it lies in
the excessive value he had given pure technique up until then. The mechanical
precision of his playing had become so stupefying that no listener could any longer
pay attention to the truly musical aspects of the work. Horowitz himself had finally
become aware of this. (Plaskin 1983:183)
Horowitz onthou self (Schonberg 1992:149): “I think that during my first sabbatical I must
have felt, even if I was not conscious about it, that my playing lacked something and had to
be reconsidered.” Hy skryf in 1936 aan sy vrou, Wanda, dat hy sy kuns vir maklike sukses
verruil het:
I felt that for the last few years I had sold my art for easy success, for money. [...] I
tried for success a little too hard, and one sure way to success was to play octaves
731

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
faster than anybody else could play them. Anything, so that I would not have to go
back to Russia. (Schonberg 1992:151)
Lang Lang (Lang en Ritz 2008:227) beweer óók dat depressiwiteit hom sedert die begin van
sy professionele loopbaan lastig geval het: “I’d felt constantly unmoored, always completely
alone in spite of the crowds that clamored for my attention. I began feeling shaky and afraid.
I worried about injuries. My biggest fear concerned my arms and my hands. [...] And then it
happened.” In 2003, terwyl hy op ’n klavier oefen wat eens aan Horowitz behoort het, het hy
homself beseer: “While practicing one evening, I struck the unyielding ivory especially
forcefully, and a bolt of pain shot through my right pinkie and continued up my arm. This
was not my imagination. This was what I had long feared” (Lang en Ritz 2008:227).
Lang Lang was verplig om ’n maand te rus sodat sy hand volkome kon herstel. Richard
Doran (Lang en Ritz 2008:228), Lang Lang se kultuuronderwyser, het hom daarop gewys dat
dit ’n kans was om balans in die lewe te vind: “You’ll learn what it’s like to live a normal
life. Your hand was injured because you don’t live a balanced life.” Hy het sy dae gevul deur
televisie te kyk, te gaan fliek, tyd met saam vriende deur te bring, te lees, museums te besoek
en te gaan stap. “I even had time for girls” (Lang en Ritz 2008:229–30).
Na die maand se ruspouse was Lang Lang se hand volkome genees. Hy voel dat dit ’n
leersame ondervinding was:
But all in all, the experience taught me a lot about myself. [...] I didn’t have to
practice ten hours a day to stay sane. And above all I learned that I could live with the
fact that some critics might deplore my playing. It didn’t feel good to acknowledge
that fact, but it didn’t kill me either. [...] More than a year after I graduated from
Curtis, I had learned perhaps the most important lesson of my education: that balance
is what matters most. It’s a lesson I have tried to remain conscious of, even as the
structure and demands of my life as a pianist threaten that balance every day. (Lang
en Ritz 2008:240)
Lang Lang (Lang en Ritz 2008:240) was ’n nuwe mens: “The world was now a totally
different place, and much more interesting than it had been just a month earlier.”
4.11 Toevallig of nie?
Daar is ’n paar verbasende ooreenkomste tussen Horowitz en Lang Lang wat
persoonlikheidseienskappe, voorkoms, voorkeure en ander toevallighede insluit.
Daar word verwys na Horowitz as “gracious” (Steinert in Plaskin 1983:121) en
“unpretentious” (Plaskin 1983:134–5), na sy “self-effacing charm” (Plaskin 1983:89) asook
sy “beautiful manners” (Steinert in Plaskin 1983:121). Soortgelyk word berig oor Lang Lang
as “gracious” (Burwasser 2001:48) en “unpretentious” (Remnick 2008). Resensente is ook
ingenome met sy “charm” (Remnick 2008; Pomfret 2009) en “good manners” (Anon. 2003).
Alexander Steinert was beïndruk deur Horowitz se seunsagtige humorsin (Plaskin 1983:121):
“[H]e always displayed the lovely sense of humor that first struck me at Bassiano’s lunch.”
732

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Plaskin (1983:116) lewer kommentaar op die media van Horowitz se tyd wat sy
persoonlikheid onweerstaanbaar gevind het: “[H]is courteous and bashful yet humorous
manner was a startling contrast to the volcanic image he presented on stage.” Net so verwys
die hedendaagse media na Lang Lang se humorsin en innemende geaardheid. Arminta
Wallace (2005): “The frankness, the sense of humour, the enthusiasm – in person, [Lang
Lang] must be quite something.” Lang Lang beklemtoon self sy voorliefde vir humor in ’n
onderhoud met Chadwick en Bates (2004): “[Lang Lang] says if he weren’t doing this, he
might want to try a career as a stand-up comedian. But while he enjoys a good joke as well as
the next person, he’s quite serious about his music [...].”
Horowitz se jeugdige persoonlikheid en voorkoms het resensente vele kere verbaas. Plaskin
(1983:134) skryf dat Horowitz, ten spyte van sy uitmergelende skedule, sy vars en jeugdige
voorkoms behou het. Die Boston Globe (1928) (Plaskin 1983:116) merk ook Horowitz se
jeugdigheid op: “Instead he is a charming, wistful child, wondering naively what makes the
world go round.” Alhoewel Lang Lang nie op sigself ’n jeugdige voorkoms het nie, vergoed
hy daarvoor met sy jeugdige verhoogpersoonlikheid en optrede tydens onderhoude. Hy
verwys graag na die jeugdige aspek van sy karakter: “I’m good with kids, because I’m really
just a big kid myself” (Church 2008).
Steinert onthou dat Horowitz lojaal teenoor sy medelandsgenote was:
There was a little diamond merchant who had known the Horowitz family in Russia, a
short Jewish fellow named Mr. Gourian who lived in a tiny attic up in Montmartre. At
this time Horowitz was a top drawing card in France and a terrific success already in
America, yet he always befriended this dull little man. Gourian was very grateful and
decided to have Horowitz for “high tea” – and went to a lot of work for the visit. We
went to his grubby little apartment and the table was beautifully laid out. Horowitz
invited all of his new friends. There was an old upright piano and brass candlesticks
and to my horror Gourian asked Volodya [Horowitz], “Won’t you play something for
me?” The piano was entirely out of tune, many of the keys were missing ivories – but
Horowitz [...] poured himself into the performance – just as if he were playing a
Steinway at a recital. He loved the guy, and it was the most touching thing you can
imagine. (Plaskin 1983:122)
Lin Chiu-Tze (2008) besing ooreenkomstig Lang Lang se lojaliteit, vrygewigheid en
sorgsaamheid:
He is a loyal person, always remembering people who have helped him along the way
to becoming who he is now. They include his family, friends, teachers and even some
watermelon vendors! When Lang Lang was nine years old and studying in Beijing, he
and his father were encountering financial hardship. At the time, there were two
brothers who operated a watermelon stand and were very kind, frequently hosting
them. Ten years passed, Lang Lang and his father never forgot the generosity of the
two brothers; the Lang family bought a house in Beijing for them. After performing a
concert on Chinese New Year’s Eve in 2006, the Lang family turned down other
invitations, including those from renowned dignitaries, to have dinner instead with the
brothers from the watermelon stand.
733

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Na ’n jeug van armoede was Horowitz gefassineer deur kleurvolle klere, “with originality of
detail bordering on the bizarre” (Plaskin 1983:118): “Horowitz seemed an overgrown boy
who liked to ‘dress up’ even when there was no occasion for it.” Lang Lang is soortgelyk
bekend in die media vir sy voorliefde vir klere. Matthew Westwood (2004; sien ook Remnick
2008; Anon. 2009; Pomfret 2009) skryf:
He is in possession of an ebullient self-assurance and snappy attire. When he arrives
at the Sydney Symphony’s offices, he is wearing a dark overcoat. Underneath he is all
jet-set chic: a cream summer-weight suit with a fine blue stripe, teamed with a striped,
open-neck shirt. He wears cream leather shoes on his feet and an expensive watch on
his wrist.
Lang Lang praat self oor sy klere: “I am pretty sure that everyone is happy after they go
shopping. No matter how serious you are! [....] I love clothes and I shop at Armani, and also
Versace, who make some of my concert clothes. Milan’s great for shopping, especially if I
have a concert there during Fashion Week” (Smith 2009:20; Anon. 2011).
Horowitz was gedurende sy studentejare so uitermatig gewild in Leningrad dat hy selfs ’n
amptelike bewonderaarsklub gehad het, “a group of eight adoring females known as ‘the
Green Girls’ because of their emblematic green cardigans” (Plaskin 1983:56). In sy
outobiografie noem Lang Lang (Lang en Ritz 2008:178) terloops dat hy ’n bewonderaarsklub
gedurende sy studentejare gehad het: “Maybe because I was known at Curtis as someone who
had won big international prizes, I even had a small number of female admirers.”
Vreemd genoeg het Horowitz en Lang Lang dieselfde konsertagentskap. Nadat Arthur
Judson, die stigter van Columbia Broadcasting System, Horowitz in Frankryk hoor optree
het, het hy hom ’n Amerikaanse toer vir die volgende konsertseisoen (1926–27) aangebied
(Plaskin 1983:92–3; Schonberg 1992:101). Columbia het uiteindelik met sy grootste
mededingers saamgesmelt en die Columbia Concerts Corporation met Arthur Judson as
president gevorm (Schonberg 1992:102). Judson het Horowitz se konsertagent op daardie
stadium, Alexander Merowitsj, in diens geneem om Horowitz se sake te hanteer (Plaskin
1983:133). Lang Lang word verteenwoordig deur Columbia Artists Management (CAMI) –
oorspronklik Columbia Concerts Corporation genoem.
Steinway het beide kunstenaars onder hul vlerke geneem. Met Horowitz se aankoms in
Berlyn in 1926 het die visepresident van die Europese afdeling van Steinway, Paul Schmidt,
die unieke kwaliteite van die Steinway-konsertvleuel aan Horowitz gedemonstreer en hom
oorreed om hul produk te onderskryf. Horowitz (Plaskin 1983:76; ook Dubal 1991:20;
Schonberg 1992:74): “I decided ‘that’s my piano’ and never played any other piano,
anywhere, at any time again.” Lang Lang en Steinway & Sons het ook ’n spesiale
verhouding. Dit is die eerste keer in die geskiedenis dat Steinway & Sons met ’n musikus
saamgespan het om ’n reeks klaviere bekend te stel (Edgar 2009; Terauds 2010). Steinway
het Lang Lang met hul eerste Goue Medalje vereer en plaas tydens sy toere ’n Steinwayvleuelklavier
in elk van sy hotelkamers (Fox 2003).
734

5. Gevolgtrekkings
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die doel van hierdie artikel was om die hedendaagse klaviertradisie as ’n moontlike
voortsetting van ’n vervaagde Romantiese klaviertradisie, met spesifieke verwysing na
Vladimir Horowitz as die “Laaste Romantikus” se invloed op Lang Lang as die
“lieflingskind” van die hedendaagse klassieke–musiek-gemeenskap, van naderby te beskou.
Uit die bostaande bespreking het dit na vore gekom dat daar ’n buitengewoon groot aantal
ooreenkomste tussen Lang Lang en sy model, Vladimir Horowitz, se lewensverloop en
klavierstyle is. Die uitgangspunt was nie om te bewys dat hulle met betrekking tot alles
ooreenkom en dat daar geen verskille is nie; dit was om die aandag op hierdie buitengewone
aantal ooreenkomste, en sodoende op Lang Lang se herbenutting van Horowitz se pianistiek,
te vestig. Daar is selfs al in die media kommentaar gelewer op hierdie verbintenis tussen
Horowitz en Lang Lang. Chris Roberts (aangehaal deur Smith 2003:10) voel: “[Lang Lang’s]
an intriguing artist who polarizes situations to some degree – some people think he’s the
second coming of Horowitz, while others are perhaps more dubious.”
Sou hierdie neerslag van Horowitz se klavierstyl in die hedendaagse figuur van Lang Lang as
’n oorblyfsel van die eens dinamiese Romantiek beskou kon word? Is die skrywes van
Taruskin (1995:140), Rockwell (1991:123) en Barth (1991:554) (sien afdeling 2), wat die
hedendaagse pianistiek as ’n vervaagde Romantiese tradisie sien, geregverdig? Wat Taruskin,
Rockwell en Barth, asook hedendaagse pianiste egter uit die oog verloor, is dat die
positivistiese aura van die Modernisme reeds in die eerste helfte van die 20ste eeu in die
gewaad van die nuwe teksgetrouheid en objektiwiteit in interpretasie neerslag in die
pianistiek gevind het.
Gevolglik is hierdie “nuwe Romantiek” (Schonberg 2006:498–9) nie slegs ’n oorblyfsel van
die Romantiese tydperk in die musiekgeskiedenis nie, maar moontlik ’n aanduiding van ’n
nuwe era in uitvoering. Skrywers soos Rockwell (1991:123), Dulak (1993:61) en Dubal
(2004:10) merk ook op dat die hoofstroom-musici begin losbreek uit die wurggreep van die
Modernisme.
Schonberg se verwysing na ’n “nuwe Romantiek” herinner sterk aan John Butt (2006:16–7)
se siening dat die Postmodernisme ’n kultuur van herbenutting (“recycling”) van die verlede
is, in hierdie geval van die Romantiek. Hiermee saam is Dulak (1993:61) se eksplisiete
verwysing na ’n moontlike Postmodernisme van belang: “Are these the beginnings of a
postmodern performance practice?”
Bibliografie
Allison, J. 2003. Lang Lang concert: Middle Temple Hall, EC4. The Times (VK), 2 Julie. (6
Augustus 2010 geraadpleeg).
735

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Anon. 2003. Flamboyant Chinese pianist called “future of classical music”. Akron Beacon
Journal (Ohio), 27 Augustus(21 Junie 2012 geraadpleeg).
—. 2008a. Piano to jazz up programme. Townsville Bulletin, 24 Julie. (23 Julie 2011
geraadpleeg).
—. 2008b. Piano premieres. Townsville Bulletin, 21 Augustus. (23 Julie 2011 geraadpleeg).
—. 2009. Lang Lang’s come a long, long way. The Morning Bulletin (Rockingham,
Queensland), 9 November.(20 Oktober 2010 geraadpleeg).
—. 2011. Wherever the music takes me. The Sunday Times (VK), 10 April. (6 Junie 2011
geraadpleeg).
Babbie, E. en J. Mouton. 2001. The practice of social research. Kaapstad: Oxford University
Press Southern Africa.
Barth, G. 1991. Mozart performance in the 19th century. Early Music, 19(4):538–55.
Bilson, M. 1981. The piano and the player. Early Music, 9(3):345–7.
—. 1997. The future of Schubert interpretation: What is really needed? Early Music,
25(4):715–21.
Brown, G. 2003. Geoff Brown reviews new records by some of this year’s top performers –
Proms. The Times (VK), 16 Julie.(6 Augustus 2010 geraadpleeg).
—. 2005. Lang Lang – concert. The Times (VK), 26 Januarie. (6 Augustus 2010
geraadpleeg).
—. 2006. Lang Lang: Recommend. The Times (VK), 16 Junie. (6 Augustus 2010
geraadpleeg).
—. 2007a. Lang Lang: Dragon songs. The Times (VK), 17 Februarie. (6 Augustus 2010
geraadpleeg).
—. 2007b. Lang Lang: Beethoven piano concerto nos 1 and 4. The Times (VK), 6 Oktober. (6
Augustus 2010 geraadpleeg).
—. 2009. LSO/Tan/Harding at the Barbican. The Times (VK), 23 April. (6 Augustus 2010
geraadpleeg).
Burwasser, P. 2001. Lang Lang: Rising piano star, and a nice young man, too (just ask his
mother). Fanfare – The Magazine for Serious Record Collectors, 24(4):44, 46, 48.
Butt, J. 2006. The postmodern mindset, musicology and the future of Bach scholarship.
Understanding Bach, 1:9–18.
736

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Cameron, M. 2005. Lang Lang keeps evolving: Often-criticized excesses gone during
delightful CSO concert. The Chicago Tribune (Special to the Tribune), 12 Julie. (24 Maart
2011 geraadpleeg).
Cantrell, S. 2008. Lang Lang: Subtlety in absentia. The Dallas Morning News (Fort Worth,
Texas), 1 April. (20 Oktober 2010 geraadpleeg).
Chadwick, A. en K.G. Bates. 2004. Onderhoud: Lang Lang discusses his work as a classical
pianist. Day to Day (National Public Radio), 21 April. (6 Augustus 2010 geraadpleeg).
Church, M. 2008. Lang Lang: Virtuoso pianist or “flashy” showman? The Independent, 3
Augustus. (4 Augustus 2008 geraadpleeg).
Crawford, A. 2009. First season in retrospect: Manfred Honeck and the Pittsburgh
Symphony. American Record Guide, 72(5):35–6. (13 Junie 2011 geraadpleeg).
Dervan, M. 2010. Lang Lang (Piano). Irish Times, 4 Februarie. (27 Julie 2010 geraadpleeg).
Dipert, R.R. 1980. The composer’s intentions: An examination of their relevance for
performance. The Musical Quarterly, 66(2):205–218.
Dobrin, P. 2009. The Philadelphia Inquirer Peter Dobrin column: Herbie Hancock and Lang
Lang played a marathon, and took alarming liberties with Gershwin. The Philadelphia
Inquirer (Philadelphia), 1 Augustus. (6 Augustus 2010 geraadpleeg).
Dong, J. 2009. Pianist out to carry music to kids’ ears. China Daily, 14 November. (11
Desember 2009 geraadpleeg).
Dreyfus, L. 1992. Mozart and tradition. Mozart as early music: A Romantic antidote. Early
Music, 20(2):297–309.
Dubal, D. 1984. The world of the concert pianist. Londen: Victor Gollancz.
—. 1989. The art of the piano: Its performers, literature, and recordings. New York: Summit
Books.
—. 1991. Evenings with Horowitz: A personal portrait. New York: Birch Lane Press.
—. 2004. The art of the piano: Its performers, literature, and recordings. 3de uitgawe.
Pompton Plains (NJ) en Cambridge (VK): Amadeus Press.
Dulak, M. 1993. The quiet metamorphosis of “Early Music”. Repercussions, 2:31–61.
Edgar, M. 2009. The Lang Lang effect. (11 Desember 2009 geraadpleeg).
Finson, J.W. 1984. Performing practice in the late nineteenth century, with special reference
to the music of Brahms. The Musical Quarterly, 70(3):457–75.
737

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Fox, S. 2003. Manchurian candidate – Proms: The brilliant young Chinese pianist Lang Lang
stars at the opening concert. The Times (VK), 16 Julie. (6 Julie 2010 geraadpleeg).
Goldsmith, H. 1990. Vladimir Horowitz: 1904–1989. Musical America, 110(1):54.
Guerrieri, M. 2009. Pianist displays both star power and restraint. The Boston Globe, 4 Maart.
(11 Desember 2009 geraadpleeg).
Guregian, E. 2003. Brilliant gentleman, brilliant performer – Flamboyant young Chinese
performer Lang Lang “the future of classical music”. Akron Beacon Journal (Ohio), 14
Augustus. (6 Augustus 2010 geraadpleeg).
Hamilton, K. 2008. After the Golden Age: Romantic pianism and modern performance.
Oxford, New York: Oxford University Press.
Harrison, M. 2008. Prom reviews. Musical Opinion, November-Desember. (17 November
2009 geraadpleeg).
Hofmann, J. 1976. Piano playing: With piano questions answered. New York: Dover.
Holland, B. 2005. One passionate prodigy takes on another. The New York Times, 24
September. (11 Desember 2009 geraadpleeg).
—. 2006. Bartók says it with a concerto, not flowers. The New York Times, 7 November. (11
Desember 2009 geraadpleeg).
Houlahan, M. 2004. The Christchurch Press: Right notes. The Christchurch Press (New
Zealand).
Iuchi, C. 2009. Pianist Lang to give free show. Japan Times, 18 September.(6 Augustus 2010
geraadpleeg).
Jacob, R. 2009. Lunch with the FT: Lang Lang. The Financial Times, 11 April. (11 Desember
2009 geraadpleeg).
Jury, L. 2010. Media release: Sony Classical. MediaNet Press Release Wire (Australia), 24
Augustus. (20 Oktober 2010 geraadpleeg).
Kimberley, N. 2009. Mighty meeting of the masters. Evening Standard, 28 Augustus.(6
Augustus 2010 geraadpleeg).
Kimmelman, M. 2003. The way we live now: 6-01-03: Page turner: The prodigious pianist.
The New York Times, 1 Junie. (11 Desember 2009 geraadpleeg).
—. 2009. Abroad: Racing Chopin all the way to the wire. The New York Times, 10
September.(11 Desember 2009 geraadpleeg).
738

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Kleynhans, C. en H.H. van der Mescht. 2012. Die pianis as vertoonkunstenaar: Die Chinese
virtuoos-pianis Lang Lang se populêre sukses. LitNet Akademies, 9(1):208–34. (13 April
2012 geraadpleeg).
Kosman, J. 2008. Lang Lang gets down and dirty with Beethoven. San Francisco Chronicle,
1 Mei.(6 Augustus 2010 geraadpleeg).
Kozinn, A. 2004. Music review: Sober intent and a touch of calm youth. The New York
Times, 11 Maart.(11 Desember 2009 geraadpleeg).
—. 2008. Subtleties to showmanship: Pianistic duality on display. The New York Times, 17
Maart. (11 Desember 2009 geraadpleeg).
Lang, L. en M. French. 2008. Lang Lang: Playing with flying keys. New York: Laurel-Leaf.
Lang, L. en D. Ritz. 2008. Journey of a thousand miles: My story. New York: Spiegel and
Grau.
Lebrecht, N. 2009. The pianist who is more famous than the Beatles. La Scena Musicale
Online (scena.org): The Lebrecht Report, 8 April.
(11 Desember 2009 geraadpleeg).
Le Huray, P. en J. Day. 1988. Music and aesthetics in the 18th and early 19th centuries.
Hersiene uitgawe. Cambridge: Cambridge University Press.
Lennie, J. 2009. Lang Lang: Interview. Time Out London, 23 April. (11 Desember 2009
geraadpleeg).
Leung, R. 2005. Lang Lang: Piano prodigy: Chinese musician may be best pianist of his
generation. CBS News, 9 Januarie. (11 Desember 2009 geraadpleeg).
Lin, C. 2008. Lang Lang: The pride of music – pianist, teacher and inspiration to all. The
American Music Teacher, 57(4):22–5.(14 November 2009 geraadpleeg).
Littler, W. 2007. Around the world: Piano 2006 in Lucerne. Piano Today, 27(1):22–3. (28
November 2009).
Mangan, T. 2004. Young guns. At long last, personality breaks out among a new crop of
younger pianists. The Orange County Register (Santa Ana, CA), 2 Mei. (8 Augustus 2010
geraadpleeg).
McDougall, C. 2005. Bang Bang: If Jerry Lee Lewis were a classical pianist, he’d be Lang
Lang. 1 Desember, 12:00 AM. (11 Desember 2009 geraadpleeg).
Oestreich, J.R.2009. Music review: Brahms and Stravinsky have an unlikely meeting under
Levine’s baton. The New York Times, 23 Mei. (11 Desember 2009 geraadpleeg).
739

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Philip, R. 1984. The Recordings of Edward Elgar (1857–1934): Authenticity and
performance practice. Early Music, 12:481–9.
Plaskin, G. 1983. Horowitz: A biography of Vladimir Horowitz. New York: W. Morrow.
Pomfret, E. 2009. Lang Lang: China’s classical superstar. The Times (VK), 11 April. (20
Oktober 2010 geraadpleeg).
Porterfield, C. 2003. Debut of an odd couple. Time, 162(20), 17 November. (6 Augustus 2010
geraadpleeg).
Remnick, D. 2008. Profiles: The Olympian. The New Yorker, 84(23):52–63.(12 Oktober 2010
geraadpleeg).
Rideout, E. 2003. Super chops!: Lang Lang. Keyboard, 29(11):32, 34. (29 November 2009
geraadpleeg).
Roberts, R. 2007. Lang Lang’s journey to Beethoven. Morning Edition (National Public
Radio), 8 Mei. (29 Julie 2010 geraadpleeg).
Rockwell, J. 1991. John Rockwell, New York Times (Symposium – The early music debate:
Ancients, moderns, postmoderns). Journal of Musicology – A Quarterly Review of Music
History, Criticism, Analysis, and Performance Practice, 10(1):119–24.
Rosen, C. 2002. Piano notes: The hidden world of the concert pianist. Londen: Penguin
Books.
Sachs, H. 1982. Virtuoso: The life and art of Paganini, Liszt, Rubinstein, Paderewski,
Kreisler, Casals, Landowska, Horowitz and Gould. New York: Thames and Hudson.
Scheinin, R. 2007. Lang’s musical gifts wasted: Audience favorite turns in syrupy recital,
lingering over notes. San Jose Mercury News (CA), 18 Januarie. (6 Augustus 2010
geraadpleeg).
Scher, V. 2008. Around the world in 88 keys: The piano has taken Lang Lang from poverty
to superstardom. The San Diego Union-Tribune, 28 September. (11 Desember 2009
geraadpleeg).
Schonberg, H.C. 1965. The great pianists. Londen: Gollancz.
—. 1992. Horowitz: His life and music. Londen, New York: Simon & Schuster.
—. 2006. The great pianists: From Mozart to the present. Hersien en bygewerk. Londen,
New York: Simon & Schuster.
Schwartzkoff, L. 2010. Difference in scale. The Sydney Morning Herald (Australië), 14
Augustus. (20 Oktober 2010 geraadpleeg).
740

Sitwell, S. 1955. Liszt. Londen: Cassell.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Smith, Steven. 2003. The classical score: Hail and farewell. Billboard – The International
Newsweekly of Music, Video and Home Entertainment, 115(9):10.
Smith, S.M. 2009. Lang Lang: A life so far. Clavier Companion, 1(1):14–20.
Stearns, D.P. 2009. David Patrick Stearns column: Different genres, different generations,
both virtuosos. The Philadelphia Inquirer (Philadelphia), 26 Julie. (6 Augustus 2010
geraadpleeg).
Taruskin, R. 1995. Text and act: Essays on music and performance. New York: Oxford
University Press.
Terauds, J. 2008. Lang Lang’s trademark piano style enthralls. Toronto Star (Kanada), 29
September. (20 Oktober 2010 geraadpleeg).
—. 2010. Lang Lang has become a global name brand. Classical music: Just the facts.
Toronto Star (Kanada), 1 April. (6 Augustus 2010 geraadpleeg).
Tommasini, A. 2002. Music review: War horse on the loose, with exuberance to spare. The
New York Times, 7 Oktober. (11 Desember 2009 geraadpleeg).
—. 2003. Music review: A showman revs up the classical genre. The New York Times, 10
November. (11 Desember 2009 geraadpleeg).
—. 2004. Music review: A challenging new work: Poetry by Dickinson. The New York
Times, 1 Oktober. (11 Desember 2009 geraadpleeg).
—. 2008. Music review: Views back (and forward) on an outdoor stage. The New York
Times, 17 Julie. (11 Desember 2009 geraadpleeg).
Toronyi-Lalic, I. 2009. Is the virtuoso pianist a dying breed?: A race for ever-greater
virtuosity, with accompanying physical demands, has made today’s pianists wary of the
tradition. The Times (VK), 6 November. (21 Junie 2012 geraadpleeg).
Usher, R. 2004. So young, so brilliant. The Age (Melbourne, Australië), 24 Augustus.(20
Oktober 2010 geraadpleeg).
Von Rhein, J. 2002. Bend the rules, but don’t break the bond. The Chicago Tribune, 18
August. (24 Maart 2011 geraadpleeg).
—. 2003. Tchaikovsky, Mendelssohn: First piano concertos: Lang Lang, piano. The Chicago
Tribune, 20 Julie. (24 Maart 2011 geraadpleeg).
—. 2004. Less hype, if you please. The Chicago Tribune, 6 April. (24 Maart 2011
geraadpleeg).
741

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
—. 2007a. Pianist’s star shines in the end: Finale brings out best from Lang Lang, CSO. The
Chicago Tribune, 12 Januarie.(24 Maart 2011 geraadpleeg).
—. 2007b. Lang Lang reins in his virtuosity. The Chicago Tribune, 18 March.(24 Maart 2011
geraadpleeg).
Wallace, A. 2005. “If a cat can play like that, why can’t I?” Irish Times, 29 Oktober. (6
Augustus 2010 geraadpleeg).
Walker, A. 1970. Liszt’s musical background. In Walker (red.) 1970.
Walker, A. (red.). 1970. Franz Liszt: The man and his music. Londen: Barrie & Jenkins.
Westwood, M. 2004. World at his fingertips. The Australian (Sydney, Australië), 17
Augustus. (20 Oktober 2010 geraadpleeg).
Ydstie, J. 2003. Interview: Lang Lang discusses his career as a pianist and performs
selections in the studio. Weekend All Things Considered (National Public Radio), 13 April.
(21 Junie 2012 geraadpleeg).
Eindnota
1 Hierdie beweging moedig uitvoerders aan om gebruik te maak van periode-instrumente en
gegewens uit historiese geskrifte aangaande vroeë uitvoeringspraktyke om sodoende ’n
histories-ingeligte uitvoering te lewer. Die beweging staan teenoor uitvoerders uit die
hoofstroom (“mainstream”) wat gebruik maak van moderne instrumente en wat ’n
oorgelewerde uitvoeringspraktyk sedert die Romantiek voortsit.
742

Opsomming
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
David Beresford Pratt: die mens agter die
sluipmoordpoging
Loammi Wolf
Loammi Wolf: Democracy for Peace, Duitsland
Hierdie artikel ontleed die motiewe van David Pratt om op 9 April 1960, tydens die Unie
Skou, die destydse eerste minister, dr. Hendrik Verwoerd, te skiet. Daar is drie moontlike
motiewe ter sprake. Een storie wat destyds in omloop was, is dat Verwoerd ’n verhouding
met Pratt se Nederlandse vrou gehad het en dat die skietvoorval deur wraak motiveer kon
wees. Die prokureur-generaal, adv. W.R. Rein, het moeite gedoen om hierdie bewerings nie
in die hof te laat opduik nie. Hoewel die tese vergesog klink, kan dit moontlik ’n leidraad in
’n ander rigting bied wat meer lig werp op die krisis in Pratt se huwelik, wat sy verlossersindroom
versterk het. ’n Tweede tese is jare later opgestel deur die vennoot van Pratt se
neuroloog. Dr. Allan Bird het in sy memoires beweer dat sy kollega, dr. Solly Jacobson, wat
’n lid van die verbode Kommunistiese Party was en ná die Rivonia-klopjag landuit gevlug
het, kop in een mus was met Pratt. Volgens hom het hulle die sluipmoord saam beplan.
Jacobson sou dan getuig dat Pratt weens epilepsie ontoerekeningsvatbaar is sodat hy nie
strafregtelik tereg moes staan nie. Die derde scenario, wat ook deur die hof aanvaar is op
grond van die psigiatriese verslae van verskeie neuroloë wat destyds aan die hof voorgelê is,
is dat Pratt op die ingewing van die oomblik gehandel het. Hy was manies-depressief en het
aan ’n psigotiese verlosser-sindroom gely. Die tipiese metodiek wat regsgeleerdes benut om
gevallestudies te beoordeel, word aangewend om vas te stel watter bewering die mees
waarskynlike is. Die doel van die artikel is om ’n histories meer gebalanseerde beeld van
David Pratt as mens te skep. Die studie het dus beoog om meer uit te vind oor Pratt se
persoonlike omstandighede. Getuienis uit verskeie regsgedinge waarin Pratt betrokke was, is
as uitgangspunt geneem om sy privaatlewe beter te belig. Die leemtes is aangevul deur
destydse koerantberigte en ander optekeninge van tydgenote wat hom geken het.
Trefwoorde: David Beresford Pratt; Mary Hatrick/Pratt/Cumming; Sarah Leonarda (“Patty”)
van Heijningen/Pratt; Susan Pratt; L.A. Hurst; Austin McEwan Lamont; Solly Jacobson;
Allan Bird; Issie Maisels Q.C.; Hendrik Frensch Verwoerd
Abstract
David Beresford Pratt: the person behind the assassination attempt
This article investigates the motives of David Pratt’s assassination attempt on the then prime
minister, Dr Hendrik Verwoerd, during the opening of the Union Show on 9 April, 1960. The
assassination of Verwoerd by Demitrio Tsafendas has been covered well, but the
743

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
circumstances which prompted Pratt to shoot Verwoerd have not yet been extensively
explored.
Over the years three scenarios have been mooted in an attempt to explain Pratt’s action. The
first is that Pratt attacked Verwoerd out of revenge. Shortly after the attempted assassination
a rumour spread that Pratt’s Dutch wife might have had a relationship with the prime
minister, who was also of Dutch descent. The attorney-general, Adv. Rein, took pains to
prevent this fairy tale from surfacing in court. Unlikely as this lead might be to explain Pratt’s
motive for shooting Verwoerd, his wife may indeed have had an affair with another man,
which could have contributed to Pratt’s desperate state of mind. According to the second
scenario, Pratt was suffering from epilepsy and serious depression. As the crisis in his
personal life escalated, he found an escape mechanism to handle the crisis at a different level,
in a political context. The third scenario postulates a conspiracy between Pratt and Dr Solly
Jacobson, his psychiatrist, who was also a dedicated member of the underground Communist
Party and a close friend of Joe Slovo. Jacobson’s partner, Dr Allan Bird, contended that the
two of them worked out a plan for Pratt to assassinate Verwoerd. Jacobson would then bail
him out with medical evidence so that he could not be held criminally liable. Bird did not
refer to the mysterious red note that was handed to the prime minister only weeks before the
assassination attempt. The note contained a threat: “Today we kill Verwoerd.”
To determine which of these scenarios is the most probable, legal methodology that is
typically applied in case studies is invoked.
Apart from considering the scenarios about a possible motive why Pratt attacked Verwoerd,
the article also attempts to create a more comprehensive portrait of Pratt’s life. Evidence
presented in diverse court cases in which Pratt was involved, serves as a point of departure to
illuminate his personal circumstances. The memoirs of persons who knew Pratt personally
have also been consulted. Newspaper articles shed further light on the attempted
assassination, the escalation of the political conflict and the prevailing Zeitgeist.
The picture that evolves is that Pratt, hailed as a hero by the anti-apartheid movement, is a
rather unlikely hero. Pratt grew up amidst incredible wealth, but already suffered from
epilepsy at a very young age. There is evidence that he was a loner from early on. He was
probably ostracised and stigmatised at school due to epileptic convulsions. He went to the
best private schools and qualified as a chartered accountant at Cambridge University. He was
the designated heir to run the vast business empire of his father.
Although he could be kind and charming he also had another side. He could be difficult,
peevish and unpredictable, at times even violent. It seems that his marriage with the British
journalist Mary Hatrick was not easy for her. A pattern evolved which indicates that stress
factors in his life initially gave rise only to epileptic attacks. His condition deteriorated
considerably after the divorce from Mary, who left him shortly after the death of their little
boy in March 1945. After the divorce he fell into serious depression and was treated in South
Africa as well as the United States. The stress of the maintenance case which Mary brought
against him, because he failed to meet his obligations towards their daughter Susan,
aggravated his condition.
His second marriage, to Patty van Heijningen, was not successful either. She was the
daughter of a famous Dutch radiologist. In 1954, shortly after the birth of their first child,
Pratt claimed to have received a message which he should convey to South Africa. He was
very concerned about Afrikaner nationalism and the apartheid system that was being put into
744

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
place. He joined Alan Paton’s newly founded Liberal Party. Apparently he wanted to form a
coalition government with Klasie Havenga. Pratt was boarded and diagnosed with suffering
from “grandiose delusions of the political saviour type”. He also suffered from stress-related
tinnitus, hearing organ music in his head which he interpreted as heavenly messages.
Pratt was almost constantly in psychiatric treatment. His wife feared for her safety because he
threatened her. At the beginning of 1958 she decided to return to The Hague, taking their two
children with her. Pratt followed her with a gun in his pocket, but was apprehended at the
Amsterdam airport. It is possible that this incident was sparked off by the fact that Pratt found
out that his wife had had an affair.
In August 1958 his psychiatrist, Dr Chesler, recommended that his sister, Peggy Ricketts,
should apply for a curator bonis to be appointed to manage his affairs. Upon her refusal to do
so, Dr Chesler requested that Pratt be treated by another specialist. Pratt’s depression
deteriorated and his condition became manic. Around this time he badly assaulted his cousin
with whom he was in business. He was referred for treatment to the neurologist Dr Solly
Jacobson.
Pratt desperately tried to win his wife back. He bought a posh property, “Old Sillery”, in the
Cape, hoping that the climate would be more appealing and suited to her and that she would
consider returning to South Africa. When that did not work out, he planned a kidnapping of
their daughter in Switzerland during a skiing holiday in the hope that he could force Patty to
return to South Africa. As he became more desperate about his marital problems, Pratt tried
to commit suicide on three different occasions. In between he spent extensive periods in the
United Kingdom, where he received psycho-analytical treatment.
It appears that Pratt’s paranoid condition was reinforced by the escalation of the political
conflict after the Sharpeville massacre. The court accepted the medical reports submitted to it
by five different psychiatrists, all of which confirmed that Pratt lacked legal capacity and
could not be held criminally liable for having shot the prime minister.
Allan Bird published his memoirs many decades later. He based his suspicion that his
colleague, Solly Jacobson, had conspired with Pratt to shoot Verwoerd on three incidents.
None of them, however, can be linked causally to the assassination attempt. A conspiracy can
be excluded due to the fact that Pratt refused to allow his lawyers to submit any reports on his
medical condition to the court. He wanted to face the charges and go down in history as a
hero. It was only after his daughter Susan intervened on his behalf and lodged an application
to appoint a curator bonis as well as a curator ad litem to handle his matters that the court
ordered the curator ad litem to present the criminal court with psychiatric reports on his
condition.
There are a number of similarities between Pratt and Verwoerd. Both were the children of
immigrants who moved to South Africa when they were two years of age. Verwoerd arrived
in the conquered post-Anglo-Boer War South Africa, whereas Pratt arrived in the newly
formed Union of South Africa a few years later. It is often observed that immigrant children
overcompensate to be accepted in their guest country. Whereas nationalism comes naturally
to people living in a country, it is a conscious choice for immigrants, and it was no different
with Pratt and Verwoerd. Each of them associated with the community closest to them. Pratt
was part of a background that cherished the British Empire and the Commonwealth, whereas
Verwoerd aspired to become a real Afrikaner.
745

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Another common denominator was psychology. Verwoerd did a doctoral thesis on
psychology and became a professor of applied psychology, whereas Pratt was in need of
psychological treatment all his life, trying to face his personal problems. Both thought they
knew what would be best for South Africa, and this became the symbolic cataclysm of the
attempted assassination. Pratt wanted South Africa to take her place among the nations of the
British Commonwealth and, as he put it to Dr Hurst and in his speech in the dock, wanted to
lay Verwoerd up so that Verwoerd could rethink the apartheid policy. Verwoerd wanted a
republic and was later instrumental in South Africa’s leaving the Commonwealth. He
envisaged a kind of “internal decolonisation” for black people because he was convinced that
segregation would lead to conflict and that apartheid was necessary to prevent that. The
whole idea was doomed from the beginning, however, because black urbanisation and an
integrated economy could not be stopped.
The assassination attempt by Pratt was neither a conspiracy nor a lone wolf type of planning
of the assassination. According to him he had acted impulsively and on the spur of the
moment. However, other statements made by Pratt contradict this claim.
His suicide in a mental institution on his 52nd birthday, shortly before parole was due to be
considered, marks the end of a tragic life.
Keywords: David Beresford Pratt; Mary Hatrick/Pratt/Cumming; Sarah Leonarda (“Patty”)
van Heijningen/Pratt; Susan Pratt; L.A. Hurst; Austin McEwan Lamont; Solly Jacobson;
Allan Bird; Issie Maisels Q.C.; Hendrik Frensch Verwoerd
1. ’n Paar inleidende gedagtes
Onlangs het ek op ’n vergeelde gedenkalbum van Hendrik Frensch Verwoerd afgekom wat
uitgegee na die aanslag van Tsafendas op sy lewe (Grobbelaar 1966). Hoewel die
gedenkalbum mens toegang bied tot die politieke milieu van 50 jaar gelede, is dit
terselfdertyd net ’n gedeelte van ’n groter prentjie. Mens sou ook die foto’s van Peter
Magubane daarnaas moes uitstal om ’n beter geheelbeeld te kan vorm. Die tragedie van
Sharpeville, die noodtoestand wat gepoog het om die opstand van swart mense teen apartheid
hok te slaan, en toenemende internasionale druk was net so deel van daardie werklikheid. Die
beroemde fotograaf van die tydskrif Drum, na wie soms verwys is as “a one-man truth
squad”, het swart weerstand teen die apartheidsbeleid en hoe dit mense affekteer het, sensitief
dokumenteer.
Om meer te wete te kom oor David Pratt is die album wel nuttig in soverre dit die dag waarop
Pratt vir Verwoerd geskiet het, beeldstaaf. Dit wys hoe Verwoerd hande skud met
hooggeplaastes tydens die Unie Skou, soos die Randse Paasskou destyds bekend gestaan het.
Daar is foto’s van hom tydens sy openingsrede. Op een foto staan Verwoerd langs die
skoubekers wat later oorhandig sou word. Dan volg ’n reeks foto’s wat in snel-modus
geneem is en wys hoe hy sy gesig gryp en vol bloed neersak. Teen die einde is daar ook
foto’s wat die sluipmoord deur Tsafendas en die staatsbegrafnis dokumenteer.
746

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Figuur 1. Verwoerd groet hooggeplaastes voor sy openingsrede by die Unie Skou.
(Bron: P. Grobbelaar, Man van die Volk, ble. 72-3)
As regsgeleerde is mens seker altyd geïnteresseerd in sulke beroemde gevalle. As mens
hedendaagse berigte lees oor die sluipmoorde van Pratt en Tsafendas, is dit opvallend hoeveel
daar in die dade geprojekteer word deur die beriggewende protagoniste vanuit hulle eie
heilsperspektief. 1 Die geskiedenis van die vroeë sestigerjare is taamlik toegegooi onder
retrospektiewe beoordelings van die geskiedenis wat die historiese milieu as ’t ware amper
verdring. 2
Daar is heelwat oor Tsafendas en sy moontlike motiewe geskryf (Van Wyk 1966; Van
Woerden 2000; Adams 2011; Cooper s.j.), maar die meeste mense weet redelik min van
Pratt. 3 Die vraag kom outomaties op: Wat sou ’n Engelse sakeman en boer wat nie juis as ’n
politieke aktivis opgeval het nie, daartoe gedryf het om die Eerste Minister tromp-op te loop
en te skiet? Wou Pratt hom wreek op Verwoerd omdat laasgenoemde na bewering ’n
verhouding met sy Nederlandse vrou gehad het? Of was hy kop in een mus met sy neuroloog,
’n oortuigde kommunis en hegte vriend van Joe Slovo? Het hulle die sluipmoord beplan met
die hoop dat Pratt, gesteun deur sy neuroloog, as ontoerekeningsvatbaar vir die daad
klassifiseer sou word soos die neuroloog se vennoot later beweer het? Wat het die rooi briefie
met die moorddreigemente aan Verwoerd twee weke voor die aanslag daarmee te doen? Of
was dit eerder ’n geval dat Pratt weens sy manies-depressiewe psigoses aan ’n verlossersindroom
gely het en Suid-Afrika van die simbool van apartheid wou bevry?
Om die Pratt-sluipmoordpoging te ontleed, is destydse koerantberigte, dokumente in die
Nasionale Argief en ’n aantal outobiografieë nuttig om meer uitsluitsel oor die motiewe vir
die sluipmoord te kry, maar ook om ’n beter beeld van Pratt as mens te kan vorm. Die tipiese
747

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
metodiek wat regsgeleerdes benut om gevallestudies te ontleed, word aangewend om vas te
stel watter bewering die mees waarskynlike is. Die bewyse word beoordeel volgens die
maatstaf van ’n oorwig van waarskynlikheid.
Die dilemma is natuurlik ook hoe mens so ’n taak die beste aanpak. Een moontlikheid sou
wees om die sluipmoordpoging as vertrekpunt te neem en dan Pratt se lewe terugskouend te
laat ontvou deur getuienis in die hof. Die nadeel is dat dit hom dan van meet af binne ’n
strafregtelike en psigiatriese konteks plaas. Ek gaan dus liewer sy lewe chronologies probeer
herkonstrueer uit die beskikbare bronne, sodat die drama sy natuurlike gang neem.
2. Pratt se persoonlike agtergrond
2.1 Britse afstamming, immigrasie en jeugjare
Pratt was van Britse afstamming. Arthur Pratt en sy vrou Georgina, gebore Wills, het twee
kinders gehad: David en ’n jonger suster genaamd Ethel Margaret (“Peggy”). 4 David is op 1
Oktober 1909 in Croydon, Londen gebore. 5 Die Pratts het ná Uniewording, toe David twee
jaar oud was, Suid-Afrika toe emigreer. 6
Arthur Pratt was ’n gesiene en baie welvarende besigheidsman in Johannesburg. Hy het onder
meer die lekkergoedfabriek Crispette Candy besit en was ’n aandeelhouer in R. and P.
Company (Pty) Ltd (Reinhold en Pratt), wat die Cullinan-geboue besit het. Die
kantoorgeboue was in die vyftigerjare £173 000 werd. Verder het hy aandele gehad in die
Electricity Supply Commission, Rand Water Board, South African Iron and Steel Industries,
Sidlew Investments en Hendon Investments. 7
Die familie het in ’n luukse herehuis in Houghton Estate (Houghtonrylaan 49) gewoon. David
is na King Edward VII Boys’ High in Johannesburg gestuur. 8 Op skool het hy akademies
uitgeblink, maar het reeds opgeval weens sy antisosiale gedrag. 9 Pratt het van kindsbeen af al
epileptiese aanvalle gekry. Hy het egter verskillende tye vir wanneer dit begin het, aan
verskillende psigiaters aangedui. Hy het prof. L.A. Hurst vertel dat hy sy eerste epileptiese
aanvalle op die ouderdom van agt gekry het, 10 en dr. Jacobson dat dit met twaalf begin het, 11
terwyl hy dr. Benjamin Chesler vertel het dat dit eers met adolessensie begin het. 12 Blykbaar
het sy ma se suster, Edith Tingey, wat in Engeland gewoon het en deur Arthur Pratt finansieel
ondersteun is, 13 ook aan epilepsie gely. 14
Na skool het sy ouers hom vir verdere studie na Engeland gestuur. 15 David het ’n graad in
ouditeurskunde met lof behaal aan die Universiteit van Cambridge(Potgieter 1970:572-3). Hy
was ook in ’n roeispan van die universiteit. 16
748

2.2 Pratt, die sakeman en boer
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
David Pratt was ’n welvarende sakeman. 17 Hy het verskeie persele en geboue besit en die
lekkergoedfabriek van die familie bestuur. Daarbenewens het hy vier plase gehad, naamlik
Moloney’s Eye in die Magaliesberg, en drie verdere plase in die distrik Krugersdorp, naamlik
Steenkoppie, waar hy ten tye van die egskeiding van sy eerste vrou gewoon het, 18 en Delarey
en Rietfontein. Hy het ’n mangaanmyn op die plaas Steenkoppie bedryf. 19 Op Moloney’s Eye
het hy ’n lieflike huis vir sy tweede vrou laat bou. 20 Hy het met ’n uitsoekkudde Ayrshirestoetbeeste
geboer en het ook ’n melkery bedryf. Die kudde, waarmee hy baie skoubekers
gewen het, het hy later verkoop omdat hy probleme ondervind het om sy sake behoorlik te
behartig. Daar was ’n fontein op die plaas wat die reeks damme van die forelboerdery gevoed
het. Hy het daagliks vars forelle aan restaurante in die stad gelewer. Pratt se chauffeur, Jan
Hendricks, het hom elke oggend Johannesburg toe geneem om na sy sakebelange om te
sien. 21
Frank Holland, ’n buurman van Pratt, het vertel dat Pratt baie goed was vir oumense en hulle
gehelp het, ongeag of hulle Engels- of Afrikaanssprekend was, en dat hy vriende gehad het
“in both sections of the white communities”. Hoewel hy sjarmant kon wees, was hy nie “a
good mixer” nie. 22 Pratt het gereeld skenkings gemaak ten bate van Boys’ Town in
Magaliesberg en die Anglikaanse St. Peterskerk in Krugersdorp. Ook hulle kinderoppasser,
wat terug is Yorkshire toe nadat sy tweede vrou hom verlaat het, het hy bedank met
halfjaarlikse onderhoud. 23
Die prentjie wat ontstaan uit verskillende voorleggings van psigiaters wat hom oor die jare
behandel het en die uitgerekte onderhoudtwis met sy eerste vrou is dat Pratt ook ’n ander sy
gehad het. Hy was ’n moeilike mens om mee klaar te kom: hy het ’n opvlieënde geaardheid
gehad en kon by tye kleinlik, wispelturig en onverskillig wees.
2.3 Sy eerste huwelik met Mary Lindsay Hatrick
Die 25-jarige David Pratt is op 6 Februarie 1935 getroud met die Britse joernalis Mary
Lindsay Hatrick, wat twee jaar ouer as hy was. 24 Daar is twee kinders uit die huwelik gebore:
Susan Diana op 9 Desember 1937 en David John op 13 Augustus 1940. Net voor Kersfees in
1941 het Arthur Pratt ’n groot deel van sy aandele oorgedra aan sy seun – “in consideration
of the natural love and affection which he has for his son”. In hierdie skenkingsooreenkoms
het hy ook aandele oorgedra aan sy twee kleinkinders, Susan en David John. 25
Pratt het hom aangemeld as vrywilliger in die lugmag vir die Tweede Wêreldoorlog. 26 Uit sy
mediese dossier by die lugmag blyk dit dat hy weens epilepsie afgradeer is na die C-kategorie
omdat hy medies ongeskik was vir die gevegsfront. Die lugmag het hom in Augustus 1940
laat opneem vir behandeling weens epilepsie – dieselfde maand as dié waarin sy seuntjie
gebore is. Met sy ouditeursagtergrond is Pratt ingedeel om klerklike werk te doen. 27 Prof.
Austin M. Lamont, ’n professor in psigiatrie aan die Universiteit van Pretoria, het later in die
hof, na die aanslag op Verwoerd, Pratt soos volg beoordeel: 28
749

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Bearing in mind that he always had a secure background of wealth, the period in the
army is important as being the only period in the past 20 years when he had to
conform to an orderly work situation. The story of the court martial and the second
board (when he was declared totally unfit for all forms of service in October 1943)
suggest that this chartered accountant met difficulty in adjusting to a clerical post in
the army. It is suggested that without his wealth he would not have been able to break
off deteriorating business and domestic relationships before landing in serious trouble.
Daar is dus reeds vroeë aanduidings dat ’n lewe saam met Pratt moeilik was. Nadat hulle
seuntjie op vierjarige ouderdom, op 10 Maart 1945, oorlede is 29 het Mary hom verlaat. Sy
was ’n tyd lank in Durban. Hy het talle briewe aan haar geskryf, en sy maak verskoning dat
sy eers op 8 Mei 1945 geantwoord het. Die trant van die brief klink asof sy wou wegkom om
na te dink oor haar lewe. Sy skryf:
I don’t know what your feelings now are, but from your letters I somehow think you
want to try making a go of things again. I’m convinced it won’t work out for either of
us. And that it is better to make a break now. It will be hard and lonely, especially at
first, but honestly David, I think it will be best. I’ve given the matter a great deal of
thought as I have led a very quiet life here. I’ve had plenty of time for thinking.
Sy skryf verder:
At this point, I do want you to know that neither Jack nor Sandra have attempted to
influence me. I’ve come to the decision by myself. I simply announced when I arrived
that we were parting, that was that.
Mary berig dat Jack aan die manuskrip oor sy “Grecian adventure” werk en dat sy dit vir hom
tik. Sy laat deurskemer: “I feel I’m doing something useful at last.” Die Jack waarna sy
verwys, was klaarblyklik majoor Jack Gage. Hy het sy ervarings in Griekeland tydens die
Tweede Wêreldoorlog neergepen. Dit het in 1950 as The Greek Adventure verskyn (Gage
1950). Die volgende adres was boaan die brief gedruk: Rathlin, 155 Goble Road, Durban. 30
Gage se pa was van Ierse afkoms en het na Suid-Afrika emigreer. Dit was blykbaar tradisie in
die familie om hulle huise na die Ierse eiland Rathlin te vernoem. 31 Jack Gage was in ’n
tweede huwelik getroud met die narkotiseur Helen Alexandra (Sandra) Hatrick, wat skynbaar
aan Mary Hatrick verwant was. Beide Hatrick-dames het in 1935 getrou. 32
In die brief vra Mary of David vir Susan saamgevat het na die Peace Decorations omdat sy so
baie van vlae hou. Sy vra verder uit of Susan se hoes al beter geword het en sê dat die huis so
leeg is sonder haar – waarskynlik ’n heenwys daarna dat Susan, toe sewe jaar oud, op skool
was by St. Andrew’s in Johannesburg. Dis opvallend dat sy niks sê oor die seuntjie wat
skaars twee maande tevore dood is nie. Sy skryf bloot dat sy Pratt sal kontak sodra sy terug is
in Johannesburg sodat hulle dinge kan uitpraat, en dat sy na die woonstel toe gaan, nie plaas
toe nie. Sy latere egskeidingsdagvaarding gee haar adres aan as Osborneweg 42, Orange
Grove, Johannesburg. Vermoedelik het sy reeds die woonstel betrek voordat sy Durban toe is
omdat dit naby die skool was. 33
750

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Dit is nie duidelik waarom Mary vir Pratt verlaat het nie. Dit klink asof hulle verhouding
verbrokkel het. Hulle dogter Susan het later, na die aanslag op Verwoerd en tydens haar ex
parte-aansoek voor die Transvaalse Hooggeregshof, getuig dat so lank as wat sy haar kan
herinner, haar pa ernstige psigiese probleme gehad het en sielkundige terapie ondergaan het. 34
Op 20 September 1945 het Pratt se prokureurs Mary gedagvaar om die huweliksregte te
herstel, en indien sy nie na hom sou terugkeer nie, hy die egskeiding sou instel. 35 Die
advokaat wat Pratt se egskeidingsaak behartig het en hom ook later in die
sluipmoordpogingsaak sou verdedig, was Issie Maisels. Die dagvaarding vir die egskeiding
beweer dat Mary hom “onregmatig en kwaadwilliglik verlaat het” en geweier het om na hom
terug te keer. 36
Dit kan maklik die verkeerde indruk skep. Volgens die geldende reg was daar destyds net vier
toelaatbare gronde vir ’n egskeiding: egbreuk, ongeneesbare kranksinnigheid oor ’n tydperk
van sewe jaar, gevangeskap van minstens vyf jaar, of as die een party die ander “onregmatig
en kwaadwilliglik” verlaat het (Hahlo 1969:358). Een van die partye moes dus altyd “die
blaam dra” sodat ’n egpaar kon skei, selfs al het hulle vrywillig ooreengekom om te skei. 37
Dit was ook hier die geval en word bevestig deur die bepalings van die
egskeidingsooreenkoms. 38 Daarvolgens het beide ouers gesamentlike voogdyskap oor hulle
dogter Susan gekry. Pratt sou £50 per maand onderhoud aan Mary betaal tot sy te sterwe kom
of weer sou trou. Die bedrag het onderhoud vir Susan ingesluit. Sy sou na St. Andrew’s gaan
en in die kosskool bly en Pratt sou alle skoolonkoste dra. Die vakansies moes Susan
afwisselend by die ouers deurbring. Sodra Susan mondig word, sou Mary se onderhoud tot
£30 per maand afgeskaal word. Indien Pratt voor Mary te sterwe sou kom, sou sy óf £5 000
óf 20% van sy boedel erf, welke bedrag geringer was. Hierdie bedrag moes in trust vir Susan
gehou word. Mary moes verder afstand doen van alle regte om intestaat te kon erf uit die
boedel van haar oorlede seuntjie. Sy sou eers later agterkom dat Arthur Pratt in 1941 ’n
skenking aan haar kinders gemaak het. Kragtens die intestate erfreg sou sy aanspraak kon
maak op die helfte van die skenking van Arthur Pratt aan John. Hulle is finaal geskei op 28
Februarie 1946. Pratt het alle regskostes van die egskeiding gedra, insluitende die £15 vir
Mary se prokureurs. 39
Volgens dr. Solly Jacobson het die egskeiding sy tol geëis. In 1945 en 1946 het Pratt se
epileptiese aanvalle toegeneem. Hy het omtrent elke tien dae ’n aanval gekry. Pratt het daarna
elektriese skokterapie ontvang, maar ook ná sy ontslag het hy aan fases van euforie en
depressie gely. 40 In 1946 is Pratt VSA toe vir behandeling in Boston deur dr. Lennox, waar
bevestig is dat hy sowel petit mal- as grand mal-aanvalle kry. 41
2.4 Die uitgerekte onderhoudstryd
Mary is later met ’n Johannesburgse prokureur, Gordon Wallace Cumming, getroud. Ook
hulle was sosiaal gesiene, en al het hulle nie in Houghton gewoon nie, was Dunkeld net so ’n
klein trappie daaronder. Aanvanklik het hulle eers by sy ouers gewoon, maar het later ’n eie
huis in dieselfde buurt gekoop. 42
751

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Dat sy weer getrou het, het natuurlik die onderhoudsooreenkoms affekteer, omdat Mary
oorspronklik net gesamentlike onderhoud vir haar en Susan toegeken is en sy dit outomaties
sou verloor sodra sy weer sou trou. Hierdie swak-gekonstrueerde onderhoudsooreenkoms het
tot ernstige twis tussen Mary en Pratt gelei. Die feit dat Pratt die skenking van aandele in
Arthur Pratt se firmas aan Susan teenoor Mary verswyg het, het dinge ook nie verbeter nie.
Terwyl Pratt in 1948-1949 psigiatriese behandeling in die VSA ondergaan het, het hy
hoegenaamd geen onderhoud vir Susan aan Mary betaal nie. Haar man moes dus inspring om
in te staan vir Susan se onderhoud en skoolgelde. 43
Die tydperk van 1949 tot 1953 word gekenmerk deur ’n konstante regstryd tussen die twee,
waar hulle by tye net by monde van hulle prokureurs kommunikeer het. In September 1949
het Pratt regstappe ingestel vir uitsluitlike voogdyskap van sy dogter. 44 Na baie geheen-enweer
is die aangeleentheid bygelê in ’n ooreenkoms tussen die partye in Augustus 1951, waar
uitsluitlike voogdyskap vir Susan aan Mary toegeken is.
David Pratt het die veertienjarige Susan uit St. Andrew’s gehaal en haar vir ’n jaar ingeskryf
aan die eksklusiewe privaatskool Chateau Brillamont in Lausanne, Switserland. 45 Mary was
daarteen gekant. Dit lyk asof Pratt daarmee sy toekomstige skoonfamilie wou beïndruk. Die
skoolgelde van Brillamont was dubbeld soveel as dié van St. Andrews, wat op daardie
stadium £270 per jaar bedra het.
Op die ou einde het Mary toegegee en is die besonderhede in terme van ’n ooreenkoms
neergelê. Die ooreenkoms het onder meer bepaal dat Susan oor Kersfees vir ’n skivakansie na
Klosters kon gaan. Sy sou na afloop van die jaar, in Julie 1952, per vliegtuig of per boot
terugkeer Suid-Afrika toe en die vakansie by haar ma deurbring. Indien sy baat sou vind by
die eerste jaar, sou beide ouers besluit of sy vir ’n verdere jaar kon terugkeer na die Switserse
privaatskool. Sy kon egter ook teruggaan na St. Andrew’s toe op Pratt se onkoste. Na
voltooiing van haar skoolopleiding sou sy geregtig wees om vir ’n jaar na ’n afrondingskool
in Europa te gaan. Pratt sou die onkoste dra, en moes sy eksvrou £10 onderhoud per maand
betaal vir die tye wat hulle dogter by haar met vakansie was. Mary kon vir haar klere koop
met dien verstande dat sy dit moes afspreek met Pratt se verloofde en dat hy dan die onkoste
binne twee weke sou vereffen. Die ooreenkoms het ook ’n bepaling gehad dat Susan nie saam
met Pratt mag ry indien hy die bestuurder is nie. Hy kon wel met haar op sy Magaliesbergplaas
rondry. 46 Die rede vir die klousule was dat Pratt ’n paar keer epileptiese aanvalle gehad
het terwyl hy bestuur het.
Pratt was op daardie stadium verloof aan ’n Nederlandse dame, Patty van Heijningen. Hulle
is in Julie 1951 saam met Susan met die boot Europa toe, en het eers ’n besoek by haar ouers
in Nederland afgelê. Na hulle troue in September 1951 het hulle Susan in Lausanne afgesien.
In Desember 1951 het hulle haar weer in Switserland besoek. Volgens Patty het Susan van
geluk gestraal om haar pa weer te sien, en toe hulle weg is, was sy baie hartseer. 47
In die akte oor die onderhoudsaak is daar twee briewe van Susan aan haar pa terwyl sy in
Lausanne was. Die eerste brief is kort voor Kersfees geskryf. Sy vertel dat sy vordering in
752

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Frans maak en het gevra dat haar pa haar bietjie sakgeld moet stuur om te kon reis, aangesien
sy te min geld oorgehad het nadat sy Kerspersente gekoop het. Sy vertel dat die Indiese
“prinses Indira Gandhi” ook Klosters toe sou kom, maar in die Duitse skool sou wees. Susan
wou haar daagliks besoek en haar op Kersdag uitnooi. 48 Indira Gandhi, die latere Indiese
premier, het aan die Ecole International in Genève studeer, maar in 1951 was sy 34 jaar oud
en reeds getroud – kwalik ’n maat vir die veertienjarige Susan. 49 Dis moontlik dat Gandhi
egter weer in Switserland was om gesondheidsredes.
In die lentetyd het Susan weer vir haar pa geskryf en hom bedank vir die £5 wat hy gestuur
het. Sy sê dat sy vir hom en Patty op die plaas sal kom kuier as sy terug is, maar eers al haar
vriende in Johannesburg wou sien. 50 Verder: “Daddy, please could you send me some
summer clothes because I have grown out of mine and people are lending me skirts, blouses,
dresses and shoes and I feel horrible.”
Blykbaar het hy dit nie gedoen nie, hoewel jong meisies in hulle puberteit vinnig groei. Mary
is in Mei 1952 oorsee en het die vyftienjarige Susan teen die einde van Junie in Lausanne
ontmoet om haar terug Suid-Afrika toe te begelei. Al die klere in haar koffer was klere wat
ander kinders vir haar gegee het. Blykbaar het dit Susan erg ontstem. Volgens Mary het sy en
haar man Susan probeer oorreed om haar pa te besoek, maar sy het volstrek geweier.
Op die ou einde het sy ingestem om hom een Sondag in Julie te besoek. 51 Patty het getuig dat
sy geskok was oor die antagonistiese houding wat Susan skielik teenoor haar pa ingeneem
het. Volgens Patty het Susan en haar pa gestry en nadat sy ’n uur en ’n half gehuil het, het sy
Susan op haar versoek na haar ma teruggeneem. 52 In September sou sy hulle op die plaas
besoek vir drie weke, maar na ’n paar dae het Pratt haar “sonder rede” terug geneem. Susan
het beweer dat “her father and stepmother did not want her anymore and that her father had
been ‘horrid’ to her”. 53
Die agtergrond van die struweling was dat Arthur Pratt kort tevore dood is en dat Pratt
blykbaar ’n bevlieging gekry het dat Susan, as sy enigste erfgenaam, voorberei moes word
daarop om die besigheid eendag oor te neem, en derhalwe “verantwoordelikheid en
beskeidenheid” moes leer. 54 Hy wou haar dus na ’n kloosterskool in Krugersdorp stuur en het
voorgegee dat hy nie Switserse valuta in die hande kon kry om vir ’n tweede jaar in Lausanne
te betaal nie. Susan het gevra of dit makliker sou wees om Franse valuta te kry, omdat sy dan
graag saam met van haar vroeëre Switserse skoolmaats na ’n kloosterskool in Neuilly, naby
Parys, wou gaan. Pratt het egter gemeen dat sy “nog veels te jonk is” daarvoor.
Sy het verbete daarteen vasgeskop om Krugersdorp toe gestuur te word, en dus het Pratt
navraag gedoen of daar dalk vir haar plek sou wees by St. Anne’s Convent in Natal. 55 Susan
wou egter intussen liewer teruggaan St. Andrew’s toe, soos dit in die ooreenkoms bepaal was.
Die probleem was dat die skool nie bereid was om haar weer toe te laat nie, omdat Pratt,
voordat hy haar uit die skool gehaal het om haar Lausanne toe stuur, nie die skoolgeld- en
kosskoolrekening vereffen het nie. Hulle moes regstappe instel om die geld uit hom te kry.
Dit het baie mooipraat van Mary gekos voordat die skoolhoof ingestem het om Susan weer te
753

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
aanvaar, en sy het ook net ingestem op voorwaarde dat Mary aanspreeklik sou wees vir alle
kostes en dat hulle net met haar sou kommunikeer. 56
Pratt het dikwels nie die ooreengekome onderhoud stiptelik betaal of die skoolklere wat Mary
gekoop het, aan haar vergoed nie. Om ander klere te koop, moes Mary eers die toestemming
van sy vrou kry, maar in dié geval was dit bloot klere wat deur die skool voorgeskryf was.
Ouma Pratt was boonop saam om die inkopies te doen. Pratt was dus duidelik daarop uit om
skoor te soek. Mary het teenoor haar skoonfamilie gekla en gevra wat sy kon doen, maar
hulle het ook maar net die skouers opgetrek.
’n Verdere aspek wat hulle verhouding versuur het, is dat Arthur Pratt voor sy dood vir Mary
verseker het dat hy voorsiening gemaak het vir Susan. Die testament wat Arthur Pratt in 1951
opgestel het, het bepaal dat maandelikse onderhoudsbedrae aan sy vrou, die sekretaresse wat
sy steunpilaar was, sy susters, sy vrou se suster en niggies van hom betaal moes word tot
hulle dood. Negentig persent van die res van sy boedel moes gelykop verdeel word tussen sy
seun en dogter. Uit die res het hy ’n trustfonds geskep wat £500 000 sterk was om die
onderhoudskostes van die ander te dek. Indien David voor Arthur te sterwe sou kom, sou sy
aandeel terugval in die trustfonds en dit moes deur ’n administrateur gebruik word om sy
weduwee en al sy kinders te versorg. Indien die weduwee weer sou trou, moes die geld in die
trustfonds alleen ten bate van die kinders administreer word, wat hulle by mondigwording
gelykop sou erf. Susan sou dus nie direk op onderhoud uit die Arthur Pratt Trustfonds
geregtig wees solank as wat haar pa gelewe het nie. 57
Op grond van wat Arthur aan haar gesê het, het Mary na sy dood by die aktekantoor navraag
gedoen of daar eventueel ’n skenking of ander nalatenskap vir Susan was. By dié geleentheid
het sy gehoor dat daar in Augustus 1952 ’n dividend van £807 aan Susan uitbetaal is. Dit het
haar vermoede bevestig dat daar ’n aparte skenkingsooreenkoms moes wees en sy het as
Susan se voog aangedring op insae in alle inkomste wat aan Susan toegestaan word. Op dié
manier het sy van die 1941-skenking te hore gekom. Pratt het voorgegee dat hy die kostes vir
die jaar in Switserland met die inkomste uit die dividende betaal het, maar dit kon nie die
geval gewees het nie, omdat die dividend eers ná Susan se terugkeer verklaar is. Daarop het
hy beweer dat hy self die uitgawes voorgeskiet het en geregtig was om die geld te hou. Mary
het egter teëgekap deur daarop te wys dat sowel Susan se kaartjie Europa toe as haar
skoolgeld nog deur haar oupa betaal was. 58
Na baie heen-en-weer-kibbelry het Mary besluit om ’n hofbevel te kry wat Pratt sou verplig
om genoegsame onderhoud uit Susan se eie fondse tot haar beskikking te stel. Nadat die
hofdatum drie keer deur Pratt se prokureurs verskuif is, het hulle op die ou einde in Junie
1953 ’n skikking aangebied. Daarvolgens is Mary finaal as enigste voog van Susan erken.
Pratt moes redelike toegang tot sy dogter hê en Susan moes jaarliks ’n maand by hom
deurbring tydens skoolvakansies. Dit is ook gereël dat £530, verdeel in vier kwartaallikse
paaiemente, vooruit aan Mary betaal moes word om die kostes van die privaatskool en
onderhoud te dek uit die fondse van die nalatenskap van haar oupa aan haar. 59 Op hierdie
basis kon Mary ook vir Susan, nadat sy haar skoolopleiding uitstekend voltooi het, vir ’n
754

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
afrondingsjaar Switserland toe stuur. Daarna het Susan in Londen as ’n model opgang
gemaak. 60
Mens sien dus dat David Pratt soos ’n bedorwe rykmanskind opgetree het wat gewoond was
om sy sin te kry en baie selfgesentreerd en wispelturig kon wees. Hy het min
verantwoordelikheidsin aan die dag gelê ten opsigte van sy onderhoudsplig.
2.5 Pratt se tweede huwelik, met Patty van Heijningen
Pratt en Patty van Heijningen is op 15 September 1951 in Den Haag getroud. 61 Hoewel sy
Patty genoem is, wys amptelike dokumente dat haar doopname Sarah Leonarda was. 62 Susan
was hulle blommemeisie. 63 Hulle het mekaar glo in 1946 op ’n skip terug na die Unie
ontmoet, waarskynlik nadat Pratt in die VSA behandel is. Sy was ’n aanvallige blondine en
dogter van ’n beroemde Den Haagse radioloog. 64 Twee jaar later, in 1953, is hulle dogter
Georgina Francesca (genoem Marijke) gebore, en in 1956 hulle seun Charles David. 65
Pratt se geestestoestand het ook húlle huwelik op die rotse laat beland. In teenstelling met
Mary, kon Patty egter nie van Pratt skei nie, omdat sy ’n gelowige Katoliek was en die
Katolieke Kerk nie egskeiding toegelaat het nie. Mens sien dus hoe sy tussen twee ekstreme
posisies ’n balans probeer vind: pogings om hom te help enersyds, en terugdeinsing van ’n
lewe saam met hom om haar kinders ’n normale lewe te gun, andersyds.
Pratt se psigiese probleme het in 1954 ’n nuwe klimaks bereik. Dit is moontlik dat die
voorafgaande stres in die onderhoudsaak wat uiteindelik in 1953 geskik is, die druk om met
’n jong vrou getroud te wees en boonop geseën te word met die geboorte van ’n baba op
Oukersdag 1953, te veel vir die labiele Pratt was om te hanteer. Dieselfde het gebeur na die
geboorte van sy seuntjie by sy eerste vrou in 1940. Die vraag is dus of daar ’n moontlike
verband bestaan het tussen die geboorte van sy kinders en verhoogde stresvlakke wat tot
epileptiese aanvalle of depressie gely het. Het Pratt dalk gevrees dat epilepsie oorerflik is en
dat sy kinders ook onder die stigma daarvan sou moes ly?
Terwyl hy van sy plaas af op pad was Krugersdorp toe, het iets gebeur: “a wonderful state”
soos “a light being turned on in a dark room”. Die toestand het heeldag aangehou en teen
sononder, beskryf hy, “I received my first intense feeling that it was neccessary to go out and
give a message.” Hy het dr. Geerling, ’n psigiater en neuroloog wat hom van tyd tot tyd
behandel het, van hierdie ervaring vertel. 66
Na hierdie euforiese belewenis het Pratt weer in ’n swaar depressie versink – iets wat tipies
by manies-depressiewe persone voorkom. Dr. Geerling het hom in die Tara-kliniek in
Johannesburg laat opneem, maar hy moes weens die volgende insident na Sanatoria
oorgeplaas word. Hy het aan rusteloosheid en slapeloosheid gely en dr. Geerling het hom
inspuitings gegee om te ontpan sodat hy kon slaap. Dit het egter blykbaar die teenoorgestelde
uitwerking gehad: 67
755

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Pratt became violent and smashed windows and had to be removed and locked up in
Sanatoria. There he descended into what he described as a “Miltonian Hell”, complete
with fires, prongs and yells of anguish.
Sy toestand was emosioneel onvoorspelbaar – by tye eufories en dan weer broeiend, vyandig
en aggressief. Pratt het “orrelmusiek gehoor” en “disembodied” gevoel. Die neuroloë het sy
toestand met elektriese–skok-terapie probeer behandel. 68
In moderne mediese terme sou Pratt se toestand waarskynlik gediagnoseer word as maniese
depressie en epilepsie begelei deur tinnitus. Soos ook uit van die mediese verslae duidelik is,
het spesialiste destyds nog sulke “orrelmusiek” as akoestiese hallusinasies beskou. Intussen is
wetenskaplik bewys dat tinnitus die waarneming van nie-uiterlike akoestiese klanke is wat
soos orrelmusiek kan klink. Dit is ’n biologiese simptoom van ’n ekstreme strestoestand wat
voorkom as ’n begeleidende effek van angstoestande, slaaploosheid en depressie en het niks
met hallusinasies te doen nie. Persone wat aan epilepsie ly, berig dat as hulle onder stres
verkeer, hulle dikwels tinnitus kry, en dan ’n grand mal-aanval (Biesinger 2007; Feldmann
2002; Hocker 1997).
Blykbaar het Pratt sy tinnitus egter as ’n hemelse boodskap interpreteer. Hy het besluit om
klavierlesse te neem “in the hope of being able to recapture for humanity the heavenly
melodies he had heard during the days of experiencing the organ music”. 69 Sy vrou het baie
gely onder sy gewoonte om een keer per maand op ’n bepaalde dag die hele nag lank ’n
enkele akkoord op die klavier te hamer (Maisels 1998:104).
In hierdie tyd het Pratt ook aan “grandiose delusions of the political saviour type” begin ly en
het geglo dat hy uitverkore is vir Suid-Afrika se politiese verlossing. 70 Hy het homself in die
rol van ’n Ou-Testamentiese profeet gesien wat hom in sak en as wou klee en al sy besittings
wou weggee. By tye het hy homself as ’n tipe Christus-figuur beskou. Die psigiaters het sy
toestand as morbied-religieus beskryf. Hy het dikwels by die rektor van die Anglikaanse
gekerk gebieg en was ook geïnteresseerd in “yogism”. 71
Pratt was intens gekant teen nasionalisme. Malan en baie nasionaliste het apartheid as ’n
oplossing beskou om die probleem van ’n groeiende swart oormag te hanteer (Giliomee
2012:46). Toe Alan Paton die Liberale Party (LP) in 1953 stig, het Pratt by die party
aangesluit. Hy wou die regering uit die kussings lig en konstateer: “I decided to form a
Coalition government.” Prof. L.A. Hurst het Pratt se politieke missie op grond van die
“boodskap” wat hy in 1954 ontvang het, soos volg beskryf: 72
He tells of how he proposed to approach three political leaders, one of whom was Mr.
Havenga. One agreed, in principle, but when the second turned the proposal down, he
decided not to approach Mr. Havenga, a fact for which he has subsequently blamed
himself. Although questioning elicits the fact that he was not seeking cabinet rank, but
that his role was that of “getting things going”, I consider that this disclosure of his
indicates a grandiose or megalomanic trend as having existed at the time, of the
political saviour type, in his lack of appreciation of his lack of qualification and
experience for his self-assigned role of political leadership.
756

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Mens moet dus in gedagte hou dat Pratt werklik ernstige psigiese probleme gehad het, maar
hy was ook intelligent en binne die konteks van politieke gebeure van 1954 was sy idee nie
heeltemal absurd nie. Kortliks die volgende politieke agtergrond:
Klasie Havenga was ’n groot aanhanger van J.B.M. Hertzog en was minister van finansies in
sy kabinet van 1929 tot 1934. Nadat Smuts vir Hertzog verdring het, het Havenga die pro-
Hertzog Afrikaner Party in 1941 gestig. In die 1943-verkiesing het die party geen setels
gewen nie, maar in Maart 1947 het Havenga ’n verkiesingspakt met Malan se Herenigde
Nasionale Party (HNP) aangegaan. In die 1948-verkiesing het hulle net-net daarin geslaag om
tesame ’n vyf-setel-meerderheid te behaal, egter met kwalik 40% van die kiesersteun weens
die gelaaide stedelike kiesafdelings wat die platteland bevoordeel het. Die nege setels van die
Afrikaner Party was dus deurslaggewend dat Malan aan bewind kon kom.
Jan Smuts het in 1950 met ’n soortgelyke idee aan die een wat Pratt in gedagte gehad het,
gespeel. In die versameling van die Smuts Papers is korrespondensie opgeneem van hom met
dr. E.G. Malherbe van die Verenigde Party (VP), waarin hy hom probeer oorreed het om ’n
koalisie met Havenga se Afrikaner Party vir die 1953-verkiesing te vorm. Smuts het dit as
uitsigloos beskou om Hofmeyr te loods as die VP se kandidaat vir die pos van premier in die
1953-verkiesing. Havenga was baie gewild onder Engelssprekendes, omdat hy ’n goeie
minister van finansies was. In daardie tyd het Havenga self ook kontak met Malherbe
opgeneem oor ’n moontlike koalisie, omdat hy ongemaklik was met Malan se politiek om die
kieswette te verander wat die kleurlinge polities sou ontmagtig het. Malherbe het Smuts laat
verstaan dat hy Havenga as nuwe eerste minister sou verkies, terwyl Smuts klaarblyklik vir
Malherbe aan stuur van sake wou hê. Dus het die verhandelinge doodgeloop (Van der Poel
1973:229-33). In 1951 het die Afrikaner Party en die HNP toe saamgesmelt as die Nasionale
Party (NP) (Giliomee 2003:492). In die 1953-verkiesing het hulle 94 setels behaal teenoor die
57 setels van die VP. Ná die 1953-verkiesing het die Kaapse Natte begin twyfel oor die
wysheid om die bruin stem van die kieserslys te verwyder. Dit het al hoe onwaarskynliker
geword dat die NP by die stembus verslaan sou word. Die VP het geen poging aangewend
om groot getalle nuwe bruin kiesers te registreer nie (Giliomee 2012:47). Malan was verder
aan die stuur van sake as eerste minister, hoewel hy al baie oud was. Dit was duidelik dat hy
beoog het om in die loop van 1954, dus ten tye van Pratt se idees oor ’n koalisie, af te tree.
Havenga was Malan se voorkeur-kandidaat as sy opvolger, maar die ekstreem-nasionalistiese
“Jong Turke” van die Transvaal, wat Pratt maar alte goed geken het, het daarin geslaag om
hulle kandidaat, Hans Strydom, aan die bewind te bring in Desember 1954 (Koorts 2010).
Hoewel daar dus nie sprake kon wees van ’n koalisie tussen Havenga en die VP of die
nuutgestigte LP nie, is dit tog duidelik dat Pratt bewus was van die verdere swaai na regs wat
verwag kon word as Strydom en nie Havenga nie vir Malan sou opvolg. Wat hom
waarskynlik die meeste bedruk het, was dat Strydom ook die Britse Gemenebes van State
wou verlaat – iets wat sekerlik teen die grein van baie Engelssprekende Suid-Afrikaners was.
Na sy ontslag uit die kliniek het sy vrou aangedring dat Pratt hom deur dr. Benjamin Chesler,
’n welbekende neuroloog, moet laat behandel. Die behandeling was relatief suksesvol, want
757

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Pratt se epileptiese aanvalle het afgeneem van een keer per maand na een keer elke drie
maande.
Tussendeur het Patty vir Pratt probeer oorreed om Europa toe te emigreer. 73 Waarskynlik het
sy gehoop dat ’n ander omgewing ’n positiewe uitwerking op sy toestand sou hê. Sy het hom
selfs probeer oorreed om ’n Katoliek te word en het hom omgepraat om ’n pelgrimsreis na
Lourdes te onderneem. Lourdes is een van die heiligste plekke vir Katolieke, veral vir mense
wat hoop om genesing te vind van ongeneeslike kwale indien hulle in aanraking sou kom met
die helende water van die fontein in nabygeleë grotte waar Moeder Maria in 1858 aan die
Heilige Bernadette verskyn het. Die idee het Pratt blykbaar nie aangestaan nie. Hy het verkies
om eerder na ’n stiergeveg te gaan kyk. 74
In Januarie 1956 is hy weer eens opgeneem en behandel vir ernstige depressie. In November
1957 is hy opnuut opgeneem vir psigiatriese behandeling. Die behandeling het voortgeduur
tot Januarie 1958. Hoewel dr. Chesler by ontslag beweer het dat hy in staat was om weer
“sosiaal normaal te verkeer”, het sy vrou hom verlaat en terug gekeer Nederland toe. Volgens
Pratt se dogter Susan het Patty hom verlaat omdat hy haar gedreig het en sy bang was vir
hom. 75 Prof. Hurst het beaam dat sy ook van mening was dat Pratt se “craziness” nie goed vir
haar kinders was nie. 76 Blykbaar het Pratt haar agterna gesit met ’n rewolwer in sy sak. Op
haar versoek is hy in hegtenis geneem op die lughawe in Amsterdam. 77
Sy psigiatriese behandeling is in April en Mei 1958 voortgesit, maar sy toestand het vinnig
agteruitgegaan. In Augustus is Pratt opnuut in Clarendon-kliniek opgeneem tydens ’n maniesdepressiewe
fase. Dr. Chesler het Pratt se suster, Peggy Ricketts, aangeraai om ’n curator
bonis vir Pratt te laat aanstel om sy sake te behartig. Hy was van mening: “Pratt was not
capable of satisfactorily managing his affairs.”
Na sy ontslag het Pratt ’n uitval gehad met sy neef saam met wie hy in ’n besigheid was, en
hom aangerand. Sy neef het nie ’n kriminele klag teen hom gelê nie – waarskynlik om die
familie die skande te spaar. 78 Pratt was taamlik arrogant en aanmatigend teenoor sy neef en
het hom by tye sommer lukraak uit die firma ontslaan.
Ten spyte van al die aanduidings dat Pratt nie meer in staat was om sy privaatlewe en
besigheid behoorlik te hanteer nie, het sy suster, namens wie hy ook die Arthur Pratt
Trustfonds bestuur het, geweier om dr. Chesler se raad te volg. Daarop het Chesler hulle
meegedeel dat hy nie bereid is om verder die verantwoordelikheid vir Pratt as sy pasiënt te
dra nie. Hy het gevra dat Pratt in die toekoms deur ’n ander psigiater behandel moet word. 79
Dr. Solly Jacobson berig dat Pratt daarna deur ’n algemene praktisyn, dr. Dudley Jacobs, na
hom verwys is. In November 1958 het hy ’n elektro-enkefalogram van Pratt gedoen en
gevind dat dit ekstreem abnormaal was. Volgens hom was Pratt psigoties en het hy aan
idiopatiese epilepsie gely. 80
Pratt se buurman in die Magaliesberg het vertel dat hy tevergeefs probeer het om sy familie
oor te haal om terug te keer Suid-Afrika toe. 81 Pratt sou later in sy rede van die
758

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
beskuldigdebank vertel dat hy Suid-Afrika nooit sou kon verlaat nie, omdat sy hele lewe hier
was. Hy het selfs die plaas Old Sillery in Constantia gekoop met die hoop dat Patty bereid
sou wees om in die Kaap te kom bly. Dit was blykbaar afgespreek dat Patty en die kinders
hom oor die somervakansie sou kom besoek. Net voordat die skip in Desember 1958 sou
vertrek, het sy egter ’n telegram gestuur waarin sy hom meedeel dat sy nie meer kom nie. 82
Oënskynlik het vertwyfeling daaroor dat sy nie meer kom nie, weer Pratt se stresvlakke
opgejaag. Terwyl hy in die Kaap op pad was na sy vriend dr. Lee, het hy ’n “aura” gekry –
die aankondiging dat ’n epileptiese aanval in aantog was, maar kon gelukkig nog betyds van
die pad aftrek.
Tot watter ekstreme stappe hy bereid was om oor te gaan, berig ’n verslaggewer van The Star
uit Londen. In September 1959 is hy Europa toe om psigoterapie in Londen te ondergaan,
maar ook om die ontvoering van sy dogtertjie voor te berei. Deel van sy plan was om sy
familie vir ’n skivakansie Switserland toe te lok en dan sy dogtertjie te ontvoer. Hy het
waarskynlik in die waan verkeer dat hy Patty op hierdie manier onder druk kon plaas om
terug te keer Suid-Afrika toe as hy eers die kind daar het. Mickey Wood vertel dat Pratt
beweer het dat hy voogdyskap oor die kind het en skilder lewendig wat Pratt beplan het: 83
“He was to visit the family at Klosters and then, after gaining their confidence, take the little
girl up to a certain spot near the ski slopes. I was to be in a helicopter and to come down, help
them into the aircraft and fly off.”
Volgens Wood het Pratt ’n paar keer per week hard geoefen in sy Londense “stunt man”studio
om teen Desember behoorlik fiks te wees om die ontvoering suksesvol deur te voer.
Pratt is daarna met sy familie Switserland toe om te gaan ski. Wood moes hom volg met een
van die “tough guys” van sy agentskap. Pratt het egter vanuit Switserland ’n telegram gestuur
en die ontvoering stopgesit omdat sy familie agterdogtig geraak het. Die ontvoering is
uitgestel tot Pratt se volgende Europese besoek. 84
Teen die einde van Januarie 1960, voordat hy terug is Suid-Afrika toe, het Pratt ’n nuwe
testament, wat ook sy laaste sou wees, laat opstel. Bo aan die testament gee hy sy adres aan
as die Auberge de Kieviet, ’n stylvolle hotel in Wassenaar, net noord van Den Haag. Dit is
deur die notaris Van Nes in Woerden beklink. Net soos sy pa het hy ook nie sy vrou direk laat
erf nie. 85 Indien hy te sterwe sou kom, moes onderhoud aan Patty uit die trustfonds, wat vir
die kinders administreer moes word tot hulle mondig was, betaal word. Daarna sou die
kinders verplig wees om onderhoud aan haar te betaal. 86
Na sy terugkeer uit Europa het Pratt weer in depressie verval. 87 Van die Kaap is hy eers na sy
plaas in die Magaliesberg, maar kon nie tot ruste kom nie: 88
I ran away to the South Coast, as Mrs. Spiller has told you. I was down there for a few
days, and she was worried about me. [...] Then I returned, for I had difficulties with
the Manganese Company, factory, and other things, which had to be attended to, for it
had been my intention to return to London – not to live, but to continue this
psychoanalytic treatment which I had been taking. [...] It was then also, that I very
nearly made my last suicide attempt, which Father Ormund talked me out of.
759

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Hy het talle dramatiese afskeidsbriewe geskrywe aan verskeie persone en het gesê dit sou
beter wees as hy sterf, want dan sou Patty dalk met die kinders terugkom Suid-Afrika toe en
hulle in die Kaap vestig, waar die klimaat aangenamer as in Den Haag was. Hy wou nie dat
sy kinders “in die vreemde” grootword nie, maar as hulle nie in Suid-Afrika wou bly nie,
moes hulle ten minste in Engeland grootword. 89
Dat hy inderdaad ook probleme met sy talle besighede gehad het, word bevestig deur die
grand mal epileptiese aanval wat hy bietjie meer as ’n maand voor die sluipmoordpoging
gehad het. Die aanval is ontlont deur ’n argument met die bestuurder van die mangaanmyn.
Hulle was te perd op die plaas toe hy die “aura” kry wat die aanval voorafgaan. Hy het van sy
perd afgeval en stuiptrekkings gekry. Die bestuurder het hulp ontbied en hom ingeneem
Johannesburg toe, waar dr. Jacobson hom behandel het. Laasgenoemde het die datum van die
aanval as 2 Maart 1960 noteer. 90
By sy terugkeer in Suid-Afrika was Pratt geskok oor die eskalering van die politieke konflik.
Hy het intense skudgevoelens gehad omdat alles skeefloop en het dit daaraan toegeskryf dat
hy nie “die boodskappe van 1954” reg oorgedra het nie. 91 Hy het vertel dat elke keer voordat
hy ’n selfmoordpoging kon deurvoer, iets gebeur het wat die daad verydel het. Hy het dit
daaraan toegeskryf dat hy “nie die noodlot kon ontkom nie” en dus sy “opdrag moes
uitvoer”. 92
Terwyl hy in Engeland was, het hy drie keer toesprake gehou vir die Britse Liberale Party op
Hyde Park Corner in Londen. 93 Hy was nog oorsee toe die Britse premier Harold Macmillan
op 3 Februarie 1960 sy beroemde “winde van verandering”-toespraak voor die Suid-
Afrikaanse parlement in Kaapstad gelewer het, maar op pad terug het hulle skepe gekruis. Hy
het gevoel dis sy missie om Suid-Afrika daartoe te lei om sy plek in die groter
wêreldgemeenskap in te neem soos Macmillan propageer het en om Suid-Afrika van
apartheid te bevry. 94
Mens sien dus weer eens hoe hy – nes in die geval van die koalisieregering wat hy in 1954
wou inisieer – sy persoonlike probleme met sy politieke verlossingsmissie verdring. Dit is ’n
tipiese manier waarop persone wat aan maniese depressie ly, ’n oplossing probeer vind: hulle
eksternaliseer hulle werklike probleme en visualiseer hulleself in ’n heroïese rol waar hulle
alles suksesvol kan hanteer.
3. Die sluipmoordpoging
3.1 Die toenemende konflik en geheimsinnige moorddreigement in rooi
Die magverskuiwing binne die NP na die Transvaal in 1954 het die tradisioneel meer
gematigde Kaapse politici se posisie enorm verswak. Verwoerd, destyds minister van
naturellesake, het koue water gegooi op Eben Dönges se visie van ’n dinamiese ontwikkeling
van die tuislande met voldoende infrastruktuur en die vestiging van ’n lewensvatbare
760

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
ekonomie soos aanbeveel is deur die Tomlinson Kommissie (Giliomee 2012:4-41, 48, 65).
Die leiersverkiesing van 1958, na Strijdom se dood, was die Kaapse Natte se laaste kans om
hul dominante posisie te herwin. Drie kandidate was ter sprake: Verwoerd, Eben Dönges en
C.R. Swart van die Vrystaat. Verskeie Kaapse Natte was so teen Verwoerd gekant dat hulle
oorweeg het om van die NP weg te breek as hy aan bewind sou kom en wou ’n alliansie met
die VP onder sir De Villiers Graaff sluit. Hulle kandidaat, Dönges, is egter deur Verwoerd
verslaan en die Kaapse leiers het mettertyd voor Verwoerd kapituleer (Giliomee 2012:48-20).
Nadat Verwoerd eerste minister geword het, het politieke desentralisasie met die
tuislandbeleid momentum gekry. Verwoerd het ’n tipe interne dekolonisering geloods om
nasionale selfbeskikking vir die verskillende swart nasies moontlik te maak. Hy het gehoop
dat dit die groeiende swart nasionalisme sou tevrede stel soos die dekoloniseringpolitiek van
die Britte en die Franse (Giliomee 2012:44; Beinart en Dubow 1995:16; Davenport en
Saunders 2000:408). Die beleid was egter van die begin af gedoem. Teen 1951 was daar
reeds 2,4 miljoen stedelike swartes, ’n kwart van die totale swart bevolking. ’n Omkering in
swart verstedeliking was dus onrealisties. Die verskerping van instromingsbeheer en die
toepassing van paswette het eerder politieke opstand gestimuleer (Giliomee 2012:57-64;
Marx 2012:235-49). Die eensydigheid van die beleidskepping en die feit dat Verwoerd nie
bereid was om selfs met gematigde swart aktiviste te onderhandel nie, was waarskynlik die
grootste struikelblokke (Giliomee 2012:43, 53, 57; Marx 2010:60–2).
Teen hierdie agtergrond is dit duidelik dat Pratt se paranoïese toestand verder versterk kon
word deur die eskalering van die politieke konflik na sy terugkeer: op 21 Maart 1960 het die
Sharpeville-tragedie plaasgevind. Die ANC-leier, Albert Luthuli, het sy pas verbrand en
mense gevra om weg te bly van die werk af. Op 30 Maart het die regering ’n noodtoestand
verklaar, waarna 11 700 persone in hegtenis geneem is. Op 8 April, die dag voor die
sluipmoordpoging, het die regering die ANC en PAC verban.
Die dag na die aanslag het The Star berig: “[T]he attempt at murder did not come as a bolt
from the blue. It was announced.” 95 Op 26 Maart 1960, vyf dae na Sharpeville, was daar ’n
republikeinse saamtrek op Meyerton, waar 80 000 mense verwag is en waar Verwoerd die
gasspreker sou wees. Vroeër die dag het ’n veiligheidsbeampte ’n rooi briefie aan hom gegee.
Daarop het enkele woorde gestaan: “Today we kill Verwoerd” (Grobbelaar 1966:71). Hy het
die boodskap gelees, die papiertjie weer toegevou en in sy baadjiesak gesit. Verwoerd het
daarna nog in ’n oop motor deur die strate gery voordat hy na die byeenkoms is.
In daardie dae was rooi skryfpapier baie ongewoon. Of die rooi kleur gevaar moes
versinnebeeld of as kenteken van die “Reds” (Kommunistiese Party) gedien het, is nooit
opgeklaar nie. Die oorsprong van die geheimsinnige brief kon ook nie vasgestel word nie.
3.2 Die sluipmoordpoging
Op Saterdag 9 April 1960 het Verwoerd die Unie Skou op die ou skouterrein van Milnerpark
geopen. Sy toespraak was ter viering van die vyftigste bestaansjaar van die Unie van Suid-
Afrika. 96 Dit was ’n groot byeenkoms met oor die 30 000 toeskouers. Hoewel die opstand
761

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
teen apartheid al hoe meer toegeneem het, was Verwoerd eerder daartoe geneig om die
xenofobiese vrese van wit Suid-Afrikaners tot bedaring bring. 97
Figuur 2. Dr. Verwoerd tydens die openingsrede van die Uniefeestentoonstelling in
Milnerpark, Johannesburg (Bron: P. Grobbelaar, Man van die Volk, bl. 73.)
Dis teen hierdie agtergrond dat Pratt besluit om die sluipmoord uit te voer. Dis interessant om
te sien hoe die perspektiewe van beriggewers verskil en hoe hulle berigte inkleur vir ’n
bepaalde effek. Time skilder die gebeure baie dramaties: 98
He [Verwoerd] took his seat beside his wife Betsie, not noticing David Pratt, a wispy,
54-year-old Transvaal farmer in green tweeds, who clambered briskly up the concrete
steps behind the Prime Minister, flashing his exposition-committee-man's lapel badge
to get past the husky detectives.
Mounting a photographer's chair to get closer to the Prime Minister, the stranger
spoke, and Verwoerd turned to shake the hand of a presumed greeter. Instead he
stared at the point-blank muzzle of a .32 automatic. Pratt fired twice, and South
Africa's Prime Minister lay on the concrete aisle, blood spurting from two holes in his
cheek and ear. His wife flung her arms around him, crying, “What's happened? What's
happened?” Then she fainted. Verwoerd’s personal bodyguard, Major Carl Richter,
was a few feet away when, belatedly, he realized what had happened and fainted too.
Seized by astonished guards, Pratt was hustled through the angry crowd, crying "God
help me!"
762

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die kort oorsig wemel van foute: Pratt was 50 jaar oud en het ’n 0.22-pistool gebruik. 99
Betsie Verwoerd het ook nie flou geval nie; senator Schabort het haar nog later eenkant toe
geneem. 100
Figuur 3. Verwoerd gryp sy kop nadat hy geskiet is. (Bron: P. Grobbelaar, Man van die
Volk, bl. 74)
Terwyl Time Pratt uitbeeld as ’n held wat teen apartheid geveg het, weerspieël Grobbelaar
(1966:72) se weergawe die patriotiese tydgees:
Kalm en bedaard nader ’n man die afskorting vir die eregaste. Hy haal ’n rewolwer uit
sy sak. “Verwoerd!” roep hy, of dalk was dit tog: “Doktor Verwoerd!” Die Eerste
Minister kyk. Iets klap. Stilte. Toe klap dit weer. Mense storm vorentoe. Glimlaggend
gooi David Beresford Pratt die rewolwer tussen die bekers in op die tafel. Hy word
oorrompel. Die gereg tree in.
Bloeiend lê die Eerste Minister in sy stoel terwyl gewillige hande hom steun. Die
skote het hom in die regterwang en -oor getref.
Ander koerantberigte skilder minder emosioneel en presies wat gebeur het. Nadat Verwoerd
die openingsrede gelewer het, het hy saam met die hoofbestuurder van die skou, Charles
James Laubscher, en ander persone na die finale beoordeling van vee in die arena gaan kyk.
Intussen was daar ’n afkondiging dat die pers, radio- en televisiestasies hulle mikrofone van
die hooftafel moet verwyder. Daarna het Verwoerd en Laubscher teruggekeer na die
erepaviljoen toe. Terwyl Laubscher nog ’n paar woorde met iemand gewissel het, het Pratt op
die erepaviljoen getree en Verwoerd se naam geroep. 101 Toe hy omdraai, het Pratt, wat skaars
’n meter van hom gestaan het, die eerste skoot gevuur. Die magasyn van Pratt se pistool was
vol. Voordat hy die sneller kon getrek om die tweede skoot te vuur, het luitenant-kolonel
Georffrey Marchant Harrison, die president van die Witwatersrandse Landbou-Unie, sy hand
763

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
gegryp en die koeël afgelei om ’n noodlottige treffer te verhoed. Senator C.C. Schabort, ’n
vriend van Verwoerd, was ook op die erepaviljoen en dadelik byderhand. Pratt is oorrompel
en in hegtenis geneem. Die eerste skoot het Verwoerd in die wang getref en die tweede in die
oor. Harrison het waarskynlik Verwoerd se lewe gered. 102
Figuur 4. Pratt word in hegtenis geneem. (Foto: Dagbreek en Sondagnuus Bron:
Voorblad van Die Transvaler, Maandag 11 April 1960.)
Laubscher het bevestig dat die skou-organiseerders ekstra lyfwagte gereël het om Verwoerd
te bewaak omdat hulle ’n aanslag gevrees het. Hulle het egter nie gedink dat iemand ’n
aanslag op die erepaviljoen sou uitvoer nie. Pratt kon deurkom omdat hy die kans benut het
om op die paviljoen te klim toe die persmanne hulle mikrofone verwyder het. 103
Verwoerd is onverpoosd met ’n ambulans na die nabygeleë Johannesburg Hospitaal geneem,
waar hy deur die neuroloog dr. Teddy Kerr behandel is. Volgens Kerr het die patroon aan die
regterkant van die nek, net onder die skedel, ingedring en die skedel deurkruis, maar in die
proses alle belangrike are, senuwees, die skildklier, die slukderm en lugweë gemis. Die
tweede koeël het die oordrom deurboor. Sy bevinding was: “Only a miracle could have saved
him. Had a larger calibre weapon been used, he would have been a goner”
Die politici wou Verwoerd na die Volkshospitaal in Pretoria laat verskuif. Daar is gevrees dat
die aanslag die argwaan tussen Boer en Brit weer kon laat opvlam. Dr. Kerr het dr. Mauritz
Lombard van Pretoria, ’n eertydse student wat onder hom in neurochirurgie spesialiseer het,
as bemiddelaar betrek. Verwoerd is toe eers twee dae later na Pretoria oorgeplaas (Bird
1992:206). Nadat sy toestand gestabiliseer het, is die twee koeëls wat sy verhemelte deurboor
en sy kaak gebreek het, verwyder. Vier top Afrikaanse spesialiste, naamlik professore H.W.
Snyman (internis), F.S. Oosthuizen (radioloog en president van die Mediese Raad), C.H.
Derksen (chirurg), en F.H. Hofmeyr (oor-neus-en-keel-spesialis), het oor sy toestand
gewaak. 104 Hoewel daar aanvanklik vrees bestaan het dat Verwoerd doof sou wees in die een
oor, het hy volkome herstel. 105
764

3.3 Reaksie op die sluipmoordpoging
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Volgens koerantberigte was Suid-Afrika in ’n skoktoestand na die aanslag. Die Volksraad het
eenparig hulle meegevoel uitgespreek. Selfs sir De Villiers Graaff, leier van die opposisie, het
die aanslag bestempel as ’n “lafhartige daad wat heeltemal onbekend op die Suid-Afrikaanse
politieke toneel is”. 106 Intussen het daar lorrievragte blomme en beterskapkaartjies in
Afrikaans en Engels by die hospitaal opgedaag.
Pratt se vrou, wat steeds in Nederland was, het by vriende van die sluipmoordpoging
gehoor. 107 Sy neef, S.D. Pratt het dadelik Pratt se weduwee-suster, Peggy Ricketts, wat in die
Kaap gewoon het, verwittig. Sy was baie ontsteld en het opgevlieg Johannesburg toe. 108 Haar
seun, wat op die elite Anglikaanse privaatskool Michaelhouse 109 was en vir die Paasnaweek
saam met ’n maat by Pratt op die plaas gekuier het, het sy eie weergawe van die gebeure in ’n
brief aan sy ma neergepen. Issie Maisels (1998:107) vertel wat in die brief gestaan het:
The following sentence then appears: “Of course the climax of the Show came when
Uncle David had a go at Verwoerd.” [...] He then describes that Verwoerd finished his
speech and the judging of the champions began. Just before the final animal was
judged, the letter continues, he saw Uncle David walking into the arena and standing
and joking with some of the exhibitors. He said that the animals started leaving the
arena and he suddenly heard two bangs going off like crackers. He says he jumped up
and saw Dr Verwoerd collapsing. He said he had a horrible feeling that it was Uncle
David who had shot Verwoerd although he didn’t know at that stage who had done it.
[…] He came to the conclusion that Uncle David had shot Verwoerd in a moment of
blind insanity.
Ruth Pilkington, ’n sekretaresse van ’n skoubeoordelaar, het net agter die eregaste gesit en
het ook ’n gedetailleerde ooggetuie-berig neergepen. Sy vertel dat ’n Indiër-kelner
senuweeagtig gevra het of dit ’n wit man of swart man was wat Verwoerd geskiet het. Op
haar antwoord dat dit ’n wit man was, het hy ’n sug van verligting geslaak. 110
Die buiteland het met gemengde gevoelens reageer. Daar het ondersteunende telegramme
ingestroom vanuit die VSA, Groot-Brittanje, Oostenryk en Australië. 111 Daar is selfs vars
tulpe per lugvrag uit Nederland gestuur. 112
Die Britse eerste minister, Harold Macmillan, is dadelik van die gebeure in kennis gestel en
het ’n boodskap van meegevoel en spoedige herstel gestuur. Die Amerikaanse president,
Dwight Eisenhower, was baie bekommerd oor die aanval en het sy ambassadeur in Suid-
Afrika gelas om spyt te kenne te gee oor die “laakbare aanval” op dr. Verwoerd. 113
In Londen het die gevoelens gewissel van afsku tot verbystering. Mense was bevrees dat die
pendel van geweld wat ná die Sharpeville-skietery en die noodtoestand ontketen is, verder
kon eskaleer. 114 Britse kommentators, hoewel geskok deur die aanslag, het egter vas gestaan
by hulle kritiek teen apartheid en het gewaarsku: “Violence could only breed violence.” 115
Ook die Anglikaanse aartsbiskop van Kaapstad, dr. Joost de Blank, het apartheid skerp
veroordeel en gewaarsku dat die fronte verder kon verhard. 116
765

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Intussen is ’n geregtelike kommissie van ondersoek oor die Sharpeville-voorval geloods, 117
maar die regering het onversetlik gebly oor die dra van pasboeke en het geweier om die
noodtoestand op te hef. 118 Klopjagte is in Soweto uitgevoer om wapens van “opstandige
naturelle” af te neem. 119
Op 12 April 1960 is ’n program in Engeland gebeeldsend waarin Verwoerd en sir De Villiers
Graaff vrae beantwoord het van vier onafhanklike waarnemers wat tien dae in Suid-Afrika
was. Verwoerd het gemeen dat die pasboeke nodig is weens toenemende migrasie en
verstedeliking, en dat die agitasie deur kommuniste aangeblaas word. 120
4. Die verhoor van Pratt en getuienis van psigiaters
4.1 Die ondersoek van poging tot moord – geen sameswering
Voor die verhoor begin het, het die polisie die leidraad oor die rooi briefie opgevolg, maar
kon geen verband tussen die doodsdreigemente van twee weke tevore en Pratt vind nie. Hulle
kon ook nie enige leidrade dat ’n politieke groep by die beplanning van die aanslag betrokke
was, vind nie. 121 Hoewel Pratt ’n lid van die Liberale Party was, en ’n militante groep na die
Sharpeville-skietery ’n gewapende arm gestig het, die National Committee of Liberation
(NCL), is daar geen bewyse dat Pratt by hierdie groep betrokke was nie, of dat hulle in die
sluipmoordpoging betrokke was nie. 122 Ook die gematigde groepering rondom Alan Paton,
wat teen geweld gekant was, sou nie Pratt se aanslag op Verwoerd goedgekeur het nie.
4.2 Voorlopige verhoor in Julie 1960
Pratt het nie op die eerste hofdag na die Paasnaweek in die landdroshof verskyn nie. Hy is
aanvanklik aangehou kragtens die noodregulasies. Pratt het eers op 20 en 21 Julie 1960 vir ’n
voorlopige verhoor in die hof verskyn. Die rede waarom die eerste verhoordatum van Pratt
vir so lank na die skietery vasgestel is, was dat die prokureur-generaal wou wag om te sien
hoe die oor-operasie van Verwoerd verloop en of hy sy gehoor verloor. Indien hy weens die
skietwonde of die operasie binne die bestek van 101 dae na die aanslag sou sterf, moes die
aanklag van poging tot moord in ’n aanklag van moord verander word. Die getuies wat vir
die voorlopige verhoor gedagvaar was, het die burgemeester van Johannesburg, Alec
Gorshel, asook Laubscher, Harrison, hoofkonstabel Koekemoer, Pratt se chauffeur, en die
medici wat Verwoerd opereer het, ingesluit. Verwoerd self moes nie in die hof verskyn nie. 123
Hoewel haar vriende haar afgeraai het om die voorlopige verhoor by te woon, was Susan
Pratt tog in die hof op haar pa se versoek. Sy het baie las van die pers gehad. ’n Joernalis van
’n oorsese koerant het selfs in ’n boom voor hulle huis weggekruip en langs haar afgespring
toe sy op die sypaadjie verbystap. Die koerante het gewedywer om Susan, wat as model in
Londen opgang gemaak het, en haar klere te beskryf. 124
766

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Figuur 5: Susan Pratt. (Bron: Sunday Times, 11 September 1960)
Pratt se bruin chauffeur, Jan Hendricks, is op sy beurt ’n paar dae tevore deur ’n wit
polisieman op die plaas aangerand. 125
4.3 Die ex parte-aansoek van Susan Pratt
Pratt is deur die prokureursfirma Dryden en Myburgh, wat Issie Maisels as advokaat
aangewys het, verteenwoordig. Maisels het reeds in die voorlopige verhoor namens Pratt
opgetree. Hulle kon egter nie hond haaraf maak om Pratt te oorreed om psigiatriese getuienis
ten opsigte van sy toestand aan die hof voor te lê nie.
Derhalwe het Susan die hof op 2 September, skaars ’n week voor die verhoor sou begin,
genader met ’n ex parte-aansoek om ’n curator ad litem vir Pratt aan te stel daar hy nie in
staat was om self behoorlik instruksies te gee ten opsigte van sy verdediging nie. 126 Die rede
waarom sy so lank getalm het, is dat sy gehoop het dat Patty sou terugkeer uit Nederland om
dit self onder hande te neem. 127 Patty het ’n maand voor die verhoor teruggekeer en adv.
Marincowitz opdrag gegee om haar man te verteenwoordig. Hoewel sy vir Maisels belowe
het om voor die hof oor Pratt se psigiese toestand getuienis af te lê, het sy tien dae voor die
verhoor teruggevlieg Nederland toe (Maisels 1998:104).
Mediese verslae van dr. Chesler, dr. Jabobson, prof. Hurst en dr. Friedman, deur wie Pratt die
aand van die aanslag op Verwoerd opgeneem is in die mediese laboratorium, is op 6
September aan die hof voorgelê. Dit het eenduidig bevestig dat Pratt psigies versteurd is en
nie in staat om sy verdediging self te hanteer nie. Op 7 September het regter Theron die
aansoek toegestaan en adv. William McEwan as curator ad litem aangewys met die opdrag
767

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
om toe te sien dat Pratt se regspan hom behoorlik verteenwoordig. Die curator ad litem moes
ook die psigiatriese verslae aan die prokureur-generaal stuur. 128
Pratt het intussen Dryden en Myburgh se mandaat teruggetrek en Benno Tennet as sy nuwe
prokureur aangewys. Die eerste wat Maisels daarvan gehoor het, was toe Tennet hom die
Saterdagmiddag verwittig dat hy nou Pratt se prokureur is en dat die Sunday Times hulle
saam wou afneem. Maisels wou egter nie saam met hom poseer nie en tydens die verhoor
was hulle verhouding soos vuur en swael. Tennet het volgens hom net die kalklig gesoek en
geen ervaring van sulke strafsake gehad nie (Maisels 1998:103-4).
Op die Sondag voordat die verhoor sou begin, het Maisels vir Pratt in die tronk besoek om
die verdediging finaal met hom te bespreek. Maisels (1998:104) beskryf Pratt se
asemrowende ontsnappingsplan, wat mens nogal herinner aan sy “stunt man”ontvoeringsplan
van vroeër:
Handling the warder half a crown, Pratt commissioned him to procure a copy of the
Sunday Times, and then indicated that my colleagues should wait outside the
interview room. With urgent confidentiality he proposed that, at the trial, I should
create a diversion during my opening address, upon which he would leap from the
dock and escape through an open window. A car would be waiting outside to carry
him to Lanseria airport, from where, he said, he had chartered a plane to Swaziland.
As gerespekteerde advokaat kon Maisels hom natuurlik nie op so ’n gewaagde avontuur
inlaat nie.
4.3 Die verhoor en psigiatriese beoordeling van Pratt
Die verhoor van Pratt het op 12 September 1960 begin. 129 Maisels het ’n formele aansoek aan
die hof gerig dat Pratt weens epilepsie strafregtelik as ontoerekeningsvatbaar verklaar moes
word in terme van die Wet op Geestesgebreke. 130
Voor die verhoor begin het, het hy die prokureur-generaal in sy kantoor gespreek om hom
mee te deel dat hy beoog om die aansoek te rig. Die prokureur-generaal, adv. R.W. Rein, het
laat blyk dat hy die aansoek nie sou teenstaan nie.
768

Figuur 6. Issie Maisels Q.C. in later
jare
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
R.W. Rein Q.C. (Bron: Sunday Times, 11
September 1960)
By die geleentheid het Rein sy kommer uitgespreek oor ’n skinderstorie wat die rondte in
Pretoria gedoen het, nl. dat Verwoerd kwansuis ’n verhouding met Pratt se Nederlandse vrou
sou gehad het. Maisels (1998:103) herinner hom goed: “I recall laughing at the absurdity of
this rumour. He [Rein] wanted me to give him an undertaking not to raise this fairy tale – to
which, of course, I agreed.”
Aan die begin van die verhoor het die prokureur-generaal, wat self die saak behartig het, die
volgende verklaring uitgereik (Maisels 1998:103): “I [...] wish to state that neither the
accused nor his wife, Mrs Sarah Leonarda Pratt, has ever met the Prime Minister and that
neither of them had ever had any dealings with the Prime Minister.”
Die Amerikaanse nuustydskrif Time het ook die storie opgehaal dat Patty Pratt ’n verhouding
met ’n ander man gehad het: “Last year, after his Dutch wife left him for another man, [Pratt]
arrived at Amsterdam's airport with a gun in his pocket and proclaimed his intention of
killing her.” 131 Hierdie berig is natuurlik nie korrek nie, in soverre as wat Pratt se vrou hom
nie ’n jaar tevore verlaat het nie, maar reeds in Januarie 1958. Dis inderdaad absurd dat
Verwoerd, wat nou werklik ’n getroue man en goeie familievader verpersoonlik het, ’n
verhouding met Pratt se mooi jong vrou sou hê.
Die vraag wat egter ontstaan, is of daar nie tog ’n vuurtjie was waar daar ’n rokie getrek het
nie. Dis opvallend dat Patty vir Pratt verlaat het net na sy ontslag uit die kliniek, hoewel dr.
Chesler van mening was dat hy weer sosiaal normaal kon verkeer. Terselfdertyd het Pratt vir
Cornelius Zietsman, wat van 1943 tot 1957 vir hom gewerk het, skielik ontslaan. 132 Daar
moes een of ander rede wees waarom Pratt iemand wat so lank getrou vir hom gewerk het,
plotseling ontslaan het, dat sy vrou dan boonop op die vlug slaan, terwyl hy haar met ’n
rewolwer agterna sit. Miskien het die onhoudbaarheid van ’n lewe saam met Pratt, die lang
tye wat hy in psigiatriese klinieke deurgebring het, die eensaamheid op die plaas en ’n
simpatieke oor van Zietsman, wat al so lank vir Pratt geken het en terdeë bewus was van sy
toestand, haar in sy arms gedryf. Pratt het, soos later gesien sal word, gemeen dat sy vrou in
1957 ’n goeie pak slae moes gekry het.
769

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Indien Patty geweet het dat Zietsman boonop getuienis sou aflê in die kriminele saak teen
haar man, en bewus was van die gerugte wat in omloop was, kon dit ook verklaar het waarom
sy skielik terug is Nederland toe, hoewel sy vir Issie Maisels belowe het dat sy in die hof sou
getuig oor Pratt se gewoonte om op ’n bepaalde nag ’n enkele akkoord op die klavier te
hamer. Dit sou ’n taamlike skandaal gewees het as so iets op die lappe moes kom. Patty was
baie besorg daaroor om haar kinders te beskerm. ’n Joernalis van die Sunday Times het op 11
September 1960 berig: 133
At a press conference before her return to Holland, Mrs. Pratt told me that the two
children did not know about the shooting of Dr. Verwoerd. She did not think it would
be right to tell them about it now.
Hy berig ook dat sy beplan het om terug te keer Suid-Afrika toe en dat sy na die
forelboerdery op die plaas gaan kyk het.
Mrs. Patricia Pratt, who had been estranged from her husband […] will return to the
Union from Holland in the near future to live here with her two children [...] This step
follows a reconciliation between Mrs. Pratt and her husband which took place when
she visited him in the Pretoria Central Prison where he is awaiting trial.
Die berig is nie heeltemal korrek nie, in soverre dit die indruk skep dat daar geen kontak
tussen Pratt en sy vrou was sedert sy hom verlaat het nie. Soos ons gesien het, het hy wel sy
familie in Nederland besoek, en hulle was ook saam op ’n skivakansie. Patty Pratt het ook nie
later teruggekeer na die plaas toe nie en het Pratt ook nie weer besoek nie. Die
perskonferensie moet waarskynlik beoordeel word in die lig daarvan dat sy ter wille van haar
kinders normaliteit wou suggereer.
Die hofsaak het groot opspraak verwek en sitplek in die hof vir die internasionale pers en
plaaslike joernaliste moes gerantsoeneer word, omdat daar nie vir almal plek was nie. 134 Dit
is tot die laaste oomblik geheim gehou wie die voorsittende regter sou wees. 135
Regterpresident Rumpff het persoonlik die saak aangehoor.
Zietsman het getuig dat Pratt dikwels epileptiese aanvalle gekry het, en dat hy drie keer by
was terwyl Pratt bestuur het en ’n aanval gekry het. Mev. Noel Spiller, Pratt se vennoot in ’n
drankwinkel in Ramsgate, het ook getuig dat sy sulke aanvalle van Pratt belewe het. Richard
Kumalo, wat op die mangaanmyn gewerk het, het bevestig dat Pratt kort tevore weer ’n
epileptiese aanval gehad het. 136
Die verslae van die verskillende psigiaters is aan die hof voorgelê en onder kruisverhoor
nader toegelig. Dr. Jacobson en dr. Chesler het getuienis afgelê oor die tyd wat Pratt by hulle
onder behandeling was.
Dr. J. Friedman, die senior distriksgeneesheer by die mediese laboratorium in Johannesburg,
het Pratt die aand na die sluipmoordpoging ondersoek. Hoofkonstabel Koekemoer, wat eers
die kriminele saak by die polisie opgeneem het, het Pratt na die laboratorium geneem. Dit het
dr. Friedman opgeval dat Pratt “quite unconcerned about his crime” was. Toe hy hoor dat
770

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Pratt aan epilepsie ly, het hy dadelik vir prof. Hurst ontbied om ook ’n psigiatriese ondersoek
te doen. Hoofkonstabel Koekemoer, wat die saak moes ondersoek, was by beide ondersoeke
aanwesig. 137
Prof. Hurst was aan die mediese skool van die Universiteit van die Witwatersrand verbonde
en hoofpsigiater aan die Johannesburgse Hospitaal en Tara-kliniek. Hy het breedvoerig
verslag gedoen oor Pratt se toestand. Volgens hom het Pratt die aand vertel dat hy die vorige
dag gesien het hoe ongeveer honderd mense in ’n vangwa gebondel is. Pratt het hom afgevra:
“What the hell will be happening next?” Op daardie stadium was hy nie bewus dat die
amptelike opening van die skou die volgende dag sou plaasvind nie. Hy het dit eers die aand
in die koerant gesien. Die volgende oggend het Pratt ’n baie sterk gevoel gehad dat iemand
iets moes doen “and it better bloody well be me, feeling as I do about it”. By die skou het hy
na verskillende items gekyk, en toe na die Eerste Minister se toespraak geluister. Hy was nie
beïndruk nie, en die gevoel het al hoe sterker geword dat hy iets moes doen.
Pratt het aan prof. Hurst uiteengesit dat indien die skare ten minste vir Verwoerd sou boe, dit
al vir hom genoeg sou gewees het. Hy het na die finale beoordeling gaan kyk, en gedink: “I
shall not kill this man, but lay him up for a month or more, to give him time to think things
over.” Hy het toe besluit dat as hy iets wil doen, hy dit dadelik moes doen, en het toe na die
erepaviljoen gestap en Verwoerd geskiet. Pratt kon onthou dat iemand sy arm weggestamp
het en dat ’n tweede skoot afgegaan het, maar daarna het sy geheue hom in die steek gelaat.
Sy tyd-oriëntasie was ook aangetas. 138 Hy het prof. Hurst verder vertel dat hy homself
opgeoffer het ter wille van die land. Prof. Hurst het dit só saamgevat: 139
Pratt clearly recognises that his action is wrong in the eyes of the law but justifies it in
terms of his political saviour-martyr grandiose delusion. His regret is for himself and
his business associates.
Hurst het dit uitgesluit dat Pratt die daad gepleeg het binne die konteks van ’n epileptiese
aanval, maar het gemeen “the intention to maim was formed under the sway of a delusional
trend, [which] in my opinion, absolves Pratt from criminal responsibility.” 140 Hy het
voorgestel dat regter Rumpff vir Pratt vir observasie na ’n psigiatriese kliniek stuur soos die
wet voorskryf voordat ’n finale beslissing gevel word.
4.4 Pratt se toespraak vanuit die beskuldigdebank
Nadat die psigiaters hulle getuienis aan die hof voorgelê het en enkele punte onder
kruisverhoor opgeklaar is, het Maisels sy betoog net voor die middagpouse gesluit. Hy het
geen begeerte gehad om Pratt self getuienis te laat aflê nie. Sonder om dit met hom te
bespreek het Pratt egter gevra om die hof te mag toespreek. Regter-president Rumpff, wat
deurgaans uiters hoflik was, het voorgestel dat hy dit eers met sy verdediger en die curator ad
litem moes bespreek. Pratt het egter voet by stuk gehou en die curator ad litem het aangedui
dat hy nie daarteen gekant is nie.
Pratt het ’n taamlik lang rede gehou waarin hy sy lyding beskryf het. Wat vir hom belangrik
was, is dat “mind abnormality in E.C.T. does not in itself represent insanity”. 141 Hy het die
771

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
mening uitgespreek dat sedert hy psigoterapie in Londen gekry het, hy besef het dat hy
noodgedwonge met epilepsie moes saam lewe, maar dat daar hoop bestaan om iets aan die
depressies te kon doen.
In sy eie toespraak kom sy desperaatheid oor sy huwelikslewe en die toespitsing van die
konflik in Suid-Afrika ook duidelik na vore. Hy het dit verweef met sy skuldgevoelens dat hy
nie gehoor gegee het aan die “boodskappe” van 1954 nie. Nadat die noodtoestand op 30
Maart 1960 afgekondig is, het hy en ene mnr. Zulman van die Durban Confectionary gesien
hoe verskeie persone in vangwaens gestop is en in hegtenis geneem is. Dit het sy
skuldgevoelens verhoog.
Hy het ook vertel dat hy dikwels ’n wapen gedra het weens die onsekere tye, veral as hy
geweet het dat hy saans laat sou tuiskom. Baie mense het dit op daardie stadium gedoen. Daar
was twee jong seuns oor die Paasnaweek by hom. Een van hulle was sy suster se seun wat op
’n elite-kosskool in Natal was. Hulle het besluit om die Saterdag na die skou toe te gaan, en
omdat hy nie seker was hoe laat hulle sou terugkeer plaas toe nie, het hy versigtigheidshalwe
sy rewolwer in sy sak gesteek. 142
Hy konstateer duidelik dat hy definitief nie beplan het om Verwoerd te skiet nie, en dat hy
eers ’n paar uur tevore gehoor het dat Verwoerd die openingsrede sou hou. Pratt vertel hoedat
hy na die finale beoordeling van die stoetbeeste in die arena gekyk het. Op daardie stadium
was die Eerste Minister en sy geselskap ook daar. Dit moes net na Verwoerd se openingsrede
gewees het. Hy skilder die voorloop tot die aanval:
I got into the cattle ring – they were judging the Gold Cup at the time – to talk to
some friends, and while there I remembered an accident that had taken place, years
ago, to me, while clipping an animal, in which my whole cheek was damaged –
smashed in – and I was laid up for some time. And the thought that if I hit the Prime
Minister on the identical spot, and maimed him for the same period of time that I was
maimed, it would at least give him an opportunity to reconsider some of the things
that had been taking place.
It was sufficient, this feeling, to deaden my anti-assassination feelings against the urge
to shoot and on that I went up and shot. And that, really, is all there is to it.
If it had been my intention to kill him, I could have emptied every bullet in the
chamber immediately into his head. There were five or six bullets, I think.
Wat mens in gedagte moes hou, is dat Verwoerd se lyfwagte by hom was in die arena. Dis
waarskynlik waarom Pratt sy kans afgewag het tot Verwoerd weer plaasgeneem het op die
erepaviljoen. Pratt betoog egter dat hy net een skoot wou afvuur, en dat die tweede skoot
afgegaan terwyl hy oorweldig is en waarskynlik die ernstiger wond veroorsaak het.
Nadat hy Verwoerd gewond het, het hy ’n groot bevryding gevoel en het die las wat sedert
1954 op hom gerus het, van hom afgeval. Hy het ook gesê dat die laaste vyf maande in
aanhouding honderd maal gelukkiger was as die laaste ses jaar van sy lewe. 144
772

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Eers het hy gevoel dat die oomblik toe hy Verwoerd geskiet het, die belangrikste in sy lewe
was, maar noudat hy uiteindelik die platform het om sy boodskap aan Suid-Afrika oor te dra,
voel hy dis die werklike hoogtepunt van sy lewe. Daarna het hy voortgegaan om ’n roerende
politieke rede te hou. Hy het gevoel dat Suid-Afrika sy regmatige plek onder die nasies in die
wêreld moes inneem en homself nie verder moes isoleer nie. Hy het die mense aangespoor
om ’n “great and glorious future” aan te gryp en ’n beleid te volg soos Harold Macmillan
bepleit het: “Rule by merit and not pigment of skin”: 145
South Africa has to throw off the slimy snake of apartheid which is gripping its throat.
Practical apartheid, obviously, cannot go immediately. The principle of apartheid has
to be flung off [...] and then it is up to the coloured section of the population how
rapidly the practical section is put into effect.
Regter Rumpff het hoflik reageer en die hof tot 26 September verdaag sodat Pratt se gedrag
vir twee weke deur ’n psigiater gemonitor kon word en daaroor aan die hof verslag gedoen
kon word voordat ’n finale beslissing gevel word.
4.5 Professor Lamont se verslag en die finale uitspraak van regter Rumpff
Die superintendent van Weskoppies, prof. Austin M. Lamont, het ’n uitvoerige verslag
opgestel. Prof. Lamont het aan die Universiteit van Glasgow gekwalifiseer en was ’n gesiene
neuroloog.
Hy het sy verslag begin met ’n heenwys op ’n tatoeëermerk wat Pratt op sy regtervoorarm
laat aanbring het. Dit het bestaan uit twee gekruiste swaarde met ’n P vir Pratt en ’n V vir
Verwoerd. Links en regs daarvan was twee datums: 9.4.1960 en 12.9.1960. Dit was die tyd
wat hy verhoorafwagtend was. Pratt was eufories oor sy tatoe. Pratt het prof. Lamont vertel
dat die skoot op Verwoerd al die spanning wat in sy lewe oor die laaste ses jaar vanaf 1954
opgebou het, meteens ontlaai het.
Pratt het uit sy tronkdagboek voorgelees dat die herstel van Verwoerd vergelykbaar was met
die wederopstanding van Christus en dat hy self die rol van Judas Iskariot speel: 146 “He stated
that he had always had ‘a sneaking regard for Judas in view of his important contribution to
the basis of the Christian religion’.”
Hoewel hy belowe het dat prof. Lamont die dagboek kon lees, het hy dit die volgende dag
opgeskeur en in die toilet afgespoel. Pratt was onbeskof en minagtend en het by tye dreigend
teenoor van die verpleegpersoneel opgetree. Hy het ook aan vervolgingswaan gely en die
verpleegsuster moes eers van sy tee proe voordat hy bereid was om dit te drink. 147
Die hegte verweefdheid van Pratt se emosionele versteurdheid met die feit dat sy vrou hom
verlaat het, word baie duidelik uit die verslag. Tydens ’n onderhoud met die psigiaters het
Pratt gesê die verpleegpersoneel se optrede was “a sort of exaggeration of my wife’s
behaviour from 1957 onwards”. ’n Paar dae later moes hy toegee dat sy vrou, wat in
Nederland was, geen invloed op die personeel kon uitoefen nie, maar het nogtans gemeen:
773

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
“[M]y wife needs a good hiding.” 148 Een van die manlike verpleegpersoneel, wat ’n sterk
Nederlandse aksent gehad het, was al genoeg om Pratt suspisieus te maak. 149
Pratt was verder baie vies oor die publisiteit wat die koerante aan prof. Hurst se verslag gegee
het. Hy het gemeen dat “al die onaangenaamheid” vermy kon gewees het as hy en dr.
Verwoerd ’n geselsie kon hê. Hy het hoegenaamd geen begrip vir die erns van die aanslag op
Verwoerd getoon nie. Prof. Lamont het sy toestand soos volg beskryf: 150
The suspicion, peevishness and egocentricity [...] are typical of the so-called epileptic
temperament. Further features of the condition are the compulsive interfering with
those round about him, irritability, restiveness and the adoption of threatening
attitudes. All these attributes together with his impulsiveness and moodiness could
lead to unpredictable behaviour [...] [That is] an attempt on the part of the patient to
cope with his environment at a psychotic level.
Prof. Lamont het eenduidig tot die slotsom gekom dat Pratt psigies versteurd was in die sin
soos bedoel deur die Wet op Geestesgebreke.
Regter Rumpff het in reaksie daarop vir Pratt as ’n psigiatriese pasiënt verklaar. Pratt is van
Weskoppies oorgeplaas na die Oranje Hospitaal in Bloemfontein, omdat dit die enigste
psigiatriese kliniek was waar daar voldoende veiligheid was om te verhoed dat hy kon
ontsnap.
In later jare is regter Rumpff dikwels afgemaak as ’n regter wat te positivisties was, maar in
hierdie saak het selfs Maisels (1998:105-6) hom lof toegeswaai en gesê: “[T]he judge
president conducted the proceedings in an exemplary fashion.”
Die vraag wat vandag egter by ’n mens opkom, is of die Wet op Geestesgegebreke van 1916
nie toe al heeltemal verouderd was nie. Die definisie van kranksinnigheid in die wet het nie
tred gehou met vordering wat die mediese wetenskap op die gebied gemaak het nie. Uit die
getuienis van dr. Jacobson kon mens aflei dat hy nie epilepsie sou klassifiseer as ’n vorm van
kranksinnigheid nie. Vandag kwalifiseer epilepsie nie eers meer om
ontoerekeningsvatbaarheid te legitimeer nie. Onlangs het ’n Duitse hof ’n persoon wat aan
epilepsie ly en desondanks voortgegaan het om te bestuur, wel wetende dat hy in ’n ongeluk
betrokke kon raak tydens ’n onverwagte epileptiese aanval, skuldig bevind aan manslag op
grond van growwe nalatigheid. Sy motor het tydens ’n aanval buite beheer geraak en vier
voetgangers is in die ongeluk dood. Hy is gevangenisstraf van drie en ’n half jaar opgelê en
sy rybewys is vir vyf jaar ingetrek. 151
Indien hierdie maatstaf ook vir Pratt gegeld het, sou die hof moes toets of hy die daad tydens
’n epileptiese aanval gepleeg het. Dit was nie die geval nie, en derhalwe sou epilepsie nie ter
sake gewees het om toerekeningsvatbaarheid te bepaal nie. Die vraag sou eerder wees of Pratt
as ontoerekeningsvatbaar beskou kon word tydens ’n maniese-depressiewe fase. As mens die
getuienis voor die hof moes beoordeel, sou die hof waarskynlik nogtans tot die
gevolgtrekking gekom het dat hy nie toerekeningsvatbaar was nie.
774

4.6 Pratt se appèl en selfmoord
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Pratt wou van die begin af nie sy prokureurs toelaat om getuienis aan die hof voor te lê oor sy
psigiatriese rekord nie. Pratt was bereid om ’n offer te bring en het daarmee bedoel dat hy
bereid was om strafregtelike aanspreeklikheid vir die daad te aanvaar. Tydens die
kruisverhoor van prof. Lamont op 26 September het hy sy kop instemmend geknik toe
Lamont dit so interpreteer het. 152
Klaarblyklik het dit eers na die uitspraak by hom ingesink dat hy vir ’n onbepaalde tyd in ’n
gestig opgesluit sou word. Op 28 September 1960 het hy vanaf die Pretoria-tronk appèl
aangeteken teen die uitspraak van regter Rumpff. As begronding het hy aangevoer dat hy nie
geleentheid gegun was om Lamont se getuienis te weerlê nie. Verder het hy beweer dat sy
verdediging met die prokureur-generaal gekonkel het en verhoed het dat “volle getuienis”
voor die hof geplaas word. Die hof het hoflik teruggeskryf dat sy skrywe nie ’n geldige appèl
is nie en dat hy die beoogde appèl met sy curator ad litem moet bespreek. Die hof het ook
daarop gewys dat sowel sy advokaat as die curator ad litem geen vrae vir prof. Lamont gehad
het nie en dat alles regtens korrek was. 153
Figuur 7: David Pratt buite die Oranje Hospitaal (Bron: Sunday Times, 8 Januarie
1961)
Pratt is op 29 September 1960 oorgeplaas na die Oranje Hospitaal in Bloemfontein. 154 Sy
vriend, die joernalis Desmond Blow, het hom in Januarie 1961 in die tronk besoek en vir hom
gerookte forelle gevat. Hy het berig dat Pratt in ’n ernstige depressie verval het omdat hy nie
oorgeplaas kon word na ’n Pretoriase hospitaal toe nie en omdat sy vrou hom nie besoek het
nie. Pratt was ook ontevrede dat sy kamer reeds om vyf in die middag gesluit word, aangesien
dit hom die geleentheid ontneem om astronomie te bestudeer. 155 Hy was glo ook in ’n
argument betrokke met ’n ander pasiënt, wat hom toegetakel het, ’n blouoog gegee het en sy
valstande stukkend geslaan het. Toe twee mediese assistente hom na ’n tandarts in die stad
geneem het om sy valstande te herstel, het hy probeer ontsnap, maar is weer gevang. 156
Dr. Jacobson het hom gereeld besoek en was baie bekommerd oor sy depressiewe toestand.
Hy het die owerhede genader met ’n pleidooi om Pratt vry te laat, maar hulle het gemeen dat
hy minstens ’n jaar lank in die inrigting moes bly voordat parool oorweeg kon word (Bird
1992:208).
775

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Presies ’n jaar nadat hy in die Oranje Hospitaal opgeneem is, het hy op sy 52ste verjaardag
selfmoord gepleeg deur homself in ’n toilet op te hang. Die oorsaak van dood word aangegee
as “verwurging met drukking op die sinus corotical, obstruksie van die lugweë” en sy
psigiese toestand as “epileptiese psigose”. 157
5. Allan Bird se agterdog oor ’n sameswering tussen Pratt en Jacobson
Solly Jacobson se vennoot, prof. Allan Bird, beweer dat Jacobson vir Pratt én Tsafendas
behandel het en hulle kon gemanipuleer het om die Eerste Minister uit die weg te ruim. In die
geval van die Pratt-aanslag vermoed hy selfs dat daar ’n sameswering tussen hulle kon
gewees het. Bird het geen direkte bewyse vir sy vermoede nie en het sy agterdog hoofsaaklik
op drie insidente gegrond.
In sy memoires vertel Bird dat Jacobson in 1953 as derde vennoot in die neurologiese praktyk
van hom en Andrew Watt opgeneem is. Bird was ook professor aan die mediese skool van
die Universiteit van die Witwatersrand. Jacobson het in Engeland gespesialiseer. Hy het geen
doekies omgedraai daaroor dat hy ’n toegewyde lid van die Kommunistiese Party was nie. Hy
was heg bevriend met Joe Slovo en het selfs vir Bird as ’n lid van die party probeer werf
(Bird 1992:203, 218). Nadat hulle derde kollega, Andrew Watt, in ’n ongeluk dood is, het
Bird en Jacobson uitmekaar gedryf – deels omdat hulle werklas toegeneem het en deels
omdat Jacobson die bietjie tyd wat hulle sosiaal kon verkeer, eerder vir sy politieke
aktiwiteite opsy gesit het. Jacobson was ’n vurige teenstander van Verwoerd se “granietapartheidbeleid”.
Die eerste insident wat Bird (1992:204–5) geskok het en wat in sy geheue bly vassteek het,
beskryf hy só:
On one fateful occasion, together for some social event such as a birthday and
chatting about the ugly turn the country’s politics were taking, Solly, obviously under
great tension blurted out: “If Verwoerd goes on like this, HE IS GOING TO GET A
BULLET.”
These were the actual words he used, and because of their gravity, fixed themselves in
my memory. I asked him to explain and he came out with a comment like: “Verwoerd
is a mad man and is dragging the country to ruin.”
Die tweede insident wat Bird se agterdog gewek het, was die paniekerige optrede van
Jacobson en Issie Maisels die aand na Pratt se aanslag op Verwoerd. Bird was toevallig in die
Johannesburg Hospitaal om ’n noodgeval te behandel toe Verwoerd ingebring is en het
eerstehandse inligting oor die skietwonde van sy kollega Teddy Kerr gekry. Bird (1992:207–
8) het reeds geslaap toe die telefoon langs sy bed gelui het.
It was Solly Jacobson. He was calling me to tell me that one of his patients, David
Pratt, had shot the Prime Minister while he was opening the Rand Easter Agricultural
Show at Milner Park that afternoon. The reason he was calling was because he feared
776

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
that the assailant, who had been taken to the Police Forensic Laboratory for
examination, might be undergoing physical torture to extract from him why he had
carried out the deed.
Solly wanted me to go to the lab to establish what was happening to Pratt. “Why
should I have to go to the lab? He is not my patient, and I have never even set my
eyes on him. If you consider it so important that someone should go and see what is
going on, why don’t you go yourself? After all, you know him and he is your patient.”
This futile discussion seemed to go on for several minutes and then Solly brought up a
new point. “Issie Maisels is with me and he thinks it would be better that you should
go.” Maisels was a leading advocate and had been an acting judge. He was a close
associate of Jacobson. When he heard that I was demurring, he came on the line
himself and asked me to go to the lab, saying it would be better for all concerned –
but I would not budge. Finally we said good night, but there was not much sleep for
me that night …
The next morning, Sunday, found Jacobson and myself back to routine and seeing our
hospital patients. Jacobson looked washed out and weary and gave me a wan smile.
“What the hell was going on last night?” I half-jokingly asked him. “In the end Issie
and I went down to the laboratory.”
“And?”
“There was nothing wrong going on. In fact they were treating Pratt very kindly.”
Die derde insident waarop Bird (1992:204-5) sy agterdog baseer, het na Pratt se selfmoord
plaasgevind:
[...] Jacobson came to see me at home. He was distraught. Between sobs he told me
that Pratt had hanged himself in a toilet at the hospital and he blamed himself for what
had happened.
As I was trying to console Solly, he told me that Pratt’s original suicide attempt was
brought about by Verwoerd’s plans to introduce laws to impose apartheid through
Parliament. But after treatment with psychotherapy and anti-depressant drugs, Pratt
began to think more logically. Jacobson pointed out to him that, if he had died from
the overdose, he would have achieved nothing towards curtailing apartheid. I gathered
that between them they worked out a plan for Pratt to shoot Verwoerd. As he suffered
from epilepsy, according to the Mental Disorders Act of 1916, he was insane and
would not have to stand trial.
Bird (1992:214-5) het vir brigadier Johan Coetzee van die Veiligheidspolisie probeer oorreed
om Solly Jacobson te laat uitlewer om aangekla te word vir medepligtigheid aan die twee
aanslae op Verwoerd.
As mens na die meriete van die drie gronde van agterdog kyk, is daar nie enige kousale
verband wat werklik die vermoede bevestig dat Jacobson vir Pratt opgestook het om
Verwoerd te vermoor nie.
777

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Daar was waarskynlik heelparty mense wat Verwoerd in die destydse troebel omstandighede
van toenemende geweld sou wou doodgemaak het, soos mens ook uit die rooi dreigbrief kan
aflei. Verwoerd het dikwels die gemoedere laat opvlam. In 1941, toe hy nog redakteur van
Die Transvaler was, het twee gemaskerde en gewapende mans hom ook een nag oorval.
Hulle wou hom ’n les leer oor sy uitgesprokenheid teen Hitler en fascisme. Klaarblyklik was
hulle lede van die Ossewabrandwag se paramilitêre vleuel, die Stormjaers, wat tevore ook
Frans Mentz van die Nasionale Party ’n afranseling gegee het en L.F. Nel en Dice Lötter
vermoor het. 158
Die feit dat Solly bedenkinge gehad het om Pratt die aand van die aanslag op Verwoerd te
besoek, kan eerder as normaal onder die omstandighede beskou word. Maisels was ’n
beroemde advokaat wat baie aangeklaagdes verdedig het wat in opstand teen apartheid was
en met die gereg gebots het. Dit is te verstane dat hy bekommerd was dat Solly onder
verdenking kon kom dat hy iets met die aanslag te doen het, gegewe die feit dat hy ’n lid van
die ondergrondse Kommunistiese Party was. Duisende mense was op daardie stadium in
aanhouding onder die noodtoestand. Selfs Pratt is aanvanklik onder die
noodtoestandmaatreëls aangehou.
Voorts is dit normaal dat Jacobson en Pratt tydens terapiesessies ook politiek sou praat. Dit
was immers ’n gemene deler en iets wat beide bedruk het. Jacobson het egter in al sy verslae
voor die hof gesê dat die eintlike rede waarom Pratt hom kom sien het in November 1958, sy
depressiewe toestand was omdat sy vrou hom verlaat het. Jacobson het ook daarop gewys dat
Pratt se depressiewe toestand in 1946 ’n direkte gevolg van sy egskeiding van sy eerste vrou
was. Bird het waarskynlik nie daarvan kennis gedra nie.
Mens moet ook in gedagte hou dat Pratt al van 1954 af aan ’n religieus-morbiede politiekeverlosser-sindroom
gely het. Dit het as ’n tipe ontsnappingsmeganisme gedien omdat hy sy
persoonlike stresfaktore nie kon hanteer nie. Hy het van homself in sy helderol gehou en het
dinge natuurlik ook vanuit daardie perspektief graag aan die behandelende psigiaters
geskilder. Dit was deel van die prentjie, en miskien het dit Jacobson ook in die besonder
aangespreek vanweë sy eie politieke oortuigings. In soverre is skuldgevoelens wat hy
gekoester het dat hy eventueel die perke van mediese etiek kon oorskry het, te verstane. Dit
het hom baie bedruk dat Pratt in ’n inrigting vir kranksinniges aangehou is.
Verder, in 1960, toe Pratt vir Verwoerd geskiet het, was die apartheidwetgewing reeds
grotendeels in die parlement deurgedruk. Alle gronde van agterdog wat Bird aanvoer, laat die
belangrikste faktor, naamlik Pratt se familieprobleme, buite rekening.
Wat veral teen die tese van Bird spreek, is die impulsiewe aard van Pratt se aanslag op
Verwoerd. Dit was nie ’n beplande aanslag nie. Sluipmoordenaars wat so ’n daad beplan,
werk alles voor die tyd noukeurig uit, en is veral daarop bedag om ongesiens van die toneel
weg te kom. Pratt het die Eerste Minister tromp-op geloop en geskiet.
Daar kan ook nie daarvan sprake wees dat Pratt en Jacobson met voorbedagte rade die
aanslag beplan het met die hoop dat hy as ontoerekeningsvatbaar verklaar sou word nie.
778

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Inteendeel, Pratt wou juis nie dat sy mediese rekord aan die hof voorgelê word nie. Hy wou
in die geskiedenis ingaan as ’n “normale” held wat Suid-Afrika van apartheid “verlos het” en
bereid was om daarvoor tereg te staan.
Bird se agterdog dat Jacobson ook agter die aanslag van Tsafendas steek, is eweneens
onoortuigend. Die polisie het op 11 Julie 1963 toegeslaan op Liliesleaf in Rivonia. Jacobson
het inderhaas landuit gevlug. Hy het werk gekry by ’n psigiatriese kliniek in Brighton. Bird
(1992:210) het beweer dat hy Tsafendas uit ’n psigiatriese kliniek in Brighton ontslaan het en
kwansuis opgesteek het om Verwoerd te vermoor.
Volgens die verslag van die kommissie van ondersoek oor die Tsafendas-sluipmoord wat
deur regter J.T. van Wyk gelei is, het Tsafendas hom op 17 September 1959 aangemeld vir
behandeling in ’n inrigting in Engeland en is op 4 Oktober 1959 oorgeplaas na die White-
Croft Hospital op die Eiland Wight. Vandaar is hy op 3 Desember 1959 na Duitsland
gedeporteer. 159 Daarna het Tsafendas in verskeie lande rondgedobber. Die rede waarom
Tsafendas teruggekeer het na suidelike Afrika, was dat sy pa in Februarie 1962 oorlede is en
hy gehoop het dat hy iets uit die boedel sou erf. 160 Sy stiefma het hom in November 1963 in
Lourenço Marques gaan haal en Pretoria toe gebring. 161
Met ander woorde, teen die tyd dat Jacobson Engeland toe gevlug het, was Tsafendas al vier
jaar tevore gedeporteer. Tsafendas was ook nie in ’n kliniek in Brighton behandel nie, maar
op die Eiland Wight. Jacobson het in Julie 1963 Londen toe gevlug, terwyl Tsafendas eers in
November weer sy opwagting in suidelike Afrika gemaak het. Indien iemand wel vir
Tsafendas in Londen sou opgestook het om Verwoerd te vermoor, kon dit definitief nie
Jacobson gewees het nie. Uit die beskikbare data wat ondersoek is, is daar geen inligting wat
’n aanduiding gee dat hulle mekaar hoegenaamd geken het nie.
Allan Bird se siening oor wat hy self belewe en ervaar het, is nogtans waardevol as
optekeninge van ’n tydgenoot wat ’n belangrike figuur in die drama goed geken het. Ironies
genoeg dien die gronde vir agterdog wat hom soveel sielswroeging oor die rol van sy vennoot
veroorsaak het, juis as begronding om die teendeel te kan bewys en sy eertydse kollega van
blaam te onthef.
Kirkham, Levy en Crotty (1970:1) noem drie vereistes vir ’n aanslag om as politieke
sluipmoord te kwalifiseer, naamlik (i) dat die slagoffer ’n prominente persoonlikheid is, (ii)
dat daar ’n politieke motief vir die aanslag is, en (iii) dat die slagoffer gedood of ernstig
beseer word. Die sluipmoord kan ’n groot impak hê as die prominente persoonlikheid nie
maklik vervang kan word nie, die sisteem ’n krisis belewe of die samelewing deur ’n fase van
groot sosiale veranderinge gaan waar die bestaande sisteem deur ander politieke magte
konfronteer word. Die subjektiewe beoordeling van die legitimiteit van sluipmoord is egter ’n
sosiale konstruk wat niks met regstaatlike prosedures te doen het nie: wat die een as bona fide
politieke sluipmoord beskou, kan die ander as moord beskou (Ben-Yehuda 1993:42).
Rapoport (1971:37-8) wys verder op die verskille tussen sluipmoorde en terroriste-aanslae:
779

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
In his mind, the assassin destroys men who are corrupting a system, while the terrorist
destroys a system which has already corrupted everyone it touches [...]. Assassination
is an incident, a passing deed, an event; terrorism is a way of life, a dedication. At
most assassination involves a conspiracy, but terrorism requires a movement.
Rapoport het ook vroeg bewys dat “the personal histories of lone assassins suggest only that a
sizeable minority show traces of insanity” (1971:21).
Volgens Lester (1986:216) is daar drie verskillende tipes sluipmoorde: dié deur gehuurde
sluipmoordenaars wat geen persoonlike aksie teen die slagoffers het nie; dié wat spruit uit
sameswerings om ’n politieke orde te verander; en sluipmoorde op grond van persoonlike
argwaan. 162
Politieke sluipmoorde word gekenmerk deur twee fases, te wete ’n voorbereidende en ’n
uitvoerende fase (Rapoport 1971:37). Die sluipmoord word meestal noukeurig beplan en met
voorbedagte raad voltrek. Die sluipmoordenaar kies ’n spesifieke slagoffer op grond van sy
politieke standpunte of die rol wat hy speel. In teenstelling met gewone moorde ken die
sluipmoordenaar selde sy slagoffer persoonlik (Ben-Yehuda 1993:42-3). Die sogenaamde
“lone wolf”-tipe sluipmoordenaar is die moeilikste om te betrap, omdat dit makliker is vir so
’n sluipmoordenaar om onontdek in posisie vir die aanslag te kom en omdat die beplanning
van die sluipmoord nie beslommer word deur ’n sameswering nie.
Die aanslag van David Pratt op Verwoerd voldoen aan al die kriteria van Kirkham, Levy en
Crotty (1970) om as sluipmoord te kwalifiseer. Volgens Lester (1986) se tipering val Pratt in
kategorie van sluipmoordenaars wat op grond van persoonlike argwaan gehandel het. Die
aanslag verskil egter van tipiese sluipmoorde, omdat daar nie ’n definitiewe beplanningsfase
was nie. Op die oog af lyk dit asof Pratt impulsief en op die ingewing van die oomblik
gehandel het (soos hy dit aan die hof gestel het). Hy het egter ook aangedui dat hy reeds die
vorige aand in die koerant gelees het dat Verwoerd die Skou die volgende dag sou open. Die
feit dat hy dié oggend ’n rewolwer in sy sak gesteek het, het hy enersyds gerasionaliseer as ’n
veiligheidsmaatreël, maar in dieselfde asem het hy gesê dat hy ’n baie sterk gevoel gehad het
dat hy iets moes doen ten opsigte van die eskalering van politieke konflik. Hy voeg ook by
dat hy die vorige vyf maande in aanhouding daaroor nagedink het en nie uitsluitsel kon kry
oor waarom hy ’n wapen saamgevat het nie. Pratt het ’n geskiedenis gehad van gewelddadige
optrede om probleme te probeer oplos, soos die voorvalle waartydens hy sy vrou met ’n
rewolwer in die sak na Amsterdam agterna gesit het en sy neef aangerand het.
Dit is moeilik om met sekerheid te sê of die idee van die aanslag nie reeds vroeër op ’n
onbewustelike vlak by hom ontkiem het nie. Hy het byvoorbeeld genoem dat dit vir hom
genoeg sou gewees het indien die skare ten minste vir Verwoerd uitgejou het. Pratt het ook
beweer dat hy Verwoerd nie noodlottig wou tref nie, maar net ’n tyd lank wou “wegsit” sodat
hy kon nadink oor sy politiek. Dit is egter nie oortuigend nie, want dan sou hy nie met ’n
kopskoot gemik het nie. Hy was direk agter Verwoerd en het sy naam geroep sodat hy moes
omdraai na Pratt. Die skoot was waarskynlik nie noodlottig nie, omdat Verwoerd ’n
bewegende teiken was. In sy rede vanuit die beskuldigdebank het Pratt aangevoer: “I felt this
780

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
violent urge to shoot ‘apartheid’. ‘The stinking monster of apartheid’, I think, is how I
felt.” 163 Onder hierdie omstandighede sou enige hof tot die gevolgtrekking kom dat dit sy
bedoeling was om die slagoffer noodlottig te tref.
Teenstrydighede soos hierdie was deel van die psigiese patologie van Pratt, soos ons gesien
het ten opsigte van die verskillende weergawes aan sielkundiges oor presies wanneer hy sy
eerste epileptiese aanval gekry het. Volgens dr. Jacobson was sulke teenstrydighede in die
realiteitsbeskouing tipies van die psigotiese toestand van psigies versteurde pasiënte.
Mens kan hierdie aanslag dus nie vergelyk met die goedbeplande aanslae deur Lee Harvey
Oswald op die lewe van president John F. Kennedy en dié van Janusz Waluz op Chris Hani
nie. Pratt het ook duidelik op eie stoom gehandel, terwyl dit nooit opgeklaar kon word of
Oswald en Waluz nie deel van ’n sameswering was nie. 164
6. Huldeblyke in perspektief
Rajat Neogy, alias Sagittarius, het in ’n huldeblyk aan David Pratt in Transition geskryf oor
dit wat Pratt as held van die anti-apartheid beweging verewig het (Neogy 1961/1997:270-2).
His death has a biblical simplicity. He was a man whose motives and personality was
almost as complex as that other man who hanged himself from a tree, Judas Iscariot.
But there the affinity ceases. …
He was silent and uncommunicative at the Rand Show (ten days after the declaration
of a state of emergency) because of a conviction that “somebody must sacrifice
himself”! When his euphoria came on in 1954, he felt like one of the prophets in the
Bible. He wanted to give away all he possessed and speak intensely against
nationalism.
Now Pratt is dead. He has made a sacrifice and a prophecy.
In 1960 het Neogy, nadat hy as 20-jarige aan die Universiteit van Londen gradueer het,
teruggekeer Uganda toe. Hy wou ’n tydskrif vir Oos-Afrika uitgee soortgelyk aan Black
Orpheus wat in Wes-Afrika verskyn het. Sy ouers was Indies-Bengaalse Brahmane, maar dit
het hom koud gelaat. Hy wou binne die bevrydingstryd aktief wees in die land waar hy
gebore is. Hy het homself as Ugandees beskou – “one of those new men, duty-bound ‘to add
my contribution in iron and steel’ [...]” (Vazquez 1997:6).
In hierdie konteks is die huldeblyk aan Pratt weens sy aanslag op die lewe van Verwoerd te
verstane. Die verheerliking van Pratt as profetiese verlossingsfiguur wat al sy aardse
besittings wou prysgee, is egter ietwat oordadig. Soos uit die testament van Pratt blyk, het hy
wel ook iets nagelaat aan sy werkers. Al sy werkers wat voor 1955 op die forelplaas gewerk
het, het £100 gekry en almal wat na 1955 by hom gewerk het, £50. Hoewel dit vir destyds
taamlike groot bedrae was, was dit bitter min in vergelyking met die nalatenskap aan sy
familie.
781

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Ook Max du Preez (2008:167) verwys na die heldeverering van Pratt in anti-apartheid-kringe.
Pratt became something of a hero among certain anti-apartheid activists, who loved to
quote him saying, “If you know you must do something and you don’t do it, you are
not free.” Shooting “the epitome of apartheid” had evidently set him free.
Dit illustreer hoe die optrede van ’n psigies-versteurde persoon totaal buite konteks as
heldedaad geloods word net omdat die daad lyk asof dit die doelwitte van die antiapartheidsbeweging
bevorder het. Pratt was weliswaar teen apartheid en die opwelling van
Afrikanernasionalisme, maar hy het nie in gedagte gehad dat daar gelykheid van almal moes
wees nie. Hy wou eerder hê dat kleurlinge se regte herstel word en dat swart mense stadigaan
op die basis van meriete meer regte kry. Dis nie heeltemal wat die anti-apartheidsbeweging
nagestreef het nie.
Die ironie is dat die tragiese gevolge vir sy familie wat met hom moes saamlewe, heeltemal
uit die prentjie gelaat word omdat dit nie binne die konstruksie van ’n politieke held pas nie.
Pratt se lyding oor ’n lang tydperk skyn ook van minder belang te wees. Die tragedie van sy
lewe is dat daar van kindsbeen af groot druk op hom geplaas was om eendag die enorme
besigheidsryk van sy pa oor te neem. Arthur Pratt was waarskynlik die tipiese “afwesige pa”
omdat hy so besig was om diverse aandele in firmas en eie besighede te bestuur dat hy
waarskynlik bitter min tyd oor gehad het om met David te spandeer. David Pratt het dus in ’n
ryksmanshuis grootgeword, waarskynlik met ’n ma wat graag bederf het en vir wie aansien
belangrik was.
Die feit dat hy die neiging tot epilepsie van moederskant geërf het, kon ’n verdere bydraende
faktor wees waarom sy hom sou beskerm het. Mens kan aanneem dat die druk om eendag by
sy pa oor te neem waarskynlik van vroeg af by hom ingeskerp is en dat hulle verwag het dat
hy op skool moes uitblink. Daar is getuienis dat die stres wat dit moes veroorsaak het, tot
epileptiese aanvalle gelei het. Indien dit by die skool plaasgevind het, kon sulke aanvalle
daartoe gelei het dat sy skoolmaats hom daaroor gespot het of hom vermy het. Dit kon hom
reeds vroeg tot ’n buitestander gemaak het.
Hy het ’n besonder hegte verhouding met sy niggie, Phyllis Tyson, die dogter van sy ma se
suster, gehad. Sy het waarskynlik baie begrip gehad vir die dilemma van mense wat aan
epilepsie ly, omdat haar ma dieselfde probleem gehad het. Sy was heeltyd aanwesig by sy
verhoor en het Susan bygestaan. Sy het hom ook gereeld in die tronk besoek. 165 Hulle hegte
verbondenheid word beklemtoon deur die redelik groot som geld wat Pratt aan haar in sy
testament nagelaat het. 166
In sy latere lewe is daar by hom ’n onvermoë om met mense klaar te kom sodra hy buite die
veilige kokon van rykdom was. Dit het hom sowel geborgenheid as mag verskaf, maar dit is
natuurlik nie ’n goeie basis vir ’n verhouding nie. Mens sien hoe die magteloosheid oor sy
gefaalde huwelike tot ernstige depressie aanleiding gee wat later oorgeslaan het in maniese
depressie. Die epileptiese tendens het dit waarskynlik versterk.
782

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Sy besighede, die forelboerdery en die mangaanmyn, is basies deur ander bestuur terwyl hy
vir lang rukke oorsee was om terapie te ontvang of om op duur vakansies te gaan. Sodra hy
met krisisse gekonfronteer is, was die gevolg dikwels dat hy ’n epileptiese aanval weens stres
gekry het, of as daar te veel dinge bymekaar gekom het, hy selfs die uitweg van selfmoord
oorweeg het. Soos sy pa, het ook hy ’n raakvat-sekretaresse gehad wat basies die oorsig oor
alles behou het en die rekeninge wat opgehoop het, betaal het. Dis ook aan haar en sy
plaasbestuurder dat hy sy afskeidsbriewe geskryf het voor sy laaste selfmoordpoging.
Wat later van sy familie in Nederland geword het, is nie bekend nie. Uit die afhandeling van
die boedel lyk dit of Patty nooit teruggekeer het na Suid-Afrika nie. Susan is in November
1961 in Londen met Robert William Hoffman, 167 die seun van ’n Amerikaanse oliemagnaat,
getroud. 168
Sekere ooreenkomste tussen Verwoerd en Pratt is opvallend. Beide was immigrante wat op
die ouderdom van twee jaar Suid-Afrika toe gekom het. Soos immigrante-kinders het hulle
oorkompenseer om deel te word van die nuwe vaderland, elk binne sy eie gemeenskap. Pratt
was deel van die Engelse gemeenskap en het assosieer met die ideale van die Britse Ryk en
die Gemenebes van State, terwyl Verwoerd eerder ’n Afrikaner-nasionalis was. Nasionale
trots is vir mense wat in ’n land gebore word, natuurlik, maar vir immigrante ’n bewuste
keuse (Kenny 1980:20-2; Miller 1993:636).
Soms is dit ’n fyn aanvoeling vir grense wat nie oorgesteek mag word nie wat
oudingeseteldes help om kritieke situasies te ontlont of beter te hanteer. Dit merk mens ook
aan die manier waarop Verwoerd en Pratt die krisis hanteer het. Pratt was bereid om geweld
aan te wend om Verwoerd uit die verkeer te trek sodat hy kon nadink oor die eskalering van
die konflik. ’n Mens kan net bespiegel oor wat sou gebeur het as Dönges eerder as Verwoerd
in 1958 eerste minister geword het. Die Sharpeville-tragedie en sy nawerkinge het sommige
NP-politici gedwing om die basiese beginsels van die apartheidsbeleid ernstig in oënskou te
neem. Verwoerd was nog in die hospitaal na die aanslag op sy lewe toe Paul Sauer met die
steun van twee senior ministers, Dönges en Ben Schoeman, openlik gesê het dat die regering
die paswette moet verslap en groter sekuriteit aan stedelike swart mense moet gee. Maar
skaars het Verwoerd herstel, of hy verklaar dat daar geen rede is om die beleid te verander nie
(Giliomee 2012:49-50, 75). ’n Belangrike geleentheid vir ’n vreedsame oplossing is hier
verspeel.
’n Verdere raakvlak tussen Pratt en Verwoerd was die sielkunde. Pratt was die protagonis van
sy eie sielkundige psigoses, terwyl Verwoerd ’n doktorsgraad in sielkunde oor die afstomping
van gemoedsaandoeninge behaal het (Verwoerd 1924). Dit lyk asof Verwoerd se Duitse
studiejare ’n sterk invloed op sy lewensweg kon gehad het. 169 Van toegepaste sielkunde en
psigotegniek het hy later oorgeslaan na ’n nuwe rigting wat in die VSA posgevat het, naamlik
sosiologie. 170 Op grond van sy navorsing in psigotegniek oor beroepsaanleg en later in
maatskaplike vraagstukke, het hy by die armblanke-kwessie betrokke geraak (Marx
2011:287–91). Hierdie invloede kon die grondslag gevorm het vir sy tegnokratiese
benadering en geloof in “maatskaplike ingenieurswese” om ook politieke probleme op te los
(Marx 2011:290, 294; Giliomee 2012:43).
783

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Pratt se visie was dat Suid-Afrika sy plek moes inneem onder die ander nasies van die Britse
Gemenebes, terwyl Verwoerd die pad gekies het van selfbestemming en republiekwording.
Hierdie keuse kon ook reeds deur sy ervarings in Europa beïnvloed gewees het. Die Europa
wat Verwoerd in 1926–27 belewe het, het in die ban gestaan van die destydse Amerikaanse
president Woodrow Wilson se 14-punt-plan om vrede na die Eerste Wêreldoorlog te
verseker. Die kern daarvan was om homogene territoriale nasiestate te skep, om politieke
selfbestemming te bevorder en konflikte te vermy (Rustemeyer 1984:539–42). Die idee van
politieke selfbestemming het dekolonisering in die sestigerjare inspireer (Cassese 2005:60-4).
Die fokus van Verwoerd se premierskap was ook die skep van ’n wit nasiestaat (Marx
2011:283). Volgens Verwoerd sou segregasie nie werk nie, omdat konflik
voorafgeprogrammeer sou wees (Giliomee 2012:52; Marx 2011:292-3). 171
Verwoerd was verder krities teenoor sowel fascisme as kommunisme. Hy het waarskynlik die
destabilisering van die Weimar-republiek deur hierdie twee politieke magte persoonlik
belewe. 172 Die tragedie is dat die onbuigsaamheid van Verwoerd se apartheidspolitiek swart
aktiviste geradikaliseer het en verder in die arms van die SAKP gedryf het. Sharpeville was
die waterskeiding wat politieke aktiviste in Julie 1960 laat besluit het om oor te gaan tot
gewapende geweld (O’Malley 2007:35, 86; Giliomee 2012:81-2). Die SAKP het ’n leidende
rol daarin gespeel (Ellis 2011).
Dit is nie bekend of Verwoerd kennis gedra het van die geheime dokument wat Selwyn Loyd
in 1959 vir die Britse kabinet opgestel het nie. Hy het die implikasies van die dekolonisering
ontleed en die volgende prognose gemaak (Loyd 1959, par. 34):
[T]he areas where no large scale white settlement has occurred have seen the most
rapid political change, while the white man's preserve in the southern regions of
Africa has resisted the political advance of the coloured peoples. As a result the
African's prospect of economic improvement tends to vary inversely with his prospect
of political improvement; and the highest standard of living for the African to-day is
probably to be found in South Africa, where his chances of political advance are nil.
Loyd verwys verder na ’n verandering in die Sowjet-politiek in sover dit die korttermyndoelwit
om voormalige Westerse kolonies in die kommunistiese magsfeer te integreer,
opgegee het. Volgens hom het die fokus verskuif na steun vir die antikoloniale stryd (Loyd
1959, parr. 19-21):
The Soviet Union is now making use of all the conventional techniques of diplomacy,
trade, economic assistance and cultural relations in order to become accepted by
Africans as a powerful, respectable and sympathetic friend. […]. In general, their
technique is at present to represent themselves to Africans as an alternative source of
economic and technical help and an alternative political sponsor; meanwhile offers of
scholarships and goodwill visits to the Soviet Union are the means of indoctrinating
African opinion and of forming potential cadres for the ultimate Communist
revolution.
Terwyl Pratt se saak in September 1960 verhoor is, het die Rand Daily Mail ’n berig geplaas
wat hierdie klemverskuiwing bevestig het. Die African Student Union in Moskou het ’n ope
784

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
brief geskryf aan die leiers van talle Afrikastate op die vooraand van onafhanklikheid en
gewaarsku teen kommunisme en die Sowjet-strategie omdat dit ’n groot gevaar vir die
toekoms van Afrika was wat op “Red colonialism” sou uitloop. 173
Die ironie is dat baie Afrikaners en Engelssprekendes wat later geïndoktrineer is ten opsigte
van die “rooi gevaar” en “swart gevaar” (Visser 2007), nooit die geleentheid gehad het om ’n
kritiese diskoers te voer oor die outoritêre tendense wat baie bevrydingsbewegings ter wille
van magkonsolidering van hulle sosialistiese vriende oorgeneem het nie.
As mens terugkyk, kan mens tereg wonder of daar nie eenvoudiger politieke oplossings was
wat vir almal minder traumaties sou gewees het nie. ’n Konstruktiewe diskoers met die elites
van die ANC en PAC en ’n meer tegemoetkomende politiek kon tot gevolg gehad het dat die
geskiednis dalk eerder ’n soortgelyke verloop geneem het as die swart burgerregtebeweging
van Martin Luther King in die VSA.
7. Ten slotte
Pratt het voor die aanslag op Verwoerd ’n besonder kritieke fase van maniese depressiwiteit
belewe en is net betyds van ’n derde selfmoordpoging weerhou. Die toespitsing van die
politieke krisis in kombinasie met ernstige depressie oor sy huwelik het hom waarskynlik op
daardie stadium uiters labiel gemaak. Die manier waarop hy sy persoonlike probleme probeer
baasraak het, was om dit te verdring en homself in die rol van ’n politieke verlosser te loods.
Dit lyk asof die sluipmoordpoging nie beplan was nie. Die waarskynlikste verklaring is dat
hy impulsief en op die ingewing van die oomblik gehandel het.
Dat Pratt hom na bewering op Verwoerd wou wreek omdat hy kwansuis ’n verhouding met
Pratt se Nederlandse vrou gehad het, is lagwekkend. Dit is wel moontlik dat sy weens die
ondraaglikheid van Pratt se psigiatriese probleme toevlug in die arms van ’n ander man
gevind het.
Die agterdog van die neuroloog, Allan Bird, dat sy vennoot Solly Jacobson in ’n sameswering
met Pratt betrokke was om Verwoerd te vermoor, is ook nie oortuigend nie. Inteendeel, daar
is grondige argumente wat die tese sonder moeite weerlê.
Bibliografie
Algemene bronne
Adams, Z. 2011. Race, madness and the archive. Ongepubliseerde doktorale proefskrif,
Universiteit van die Wes-Kaap.
785

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Bell, T. en D.B. Ntsebeza. 2003. Unfinished business: South Africa, apartheid and truth.
Londen: Verso.
Beinart W. en S. Dubow. 1995. Segregation and apartheid in twentieth century South Africa.
Londen: Routledge.
Ben-Yehuda, N. 1993. Political assassinations by Jews. A rhetorical device for justice.
Albany: State University of New York Press.
Berg, M. en S. Wendt (reds.). 2011. Racism in the modern world. Historical perspectives on
cultural transfer and adaptation. New York en Oxford: Berghahn Books.
Biesinger, E. 2007. Tinnitus: Endlich Ruhe im Ohr. 3de uitgawe. Stuttgart: Trias.
Bird, A. 1992. Bird on a wing. Simonstown: South African Natural History Publications.
Brokensha, M. en R. Knowles. 1965. The Fourth of July raids. Kaapstad: Simondium
Publishers.
Burke, A. 2006. Mental health care during apartheid in South Africa: An illustration of how
“science” can be abused. In Gozaydin en Madeira (reds.) 2006.
Cassese, A. 2005. International law. 2de uitgawe. New York: Oxford University Press.
Cooper, W. s.j. A quest for Mimis. LitNet. (12 Januarie 2008 geraadpleeg).
Davenport, R. en C. Saunders. 2000. South Africa – A modern history. 5de uitgawe. Londen:
Macmillan Press.
Du Preez, M. 2008. Of tricksters, tyrants and turncoats – more unusual stories from South
Africa’s past. Kaapstad: Zebra Press.
Ellis, S. 2011. The genesis of the ANC’s armed struggle in South Africa 1948-61. Journal of
Southern African Studies.(26 Oktober 2011 geraadpleeg).
Feldmann, H. 2002. Tinnitus. Grundlagen einer rationalen Diagnostik und Therapie. 2de
uitgawe. Stuttgart: Thieme.
Gage, J. 1950. Greek adventure (Six months in the life of a South African officer in occupied
Greece). Kaapstad: Unie-Volkspers Beperk. Beskikbaar by (1 Julie 2012 geraadpleeg).
Giliomee, H. 2003. The Afrikaners: Biography of a people. Kaapstad: Tafelberg.
—. 2012. Die laaste Afrikanerleiers. ’n Opperste toets van mag. Kaapstad: Tafelberg.
Gozaydin, I. en J. Madeira (reds.). 2006. Evil, law and the state. Oxford: Inter-disciplinary
Press.
786

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Grobbelaar, P.W. 1966. Man van die volk. Kaapstad: Human & Rousseau.
Gunther, M. 2004. The National Committee of Liberation (NCL)/African Resistance
Movement (ARM). In SADET 2004.
Hahlo, H.R. 1969. The South African law of husband and wife. Kaapstad: Juta.
Hocker, K.M. 1997. Tinnitus. Ursachen und Behandlung von Ohrgeräuschen. München:
C.H. Beck.
Johnson, R.W. 2009. South Africa’s brave new world: The beloved country since the end of
apartheid. Londen: Penguin Books.
Kenny, H. 1980. Architect of apartheid: H.F. Verwoerd – an appraisal. Johannesburg:
Jonathan Ball.
Kirkham, J.F., S.G. Levy en W.J. Crotty. 1970. Assassination and political violence. New
York: Praeger.
Koorts, L. 2010. An ageing anachronism: D.F. Malan as prime minister, 1948-1954, Kronos,
36(1):108–65.
Lester, D. 1986. The murderer and his murder. New York: AMS Press.
Loyd, S. 1959 [2012]. Secret memorandum on Africa: The next ten years. United Kingdom
National Archives. Herdruk: How the British government viewed the future of Africa in
1959. Politicsweb, 2 Oktober.
Maisels, I. 1998. A life at law: The memoirs of I.A. Maisels, QC. Johannesburg en Kaapstad:
Jonathan Ball.
Marx, C. 1989. Im Zeichen des Ochsenwagens. Münster: Lit Verlag.
—. 2010. From trusteeship to self-determination: L.J. du Plessis’ thinking on apartheid and
his conflict with H.F. Verwoerd. Historia, 55(2):50-75.
—. 2011. Hendrik Verwoerd’s long march to apartheid: Nationalism and racism in South
Africa. In Berg en Wendt (reds.) 2011.
—. 2012. Südafrika. Geschichte und Gegenwart. Stuttgart: Verlag W. Kohlhammer.
Meiring, P. 1972. Ons eerste ses premiers. Kaapstad: Tafelberg-Uitgewers.
Miller, R.B. 1993. Science and society in the early career of H.F. Verwoerd. Journal of
Southern African Studies, 19(4):634–61.
Montgomery-Massingberd, M. (red). 1976. Burke's Irish family records. Londen: Burkes
Peerage Ltd.
787

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Neogy, R. (Sagittarius). 1997. [1961]. David Pratt is dead. Transition. The Anniversary Issue:
Selections from Transition, 1961-1976, ble. 270–2.
O’Malley, P. 2007. Shades of difference. Mac Maharaj and the struggle for South Africa.
New York: Viking.
Potgieter, D.J. (red.). 1970 Standard Encyclopedia of Southern Africa. Kaapstad: National
Commercial Printers.
Rapoport, D.C. 1971. Assassination and terrorism. Toronto: Canadian Broadcasting System.
Robertson, J. 1971. Liberalism in South Africa, 1948-1963. Oxford: Clarendon Press.
Rustemeyer, A. 1984. Wilson’s fourteen points. Encyclopedia of Public International Law,
7:539-42.
SADET. 2004. The road to democracy in South Africa, 1960-1970. Volume 1. Kaapstad:
Zebra Press.
Schmuhl, H.-W. 2008. The Kaiser Wilhelm Institute for Antropology, Human Heredity, and
Eugenics, 1927-1945. Crossing boundaries. Heidelberg: Springer Verlag.
Stockwell, J. 1991. The Praetorian Guard – The US role in the New World Order. Boston:
South End Press.
Stolten, H.E. (red.). 2007. History making and present day politics. The meaning of collective
memory in South Africa. Uppsala: Nordista Afrikainstitutet.
Van Woerden, H. 2000. A mouthful of glass, Londen: Granta Books.
Van Wyk, J.T. 1966. Report of the Commission of Enquiry into the circumstances of the
death of the late Dr. The Honourable Hendrik Frensch Verwoerd, Pretoria: Staatsdrukker,
R.P. 16/1967.
Van der Poel, J. (red.). 1973. Selections from the Smuts Papers: August 1945-October 1950,
Volume VII. Cambridge: Cambridge University Press.
Vazquez, M.C. 1997. An African Dilemma. Transition. The Anniversary Issue: Selections
from Transition, 1961-1976, ble. 6–15.
Verwoerd, H. 1924. Die afstomping van gemoedsaandoeninge. Ongepubliseerde doktorale
proefskrif, Universiteit van Stellenbosch.
Visser, W. 2007. The “red peril” and “total onslaught” history production in South African
historiography. In Stolten (red.) 2007.
Waddy, N.L. 2004. Certain destiny: The presentist obsession with “apartheid” in South
African History, Historia 49(2):59–77.
788

Koerantberigte
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Anon. 1960. Aanslag: Nuwe stap met gearresteerde. Aangehou kragtens noodmaatreëls. Was
nie in hof. Die Transvaler, 11 April.
—.1960. Africans reveal “dangerous Red colonialism”. Rand Daily Mail, 27 September.
—. 1960. Amity may be born of Union’s distress. Be of a good cheer, says Mr. Swart.
Assassin’s way not our way. The Star, 12 April.
—. 1960. David B. Pratt se plaas en sy geskiedenis – Vermoënde man wat glo aan vallende
siekte ly. Die Transvaler, 11 April.
—. 1960. British comment. The Star, 11 April.
—. 1960. By die hospitaal waar die Eerste Minister is. Die Transvaler, 12 April.
—. 1960. Col. Harrison deflected second bullet – “Probably saved Prime Minister,” says
official. The Star, 11 April.
—. 1960. “Deeply interested in religion” – Pratt confided worries to Rector, who respects
trust. The Star, 11 April.
—. 1960. Dr. Verwoerd rustig: Voorasnog geen besluit om die twee koeëls te verwyder. Die
Transvaler, 11 April.
—. 1960. “Ek het gedink hy sterf in my arms” – ’n vriend se verhaal van die aanslag. Die
Transvaler, 11 April.
—. 1960. Film ”stunt man” tells of when Pratt had plan to kidnap daughter. The Star, 12
April.
—. 1960. Gemaskerdes met pistool. Premier in 1941 ook met die dood gedreig. Die
Transvaler, 11 April.
—. 1960. If people only realised that we are Christians – Dr. Verwoerd on I.T.V. The Star, 12
April.
—. 1960. Inquiry must proceed, Judge rules “after anxious thought”. The Star, 12 April.
—. 1960. Judge asked to postpone inquiry. Sharpeville witnesses afraid, says. Q.C. The Star,
11 April 1960.
—. 1960. Kort beriggies. Der Spiegel, 15 November.
—. 1960. Meegevoel kom van oral aan. Die Transvaler, 11 April.
789

—. 1960. Messages of sympathy pour in. The Star, 11 April.
—. 1960. Mev. Pratt het by vriende gehoor. Die Transvaler, 11 April.
—. 1960. Mrs. Pratt plans to live in S.A. Sunday Times, 11 September.
—. 1960. No news of Pratt in court. The Star, 11 April.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
—. 1960. Official inquiry starts. Policemen describes Sharpeville events. The Star, 11 April.
—. 1960. “Opruiende” pamflette in stad. Die Transvaler, 11 April.
—. 1960. Passes must be carried. The Star, 11 April.
—. 1960. Police seal off Rand township. The Star, 11 April.
—. 1960. Pratt is cleared of political plotting – no conspiracy. Sunday Times, 12 Junie.
—. 1960. Pratt nods agreement to testimony. He thought he would be executed. Rand Daily
Mail, 27 September.
—. 1960. Pratt’s driver is assaulted at farm. Sunday Times, 17 Julie.
—. 1960. Pratt tells why he shot Dr. Verwoerd. Prof. Hurst’s account of the alleged statement
put into court by Susan Pratt. Sunday Times, 11 September.
—. 1960. Prime Minister can be expected to make full recovery. The Star, 11 April.
—. 1960. Professor’s report of Pratt’s alleged statement: Medical findings set out in full.
Sunday Times, 11 September.
—. 1960. Reaction in Britain. From revulsion at apartheid to bewilderment and dismay. The
Star, 11 April.
—. 1960. Seats rationed as pressmen flock to Pratt trial. Sunday Times, 11 September.
—. 1960. Sen. Schabort thought the Premier was dying. The Star, 11 April.
—. 1960. Somber Volksraad eenparig in meegevoel. Die Transvaler, 12 April.
—. 1960. “Surprised it was a white man”. Sympathy for Verwoerd – but still none for
Apartheid. The Star, 11 April.
—. 1960. Susan Pratt: “My father is in a sort of dream”. Sunday Times, 11 September.
—. 1960. The Assassin of Milner Park. Time, 18 April.
—. 1960. Tomorrow secrets are out. Sunday Times, 11 September.
790

—. 1960. Turok asks, “will I be arrested?” Sunday Times, 12 Junie.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
—. 1960. Verwoerd knew of threats but did not withdraw. The Star, 11 April.
—. 1960. Verwoerd: “As well as can be expected” – Progressing after a good night. The Star,
11 April.
—. 1960. Verwoerd saved from ordeal at the Pratt inquiry - 8 subpoenaed. Sunday Times, 10
Julie.
—. 1960. Wense van S.A. se vriende stroom na Premier. Die Transvaler, 11 April.
—. 1960. We’re 100 per cent happy, says White on British TV. The Star, 12 April.
—. 1960. 10 townships on “raid list” today. The Star, 12 April.
Blow, D. 1960. Pratt asked Susan to attend court. Brave daughter faced a curious public.
Sunday Times, 24 Julie.
—. 1961. Pratt: Try me for attempted murder. But Judge-President rejects his plea. Interview
in hospital. Sunday Times, 8 Januarie.
—. 1961. Depression made Pratt run away. Sunday Times, 22 Januarie.
—. 2012. Unfall-Urteil Hohe Haftstrafe für Hamburger Todesfahrer. Der Spiegel, 5 Junie.
Dreyer, W. 1960. Ooggetuie-verslag van aanslag. Mikrofone is verwyder en niks is vermoed.
Die Transvaler, 11 April.
Pilkington, R. 2006. I saw the father of apartheid get shot. The Guardian, 23 September.
Argivale bronne
’n Spesiale woord van dank word gerig aan dr. Irma McKinley en Grant McKinley vir hulle
hulp om dokumente in die Nasionale Argief van Suid-Afrika in Pretoria op te spoor.
Kennisgewing van oorlyde van David Beresford Pratt, doodsertifikaat uitgereik op 6 Oktober
1961 deur die Geneesheer Bestuurder, beskikbaar in die Nasionale Argief van Suid-Afrika,
MHG 7310/61 (boks 394).
Ex parte-aansoek van Susan Pratt ten behoewe van David Pratt, TPA, 6-7 September 1960
(geen saak-no.), dokumente ter insae beskikbaar by die Nasionale Argief van Suid-Afrika,
MHG 6000/60A.
791

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Illiquid case. Restitution of conjugal rights. David Beresford Pratt versus Mary Lindsay Pratt
(born Hatrick), TPA, saak-no. 221/1946, ter insae beskikbaar by die Nasionale Argief van
Suid-Afrika, MHG 6000/60A.
In re: Estate of D.B. Pratt (under curatorship) no. 6000/60 - Application of the Curators Boni
Betty, Barry and Marincowitz, ter insae beskikbaar by die Nasionale Argief van Suid-Afrika,
MGH 6000/60.
In re: Ex Parte Application of Thomas Jacob van Nes and Harold Cyril Duthie, TPA, saak-no.
713/1962, ter insae by die Nasionale Argief van Suid-Afrika, MGH 6000/60A.
Mary Lindsay Cumming v David Beresford Pratt, TPA, saak-no. 877/1953, beskikbaar in
Nasionale Argief van Suid-Afrika, MHG 60000/60A.
Regina v David Beresford Pratt, TPA, saak-no. 712/60, ter insae by die Nasionale Argief van
Suid-Afrika, MGH 6000/60A.
Testament van Arthur Pratt, opgestel op 18 April 1951, Nasionale Argief van Suid-Afrika,
MHG 7310/61 (boks 394).
Testament van David Beresford Pratt, opgestel op 31 Januarie 1960, ter insae in Argief van
Suid-Afrika, MHG 730/61 (boks 394).
Eindnotas
1 Henk van Woerden (2000) het ’n biografie oor Tsafendas geskryf waarin hy beweer dat hy
grootliks steun op die kartonne vol materiaal wat aan die Van Wyk Kommissie van
Ondersoek voorgelê is. Daar is egter duidelike verskille tussen bevindings van die regterlike
kommissie en Van Woerden se interpretasie van dieselfde materiaal. Sien ook byvoorbeeld
Bell en Ntsebeza (2003:23–5) se dramatiese interpretasie van die gang van die geskiedenis.
2
Historici waarsku daarteen om historiese gebeure en figure met die insig van retrospeksie te
ontleed. Sien byvoorbeeld Waddy (2004).
3 Max du Preez (2008, hfst. 13) het ’n kort oorsig oor die Pratt-sluipmoordpoging geskryf.
4 Ethel, later getroud met Claude Stanley Ricketts, het die helfte van die restant van die
Arthur Pratt-boedel gelykop met haar broer David geërf. Sien die testament van Arthur Pratt,
Nasionale Argief van Suid-Afrika [NASA], Pretoria, MHG 7310/61 (boks 394), bl. 7.
5 Kennisgewing van oorlyde van David Beresford Pratt, gestorwe op 1 Oktober 1961 op 52jarige
ouderdom in die Oranje Hospitaal. Doodsertifikaat uitgereik op 6 Oktober 1961 deur
die Geneesheer Bestuurder, NASA, MHG 7310/61 (boks 394).
6 Anon. 1960. David B. Pratt se plaas en sy geskiedenis – Vermoënde man wat glo aan
vallende siekte ly. Die Transvaler, 11 April.
792

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
7 Te oordeel aan sy nalatenskap was Arthur Pratt ’n uiters vermoënde man. Hy het o.m.
ruimskoots voorsiening gemaak vir onderhoud wat maandeliks uitbetaal moes word aan sy
vrou, sy susters Catherine, Eva en Eleanor, asook sy voormalige sekretaresse, Gwendoline
Solomon, en aan sy vrou se suster, Edith Tingey. Sy vrou het buiten ’n maandelikse toelaag
van £100 ook vruggebruik van die huis in Houghton gehad, hoewel die huis self in ’n
trustfonds gehou is. Sien die testament van Arthur Pratt wat hy op 18 April 1951 opgestel het,
ter insae by NASA, MHG 7310/61 (boks 394).
8 Anon. 1960. Professor’s report of Pratt’s alleged statement: Medical findings set out in full.
Sunday Times, 11 September.
9 Potgieter (1970:572–3); 572–3; Anon. 1960. Professor’s report of Pratt’s alleged statement.
Medical findings set out in full. Sunday Times, 11 September.
10 “Report on the Psychiatric Examination of David Beresford Pratt at the South African
Legal-Medico Laboratory, Johannesburg on the evening of Saturday, 9th April 1960”,
opgestel op 13 April 1960 deur prof. L.A. Hurst en voorgelê aan die Hooggeregshof in die ex
parte-aansoek van Susan Pratt, TPA, 6–7 September 1960 (geen saak-no.), Aanhangsel “C”,
gesiteer as “Verslag van prof. Hurst”. Verslag ter insae in NASA, MHG 6000/60A.
11 Verslag van dr. Solly Jacobson wat hy op 13 Mei 1960 opgestel het vir die ex parteaansoek
van Susan Pratt, TPA, 6–7 September 1960 (geen saak-no.), Aanhangsel “B”, bl. 1,
gesiteer as “Verslag van dr. Jacobson”.
12 Verslag van dr. Benjamin Chesler, psigiater by die Clarendon Centre, opgestel op 8 Junie
1960 en voorgelê aan die hof in die ex parte-aansoek van Susan Pratt, TPA, 6–7 September
1960 (geen saak-no.), Aanhangsel “A”, gesiteer as “Verslag van dr. Chesler”.
13 Vgl. vn. 7.
14 Pratt het konflikterende inligting aan die psigiaters daaroor gegee. Hy het dit verswyg
teenoor sy neuroloog, dr. Jacobson, maar het dit toegegee teenoor prof. Lamont: vgl. die
verslag van dr. Jacobson (vn. 11), bl. 2 en die verslag van prof. Austen McEwan Lamont,
superintendent van Weskoppies Hospitaal in Pretoria, voorgelê in Regina v David Beresford
Pratt, TPA, saak-no. 712/60, Bewysstuk “G”: “Psychiatric Report on David Beresfort Pratt”
deur Dr. Lamont, bl. 6, gesiteer as “Verslag van prof. Lamont”.
15 Volgens Arthur Pratt se testament (vn. 7) het al sy susters steeds in Engeland gewoon. Hy
het aan hulle almal gedink met ’n goeie maandelikse inkomste na sy dood.
16 Anon. 1960. David B. Pratt se plaas en sy geskiedenis – vermoënde man wat glo aan
vallende siekte ly. Die Transvaler, 11 April.
17 Vir ’n opstelling van sy bates deur die eksekuteurs, sien In re: Ex Parte Application of
Thomas Jacob van Nes and Harold Cyril Duthie, TPA, saak-no. 713/1962, bl. 11, ter insae
beskikbaar in die NASA, MGH 6000/60A.
18 Sien die dagvaarding vir die egskeiding voor die Transvaalse Hooggeregshof van 20
September 1945 in Illiquid case. Restitution of conjugal rights. David Beresford Pratt versus
793

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Mary Lindsay Pratt (born Hatrick), TPA, saak-no. 221/1946, ter insae beskikbaar in die
NASA, MHG 6000/60A.
19 In die opstelling van David Pratt se bates (vn. 17) word onder meer vermeld dat daar twee
firmas in die mangaanbedryf op die plaas Steenkoppie betrokke was, nl. die Orient
Manganese Company Ltd en die African Manganese Mining Company Pty Ltd. Sien verder
Die Transvaler, vn. 6; Anon. 1960. The Assassin of Milner Park. Time, 18 April.
20 Daar is ’n foto van die sierlike plaashuis in Die Transvaler. Sien Anon. 1960. David B.
Pratt se plaas en sy geskiedenis – vermoënde man wat glo aan vallende siekte ly. Die
Transvaler, 11 April.
21 Anon. 1960. David B. Pratt se plaas en sy geskiedenis – Vermoënde man wat glo aan
vallende siekte ly. Die Transvaler, 11 April; Anon. 1960. Pratt’s driver is assaulted at farm.
Sunday Times, 17 Julie.
22 Anon. 1960. “Deeply interested in religion” – Pratt confided worries to Rector, who
respects trust. The Star, 11 April.
23 Fanny Smith het R60 halfjaarliks ontvang, terwyl Boys’ Town R40 maandeliks en die kerk
R20 per maand ontvang het. Sien die hofbevel van 8 Maart 1961 en die verklaring van Pratt
se sekretaresse, Elisabeth Radsma, in Aanhangsel “R” tot In re: Estate of D.B. Pratt (Under
Curatorship) Masters’s Ref. No. 6000/60 - Application of the Curators Boni Betty, Barry and
Marincowitz, ter insae by die NASA, MGH 6000/60. Die curator boni was aangestel op
versoek van Pratt se dogter Susan om sy eiendomme en besighede te administreer.
24 Sien die afskrif van hulle huweliksertifikaat in die aanhangsel tot die egskeidingsaak (vn.
18).
25 Sien die skenking ten bate van sy seun en kleinkinders wat hy op 23 Desember 1941
opgestel het en notarieel laat beklink het. Die Deed of Donation is aangevoeg as Aanhangsel
“P” tot die onderhoudsaak van Mary Lindsay Cumming v David Beresford Pratt, TPA, saakno.
877/1953, beskikbaar in NASA, MHG 60000/60A.
26 Anon. 1960. Professor’s report of Pratt’s alleged statement. Medical findings set out in full.
Sunday Times, 11 September.
27 Verslag van prof. Lamont (vn. 14), bl. 6.
28 Verslag van prof. Lamont (vn. 14), bl. 9.
29 In die egskeidingsbevel van die Transvaalse Hooggeregshof, punt 3, word vermeld dat die
seuntjie op daardie datum oorlede is. Sien David Pratt v Mary Pratt (vn. 18).
30 Die destydse Goble Road in Stamford Hill, Durban, is nou hernoem na Smiso Nkwanyana-
weg.
31 Sien die stamboom van die Gage-familie in Montgomery-Massingberd (1976:460).
794

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
32 Sien Montgomery-Massingberd (1976:460) (vn. 31), bl. 460. Sandra Hatrick en Jack Gage
het op 2 Oktober 1935 getrou. In sy boek noem Gage (1950, hfst. 12) dat sy vrou ’n
narkotiseur was.
33 In die 1950’s was daar ’n St. Andrewsskool in Orange Grove.
34 Anon. 1960. Susan Pratt: “My father is in a sort of dream”. Sunday Times, 11 September.
35 Op 15 September 1945 het Pratt sy prokureurs opdrag gegee om die egskeiding in te lei.
Die dagvaarding vir die egskeiding is gedateer 20 September 1945. Die dokumente is
beskikbaar in die egskeidingsaak (vn. 18).
36 Sien die applikant se verklaring gedateer 26 Oktober 1945 in David Pratt v Mary Pratt (vn.
18).
37 Die egskeidingsreg is in 1979 hervorm.
38 Egskeidingsooreenkoms van 26 Oktober 1945 in David Pratt v Mary Pratt (vn. 18).
39 Egskeidingsertifikaat gedateer 28 Februarie 1946 in David Pratt v Mary Pratt (vn. 18).
40 Verslag van dr. Jacobson (vn. 11), bl. 1.
41 Verslag van prof. Hurst (vn. 10), bl. 2.
42 Mary verwys in haar onderhoudspleidooi vir Susan daarna dat sy en haar man van 1948 tot
1949 nog by sy ouers gewoon het. Sien die applikant se antwoord op die respondent se
verklaring op bl. 15 in Cumming v Pratt (vn. 25). ’n Brief van die St. Andrew’s-skool aan
Mary, gedateer 5 Januarie 1953, is gestuur na Eastwoodweg 46, Dunkeld. Die petisie van
Susan Pratt in haar ex parte-aansoek in 1960 ten bate van haar pa (vn. 10) gee haar adres by
haar ma aan as Smitsweg 51, Dunkeld, Johannesburg. Sien Petisie van Susan Diana
Prattgeteken 2 September 1960, bl. 1.
43 Sien die applikant se antwoord op die respondent se verklaring op bl. 15 in Cumming v
Pratt (vn. 25).
44 Par. 5 van die petisie vir Mary Cumming wat deur haar prokureur opgestel is in Cumming v
Pratt (vn. 25).
45 Vir ’n virtuele toer van die eksklusiewe skool, sien. (25 Junie 2012 geraadpleeg).
46 Sien die ooreenkoms van 4 Augustus 1951 tussen Mary en David wat sommige bepalings
van die oorspronklike egskeidingsooreenkoms verander het, dokument gemerk as Aanhangsel
“B” in Cumming v Pratt (vn. 25).
47 Sien die Ondersteunende Verklaring van Patty Pratt in die 1953 onderhoudsgeskil, gemerk
as Aanhangsel “C” tot die respondent se antwoord petisie in Cumming v Pratt (vn. 25).
48 Ongedateerde brief, gemerk as Aanhangsel “A” tot die respondent se antwoordpetisie in
Cumming v Pratt (vn. 25).
795

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
49 Indira Gandhi het aan verskeie Switserse skole studeer en in 1937 toelating gekry tot
Somerville College, Oxford.
50 Ongedateerde brief, gemerk as Aanhangsel “B” tot die respondent se antwoordpetisie in
Cumming v Pratt (vn. 25).
51 Sien parr. 6–8 van Mary Cumming se petisie in Cumming v Pratt (vn. 25).
52 Aanhangsel “C” tot die respondent se antwoordpetisie in Cumming v Pratt (vn. 25).
53 Sien par. 9 van Mary Cumming se petisie in Cumming v Pratt (vn. 25). Sien ook die brief
van Mary Cumming se prokureurs gedateer 24 September 1952, gemerk as Aanhangsel “G”.
54 Sien parr. 6(b), 7, 10, en 16 van David Pratt se opponerende petisie in Cumming v Pratt
(vn. 25).
55 Hulle kon haar ongelukkig nie opneem nie. Sien Aanhangsel “E” tot die respondent se
antwoordpetisie in Cumming v Pratt (vn. 25).
56 Sien par. 12 van die petisie van Mary Cumming en Aanhangsel “I” tot David Pratt se
antwoordpetisie in Cumming v Pratt (vn. 25).
57 M.b.t. Arthur Pratt se testament, sien vn. 7.
58 Sien die briewe van Mary Cumming se prokureurs gedateer 25 November 1952
(Aanhangsel “L”) en 4 November 1952 (Aanhangsel “K”) wat die applikant se petisie aanvul
in Cumming v Pratt (vn. 25). Sien verder die brief van David Pratt se prokureurs gedateer 9
Desember 1952 (Aanhangsel “M”). In ’n opvolgbrief het Mary aangedring op insae in alle
inkomste wat aan Susan toegestaan word. Sien die brief van haar prokureurs gedateer 12
Desember 1952 (Aanhangsel “N”).
59 Die skikkingsooreenkoms is opgestel op 8 Junie 1953 en deur die hof beseël op 9 Junie
1953, beskikbaar ter insae in die akte van Cumming v Pratt (vn. 25).
60 Oor haar verdere loopbaan is berig deur Blow, D. 1960. Pratt asked Susan to attend court.
Brave daughter faced a curious public. Sunday Times, 24 Julie.
61 Die Transvaler het na die aanslag op Verwoerd beweer dat hulle reeds in 1947 getroud is.
Sien Anon. 1960. Mev. Pratt het by vriende gehoor. Die Transvaler, 11 April. Dit stem egter
nie ooreen met inligting in amptelike dokumente nie.
62 Sien kennisgewing van oorlyde (vn. 5).
63 Sien die petisie van Susan Pratt, geteken 2 September 1960, bl. 2 (par. 3) in die ex parteaansoek
van Susan Diana Pratt(vn. 10); vgl. ook In re: Ex Parte Application of Thomas Jacob
van Nes and Harold Cyril Duthie (vn. 17), par. 8 waarin die eksekuteurs van Pratt se boedel
dit vermeld.
64 Anon. 1960. Mev. Pratt het by vriende gehoor. Die Transvaler, 11 April.
796

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
65 Georgina is op 24 Desember 1953 gebore en Charles David op 3 April 1956.
66 Sien Pratt se toespraak voor die hof in Regina v Pratt (vn. 14), bl. 157.
67 Verslag van prof. Hurst (vn. 10), bl. 7; Anon. 1960. Professor’s report of Pratt’s alleged
statement. Medical findings set out in full. Sunday Times, 11 September.
68 Verslag van dr. Chesler (vn. 12).
69 Verslag van prof. Hurst (vn. 10), bl. 8; Anon. 1960. Professor’s report of Pratt’s alleged
statement. Medical findings set out in full. Sunday Times, 11 September.
70 Verslag van prof. Hurst (vn. 10), bl. 9.
71 Sien kruisverhoor van prof. Hurst deur die prokureur-generaal, adv. Rein, in Regina v Pratt
(vn. 14).
72 Verslag van prof. Hurst (vn. 10), bl. 7.
73 Pratt se toespraak voor die hof in Regina v Pratt (vn. 14), bl. 159.
74 Pratt se toespraak voor die hof in Regina v Pratt (vn. 14), ble. 159–60.
75 Sien die petisie van Susan Pratt in haar ex parte-aansoek(vn. 10), bl. 2 (par. 3 en 5). Dit
word bevestig in die mediese verslag van dr. Jabobson (vn. 11).
76 Verslag van prof. Hurst (vn. 10), bl. 8.
77 Anon. 1960. Film “stunt man” tells of when Pratt had plan to kidnap daughter. The Star, 12
April. Die berig het oorspronklik in die Daily Express in Brittanje verskyn.
78 Verslag van prof. Lamont (vn. 14), ble. 6–7.
79 Verslag van dr. Chesler (vn. 12), ble 2–3.
80 Pratt het hom die eerste keer opgesoek op 22 November 1958. Sien die verslag van dr.
Jacobson (vn. 11), ble. 1–2.
81 Anon. 1960. “Deeply interested in religion” – Pratt confided worries to Rector, who
respects trust. The Star, 11 April.
82 Pratt se toespraak voor die hof in Regina v Pratt (vn. 14), bl. 160.
83 Anon. 1960. Film ”stunt man” tells of when Pratt had plan to kidnap daughter. The Star, 12
April.
84 Sien vn. 83.
85 Vgl. vn. 7.
797

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
86 Die laaste testament is op 31 Januarie 1960 notarieel beklink voor die notaris Thomas
Jacob van Nes en is ter insae beskikbaar in NASA, MHG 730/61 (boks 394).
87 Pratt se toespraak voor die hof in Regina v Pratt (vn. 14), bl. 160.
88 Pratt se toespraak voor die hof in Regina v Pratt (vn. 14), ble. 161–2.
89 Sien sy ongedateerde afskeidsbriewe aan “Bob” en sy sekretaresse, Elizabeth Radsma,
Aanhangsels “A”, “C” en “D” voorgelê in die kriminele saak Regina v Pratt (vn. 14).
90 Verslag van dr. Jacobson (vn. 11), bl. 2.
91 Anon. 1960. Pratt tells why he shot Dr. Verwoerd. Prof. Hurst’s account of the alleged
statement put into court by Susan Pratt. Sunday Times, 11 September.
92 Sien Pratt se toespraak voor die hof in Regina v Pratt (vn. 14), bl. 160; ook Maisels
1998:105.
93 Verslag van prof. Lamont (vn. 14), bl. 7.
94 Pratt se toespraak voor die hof in Regina v Pratt (vn. 14), ble. 161, 166.
95 Anon. 1960. Verwoerd knew of threats but did not withdraw. The Star, 11 April.
96 Anon. 1960. The Assassin of Milner Park. Time, 18 April.
97 Time berig dat hy die volgende gesê het: "We shall fight for our existence, and we shall
survive." Sien Anon. 1960. The Assassin of Milner Park. Time, 18 April. Sien ook
Grobbelaar 1966:72.
98 Anon. 1960. The Assassin of Milner Park. Time, 18 April.
99 Die ouderdom van Pratt word verkeerdelik aangegee as 54 jaar in die Time-berig: Anon.
1960. The Assassin of Milner Park. Time, 18 April. Max du Preez (vn. 3) neem ook aan dat
Pratt 54 jaar oud was ten tye van die sluipmoordpoging, waarskynlik op grond van die berig
in Time waarna hy verwys. Volgens die kennisgewing van die oorlyde van Pratt (vn. 5) het hy
op sy 52ste verjaarsdag selfmoord gepleeg.
100 Anon. 1960. Sen. Schabort thought the Premier was dying. The Star, 11 April.
101 Du Preez bl. 166 (vn. 3) beweer dat Pratt ook op die erepaviljoen gesit het, maar dit strook
nie met die berigte van ooggetuies of die afloop van gebeure nie.
102 Dreyer, W. 1960. Ooggetuie-verslag van aanslag. Mikrofone is verwyder en niks is
vermoed. Die Transvaler, 11 April.
103 Anon. 1960. Col. Harrison deflected second bullet – “Probably saved Prime Minister,”
says official. The Star, 11 April; Anon. 1960. “Ek het gedink hy sterf in my arms” – ’n vriend
se verhaal van die aanslag. Die Transvaler, 11 April; Anon. 1960. Verwoerd knew of threats
but did not withdraw. The Star, 11 April.
798

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
104 Anon. 1960. Dr. Verwoerd rustig: Voorasnog geen besluit om die twee koeëls te
verwyder. Die Transvaler, 11 April; Anon. 1960. Verwoerd: “As well as can be expected” –
Progressing after a good night. The Star, 11 April.
105 Anon. 1960. Prime Minister can be expected to make full recovery. The Star, 11 April.
106 Anon. 1960. Somber Volksraad eenparig in meegevoel. Die Transvaler, 12 April; Anon.
1960. By die hospitaal waar die Eerste Minister is. Die Transvaler, 12 April; Anon. 1960.
Amity may be born of Union’s distress. Be of a good cheer, says Mr. Swart. Assassin’s way
not our way. The Star, 12 April; Anon. 1960. We’re 100 per cent happy, says White on
British TV. The Star, 12 April.
107 Anon. 1960. Mev. Pratt het by vriende gehoor. Die Transvaler, 11 April.
108 Anon. 1960. “Deeply interested in religion” – Pratt confided worries to Rector, who
respects trust. The Star, 11 April.
109 Vir meer agtergrond oor die skool: http://www.michaelhouse.org/home.aspx (16 Julie
2012 geraadpleeg).
110 Pilkington, R. 2006. I saw the father of apartheid get shot. The Guardian, 23 September.
111 Anon. 1960. Wense van S.A. se vriende stroom na Premier. Die Transvaler, 11 April.
112 Anon. 1960. Verwoerd: “As well as can be expected” – Progressing after a good night.
The Star, 11 April.
113 Anon. 1960. Meegevoel kom van oral aan. Die Transvaler, 11 April; Anon. 1960.
Messages of sympathy pour in. The Star, 11 April.
114 Anon. 1960. Reaction in Britain. From revulsion at apartheid to bewilderment and dismay.
The Star, 11 April; Anon. 1960. “Surprised it was a white man”. Sympathy for Verwoerd –
but still none for Apartheid. The Star, 11 April.
115 Anon. 1960. British comment. The Star, 11 April.
116 Anon. 1960. Repudiate apartheid or ... Gravest crisis is ahead for Church, says
Archbishop. The Star, 11 April.
117 Anon. 1960. Judge asked to postpone inquiry. Sharpeville witnesses afraid, says. Q.C. The
Star, 11 April 1960; Anon. 1960. Inquiry must proceed, Judge rules “after anxious thought”.
The Star, 12 April; Anon. 1960. Official inquiry starts. Policemen describes Sharpeville
events. The Star, 11 April.
118 Anon. 1960. “Opruiende” pamflette in stad. Die Transvaler, 11 April; Anon. 1960. Passes
must be carried. The Star, 11 April; Anon. 1960. 10 townships on “raid list” today. The Star,
12 April.
119 Anon. 1960. Police seal off Rand township. The Star, 11 April.
799

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
120 Anon. 1960. If people only realised that we are Christians – Dr. Verwoerd on I.T.V. The
Star, 12 April; Anon. 1960. Turok asks, “will I be arrested?”. Sunday Times, 12 Junie.
121 Anon. 1960. Pratt is cleared of political plotting – no conspiracy. Sunday Times, 12 Junie.
122 Die National Committee of Liberation (NCL) is in 1960 gestig en in 1964 herdoop tot die
African Resistance Movement (ARM). Die eerste vier sabotasie-operasies van NCL is eers in
1961 geloods. Hulle was uitdruklik gekant teen moord-operasies, en die stasiebom wat John
Harris in 1964 geplant het, was ’n uitsondering. Sien Brokensha en Knowles (1965), Gunther
(2004:246) en Robertson (1971:219–21).
123 Anon. 1960. Aanslag: Nuwe stap met gearresteerde. Aangehou kragtens noodmaatreëls.
Was nie in hof. Die Transvaler, 11 April; Anon. 1960. No news of Pratt in court. The Star, 11
April. Pratt het eers later in die hof verskyn: Anon. 1960. Verwoerd saved from ordeal at the
Pratt inquiry - 8 subpoenaed. Sunday Times, 10 Julie. Sien ook die Petisie van Susan Pratt in
die ex parte-aansoek (vn. 10), bl. 3.
124 Blow, D. 1960. Pratt asked Susan to attend court. Brave daughter faced a curious public.
Sunday Times, 24 Julie.
125 Anon. 1960. Pratt’s driver is assaulted at farm. Sunday Times, 17 Julie.
126 Petisie van Susan Diana Pratt in die ex parte-aansoek (vn. 10).
127 Verklaring van Susan Diana Pratt in ex parte-aansoek (vn. 10), par. 3.
128 Sien die uitspraak van regter Theron in die ex parte-aansoek van Susan Pratt (vn. 10).
129 Sien die dagvaardings deur die adjunkbalju, mnr. Leibach, van verskeie getuies om in die
hof te verskyn op daardie dag, gedateer 1 September 1960.
130 Art. 146 van die Strafproseswet 1955 gelees met arts. 27 en 28 van die Wet op
Geestesgebreke 38 van 1916. Epilepsie was die sewende kategorie van geestesgebreke wat
gekwalifiseer het vir ontoerekeningsvatbaarheid.
131 Anon. 1960. The Assassin of Milner Park. Time, 18 April.
132 Sien die getuienis van Zietsman waarna regter Rumpff ook in sy uitspraak verwys in
Regina v Pratt (vn. 14).
133 Anon. 1960. Mrs. Pratt plans to live in S.A. Sunday Times, 11 September.
134 Anon. 1960. Seats rationed as pressmen flock to Pratt trial. Sunday Times, 11 September.
135 Anon. 1960. Tomorrow secrets are out. Sunday Times, 11 September.
136 Getuies voor die hof in Regina v Pratt (vn. 14).
137 Verslag van dr. J. Friedman, opgestel op 9 April 1960 om 6.45 nm. nadat Pratt by die
S.A.P. se Regsmediese Laboratorium besorg is deur hoofkonstabel Koekemoer.
800

138 Verslag van prof. Hurst (vn. 10), ble. 4–7.
139 Verslag van prof. Hurst (vn. 10), bl. 8.
140 Verslag van prof. Hurst (vn. 10), bl. 10.
141 Pratt se toespraak voor die hof in Regina v Pratt (vn. 14), bl. 156.
142 Pratt se toespraak voor die hof in Regina v Pratt (vn. 14), bl. 162.
143 Pratt se toespraak voor die hof in Regina v Pratt (vn. 14), bl. 163.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
144 Pratt se toespraak voor die hof in Regina v Pratt (vn. 14), ble. 164–5.
145 Pratt se toespraak voor die hof in Regina v Pratt (vn. 14), ble. 165–7.
146 Verslag van prof. Lamont (vn. 14), bl. 2.
147 Verslag van prof. Lamont (vn. 14), bl. 3.
148 Verslag van prof. Lamont (vn. 14), bl. 4.
149 Verslag van prof. Lamont (vn. 14), bl. 5.
150 Verslag van prof. Lamont (vn. 14), bl. 8.
151 Hamburger Landgericht, saak-no. 628 KLs 18/11, hofbevel van 5 Junie 2012; sien ook
Anon. 2012. Unfall-Urteil Hohe Haftstrafe für Hamburger Todesfahrer. Der Spiegel, 5 Junie.
152 Anon. 1960. Pratt nodds agreement to testimony. He thought he would be executed. Rand
Daily Mail, 27 September.
153 Brief van die Registrateur, 3 Oktober 1960.
154 Kennisgewing van opname in terme van die Wet op Geestesgebreke, geteken op 29
September 1960 deur die superintendent van die Oranje Hospitaal en gerig aan die Meester
van die Hooggeregshof in Pretoria; beskikbaar in die akte van die kriminele saak (vn. 14).
155 Blow, D. 1961. Pratt: Try me for attempted murder. But Judge-President rejects his plea.
Interview in hospital. Sunday Times, 8 Januarie.
156 Blow, D. 1961. Depression made Pratt run away. Sunday Times, 22 Januarie.
157 Kennisgewing van oorlyde (vn. 5).
158 Anon. 1960. Gemaskerdes met pistool. Premier in 1941 ook met die dood gedreig. Die
Transvaler, 11 April. Die mans het hom half-een die nag by sy huis ingewag. Verwoerd het
geweier om sy hande omhoog te hou, en het weer in sy motor gespring, maar ’n voertuig met
hulle gemaskerde makkers het sy ontvlugweg afgesny. Daarop het hy die voertuig gestamp en
801

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
in sy eie oprit opgery om hulle te ontkom. Meiring (1972:124–5) en Marx (1989:478) berig
ook oor die insident.
159 Van Wyk, J.T. 1966. Report of the Commission of Enquiry into the circumstances of the
death of the late Dr. The Honourable Hendrik Frensch Verwoerd, Pretoria: Staatsdrukker,
R.P. 16/1967, hfst. 2B, parr. 33–41, gesiteer as “Van Wyk Kommissie Verslag”.
160 Van Wyk Kommissie Verslag (vn. 159), hfst. 2A, par 6; hfst. 2B, par. 39.
161 Van Wyk Kommissie Verslag (vn. 159), hfst. 2B, par. 42.
162 Lester (1986:216).
163 Sien Pratt se toespraak voor die hof in Regina v Pratt (vn. 14), bl. 163.
164 Die Warren Kommissie van Ondersoek het in 1964 bevind dat Lee Harvey Oswald alleen
opgetree het en so die bevindings van die ondersoek deur die FBI en die Dallas-polisie
bevestig. Oswald het lank in Rusland gewoon, was met ’n Russiese vrou getroud en het
Marxisme aangehang. Die kommissie het daarvan uitgegaan dat sy motief om Kennedy te
vermoor teen die agtergrond van die Kuba-krisis polities geïnspireerd was. John Stockwell, ’n
voormalige CIA-agent, beweer egter dat die CIA na die fiasko van die Bay of Pigs ’n
komplot gesmee het om Kennedy te vermoor. Volgens hom was daar ’n klandestiene
sameswering tussen die CIA, die anti-Castro Kubaanse uitgewekenes en die mafia.
Klaarblyklik het hulle Oswald gehuur om die sluipmoord uit te voer om later ’n sondebok te
hê. Kennedy is blykbaar getref deur skote uit verskeie rigtings en sy voertuig was vol
koeëlgate. Stockwell beskryf in besonderhede hoe bewysstukke vernietig of gemanipuleer is
om dit te laat lyk asof die sluipmoord net deur Oswald uitgevoer is. (Sien Stockwell
1991:121-8.) Chris Hani, leier van die SAKP, is op 10 April 1993 voor sy huis in Boksburg
doodgeskiet deur Janusz Waluz, ’n Poolse immigrant wat sterk gekant was teen
kommunisme. Hy was ’n lid van die verregse AWB. Clive Derby-Lewis, ’n parlementslid
van die Konserwatiewe Party, het sy pistool vir Waluz geleen. Beide is skuldig bevind op ’n
aanklag van moord. Dit is destyds beweer dat die sluipmoord ’n verregse komplot was om
demokratiese verhandelinge te torpedeer. Daar is egter allerhande stories in omloop dat Joe
Modise (ANC) ook by die komplot betrokke was en die sluipmoordenaar laat weet het
wanneer Hani se lyfwagte nie aan diens was nie. Daar word beweer dat Modise Hani as
ernstige mededinger vir Thabo Mbeki om Mandela op te volg uit die weg wou ruim. (Sien
Johnson 2009:20-43.)
165 Blow, D. 1960. Pratt asked Susan to attend court. Brave daughter faced a curious public.
Sunday Times, 24 Julie.
166 Pratt het £1000 aan haar nagelaat in sy testament. Sien Testament van David Beresford
Pratt, opgestel op 31 Januarie 1960, par. 3, ter insae beskikbaar as Aanhangsel “A” in die
aansoek van Van Nes en Duthie om administrateurs vir die boedel van Pratt aan te stel: In Re:
The ex parte application of Van Nes and Duthie (vn. 17).
167 Die naam van haar eggenoot word genoem in die Bewys van Transport van ’n 1/8 aandeel
in twee erwe in Krugersdorp wat deur T.C. Boezaart, die aktevervaardiger van die Pretoriase
Hooggeregshof, aan haar oorgedra is op 31 Desember 1965 in terme van die boedel van D.B.
Pratt no. 7300/61. NASA, MHG 7310/61 (boks 394).
802

168 Anon. 1960. Kort beriggies. Der Spiegel, 15 November.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
169 Verwoerd het in 1926 en 1927 verskeie vakke in die sielkunde bestudeer aan die
filosofiedepartemente van die Universiteite Leipzig, Berlyn en Hamburg. In 1928 het die
Universiteit Stellenbosch hom as professor in toegepaste sielkunde en psigotegniek aangestel.
Ek is in besit van kopieë van die oorspronklike studieboek van Verwoerd met ’n lys van alle
Duitse professore onder wie hy studeer het en die vakke wat hy geneem het. Dit lyk asof die
volgende professore sy spesialisering op bepaalde gebiede kon beïnvloed het: In Leipzig (20
April tot 26 Julie 1926) het hy toegepaste sielkunde onder die internasionaal-gerekende prof.
Felix Krüger studeer en ook verskeie vakke by ander professore. Krüger het in 1935 rektor
van die Universiteit van Leipzig geword, maar is in 1937 van sy pos onthef nadat hy in die
openbaar teen die “Gleichschaltung” van die drie staatsmagte deur die Nazi’s protesteer het.
Hy het daarna uitgewyk na Switserland. In Hamburg (23 Oktober 1926 tot 18 Februarie
1927) het Verwoerd sielkunde studeer onder prof. William Stern en dr. Roloff. Daarna is hy
na Berlyn (28 April tot 8 Augustus 1927). In Berlyn het hy sielkunde onder prof. Wolfgang
Köhler, ’n Estlander, en prof. Otto Lipmann studeer en psigotegniek onder leiding van prof.
Rupp en dr. Birnbaum. Lipmann het die Instituut vir Toegepaste Sielkunde in Berlyn gelei en
het ook gespesialiseer in ekonomiese sielkunde en arbeidspsigologie. Stern en Lippmann was
die uitgewers van ’n tydskrif oor toegepaste sielkunde (1918–1933) asook ’n reeks
wetenskaplike publikasies oor beroepsielkunde. Nadat die Nazi’s in 1933 aan bewind gekom
het, is Stern van sy amp as professor onthef en het hy via Nederland na die VSA emigreer,
waar hy ’n leerstoel aan Duke Universiteit aanvaar het. Die Nazi’s het ook vir Lippmann van
sy pos onthef en sy instituut gesluit – waarskynlik omdat hy Joods was. Hy het kort daarna
selfmoord gepleeg. Soos Marx (2011:285–7) uitwys, was daar destyds verskillende denkskole
in toegepaste sielkunde. Dit is moeilik om vas te stel welke professore die grootste invloed op
Verwoerd se denke gehad het. Daar was in die verlede verskeie pogings om Verwoerd se
apartheidsbeleid aan eugenetika te koppel. Die teorie van prof. Alban Burke van die
Universiteit Johannesburg dat Verwoerd in Duitsland onder die invloed van eugenetika
gekom het, blyk ongegrond te wees in die lig daarvan dat hierdie vakgebied net aan mediese
fakulteite doseer is. Burke beweer egter dat Verwoerd in Leipzig “in kontak gekom het” met
Karl Binding en Alfred Hoche (vgl. Burke 2006:117–33). In 1920 is ’n omstrede boek van
hulle oor eutanasie in Leipzig gepubliseer. Dit is egter onwaarskynlik dat Verwoerd ooit
enige persoonlike kontak met hulle gehad het. Binding, ’n geëmeriteerde strafregprofessor, is
in 1920 dood en Hoche was professor in neurologie aan die mediese fakulteit van die
Universiteit Freiburg, 800 km van Leipzig af. Hoche het ook nie Jodevernietiging op grond
van eugenetika gerasionaliseer nie. Inteendeel, sy vrou was Joods en die Nazi’s het hom in
1933 van sy pos onthef. Marx (2011:284–9, 293–4) toon ook aan dat Verwoerd geen
belangstelling in eugenetika gehad het nie. Daar word soms ook beweer dat Verwoerd tydens
sy studie in Berlyn onder die invloed van prof. Eugen Fischer gekom het. Fischer was
professor in eugenetika aan die mediese fakulteit van die Humboldt Universiteit en direkteur
van die Keiser Wilhelm Instituut vir Antropologie, Afstamming en Eugenetika. Fischer het
egter sy pos eers in September 1927 gevul (Schmuhl 2008:37), dit wil sê nadat Verwoerd
reeds sy studie daar afgesluit het en na die VSA vertrek het.
170 Miller (1993:639–40) skryf “it is clear that the German influence on Verwoerd was
technical and analytical”. Sy beweer dat sy kort Amerikaanse besoek egter ’n groter invloed
gehad het op sy intellektuele ontwikkeling.
803

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
171 Hoewel segregasie ook in ’n mate statutêr gereguleer was, het dit meer op sosiale keuses
van assosiasie berus. Mens sou kon sê dat segregasie ’n vorm van sosiopolitieke assosiasie
was wat tussen die rigiede apartheidsbeleid en integrasie gefigureer het.
172 Daar was talle pogings om staatsgrepe uit te voer. Die kommunisties-geïnspireerde
Spartakus-opstand van 1919 is met die hulp van Freikorps-soldate bloedig onderdruk.
Regsradikale het ook ondemokraties aan die mag probeer kom met die Kapp-staatsgreep
(1920) en die mislukte staatsgreep van Hitler in 1923.
173 Anon. 1960. Africans reveal‚ dangerous Red colonialism. Rand Daily Mail, 27 September.
804

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Gemeenskap vandag. Ontologie, abstraksie en plek
Opsomming
Danie Goosen
Danie Goosen: Departement Godsdienswetenskap en Arabies, Unisa
In die artikel word op ’n histories-spekulatiewe wyse nagedink oor die begrip gemeenskap, en
in die besonder oor die krisis waarin gemeenskap sigself in die moderne en laat-moderne
wêreld bevind. Ter wille daarvan om ’n hermeneutiese sleutel te ontwikkel met behulp
waarvan genoemde krisis onder woorde gebring kan word, word in die eerste deel van die
artikel breedvoerig stilgestaan by ’n hedendaagse interpretasie van die Platonies-Aristotelies-
Christelike tradisie. In die besonder word gefokus op die ontologie ten grondslag van
laasgenoemde en veral op die feit dat dit die werklikheid self as ’n deelnemende
gemeenskapsgebeure verstaan het. Hiervolgens word die werklikheid gekenmerk deur die
wederkerige samespel tussen die “ekstatiese” en die “substantiewe” (oftewel die gemeenskap
tussen die “transendente ander” en die “immanente self”). Met behulp van laasgenoemde
uiteensetting word in die tweede afdeling gefokus op enkele belangrike strukturele
eienskappe van die modernisme. In die besonder word gefokus op die feit dat die
modernisme poog om die ontologie van die tradisie weg te doen deur die “substantiewe” (of
die “immanente self”) vanuit die werklikheid as gemeenskapsgebeure te abstraheer en tot ’n
selfstandige – selfstaande, outonome – entiteit uit te roep. In en deur dié abstraksie van die
self uit sy ekstatiese verhouding met die ander is die idee-historiese voorwaardes neergelê vir
die hedendaagse verskynsel van die vryswewende individu. Laasgenoemde rig sy lewe nie
meer in ooreenstemming met die gemeenskap in nie, maar in ooreenstemming met sy private
keusevryheid. In die laaste afdeling word met behulp van die ontleding van die modernisme
kortliks gefokus op ’n hedendaagse gemeenskap, te wete die Afrikaners. In die besonder
word aangevoer dat die Afrikaners as kultuurgemeenskap reeds vanaf hulle vroeë historiese
oorsprong gekenmerk word deur die dubbelsinnige aanwesigheid van sowel die tradisionele
opvatting van gemeenskap as die moderne afwesigheid daarvan. Vanaf hulle vroegste
oomblikke bevind hulle hulle tussen die aansprake van die tradisie en die moderne klem op
die keusevryheid van die individu. Laasgenoemde word geïllustreer by wyse van die
spanning in hulle politieke denke tussen die tradisionele beroep op ’n transendente ander en
die moderne oproep tot outonome selfstandigheid, maar ook by wyse van die verwikkelde
samespel tussen die moderne klem op “ruimte” en ’n tradisionele sin vir “plek”. Die krisis
van gemeenskap onder Afrikaners kan vanuit hierdie tussentoestand tussen tradisie en
moderniteit waarin hulle hulle altyd alreeds bevind, verstaan word.
Trefwoorde: gemeenskap; ekstatiese verhouding; substansie; modernisme; vryswewende
individu; moderne abstraksie; kunsmatige politieke orde; David L. Schindler; Afrikaners;
Calvinisme; tussen; ruimte; plek
805

Abstract
Community today. Ontology, abstraction, and place
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
This paper is a historical-speculative attempt to rethink the meaning of the concept of
community within the context of the crisis that communities are faced with in modern and
postmodern society regarding what it means to be a community as such.
The first part of the article links up with a contemporary interpretation of the Platonic-
Aristotelian-Christian tradition and its understanding of “community”. By means of an appeal
to tradition as interpreted by theologian and philosopher David L. Schindler the underlying
ontological premises of the above-mentioned crisis are explored. It is argued that tradition
understood “being” in dramatic terms as a participatory event, i.e. an event marked by the
duality-in-unity of the transcendent and the immanent. Being (esse) does not happen
otherwise than in and through immanent beings’ reaching out and participation (communio)
in transcendent being. Understood as a communal event, being shows itself in terms of three
structural modes, namely being as “being from” (esse ab), “being in” (esse in) and “being to”
(esse ad). In terms of the communal movement between these structural modes of being, the
latter is experienced not only as a gift from sources beyond the subject (esse ab), but also as
marked by its own substance, essence or nature (being in), as well as a thankful response in
the form of a virtuous return (esse ad) to the same sources of origin. In terms of the
communal logic that characterises being, the relationship between the two ecstatic modes of
being (being ab and being ad) and substantial being (being in) is marked by reciprocity. The
ecstatic and the substantial do not exclude each other, but are mutually dependent.
Seen from this ontological perspective the being of community (more precisely: the
community of being) is deeply distorted when the individual is abstracted from the reciprocal
relationship between the ecstatic and the substantial. However, the latter belongs to the very
essence of modernism. Since its inception, modernism attempted to isolate the individual
from his/her ecstatic relationship to his/her transcendent sources of being (and from his/her
thankful reply in the form of a virtuous return to these sources), seeing the individual as in
essence nothing but a free-floating atom without any prior attachments to and responsibility
toward transcendent sources beyond his/her own subjective will. This by no means implied
that modernism had no understanding of community. However, the latter is henceforth
experienced as a mere artificial addendum, i.e. as something extrinsic to being, and not
something that inherently belongs to its inner drama. (In the process modernism declared
political structures as mere artificial systems, and not as natural structures belonging to the
very nature of being.)
The second part of the article reflects on the modernist attempt to create a distance between
itself and traditional ontology. More specifically, the focus falls on the split in modernism
between the substantial and the ecstatic. Henceforth the individual is experienced as
autonomous, “freed from” its ecstatic relationships with the transcendent other. The
consequences of this process are illustrated with reference to the revolution brought about in
the modernist understanding of the political. Emphasis is placed on the idea of the political
order as a mere artificial construct enabling the modern subject to geometrise space;
modernism’s tendency to understand being as pure potentiality (potentia or power); and the
modern state’s animosity towards the so-called complex spaces between state and individual,
i.e. the space previously occupied by communities and their many institutional structures.
This is accompanied by the tendency to compensate for the lack of communal places thus
created by means of rights and the juridification of the political.
806

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
In the third and last part of the essay the focus turns to an interpretation of a specific culturalhistorical
community, namely the Afrikaners. It is argued that the Afrikaners as a community
are, given the hermeneutical framework developed in the first two sections, always already in
a crisis.
However, what is meant by crisis can be evaluated only against the background of the
ambiguous relationship between “tradition” and “modernism” within Afrikaner history. Since
its creation in the 18th century Afrikaners are characterised by the dual presence of tradition
and modernity, i.e. the simultaneous presence of the traditional experience of being (i.e. being
as community), and the modern attempt to abstract the individual from her dependency on the
ontological ecstasies in order to lay the foundations for an existence marked by complete
autonomy. While the influence of modernism manifested itself (among other things) in the
republican ideas that played such an influential role in Afrikaner history (political autonomy,
the emphasis on geometrical and abstract space, apartheid as a spatial project, etc.), the
influence of tradition manifested itself in the dominant presence of Calvinism among
Afrikaners (an ambiguous presence because Calvinism can also be interpreted as intrinsically
modernist) and the Afrikaner’s sense for place (over the modern preference for abstract
space).
In short, the crisis referred to above is simultaneously brought about by modernist tendencies
and kept at bay by the remnants of tradition that still influence a community like the
Afrikaners from an often invisible background.
Keywords: community; ecstatic relationship; substance; modernism; free-floating individual;
modern abstraction; artificial political order; David L. Schindler; Afrikaners; Calvinism;
between; space; place
1. Inleiding
Gemeenskappe het vroeër ’n bykans vanselfsprekende gesag oor mense uitgeoefen. Wie en
wat jy was, was ten nouste deur jou verbondenheid aan een of meer gemeenskappe
gestempel. Om mens te wees, het beteken om ’n gemeenskapswese te wees. In hedendaagse
jargon geformuleer, om as mens te verskyn, het beteken om tussen en saam met andere te
verskyn. Verskyning was altyd medeverskyning.
Vandag is dit nie meer noodwendig die geval nie. Groter getalle mense ervaar hulself as
onverbonde ten opsigte van gemeenskappe. Dit blyk onder meer uit die belangrike rol wat die
keusevryheid van die individu speel. Vroeër het individue hulle verbondenheid aan
gemeenskappe as deel van die gegewe – of geskenkte – werklikheid aanvaar. Individualiteit
het by grasie van hierdie verbondenheid bestaan. Tans bestaan daar ’n veel groter afstand
tussen dié kragte: individue besluit toenemend self tot watter gemeenskap, indien enige, hulle
wil behoort.
Ten grondslag van die klem op die keusevryheid van die individu lê ’n herdefiniëring van wat
dit beteken om mens te wees. Mense is nie meer per definisie aan die lotgevalle van hulle
onderskeie gemeenskappe (families, dorpe, streke, etnisiteite, state, ens.) verbonde nie. As
807

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
daar nog van gemeenskap sprake is, word dit eerder as ’n blote toevalligheid ervaar, dit wil sê
as iets wat slegs agterna (ekstrinsiek) tot die lewe van die individu “bygevoeg” kan word.
Laasgenoemde geskied in ooreenstemming met die lewenstylvoorkeure van die individu. “Is
dit deel van hoe jy jou lewe wil ontwerp?” word gevra. In plaas daarvan dat gemeenskap dus
iets is wat ek “passief” in ontvangs neem, is dit eerder iets wat nou “aktief” deur my gemaak,
ontwerp en selfs verhandel word. Van ’n intrinsieke “gestempel wees deur” die feit dat jy tot
’n bepaalde gemeenskap behoort, kan hier nie meer sprake wees nie.
’n Voorbeeld van bogenoemde tendense is die verskynsel van die alleenloper binne die
konteks van die tradisionele gesin. Volgens ’n onlangse uitgawe van Time het
alleenloperskap die afgelope dekades sterk onder Amerikaners toegeneem. Onder die opskrif
“Living Alone is the New Norm” voer Eric Klineberg van Time met behulp van Amerikaanse
sensusopnames aan dat slegs 9% van alle huishoudings in 1950 uit alleenlopers bestaan het
(2012:38). Uit opnames wat in 2011 gedoen is, blyk dit dat hierdie syfers intussen dramaties
verander het. Tans bestaan 28% van alle huishoudings uit alleenlopers. Ons het geen rede om
te dink dat soortgelyke patrone nie ook elders in die laat-moderne wêreld voorkom nie.
Alleenloperskap word ’n algemeen aanvaarde verskynsel. Nog akkurater geformuleer, dit
word, soos wat Time sê, die “nuwe norm”.
Bostaande opmerkings bring ons by die doel van hierdie artikel. In wese draai dit rondom die
begrip gemeenskap en in die besonder rondom die vraag na die moderne verlies daaraan. Hoe
kan vandag oor gemeenskap nagedink word? En waarom verteenwoordig die modernisme ’n
krisis daarin? Hier onder word in drie afdelings uitvoering aan hierdie oogmerke gegee:
In die eerste afdeling word teoreties besin oor die begrip gemeenskap. In ’n eietydse
aansluiting by en vertolking van die Platonies-Aristotelies-Christelike tradisie word uitgegaan
van die standpunt dat die werklikheid as ’n gemeenskapsgebeure verstaan kan word. In terme
hiervan word ons menswees nie in die eerste plek deur onverbondenheid (“alleenloperskap”)
gekenmerk nie, maar van meet af deur ’n “uitreiking na en deelname aan”. Om te wees (esse)
gebeur nie anders as in en deur gemeenskap (communio) nie.
In die tweede afdeling word vanuit genoemde deelnemende ontologie krities nagedink oor die
moderne bronne van die tendens om mense onafhanklik (of in abstraksie) van hulle
gemeenskapsverbintenisse te verstaan. Watter opvatting van die werklikheid maak dit
hoegenaamd moontlik dat mense as onverbonde wesens verstaan kan word?
In antwoord hierop sal aangevoer word dat die mens reeds tydens die modernisme vanuit sy
of haar gemeenskapsbindinge geabstraheer en in beginsel as ’n alleenloper verstaan word.
Vanaf dié tyd is gemeenskap nie meer iets wat prinsipieel tot die wese van die mens behoort
nie, maar veel eerder iets wat kunsmatig geskep en in die besonder tegnies gemaak, verbeel,
nageboots en verhandel word, hetsy deur die moderne territoriale staat of deur agente soos
die romantiese esteet, bemarkingstrateeg en ontwerper uit die korporatiewe globalisme.
Kortom, tydens die modernisme word die werklikheid as gemeenskap vervang met die
gemeenskap as kunsmatige konstruk.
808

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
In die derde en laaste afdeling word die argument geïllustreer met verwysing na ’n spesifieke
historiese gemeenskap, naamlik die Afrikaners. Laasgenoemde illustreer op ’n enigsins
unieke wyse die krisis waarin gemeenskappe met die verskuiwing vanaf ’n
gemeenskapsgerigte ontologie na ’n moderne ontologie gedompel word. As ’n gemeenskap
soos die Afrikaners vandag in ’n krisis is – soos wat trouens hier onder aangeneem word – is
dit nie in die eerste plek ’n gevolg van betreklik onlangse verskynsels soos apartheid, die
postapartheid-era of die proses van globalisering nie, maar eerder ’n gevolg van kragte wat
hierdie verskynsels voorafgaan en selfs bemiddel, naamlik die modernisme. Afrikaners se
lang en uitgerekte geboorteproses tydens die 18de eeu het, in weerwil van hulle geografiese
isolasie, in terme van modernistiese uitgangspunte plaasgevind. Vanuit hierdie gesigspunt
beoordeel, is Afrikaners reeds vanaf hulle vroegste oomblikke in ’n krisis. Die oogmerk van
die laaste afdeling is om enkele aspekte van hierdie “altyd alreeds in ’n krisis” onder woorde
te bring. In die besonder word gefokus op die moderne politieke strewe na outonomie (ten
koste van die tradisionele afhanklikheid jeens ’n transendente ander) asook die moderne
politiek van ruimtelike beheer en die gevolglike verlies aan plek.
2. Gemeenskap in tradisionele terme
In die hart van die Platonies-Aristotelies-Christelike tradisie (voortaan tot “die tradisie”
vereenvoudig) staan die vraag na die geheel van dit wat is. Wat is die aard van die geheel?
Nog meer spesifiek geformuleer: Is die geheel vir die rede toeganklik? Of is die geheel ’n
absolute misterie, en bygevolg iets waaroor ons slegs kan bespiegel? Volgens die tradisie
behoort dit tot die wese van die mens om hierdie vrae oor die geheel aan die orde te stel.
Trouens, anders as ander lewende wesens is dit by uitstek die mens wat deur die vraag na die
geheel gekenmerk word.
Kenmerkend van die tradisie is dat dit telkens ’n tussenposisie tussen ’n volledige
skeptisisme en ’n absolute selfversekerdheid met betrekking tot die kenbaarheid van die
geheel inneem. Enersyds kan die geheel vanweë die misterie wat dit is, nie volledig
deurgrond word nie. Leo Strauss gee uitdrukking daaraan as hy skryf dat die tradisie telkens
daartoe neig om uitsprake oor die geheel te relativeer deur dit as net nog ’n “opinie” oor die
geheel af te bou (Strauss 1953:120–6). Daaruit moet egter nie afgelei word dat die tradisie,
soos wat Strauss trouens self geneig is om te doen, ons aan ’n volledige skeptisisme met
betrekking tot die geheel oorgee nie. Te midde van die tradisie se reserwes gee dit ook aan
ons belangrike wenke daaroor. Hier onder word by een so ’n wenk stilgestaan. Dit hou juis
met die begrip gemeenskap verband.
Vanuit die tradisie beoordeel kan die geheel na analogie van ’n gemeenskap en in die
besonder na analogie van ’n ekstaties-deelnemende gemeenskap verstaan word. Alvorens ons
hier onder in breedvoeriger terme hierby stilstaan, kan die volgende opmerkings nou reeds
daaroor gemaak word. Dit hou verband met twee ekstatiese beweginge wat die geheel,
verstaan as ’n ekstaties-deelnemende gemeenskap, kenmerk.
809

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Volgens die tradisie word die geheel in die eerste plek gekenmerk as ’n ekstatiese “uitgaan
vanuit” (exitus), en in die besonder as die ekstatiese uitgaan vanuit ’n eksessiewe oorsprong
transendent tot sigself. In teologiese taal geformuleer: die geheel van dit wat is, moet in die
eerste plek as “skepping” deur ’n radikaal vrygewende God verstaan word. Ten grondslag
van die exitus-gebeure staan die begrip gemeenskap. Volgens die tradisie skep God immers
die geheel – of gebeur exitus – met die oog daarop om, na analogie van die trinitariese
gemeenskap wat God self is, in gemeenskap met hom te tree. Waarom? Ter wille daarvan om
een of ander leegte in homself te oorkom? Nee, sê die tradisie, as radikale oorvloed of
“afgrond van lig” (Pieper 1999:96) word God nie deur enige leegte, tekort of gebrek
gekenmerk nie. (Daarom kan hy ook nie onder enige begrensde noemer soos ’n genus of
spesie tuisgemaak word nie.) Exitus gebeur eerder ter wille daarvan om die skepping binne sy
eksessiwiteit te betrek en daarin te laat deel. Kortom, dit gebeur ter wille van gemeenskap.
Laasgenoemde bring ons juis by die tweede punt.
Volgens die tradisie word die geheel in die tweede plek gekenmerk deur ’n ekstatiese
“terugkeer” (reditus) na sy oorspronge. Daarmee word nogmaals bevestig dat die geheel as ’n
gemeenskapsgebeure verstaan moet word, want dit is in en deur reditus dat die geheel, in
repliek op die geskenk wat hy self is, ’n deelnemende verhouding met sy oorsprong
aanknoop. So word op ’n analoë wyse herhaal wat altyd alreeds binne die trinitariese
gemeenskapsgebeure afspeel. 1
Kenmerkend van die ekstatiese exitus is dat dit volgens die tradisie in ooreenstemming met
God se vrye wil en nie volgens ’n natuurlike noodsaak geskied nie. Juis daarom is dit ook ’n
suiwer geskenk. Reditus, daarenteen, kan as ’n dankbare repliek op die gebeure van exitus
begryp word.
Maar wat ontlok die dankbare repliek? Volgens die tradisie word die skepping ten diepste
gestempel deur ’n herinnering (anamnesis) aan die feit dat dit sigself as ’n geskenk uit bronne
transendent tot die eie self in ontvangs geneem het. En juis hierin lê die antwoord op
genoemde vraag opgesluit. Kortom, omdat ’n herinnering aan die oorspronge by voorbaat in
die dinge weggelê is, word die skepping deur dankbaarheid aangevuur om na die oorsprong
van alles terug te keer.
Hoe moet die samehang tussen die twee ekstatiese bewegings verstaan word? Volgens die
tradisie word die samehang deur die struktuur van geskenk en teengeskenk gekenmerk.
Anders as wat dikwels op die voetspoor van die dekonstruktiewe denke beweer word, is die
verhouding tussen geskenk en teengeskenk egter nie ’n kontraktuele verhouding nie. Daarom
word dit ook nie deur ’n geslote ekonomiese sirkel gekenmerk nie. Dit is eerder ’n
verhouding wat met die struktuur van ’n oop spiraal ooreenstem. As sodanig wissel geskenk
en teengeskenk mekaar in ’n steeds uitbreidende gemeenskap van geskenkgewing af.
Laasgenoemde is ’n gemeenskap waarin die gee en neem van geskenke ’n steeds gulhartiger
karakter aanneem, en gemeenskap as gevolg daarvan steeds verder uitgebrei en verdiep word.
As dit hoegenaamd as ’n ekonomie beskryf kan word, is dit eerder ’n “eksessiewe
ekonomie”. Laasgenoemde is ’n ekonomie wat nie in die eerste plek deur kontraktuele
810

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
verpligtinge gekenmerk word nie, maar deur ’n geskenkgewende beweeglikheid wat
kontraktualiteit as sodanig te bowe gaan. 2
Tot sover die wenk vanuit die tradisie. Die oogmerk van die opmerkings hier onder is om
hierdie wenk in breedvoeriger terme te beskryf. In die besonder sal by drie sogenaamde
modusse van die exitus et reditus-gebeure stilgestaan word. Dit behoort die nodige
agtergrond te skep vir ’n tersaaklike ontleding van die modernisme.
As ’n invalshoek tot die drie modusse van die geskenkgewende gebeure word by ’n sentrale
vraag in die tradisie aangeknoop. Die drie modusse kan as ’n antwoord hierop verstaan word.
Ter sprake is die vraag na die rol wat die tradisie aan die begrip natuur verleen. (Met die term
natuur verwys die tradisie nie net, soos wat vandag die gebruik is, na die fisiese werklikheid
nie, maar na die feit dat die dinge – wat ook fisiese dinge soos plante en diere insluit – deur
’n eie natuur, essensie of substansie gekenmerk word). Genoemde vraag lui: Staan die feit dat
die dinge deur ’n eie substansie, eenheid of identiteit gekenmerk word, nie in spanning met
die ekstatiese “uitgaan vanuit” en “terugkeer na” nie? Sluit substansie en verhouding mekaar
nie uit nie? 3
Hier onder word uitgegaan van die standpunt dat die tradisie – veral soos wat dit in die
Christelike era tot volwassenheid gekom het – aangevoer het dat die “ekstatiese verhouding”
nie maar net, soos wat Marjorie Grene tereg oor Aristoteles geskryf het, “’n blote
toevoeging” tot die natuur van die dinge is nie, maar dat dit ’n intrinsieke samehang met
laasgenoemde handhaaf (Grene 1963:120). Volgens die tradisie (en anders as wat Aristoteles
geoordeel het) is ekstatiese verhoudinge en substantiewe natuur wedersyds afhanklik. Hulle
kan daarom ook slegs ten koste van hulself van mekaar losgemaak en as “outonome”
groothede beskou word. Geformuleer in die woorde van David L. Schindler, by wie ons hier
onder aansluit:
Relationality and identity are constitutively, thus simultaneously, given. It follows
that each presupposes even as it always already shapes the original and proper
meaning of the other [...]. Identity and relation, in a word, are both integral to the
original-constitutive order of being and intelligibility. (2011a:378)
Ter wille daarvan om hierdie enigsins gewigtige uitspraak te motiveer, word, soos hier bo
gesê, by die drie modusse van die geheel stilgestaan. Ons sluit in hierdie verband op ’n losse
grondslag by die onderskeidinge aan wat Schindler in sy kontemporêre interpretasie van die
tradisie gee. Daaruit sal dit blyk waarom die tradisie, in spanning met die liberale
modernisme, nie poog om die substantiewe in isolasie (of abstraksie) van genoemde
verhoudinge te sien nie, maar juis in sy intrinsieke samehang daarmee.
Volgens Schindler kan daar tussen drie modusse van die geheel onderskei word. In die eerste
plek kan die werklikheid as die “werklikheid vanaf” (esse ab) verstaan word. In hierdie
verband verwys Schindler vir alle praktiese doeleindes na niks anders nie as die ekstatiese
exitus wat hier bo ter sprake gebring is; in die tweede plek kan die werklikheid as
substansiële natuur of “werklikheid-in-sigself” (esse in) verstaan word. In hierdie verband
verwys Schindler na die feit dat die dinge nie sonder meer in die ekstatiese verhoudinge
811

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
versink kan word nie, maar dat hulle ook deur ’n eie wese, aard of essensie gekenmerk word.
En laastens: die werklikheid kan ook as “werklikheid na” (esse ad) verstaan word. Met
laasgenoemde bring Schindler die ekstatiese reditus ter sprake waarna ook reeds hier bo
verwys is. 4
2.1 Die werklikheid as “werklikheid vanaf” (esse ab)
Die werklikheid verstaan as “werklikheid vanaf” (esse ab) dui op dié werklikheid wat ons as
’n geskenk vanuit ’n bron buite onsself in ontvangs neem, naamlik die skepping self. As
sodanig dui dié modus nie op die werklikheid wat deur ons aktief gemaak, geproduseer of
geskep word nie. Dit dui eerder op ’n gebeure wat elke aktiewe houding voorafgaan, naamlik
die passiewe in-ontvangs-neem van die werklikheid as suiwer geskenk. Laasgenoemde sluit
ook die aktiewe self in, wat dus nie sy oorsprong in homself het nie, maar in bronne buite
homself. In plaas daarvan dat die self daarom ook deur ’n soort triomfantalisme met
betrekking tot sy eie aktivistiese prestasies gekenmerk kan word, word hy eerstens
gekenmerk deur ’n verwonderde in-ontvangs-neem van, en ’n dankbare laat-wees van, die
dinge (Schindler 2011b:255).
In aansluiting by die teologiese denke van figure soos Henri de Lubac en Hans Urs von
Balthasar voer Schindler aan dat die “in-ontvangs-genome” werklikheid, vanweë sy status as
esse ab, deur ’n implisiete herinnering (anamnesis) aan die feit gekenmerk word dat dit ’n
suiwer geskenk is. Om te wees, is om deur hierdie implisiete herinnering aan die
geskenkgewende oorsprong gestempel te wees. Sodanige herinnering is in die ganse skepping
weggelê, maar in die besonder by die mens, wat deur die altyd aanwesige idee van God as die
oorsprong van alle dinge gekenmerk word (Schindler 2011a:1–15). Laasgenoemde blyk reeds
uit die verhouding tussen ma en kind. Ten grondslag van die eerste glimlag van die
ontvanklike ma wat die kind verwelkom, lê die herinnering aan die werklikheid as ’n
geskenk. Teen die agtergrond van dié herinnering is dit nie vreemd nie dat die tradisie vandag
so ’n belangrike plek aan die beeld van die ontvanklike kind toeken, wat in repliek op die
glimlag van die ma self sy werklikheid in verwondering ontvangs neem en ook dankbaar
toelaat om te wees. Tegelykertyd is dit ook nie vreemd nie dat die tradisie sigself van die
metafoor van die spelende kind by Friedrich Nietzsche afgrens. Anders as en met die kind in
die tradisie word laasgenoemde gekenmerk deur ’n selfgemotiveerde skeppingsdrif wat die
werklikheid soos sandkastele na willekeur maak en breek. Laasgenoemde is ’n drif waarby
die verwonderde in-ontvangs-neem van, en die dankbare laat-wees van, die werklikheid ’n
ondergeskikte rol speel. As eersgenoemde deur ’n implisiete anamnesis aan die
geskenkgewende oorsprong van alles gekenmerk word, poog laasgenoemde eerder om dié
herinnering te verdring deur die oorsprong van alles in die self op te soek.
2.2 Die werklikheid as natuur of werklikheid-in-sigself (esse in)
Die werklikheid verstaan as natuur of werklikheid-in-sigself (esse in) dui, na analogie van die
Christelike logos, op die versameling van die dinge in ’n eie verstaanbare essensie. In en deur
die werklikheid verstaan as natuur verwerf die dinge ’n eie aard, wese en samehangende
eenheid. Ons verwys hier na dinge soos materie, plante, diere en mense. Sonder die
812

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
versameling van hierdie dinge in ’n eie aard en die eenheid wat hulle so verwerf, sou ons in
’n ongedifferensieerde wêreld gelewe het. Trouens, alles sou ’n duister afgrond gewees het.
Vanweë hulle versameling in ’n eie natuur kan ons egter na die “wat” van die dinge vra, en so
tussen die dinge onderskei. So kan die werklikheid op ’n rasionele wyse aan die lig tree. 5
Vanweë die feit dat die dinge dus deur hulle natuur in ’n eenheid versamel word, ervaar die
tradisie nie die werklikheid as ’n duister afgrond nie, maar eerder as iets wat in beginsel vir
die denke toeganklik is. As die tradisie – soos wat dit dikwels doen – na die werklikheid as ’n
misterie verwys, is dit nie omdat dit ’n duister afgrond verteenwoordig nie, maar eerder
omdat dit as “afgrond van lig” telkens die “wat” (of essensie) van die dinge oorskry.
As dit wat die dinge in ’n eenheid versamel, het die natuur by uitstek ’n normatiewe
betekenis. Natuur verwys na die staat van voltooidheid wat die dinge behoort na te strewe om
verwerklik te kan word. Sonder die verwerkliking van hul natuur mis die dinge hul doel, en
bly hulle in ’n staat van potensialiteit vasgevang. As normatiewe aangeleentheid verwys die
natuur met ander woorde na die wet wat in die dinge opgesluit lê, naamlik hulle natuurwet. In
ooreenstemming hiermee kan die dinge, indien hulle trou is aan die opdrag wat vanuit hul
natuur uitgaan, volwassenheid bereik. En kan hulle ook as gevolg daarvan “floreer”.
Vandag is dit problematies om na die natuur van die dinge in die normatiewe sin van die
woord te verwys. Waarom? Alhoewel Schindler self nie poog om hierop ’n historiese
antwoord te gee nie, kan in die verlengde van sy prinsipiële ontleding van die modernisme
kortliks na die werk van Leo Strauss verwys word. Alhoewel Schindler waarskynlik heelwat
kritiek op die Straussiaanse denke het, sal hy bes moontlik hierby aansluiting kan vind. 6
Volgens Strauss kan die natuur se moderne agteruitgang by wyse van die sogenaamde “drie
golwe van die modernisme” gekarteer word. In en deur hierdie drie golwe is die natuur
tydens die modernisme aan toenemend radikale vorme van “historisering” onderwerp. In die
proses is die begrip natuur van sy tradisionele betekenis gestroop.
Volgens Strauss het Machiavelli aan die begin van die 16de eeu die eerste golf téén die
begrip natuur ingelui. By Machiavelli kan die wese van dinge soos die politiek begryp word
slegs as dit van die natuur as normatiewe verwysingsraamwerk losgemaak word en die dinge
voortaan as bloot kunsmatige konstruksies beskou word. Machiavelli het voorgestel dat die
beskawing in die algemeen, en die politieke orde in die besonder, op geen enkele wyse as
natuurlik beskou moet word nie. En daarom ook nie as ’n teleologies normatiewe riglyn met
die oog op verwerkliking nie. “Accordingly,” skryf Strauss, “the political society is in no way
natural: the state is simply an artifact, due to convenants; man’s perfection is not the natural
end of man but an ideal freely formed by man” (1989:88). Machiavelli is hierin deur
toonaangewende moderne denkers soos Thomas Hobbes, Spinoza en John Locke gevolg.
Alhoewel ’n verskraalde opvatting van die natuur nog deur laasgenoemde figure gehandhaaf
word (die mens word by laasgenoemde figure nog deur ’n conatus essendi, ’n natuurlike wil
tot selfhandhawing, gekenmerk), sluit hulle in wese by Machiavelli aan.
813

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Jean-Jacques Rousseau het die tweede moderne golf ingelui deur die natuur (of dit wat
daarvan by Hobbes en kie oorgebly het) aan ’n proses van historisering te onderwerp. By
Rousseau kan die politieke daarom ook nie meer vanuit die natuur en die feit dat
laasgenoemde teleologies op die verwesenliking van ’n doel gerig is, begryp word nie, maar
vanuit die historisiteit van die dinge. “[M]an’s humanity (is) due not to nature, but to history,
to the historical process, a singular or unique process which is not teleological,” skryf Strauss
(1989:90).
Rousseau was egter dubbelsinnig oor die natuur. In weerwil van sy historiserende opheffing
daarvan het hy steeds aan die natuur ’n normatiewe betekenis toegeken. Maar anders as in die
tradisie word die natuur nou deur die bril van ’n Romantiese sentiment as ’n verwelkomende
grasperk ervaar waarop die individu homself sagkens kan neervly en waar hy, ontruk van die
nou volledig kunsmatige politieke werklikheid, outentiek by die dinge kan wees.
Tydens die laaste moderne golf, wat ingelui is deur Friedrich Nietzsche, word Rousseau se
historisering van die natuur nie net geradikaliseer nie. Nietzsche het nie net aangevoer dat die
natuur van enige normatiewe betekenis gestroop is nie, maar ook dat dit ’n afgrondelike,
irrasionele en Dionisiese tuimeling van energieë verteenwoordig. As sodanig is die natuur
eerder ’n gewelddadige, angswekkende en oorlogsugtige gebeure as ’n idilliese toevlugsoord.
Daarmee is die moderne afskeid van die natuur voltrek. In die laaste dekades is die
Nietzscheaanse motief veral deur die sogenaamde postmoderne denke gekontinueer. As daar
binne hierdie kringe nog van die natuur sprake is, lê dit ironies genoeg opgesluit in die feit
dat die dinge nie meer deur ’n eie natuur gekenmerk word nie.
Ten grondslag van die historisme se kritiek op die begrippe natuur en substansie lê die
beskuldiging dat dit ons aan ’n afgeslote, statiese en selfgenoegsame werklikheid uitlewer.
Hierdie negatiewe oordeel berus egter op ’n growwe misverstand. Indien dit in samehang met
die ander modusse gelees word, kan dit kwalik as sodanig verstaan word. Om hierdie stelling
te verduidelik, moet egter eers by die laaste modus stilgestaan word.
2.3 Die werklikheid verstaan as ’n “gerig-wees-op” (esse ad)
In en deur die laaste modus word die werklikheid as ’n “gerig-wees-op”, of esse ad, ontsluit.
Wat word daarmee bedoel?
In aansluiting by die Platonies-Aristoteliese-Christelike tradisie voer Schindler aan dat die
ganse skepping deur ’n herinnering (anamnesis) aan sy oorsprong in die geskenkgewende
bron gekenmerk word. Maar juis daarom, sê Schindler, word die werklikheid tegelyk ook
weer gekenmerk deur ’n teleologiese en in die besonder ekstatiese “uitreiking na” die
oorsprong van alles. Aangevuur deur anamnesis reik die natuur van die dinge bo-oor hulself
na hul transendente oorsprong. In en deur anamnesis strewe die natuur met ander woorde na
méér as sigself. Anders as in die eerste modus val die klem hier nie op die passiewe nie,
maar, sonder om van die ontvanklike modus afskeid te neem, eerder op die aktiewe. 7
814

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Volgens die tradisie beteken dit nie dat die herinnering aan en strewe na die bron van alles in
’n volronde aanwesigheid afgesluit word nie. Alhoewel alle dinge begeer om na hulle
transendente oorsprong terug te keer, kan hulle dit nie vanuit hulleself verwerklik nie.
Daarom moet die dinge ook vanuit die transendente bronne self tegemoet gekom word. In
teologiese taal geformuleer: alhoewel die natuur begeerlik uitreik na God, kan dit nie anders
in vervulling tree as in en deur die genade self nie.
Hierdie bondige uiteensetting van die drie modusse bring ons by enkele sluitende opmerkings
met betrekking tot die begrip natuur.
Indien die natuur teen die agtergrond van bogenoemde ekstatiese verhoudinge gelees word,
dui dit nie op ’n werklikheid wat van ’n transendente “buitekant” afgesluit is nie. Inteendeel,
die natuur word in terme van sy eie wese intrinsiek deur sowel ’n ekstaties-passiewe inontvangs-neem-vanuit
as ’n ekstaties-aktiewe op-pad-wees-na deurkruis. Esse in kan nie van
die ander modusse geïsoleer word nie. Inteendeel, esse in vooronderstel tegelykertyd esse ab
en esse ad. Schindler (1993:587) formuleer dit só:
What I am making thematic is that esse [...] is at once ab, in, and ad: the very integrity
of substance “in itself” (in) is thus always already inclusive of a relation that is
anteriorly receptive (ab) even as it is simultaneously communicative (ad).
Genoemde deurkruising is die rede waarom die dinge deur ’n “dieptedimensie” gekenmerk
word. Indien die dinge nie deur genoemde modusse deurkruis sou wees nie (soos wat in die
modernisme gebeur), sou hulle tot ’n blote materiële oppervlak verskraal gewees het. Vanweë
hierdie deurkruising word hulle egter deur ’n eie diepte gekenmerk. Daarom ontlok hulle ook
by ons agting, respek en bewondering.
Daarmee sê die tradisie nie dat die drie modusse van die geskape werklikheid ooit ’n
ongebroke eenheid vorm nie. Alhoewel dit ’n tema is wat tot die teologie behoort, kan daarop
gewys word dat die drie modusse slegs in God ’n volmaakte gemeenskap is. As drie-eenheid
word hy gekenmerk deur die volmaakte samehang tussen eenheid en veelheid, dit wil sê deur
’n volronde gemeenskap tussen ekstatiese uitgaan en ekstatiese terugkeer. Die geskape
werklikheid is hiervan slegs ’n analoë weerspieëling.
Teen die agtergrond van bostaande uiteensetting kan daar met betrekking tot die geskape
werklikheid nie sprake van ’n eie substantiewe natuur sonder ekstatiese verhoudinge wees
nie. Elke natuur is ’n natuur in verhouding met andere. In hierdie sin verskil die tradisie
wesenlik van die modernisme, wat substantiewe natuur en ekstatiese verhouding, die self en
ander, die immanente en die transendente, ensovoorts, op ’n ekstrinsieke grondslag teenoor
mekaar geplaas het.
3. Die moderne abstraksie
815

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Hier onder word uitgegaan van die standpunt dat die modernisme teen die agtergrond van
bostaande uiteensetting as ’n omvattende afskeid van die ervaring met die werklikheid as ’n
gemeenskapsgebeure verstaan kan word. Die krisis waarin die feit van gemeenskap sigself
bevind, kan as ’n manifestasie van dié afskeid verstaan word.
Alhoewel daar in die laaste afdeling by die Afrikaners stilgestaan word, kan nou reeds by
voorbaat gesê word dat die oorspronge van die krisis waarin hulle hul as gemeenskap bevind,
na hierdie afskeid teruggevoer kan word. Nogtans moet die gedagte van afskeid en die
gevolglike krisis nie in absolute terme verstaan word nie. Histories gesproke kry die
Afrikaners as kultuurgemeenskap op die breuklyn tussen die tradisie en die modernisme
beslag. 8 Dit gaan met ’n dubbelsinnigheid gepaard: in die mate waarin Afrikaners hulself in
die tussen-toestand tussen tradisie en moderniteit bevind, word ’n afstand ten opsigte van die
tradisie geneem. So word die krisis ’n werklikheid. Maar die feit dat die Afrikaners hulle –
altyd alreeds – in genoemde tussen-toestand bevind, beteken tegelyk dat die krisis in die
finale sin van die woord ook telkens weer uitgestel word.
Vir ons doeleindes is dit nie nodig om op ’n omvattende wyse by die moderne afskeid van die
tradisie stil te staan nie. Laasgenoemde is reeds op ’n deurdringende wyse deur uiteenlopende
figure verwoord. 9 Slegs die volgende kernagtige opmerkings is ter sake.
As ’n invalshoek op die wese van die modernisme maak ons gebruik van die begrip
abstraksie. Hiervolgens tree die modernisme daar na vore waar die substantiewe natuur
vanuit sy intrinsieke samehang met bogenoemde ekstatiese verhoudinge geabstraheer word.
As gevolg hiervan kom natuur en ekstatiese verhouding voortaan op ’n ekstrinsieke grondslag
teenoor mekaar te staan. Alhoewel voorgegee kan word dat hierdie abstrahering die betekenis
van die natuur onaangetas laat, gebeur die teenoorgestelde. As gevolg van sy abstrahering
word die natuur intrinsiek verskraal deur dit ontologies tot “gewone” natuur te reduseer en so
van sy normatiewe gesag te stroop (Schindler 2011a:363).
Alhoewel die modernisme verskeie strategieë van abstrahering ontplooi het, kan ter wille van
ons doeleindes volstaan word met die opmerking dat die natuur deur die proses van radikale
historisering (Strauss se drie golwe van modernisering) vanuit sy samehang met die ekstatiese
verhoudinge geabstraheer en so van sy teleologiese normatiwiteit gestroop is.
Genoemde opmerkings bring ons nader aan die implikasie daarvan vir die gemeenskappe. As
’n eerste invalshoek hierop is dit belangrik om in te sien dat die historistiese abstrahering tot
gevolg gehad het dat die werklikheid voortaan as “onnatuurlik” ervaar is. G.K. Chesterton
verwoord dit kernagtig as hy skryf: “Take away the supernatural, and what remains is the
unnatural” (aangehaal uit Ker 2011:155). 10 Isoleer die natuur van sy gerig-wees-op die
transendente, en dit word tot die onnatuurlike gereduseer. Anders geformuleer: abstraheer die
natuur vanuit sy verwysing na die transendente en dit word pure irrasionaliteit, ’n
toevalsgebeure sonder sin en samehang. Hierdie feit gaan met ’n eienskap gepaard wat soos
’n goue draad deur die modernisme loop. Omdat die natuur in die afwesigheid van
transendente verwysingspunte as ’n volledig irrasionele gebeure ervaar word, word die
moderne mens tegelykertyd aan ’n radikale vorm van ontologiese onsekerheid uitgelewer.
816

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Pierre Manent beskryf onsekerheid daarom ook tereg as die beslissende eienskap van die
modernisme:
The new virtue and new law [of modernism] entail the denial of individual nature,
without it being clear whether this negation brings with it any higher or lower state for
the man who practices virtue. This incertitude is the decisive element in the new
determination. (1998:32; my kursivering)
Hieraan moet ook ’n tweede invalshoek toegevoeg word. Die feit dat die modernisme, in die
taal van Manent, die natuur “gedenaturaliseer” het, het nie beteken dat dit sonder sin en
samehang kon klaarkom nie. Daarvoor was die ontologiese onsekerheid wat met die moderne
abstrahering van die natuur gepaard gegaan het, eenvoudig te dreigend.
Maar waar moes sekerheid gevind word? In plaas daarvan om dit in die natuur (die ryk van
doeleindes) te vind, moes dit voortaan deur die subjek self – dit wil sê kunsmatig – geskep
word. In direkte aansluiting by Manent vat Francis Slade dié gedagte in ’n belangwekkende
artikel saam as hy skryf dat “the core of modernity simpliciter is the rejection of ends and the
construction of form” (2010:236). 11
Voortaan is dit die subjek wat sy kunsmatige vorme aan ’n onsekere werklikheid oplê.
Sentraal daarin staan die poging om die ontologiese onsekerheid te besweer.
Taylor (2007) beskryf die moderne subjek daarom ook korrek as die verskanste (buffered)
subjek, dit wil sê die subjek wat, in bostaande taal geformuleer, homself téén verhoudinge
met die ekstatiese buitekant in beskerming neem. In die proses rig die subjek homself nie
meer op die verwesenliking van sy natuur nie, maar eerder op die “simple oppression of
nature” (Manent 1998:26). Daarom is dit ook nie vreemd nie dat die denke self by moderne
figure soos Francis Bacon, Hobbes en René Descartes dienooreenkomstig ingerig en verstaan
word nie. By hierdie figure is die denke nie meer iets wat na die transendente buitekant toe
uitreik nie, maar veel eerder iets soos ’n kunsmatig geometriese vorm wat aan ’n irrasionele
werklikheid opgelê moet word. Met behulp van geometriese koördinate poog die moderne
subjek om die werklikheid te verruimtelik – en sodoende beheer daaroor uit te oefen. 12
Verruimteliking en beheer is vir die moderne subjek nie net ’n saak wat op die aard van die
denke betrekking het nie. Buiten die effek wat die moderne herdefiniëring van die denke as
kunsmatige vorm in die ontwikkeling van die moderne wetenskap en tegniek gehad het, is dit
ook op ’n direkte wyse in ’n verskynsel soos die moderne territoriale staat beliggaam.
Laasgenoemde het homself vanaf sy vroegste oomblikke na analogie van die rede as ’n
kunsmatige vorm verstaan. En soos die moderne rede het die moderne staat ook gepoog om
’n geometriese ruit op die dinge af te dwing – en alles sodoende binne sy “territorium”
verruimtelik.
Hierdie opmerkings bring my by enkele implikasies van die modernisme vir die eie aard of
natuur van die politieke gemeenskap. Ter sprake is ’n belangrike verskil tussen die
tradisionele polis, ’n republiek van deugde, en die moderne soewereine staat, ’n republiek van
regte.
817

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Aristoteles se denke oor die Klassieke republiek van deugde steun op die gedagte dat dit kan
bestaan slegs in die mate waarin dit as “natuurlike orde” deur ’n teleologiese gerig-wees-op
gekenmerk word. 13 Volgens Aristoteles is dit deur die deugdelike deelname aan die sake van
die polis dat die gemeenskaplike goed en die verwerkliking van geluk (eudaimonia) ons te
beurt kan val (Collins 2006:102–8).
Aristoteles se voorkeur vir die teleologiese blyk uit sy nadenke oor die bestaansvoorwaardes
van die polis en in die besonder uit sy oorsig oor die sogenaamde vier oorsake ten grondslag
daarvan (Olsen 2006). Volgens Aristoteles word die republiek van deugde eerstens moontlik
gemaak deur die werkende oorsaak (die lewe), maar ook deur die materiële oorsaak (die
burgers, grondgebied, ens.), die formele oorsaak (veral die grondwet) en die doeloorsaak van
die polis (die gemeenskaplike goed en geluk). Aristoteles, en in navolging van hom die
tradisie, beskou hierdie oorsake in hul onlosmaaklike samehang as belangrik vir die polis om
hoegenaamd te kan wees. Nogtans is die doeloorsaak as die noodsaaklike voorwaarde vir die
polis beskou. Daarsonder kan daar nie so iets soos ’n polis in die egte sin van die woord wees
nie. In die era van die moderne staat word egter anders hieroor geoordeel. Waarom?
Met die moderne splitsing van die intrinsieke samehang tussen natuur en ekstatiese
verhouding word die politieke orde uit sy gerig-wees-op-die-goeie geabstraheer en as
outonome orde uitgeroep. Hierdie gebeure blyk uit die verskuiwing in klem met betrekking
tot die bestaansvoorwaardes van die politieke orde. Voortaan word die aandag van die
doeloorsaak na die werkende oorsaak verskuif. Daarby het dit nie geëindig nie. Anders as in
die tradisie, wat die werkende oorsaak as ’n objektiewe krag ervaar het, word die werkende
oorsaak nou met ’n subjektiewe krag, naamlik die wil van die subjek, geïdentifiseer. Meer as
enige ander krag word die wil nou die moontlikheidsvoorwaarde vir die politieke orde. 14
Laasgenoemde blyk onder meer uit die sentrale plek wat die wil by ’n moderne figuur soos
Machiavelli inneem (die wil van die prins); maar ook by Hobbes (die wil van die soewerein);
by Rousseau (die algemene wil van die volk); by Immanuel Kant (die wil van die morele
selfbewussyn); by Nietzsche (die wil tot mag); by Carl Schmitt (die soewerein wat oor die
uitsonderlike toestand besluit); en by liberale denkers wat ’n voorkeur aan die keusevryheid
van die individu ten koste van die gerig-wees-op-die-goeie toeken. 15
Alhoewel die moderne politieke orde verskillende redes aangevoer het waarom hy die
doeloorsaak weggedoen het (soos dat hy slegs sonder transendente doeloorsake outonoom
kan wees), het hy in sy openbare betoë daaroor aangevoer dat die beroep op iets soos die
“goeie” tot konflik tussen gemeenskappe aanleiding gee. Verskillende gemeenskappe het
immers verskillende opvatting van die goeie; om die politieke orde daarvolgens in te rig, kan
nie anders as om tot geweld aanleiding te gee nie. Schmitt verwoord dit op ’n indirekte wyse
as hy as volg op die vraag van Pieper (1987:354) antwoord waarom die Aristoteliese
doeloorsaak in sy werk afwesig is:
[...] I [Pieper] asked him [Schmitt] why, in his book on “the concept of the political”
he had not written a syllable about the bonum commune, since the whole meaning of
politics surely lay in the realization of the common good. He retorted sharply:
“Anyone who speaks of the bonum commune is intent on deception.”
818

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Volgens Schmitt is die beroep op die bonum commune “daarop uit om te mislei”. Maar
waarom? Uit die konteks van Schmitt se denke oor die politiek is dit duidelik dat hy, in
weerwil van sy kritiek op die moderne liberale orde, by laasgenoemde aansluit. Soos vir die
liberale orde is ’n beroep op die gemeenskaplike goed vir hom misleidend, omdat dit tot ’n
gemeenskaplike kwaad, naamlik geweld, aanleiding gee.
Die kritiek van Schmitt en die modernisme op die “goeie” word ten minste deur ’n dubbele
ironie gekenmerk. Eerstens: daar bestaan goeie gronde vir die bewering dat die grootste
geweld in menseheugenis, naamlik die geweld van die moderne totalitêre bewegings, aan die
moderne voluntarisme toegeskryf kan word. In wat Eric Voegelin ’n gnostiese poging tot die
vergoddeliking van ’n immanente werklikheid soos die staat genoem het, is die wil tydens die
modernisme verabsoluteer en op ’n arbitrêre wyse aan die ganse werklikheid opgelê
(Voegelin 1987:121–32). As hier van ’n “intent on deception” sprake is, is dit by uitstek op
die modernisme self van toepassing.
Tweedens: soos wat kommunitariese kritici van die moderne staat reeds vir etlike dekades
aanvoer, bestaan daar goeie gronde vir die bewering dat die poging van die staat om
“neutraal” ten opsigte van die goeie te wees, op misleiding gegrond is: ook die staat steun op
’n bepaalde opvatting van die goeie. Omdat dit egter agter die dekmantel van “neutraliteit”
skuiling hou, kan die eie opvatting van die goeie op ’n tirannieke wyse aan almal opgelê
word (Kalb 2008).
Anders as die republiek van doeleindes is die moderne territoriale staat ’n republiek van
regte. Maar waarom? Ter verduideliking word by drie wesenskenmerke van die moderne
staat stilgestaan. Dit het direk betrekking op die geskiedenis van die gemeenskappe, ook op
die geskiedenis van Afrikaners.
3.1 Die politieke gemeenskap as kunsmatige konstruk
In aansluiting by hierdie uiteensetting kan aangevoer word dat die politieke orde, losgeknoop
van sy tradisionele telos, tot ’n pure kunsmatige konstruk gereduseer word. Voortaan word
die politieke orde gedink, gefingeer en gemaak. 16 Volgens Hobbes is die staat daarom ook
niks anders nie as ’n “creation out of nothing by human wit”. As sodanig is die staat nie meer
iets wat tussen ons “verskyn” of “vir die oog sigbaar” is nie. As die produk van ons wit
“bestaan dit nie buite-om die denke nie, is dit nie alvorens dit nie gedink word nie” (Slade
2010:243; my vertaling).
Die implikasie hiervan is omvattend. As ’n pure kunsmatige konstruk is die staat ’n krag wat
alles aan ’n geometriserende blik met die oog op verruimteliking onderwerp. Abstrakte
grenslyne word voortaan na willekeur bo-oor alles getrek. In die proses is die tradisie se sin
vir die lokale en die besondere – kortom, vir “plek” (topos) – vernietig. Wendell Berry se
beskrywing van die wyse waarop moderne hoofweë en brûe, die voedingsare van die
territoriale staat, tot die geometriserende vernietiging van onder meer natuurlike landskappe
en woude aanleiding gegee het, is slegs een voorbeeld hiervan. Volgens Berry (2002:12)
verteenwoordig die hoofweë “a pure abstraction, built to serve the two abstactions that are the
819

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
poles of our national life: commerce and expensive pleasure. It was built, not according to the
lay of the land, but according to a blueprint.”
In ’n poging om vir die verruimteliking van die werklikheid en die gevolglike verlies aan
plek te vergoed, het die staat ’n republiek van regte geword. Voortaan moet die beroep op
regte vir die verlies aan plek instaan (Manent 2006).
Hierdie kompenserende gebeure word egter deur ’n verlammende ironie gekenmerk: Hoe
meer die beroep op regte uitgebrei word, des te meer lê die staat sy geometriserende
koördinate aan die dinge op. En des te meer gaan die werklikheid gebuk onder die verlies aan
plek.
3.2 Potensialiteit en aktualiteit
Die tweede punt hou met die tradisionele onderskeid tussen potensialiteit en aktualiteit
verband. Die feit dat die polis op ’n doel gerig was, het die tradisie in staat gestel om te
oordeel of enige bestaande polis daarin slaag om hulle potensialiteit te aktualiseer. Met die
moderne abstrahering neem die modernisme ten beste ’n agnostiese houding jeens die
gedagte van aktualisering in. Aktualisering word ’n onkenbare x en daarom ook iets waaroor
die moderne denke hom nie kan uitlaat nie.
Hierdie gebeure gaan met dramatiese gevolge gepaard. Vanweë die effektiewe dood van
aktualiteit word dit voortaan moontlik om alles – ook die politieke – na ’n toestand van
suiwer potensialiteit terug te herlei. In beginsel word alles buigbare plastisiteit in die hande
van die staatlike wil.
Potensialiteit (die woord is afgelei van potentia) beteken egter ook mag. Die moderne klem
op potensialiteit het tot gevolg dat die politieke voortaan uitsluitlik in magsterme verstaan
word. Moderne voorstellings oor die sogenaamde oorspronklike natuurtoestand is ’n
uitdrukking hiervan. Volgens moderne denkers soos Hobbes en Locke dui die oorspronklike
natuurtoestand by uitstek op ’n toestand wat deur ’n magstryd van almal teen almal
gekenmerk word. Is dit daarom te verwonder dat die geskiedenis van die moderne staat
kwalik van sy oorloë onderskei kan word? As dié moderne antwoord op die oorspronklike
natuurtoestand word die staat verstaan as ’n instrument met behulp waarvan die
oorspronklike toestand van oorlog tegelyk afgeweer en (as die noodsaaklike teenkant
daarvan) ook opnuut weer verklaar kan word. Alhoewel dit ’n oorvereenvoudiging is om die
moderne staat met oorlogvoering gelyk te stel, is daar meer as net ’n greintjie waarheid hierin
opgesluit. Dikwels vind die moderne staat sy rasionaal in niks anders as die wil tot militêre
mobilisering en oorlogsvoering nie. Nisbit (2010:93) 17 skryf tereg soos volg oor die noue
samehang tussen die moderne staat en oorlog: “If there is any single origin of the institutional
State, it is in the circumstances and relationships of war. The connection between kinship and
family, between religion and Church, is no closer than that between war and the State in
history.”
820

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Bostaande verduidelik waarom die “reg” so ’n belangrike plek in die moderne staat inneem.
Teen die agtergrond van die feit dat die natuur tot ’n gevegsterrein verskraal en die staat op
grond daarvan die werklikheid militariseer, word die reg – kompenserend – ’n belangrike
instrument waardeur kortstondige wapenstilstande bemiddel kan word (nie net tussen
oorlogvoerende state nie, maar ook tussen vegtende individue). In die modernisme loop
militarisering en juridifisering hand aan hand.
3.3 Die dood van verwikkelde ruimtes
Laastens: die moderne abstrahering het tot gevolg dat die sogenaamde “verwikkelde ruimte”
tussen staat en individu met ’n “eenvoudige ruimte” vervang word (Milbank 1997). Wat word
daarmee bedoel?
In die tradisie word die ruimte tussen die individu en die owerheid gevul deur die veelheid
van gemeenskappe. Ooreenkomstig die goed wat elkeen nastrewe, beskik hulle oor ’n eie
bevoegdheid en mag. Daarom kan na dié ruimte as ’n verwikkelde ruimte verwys word. Met
die moderne dood van aktualiteit val dié ruimte egter in ’n eenvoudige ruimte plat.
Laasgenoemde is ’n ruimte waarin individu en staat die belangrikste akteurs word, terwyl die
gemeenskappe met hulle veelheid van assosiasies op die marges van die sosiale orde geskuif
word.
Nisbit het in sy The quest for community op ’n weergalose wyse op hierdie historiese
vernietiging van gemeenskappe in die moderne tyd gewys:
The history of the Western State has been characterized by the gradual absorption of
powers and responsibilities formerly resident in other associations [d.i. in die
gemeenskappe] and by an increasing directness of relation between the sovereign
authority of the State and the individual citizen. (2010:96)
Met hierdie gebeure is die voorwaardes neergelê vir ’n dialektiek wat die ganse modernisme
kenmerk, naamlik die dialektiek tussen die gesaghebbende staat (wat sy mag van bo afdwing)
en die individu (wat hom van onder af op sy regte beroep). Vanuit hierdie gesigspunt
beoordeel is die hedendaagse beroep op regte nie, soos wat dikwels in liberale kringe
voorgegee word, ’n antwoord op die mag van die staat nie, maar eerder die dialektiese
teenkant daarvan. “Liberal politics,” skryf Knight (2011:256) tereg, “presupposes the
authority of the state, and the first task of liberal political philosophy is, logically, that of
justifying the state’s claim to authority as the political actor”.
4. ’n Historiese gemeenskap soos die Afrikaners
Hier bo is uitgegaan van die standpunt dat die tradisie die werklikheid as ’n driestemmige
gemeenskapsgebeure ervaar, dit wil sê as die ekstatiese gebeure wat vanuit bronne
transendent tot die self voortvloei; as die substantiewe in-sigself-wees van die dinge; en
aangevuur deur herinnering (anamnesis), as die ekstatiese terugkeer na genoemde bronne.
821

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Histories gesproke kan die oorspronge van die Afrikaners teruggevoer word na dié tyd – die
17de en 18de eeue – wanneer hierdie “metafisiese” gemeenskap in die teenoorstelling tussen
ekstatiese verhoudinge en substansie, die ander en die self, uitmekaar beur. En genoemde
kragte so teenoor mekaar te staan kom. 18
Die verskil tussen die apartheid- en die postapartheidsjare is ’n meer onlangse voorbeeld van
hoe die teenoorstelling van ekstatiese verhouding en substansie ’n plek in die geskiedenis van
Afrikaners verwerf het. Apartheid kan in menige opsigte verstaan word as ’n manifestasie
van die moderne orde wat homself binne sy eie substantiewe self verskans en so in ’n
uitsluitende verhouding tot sy buitekant getree het. Laasgenoemde blyk uit ’n sentrale
kenmerk van die apartheidsera, naamlik sy onbegrip vir die steeds verskuiwende historiese
konteks. Vanweë sy verskansing in ’n substantiewe self toon hy uiteindelik ’n onvermoë om
gebeure soos die volgende te begryp: die gevolge van die Tweede Wêreldoorlog; die proses
van dekolonialisering wat sedert die vyftiger- en sestigerjare duidelik geword het; die
kommunistiese bewegings elders in Afrika; die dramatiese verskuiwing in demografiese
patrone en die klaarblyklike onomkeerbaarheid van swart verstedeliking; die gevolge van
groeiende geletterdheid; die verhewiging van mimetiese begeerte en die gepaardgaande
styging in verwagtinge; en die dramatiese verandering van lewenshoudinge tydens die
studente-opstande van die sestigerjare.
Met die beëindiging van apartheid het die ritme van die modernisme in sy teendeel
omgeswaai en – in ’n ontginning van die postmoderne potensiaal wat in die modernisme self
skuilhou – het die klem voortaan weg van die self verskuif en nou op die verhoudingsmatige
en die ander geval. ’n Voorbeeld hiervan is die selfontkenning wat na 1994 by talle
Afrikaners ingetree het. Afrikaners vind dit voortaan moeilik om na hulself as Afrikaners te
verwys. (Scruton 2004 beskryf ’n soortgelyke verskynsel onder Europese intellektuele in
sosiopsigiese terme as die manifestasie van oikophobia, oftewel vrees vir die eie.) In die
proses neem hulle hul toevlug tot en skuil hulle agter ’n histories ongefundeerde neologisme
soos “Afrikaanses”. Hierdie gebeure gaan gepaard met ’n proses ingevolge waarvan die
geskiedenis vaarwel geroep en 1994 as die “jaar nul” uitgeroep word (voortaan word alles
voor dié datum tot ’n historiese lugleegte gereduseer); maar dit gaan ook gepaard met die
onvermoë om die apartheidsverlede te kontekstualiseer (apartheid word ’n onhistoriese krag
wat eties dieselfde status as die bose verwerf); terwyl die politieke lewe deur ’n buitensporige
vertroue op die regbank, die nuwe grondwet en individuele regte vervang word. In weerwil
van die feit dat “die geskiedenis van Suid-Afrika die geskiedenis van sy gemeenskappe is”,
word individuele regte voortaan as die enigste sleutel tot ’n vreedsame orde verstaan.
Gemeenskap en die noodsaak om dit by wyse van ’n verstandige politiek van ooreenkomste
in beskerming te neem, word so in die agtergrond verdring. 19
Teen die agtergrond van die groter idee-historiese beeld op die modernisme wat hier bo ter
sprake gebring is, verteenwoordig bogenoemde wendinge tussen die substantiewe en die
ekstatiese teenoorgestelde moontlikhede opgesluit in een en dieselfde gegewe, naamlik die
modernisme. In plaas daarvan dat die verhouding tussen self en ander deur ’n intelligente
politiek van wederkerigheid gekenmerk word, val hulle telkens in uitsluitende groothede vas.
822

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Dit bring ons by die aanwesigheid van sowel die tradisie as die modernisme in die gemoed
van Afrikaners. In vele opsigte word die geskiedenis van Afrikaners deurkruis deur die
gelyktydige aanwesigheid van beide kragte. Die gevolg daarvan is dat Afrikaners reeds van
vroeg af deur ’n dubbelsinnige toestand gekenmerk word. Tradisie en moderniteit stoei in die
agtergrond om oppergesag, met die stem van die modernisme wat meestal harder gehoor
word en ook telkens die botoon voer. Nogtans is die tradisie nie volledig afwesig nie. Vanuit
’n bykans ondefinieerbare agtergrond skemer die tradisie dikwels deur, so asof dit hardnekkig
weier om in die vergetelheid teruggedruk te word. Daarmee word die krisis wat met die
modernisme mede-gegee is, telkens weer afgebou en uitgestel.
In die opmerkings hier onder word by hierdie dubbelsinnige toestand stilgestaan. Ons fokus
veral op die spanning tussen die tradisionele beroep op ’n transendente ander en die moderne
projek van die verskanste self om by wyse van die geometriserende verruimteliking van alles
beheer oor die werklikheid te neem. Dit wil sê, die spanning tussen die moderne opvatting
van die republiek as synde gegrond op die soewereine wil van die subjek, en die klem in die
tradisionele republiek op die feit dat die polis nie outonoom is nie, maar dat hy sy bestaan aan
’n doeloorsaak transendent tot homself ontleen.
Afrikaners het, wat hulle beskouing van die staat betref, in menige opsigte by die voorbeeld
van die moderne territoriale staat aangesluit. Laasgenoemde was die dominante
verwysingsraamwerk met betrekking tot die vraag van politieke ordening. Daarom skryf
Hermann Giliomee ook met verwysing na die politieke denke van Hendrik Verwoerd, die
toonaangewende Afrikaner-leier uit die 20ste eeu, dat laasgenoemde geneig was om Suid-
Afrika deur die Europese prisma te sien. In terme hiervan word die werklikheid geometries
uitgelê, “die grense van die state vasgestel en die gesag van die nasionale regerings (as)
onaanvegbaar” beskou (Giliomee 2012:27). Giliomee voeg hierby dat die Verwoerdiaanse
denke ’n “vreemde, abstrakte kwaliteit gehad het”. Alhoewel hy dit nie breedvoerig
verduidelik nie, is dit uit die konteks duidelik dat dit betrekking het op die feit dat die
moderne staat – geformuleer in bostaande taal – deur Verwoerd as ’n kunsmatige konstruk
ervaar is wat sy geometriserende bloudrukke na willekeur aan ’n oënskynlik leë wêreld kan
oplê.
Net soos in die breë moderne wêreld het die motief van verruimteliking onder Afrikaners die
tradisionele sin vir plek verdring. Binne die Europese koloniale geskiedenis was die wyse
waarop die vasteland van Afrika geometries opgedeel en in abstrakte ruimtes verdeel is,
argetipies hiervan. Afrikaners het by hierdie voorbeeld aangesluit. Dr. D.F. Malan, eertydse
politieke leier en eerste minister, vat hierdie houding saam wanneer hy na die oorwinning van
die Nasionale Party in 1948 by die stembus Suid-Afrika as “ons eie land” beskryf (Thompson
1995:186). 20 Ten grondslag van Malan se uitspraak lê ’n geometriese beeld op Suid-Afrika.
Dit rus op die vooronderstelling dat beheer oor alle gemeenskappe binne sy koördinate
uitgeoefen kan word. Alhoewel aangevoer kan word dat die latere grense wat rondom die
sogenaamde tuislande getrek is, ten doel gehad het om die natuurlike kontoere – Berry se “lay
of the land” – te respekteer, het die teenoorgestelde gebeur. Konstitutiewe beleidsaspekte van
apartheid, soos die vestiging van grensnywerhede in die tuislande, die toepassing van
823

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
instromingsbeheer, asook die gewelddadige verskuiwing van woonbuurtes, rus op die
vooronderstelling dat die wêreld “daar buite” plooibare materiaal is wat tot die beskikking
van die wil staan en dat dit op ’n geometriserende wyse hanteer kan word.
Waar is die stem van die tradisie hierin aanwesig? Waaruit blyk die dubbelsinnigheid waarna
hier bo verwys is? Volgens M.C.E. van Schoor, biograaf van die republikeinse gedagte onder
Afrikaners, is laasgenoemde deur “’n teenstrydigheid of dualisme” gekenmerk (Van Schoor
1960:123). Alhoewel Van Schoor dit nie so verwoord nie, is dit ’n dualisme wat, te midde
van die dominansie van die modernisme, toe te skryf is aan die spoor van die tradisie onder
Afrikaners.
Soos wat hier bo te kenne gegee is, het Afrikaners volgens Van Schoor inderdaad in
aansluiting by die moderne republikanisme klem op outonome selfbeskikking gelê.
Afrikaners het dit egter nie slaafs nagevolg nie. Inteendeel, volgens Van Schoor het hulle
aansluiting daarby gevind “slegs in sover as wat dit met [hulle] eie beginsels, tradisies en
gebruike ooreengestem het” (1960:123). Alhoewel Van Schoor nie uitgebreid oor die aard
van hulle “beginsels, tradisies en gebruike” skryf nie, is dit duidelik dat hy daarmee verwys
na die feit dat Afrikaners hulself ook – te midde van hulle beroep op republikeinse outonomie
– op die tradisionele gesag van die transendente ander beroep het – en in die besonder op die
gesag van die transendente ander soos wat dit deur die Calvinistiese tradisie onder Afrikaners
verwoord is.
Om op te som: die moderne projek van outonome verruimteliking en beheer was nie die
enigste motief in die geskiedenis van Afrikaners nie. In aansluiting by die bostaande
uiteensetting kan aangevoer word dat die vroeë Afrikaners, vanweë hulle tradisionele (en in
die besonder Calvinistiese) sin vir die transendente ander, ook die werklikheid – anders as
wat uit hulle moderne republikanisme blyk – as ’n geskenk vanuit bronne transendent tot die
outonome self ervaar het. In aansluiting by bogenoemde taal vanuit die tradisie: die
werklikheid is ook vanuit ’n stemming van dankbaarheid as “syn vanaf” (esse ab)ervaar.
Maar meer nog, in aansluiting by die tradisie het Afrikaners ook die werklikheid as ’n
ekstatiese “uitreiking na” (esse ad) ervaar. Daarom is dit ook nie vreemd nie dat die
Afrikaanse leefwêreld, te midde van die ruimtelike sug na beheersing, ook gekenmerk is deur
’n anamnetiese stemming van heimwee na ’n oorsprong transendent tot outonome
selfponering. (Vergelyk in hierdie verband die bekende kuns- en volksliedjie, “Heimwee”,
wat genoemde heimwee treffend verklank.)
Ter wille daarvan om analities sterker te onderskei, kan minstens twee kragte vanuit die
tradisie geïdentifiseer word. Beide verteenwoordig ’n kontrastem ten opsigte van die
modernistiese invloed onder Afrikaners. Beide is ook reeds ter sprake gebring, naamlik die
Calvinisme en Afrikaners se sin vir plek.
4.1 Die Calvinistiese erfenis
Afrikaners is vanaf hulle vroegste oomblikke tydens die 18de eeu deur die Calvinisme
gestempel. Wie en wat ’n Afrikaner was, was onlosmaaklik deur hierdie erfenis moontlik
824

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
gemaak. W.A. de Klerk het daarom ook in sy steeds belangrike werk oor die verband tussen
die Calvinisme en die Afrikaners tereg na laasgenoemde as die “Puriteine in Afrika” verwys
(De Klerk 1975).
Maar kan die Calvinisme die rol vertolk wat hier aan hom toegedig word? Is die Calvinisme
onder Afrikaners met ander woorde ’n bewys van die feit dat hulle nog aan die tradisie deel
gehad het? Met ’n beroep op die hedendaagse navorsing rondom die Calvinisme kan immers
aangevoer word dat dit juis nie op die invloed van die tradisie dui nie. Want, kan aangevoer
word, die Calvinisme moet as ’n moderne verskynsel verstaan word. As die Calvinisme dus
’n invloed op die Afrikaners uitgeoefen het, is dit eerder ’n aanduiding van presies die
teendeel van wat hier bo beweer word, naamlik dat die Calvinisme daarvoor gesorg het dat
die Afrikaners nog ’n bepaalde verbintenis met die tradisie gehandhaaf het.
Nou, dit is nie die bedoeling om op ’n volledige wyse by hierdie omvattende historiese vraag
stil te staan nie. Slegs die volgende opmerkings is noodsaaklik.
Uit die historiese navorsing oor die Hervorming van die 16de eeu, en in die besonder oor die
Calvinisme, is dit vandag duidelik dat laasgenoemde inderdaad ’n belangrike vormende krag
in die ontwikkeling van die modernisme was. Verskeie historici het reeds daarop gewys. Brad
S. Gregory toon byvoorbeeld in ’n onlangse studie aan dat die Hervorming ’n belangrike
(selfs deurslaggewende) rol in die ontstaan en ontplooiing van die moderne wêreld gespeel
het (Gregory 2012). Maar dit laat ons natuurlik met die eenvoudige vraag: Op grond waarvan
kan beweer word dat die Calvinisme die Afrikaners aan die tradisie verbind het as die
Calvinisme self ’n moderne verskynsel is?
Gregory gee self die antwoord. Alhoewel dit volgens hom ongetwyfeld so is dat die
Hervorming ingevolge sy historiese werking tot die modernisme aanleiding gegee het, wys
hy ook daarop dat die moderne gevolge van die Hervorming as radikaal onvoorsiens verstaan
moet word. By wyse van ’n omvattende aantal verwysings na die Hervorming (sy teologiese
en filosofiese uitgangspunte, mens- en wetenskapsbeskouinge, sosiale en politieke
opvattinge, ens.) wys Gregory daarop dat die modernisme nie bewustelik deur die
Hervormers beplan is nie, maar dat dit as ’n “onbedoelde gevolg” daarvan beskou moet word.
In terme van oogmerke, bedoelinge en verwagtinge wou die Hervormers, aldus Gregory,
kontinuïteit aan die tradisie gee. Vanweë onvoorsiene gebeure het egter presies die
teenoorgestelde gebeur. In en deur die Hervorming is onbedoeld ’n proses aan die gang gesit
ingevolge waarvan van die tradisie afskeid geneem is. As die Hervormers daarom ook geweet
het waartoe hulle “revolusie” uiteindelik aanleiding sou gee, sinspeel Gregory, sou hulle dit
waarskynlik in radikaal andersoortige terme aangepak het. Nóg Luther nóg Calvyn wou van
die tradisie wegbreek; hulle wou dit eerder (in aansluiting by talle hervormingsbewegings
vóór die 16de eeu) hervorm.
Maar dit bring ons nogmaals by die invloed van die Calvinisme op die Afrikaners. Alhoewel
hierdie kwessie nog nie op ’n deurtastende wyse ondersoek is nie, kan met reg beweer word
dat die invloed van die Calvinisme op die Afrikaners verband hou met die deelnemende
ontologie vanuit die tradisie. Anders as wat hier bo met betrekking tot die moderne aard van
825

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
die Calvinisme te kenne gegee is, blyk sy tradisionele aard uit die feit dat dit in noue
aansluiting by die tradisie (en nie in ’n moderne afskeid daarvan nie!) die werklikheid as ’n
deelnemende gebeure ervaar het. J. Todd Billings verwys tereg na die feit dat die denke van
Calvyn nog ten diepste deur die tradisie gestempel is. Volgens Billings (2008) blyk dit veral
uit die ontologiese uitgangspunte van Calvyn en in die besonder uit die feit dat Calvyn die
werklikheid, soos die tradisie, as ’n deelnemende gebeure verstaan het. In bogenoemde taal
geformuleer: Calvyn het in aansluiting by die tradisie die werklikheid ervaar as iets wat uit
bronne transendent tot die self ontspring; as iets wat deur ’n eie integriteit, vorm of wese
gestempel word; en ook as iets wat deur die begeerte gekenmerk word om na die
transendente bron van alles terug te keer. Kortom, ook Calvyn het in aansluiting by die
tradisie die werklikheid as ’n gemeenskapsgebeure ervaar wat deur die samespel tussen
“verhouding” en “substansie” gekenmerk is.
Met goeie rede kan aanvaar word dat hierdie Calvinistiese uitgangspunte ’n wesenlike
invloed op die Afrikaners uitgeoefen het. En dat hulle ontologiese beskouinge deur hulle
Calvinisme gekleur is. Alhoewel die Calvinisme van die vroeë 18de-eeuse Afrikaners eerder
’n “volkse” as ’n “geleerde” Calvinisme was, was dit deurdrenk van genoemde uitgangspunte
vanuit die tradisie. Daarom is dit ook nie vreemd nie dat die relatief min instellings wat die
wêreld van die vroeë Afrikaners gekenmerk het (families, kerke en skole) instellings was
waardeur tradisionele deugde (dankbaarheid, verstandigheid, dapperheid, geregtigheid,
hardwerkendheid, ens.) oorgedra en gekultiveer is. Hierdie en ander deugde was binne die ou
wêreld van die tradisie sonder uitsondering die etiese manifestasie van die tradisionele
ontologie. In en deur ’n deug soos dankbaarheid is geantwoord op die tradisionele ervaring
met die werklikheid as ’n geskenk uit bronne transendent tot die self. Dieselfde geld vir die
ander deugde: elkeen vind sy plek binne die deelnemende ontologie van die tradisie.
Kortom, Afrikaners se politieke denke is, soos wat Van Schoor gesê het, inderdaad deur ’n
dualisme gekenmerk: terwyl dit in aansluiting by die moderne republikanisme klem op
outonome selfbeskikking gelê het, is dit in spanning daarmee tegelykertyd deur die
tradisionele sin vir die werklikheid as ’n gemeenskapsgebeure gekenmerk. Soos wat hier bo
aangedui is, is hierdie dubbele toestand nie net ’n weerspieëling van die gemeenskapskrisis
onder Afrikaners nie, maar ironies genoeg ook ’n aanduiding dat dieselfde krisis op ’n
afstand gehou word.
4.2 ’n Sin vir plek
Afrikaners het nie daarin geslaag om genoemde dualisme tussen die republikeinse klem op
outonomie en hulle Calvinistiese sin vir afhanklikheid jeens die transendente oorspronge van
hulle bestaan op te hef nie. Dit verklaar waarom hulle politieke geskiedenis neerslag gevind
het in twee wyd uiteenlopende motiewe, naamlik ’n sin vir ruimte en plek.
Die republiek wat Afrikaners in die 20ste eeu nagestrewe en in 1961 gestig het, was volgens
die voorbeeld van die moderne soewereine staat met sy ruimtelike ambisies ingerig.
Laasgenoemde verteenwoordig egter nog nie die volle verhaal nie. Hulle geskiedenis staan
ook in die teken van ’n sin vir plek.
826

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Tydens die 19de eeu het ’n merkwaardige politieke drama hom afgespeel toe groepe
Afrikaners die binneland binnegetrek en hulle, uniek tot die geskiedenis van Afrika, op
verskeie plekke mikroskalige republieke gestig het. Alhoewel die motief van verruimteliking
nie volledig onder hierdie mikrorepublieke afwesig was nie (en veral die Zuid-Afrikaansche
Republiek daartoe geneig was om sy grense bo-oor die verwikkelde landskap van natuur en
die veelheid van kulture te projekteer), is hulle – in ’n verre afskaduwing van die Klassieke
polis – eerder gekenmerk deur ’n voorkeur vir die plaaslike en die lokale. Hulle was
republieke van plek.
Anders as in die republiek van ruimte, waarin die blik oor die geometries afgebakende gegly
het met die oog op beheersing, was die republiek van plek ’n orde wat gehegtheid, binding en
woning moontlik gemaak het. Hierdie sin vir plek sou nie moontlik gewees het sonder die
godsdienstig-estetiese verbintenis tot die idee dat die politieke werklikheid in terme van
sowel oorsprong as doel deur ’n transendente of sublieme krag voorafgegaan en onderlê is
nie. Want, kan ons sê, dit is juis omdat die aandag op die transendente ander gerig is dat die
fokus, paradoksaal genoeg, ook na die besondere afgebuig en op die spesifieke – onder meer
plek – gerig is.
Histories gesproke is Afrikaners se sin vir, en gehegtheid aan, plek reeds vanaf hulle vroegste
tye deel van hulle ervaringswerklikheid. Giliomee skryf daarom ook dat reisigers tydens die
18de eeu reeds verstom was oor die feit dat die vroeë Afrikaners eenvoudig net nie kon glo
“that there was a better land or a place more beautiful [than]” hulle eie plek nie (Giliomee
2003:35).
En vandag? In weerwil van ’n hoë mobiliteit onder Afrikaners en die gevolglike vermoë om
hulself vanuit hulle verbintenis tot plek(ke) te abstraheer, is die sin vir plek steeds deel van
hulle ervaringswerklikheid. In antwoord op ’n onlangse vraag aan ’n Afrikaner wat in een
van Suid-Afrika se administratief verswakte plaaslike dorpe woon “waarom hy nie uit die
gemors wegtrek nie”, lui sy antwoord kortweg: “Omdat ek geheg aan my dorp is.” 21
Anders as met die republieke van verruimteliking speel die motief van plek in hierdie geval
steeds ’n deurslaggewende rol. In weerwil van Afrikaners se hoë mobiliteit en die
abstrahering vanuit die gemeenskaplike wat dit aanmoedig, ervaar sommige Afrikaners
hulself steeds as geheg. In hierdie sin is die tradisie steeds ’n aanwesige krag onder hulle.
5. Slot
Moderniteit en tradisie, die self en die ander, substansie en ekstatiese verhouding – dinge wat
in die modernisme op ’n gespanne voet teenoor mekaar geplaas is – het onder Afrikaners ’n
gespanne ooreenkoms aangegaan.
827

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Ingevolge hierdie ooreenkoms voer die moderne stem meestal die botoon. Nogtans het die
modernisme (nog nie) die laaste stem nie. Vanuit ’n dikwels vergete agtergrond kan die
aanspraak van die tradisie immers steeds gehoor word.
Bibliografie
Baldacchino, J. 2005. The unraveling of American constitutionalism: From customary law to
permanent innovation. Humanitas, 18(1/2):59–85.
Berry, W. 2002. The art of the common place. The agrarian essays. Berkeley: Counterpoint.
Billings, J.T. 2008. Calvin, participation, and the gift. Oxford: Oxford University Press.
Blackledge, P. en K. Knight (reds). 2011. Virtue and politics. Alasdair MacIntyre’s
revolutionary Aristotelianism. Notre Dame: University of Notre Dame Press.
Bobbitt, P. 2002. The shield of Achilles. War, peace, and the course of history. New York:
Alfred A. Knopf.
Cavanaugh, W.T. 2011. Migrations of the Holy. God, state, and the political meaning of the
Church. Grand Rapids, Michigan: William B. Eerdmans.
Collins, S.D. 2006. Aristotle and the rediscovery of citizenship. Cambridge: Cambridge
University Press.
De Kiewiet, C.W. 1957. A history of South Africa. Oxford: Oxford University Press.
De Klerk, W.A. 1975. The Puritans in Africa. A story of Afrikanerdom. Kaapstad: R.
Collings.
Giliomee, H. en A. du Toit. 1983. Afrikaner political thought: Analysis and documents.
Kaapstad: David Philip.
Giliomee, H. 2003. The Afrikaners. Biography of a people. Kaapstad: Tafelberg.
—. 2012. Die laaste Afrikaner-leiers. Kaapstad: Tafelberg.
Gilson, E. 1984. From Aristotle to Darwin and back again. A journey in final causality,
species, and evolution. Vertaal deur J. Lyon. Notre Dame: University of Notre Dame Press.
Gregory, B.S. 2012. The unintended reformation. How a religious revolution secularized
society. Cambridge, Mass.: The Belknap Press of Harvard University Press.
Grene, M. 1963. A portrait of Aristotle. Chicago: University of Chicago Press.
Hanby, M. 2011. Creation as aesthetic analogy. In White (red.) 2011.
828

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Kalb, J. 2008. The tyranny of liberalism. Wilmington, Delaware: ISI Books.
Ker, I. 2011. G.K. Chesterton. A biography. Oxford: Oxford University Press.
Klineberg, E. 2012. Living alone is the new norm. Time, 12 Maart, ble. 38–40.
Knight, K. 2011. Virtue, politics, and history: Rival enquiries into action and order. In
Blackledge en Knight (reds.) 2011.
Manent, P. 1998. The city of man. Vertaal deur M. LePain. Princeton: Princeton University
Press.
—. 2006. A world beyond politics? Vertaal deur M. LePain. Princeton: Princeton University
Press.
McGrath, S.J. 2006. The early Heidegger and medieval philosophy. Phenomenology for the
Godforsaken. Washington: Catholic University Press.
Milbank, J. 1997. The word made strange: Theology, language, culture. Cambridge, Mass.:
Blackwell.
Milbank, J., S. Žižek en C. Davis. 2010. Paul’s new moment. Continental philosophy and the
future of Christian theology. Grand Rapids, Michigan: Brazos Press.
Nisbit, R. 2010. The quest for community. Wilmington, Delaware: ISI Books.
Olsen, G.W. 2006. The return of purpose. Communio: International Catholic Review,
33(4):666–81.
Pabst, A. 2012. Metaphysics. The creation of hierarchy. Grand Rapids, Michigan: William B.
Eerdmans.
Pieper, J. 1987. No one could have known. An autobiography: The early years 1904-1945.
Vertaal deur G. Harrison. San Francisco: Ignatius Press.
—. 1999. The silence of St. Thomas. Vertaal deur J. Murray en D. O’Connor. South Bend,
Indiana: St. Augustine’s Press.
Pickstock, C. 1998. After writing: On the liturgical consummation of philosophy. Oxford:
Blackwell.
Sandel, M. 1996. Democracy’s discontent. America in search of a public philosophy.
Cambridge, Mass.: Harvard University Press.
Schindler, D.C. 2005. “Wie kommt der Mensch in die Theologie?”: Heidegger, Hegel, and
the Stakes of Onto-Theo-Logy. Communio: International Catholic Review, 32(4):637–68.
829

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Schindler, D.L. 1993. Norris Clarke on person, being, and St. Thomas. Communio:
International Catholic Review, 20(3):580–92.
—. 1994. The person: Philosophy, theology, and receptivity. Communio: International
Catholic Review, 21(3):172–90.
—. 2001. Trinity, creation, and the order of intelligence in the modern academy. Communio:
International Catholic Review, 28(3):406–28.
—. 2011a. Ordering love. Liberal societies and the memory of God. Grand Rapids, Michigan:
William B. Eerdmans.
—. 2011b. America’s technological ontology and the gift of the given. Communio:
International Catholic Review, 38(2):237–78.
Scruton, R. 2004. England and the need for nations. Londen: Civitas.
Slade, F. 2010. Two versions of political philosophy: Teleology and the conceptual genesis of
the modern state. In Zaborowski (red.) 2010.
Spaemann, R. 2010. Essays in anthropology. Variations on a theme. Vertaal deur G. de Graaf
en J. Mumford.Eugene, Oregon: Cascade Books.
Spaemann, R. en R. Löw. 2005. Natürliche Ziele. Geschichte und Wiederentdeckung des
teleologischen Denkens. Stuttgart: Klett-Cotta.
Strauss, L. 1953. Natural right and history. Chicago: University of Chicago Press.
—. 1989. The three waves of modernity. An introduction to political philosophy. Detroit:
Wayne State University Press.
Taylor, C. 2007. A secular age. Harvard: Harvard University Press.
Te Velde, R. 2006. Aquinas on God. The ”Divine Science” of the Summa Theologiae.
Londen: Ashgate.
Thompson, L.M. 1995. A history of South Africa. New Haven: Yale University Press.
Torrell, J-P. 2003. Saint Thomas Aquinas. Volume 2: Spiritual Master. Vertaal deur R.
Royal. Washington, D.C.: Catholic University of America Press.
Van Schoor, M.C.E. 1960. Republieke en Republikeine. Kaapstad: Nasionale Boekhandel
Bpk.
Voegelin, E. 1987. The new science of politics. Chicago: University of Chicago Press.
Waldstein, M.M. 2010. "Constitutive Relations": A response to David L. Schindler.
Communio: International Catholic Review, 37(3):496–517.
830

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
White, T.J. (red.). 2011. The analogy of being. Grand Rapids: William B. Eerdmans.
Zaborowski, H. (red). 2010. Natural moral law in contemporary society. Washington D.C.:
Catholic University Press.
Eindnotas
1 Die exitus et reditus-skema is dikwels in die verlede gebruik as sleutel om die werk van
iemand soos Thomas Aquinas, waarskynlik die belangrikste denker uit die Hoë Middeleeue,
te begryp. Een van die mees uitnemende voorbeelde daarvan uit die jongste verlede is Torrell
(2003). Vir ’n belangrike korrektief op die ouer interpretasie van Aquinas met behulp van die
exitus et reditus-skema, sien Te Velde (2006).
2 Sien in hierdie verband die omvattende kritiek van John Milbank op die dekonstruktiewe
opvatting van die geskenk, onder meer Milbank (2010).
3 Vir ’n omvattende interpretasie van die tradisie by wyse van ’n fokus op die vraag na die
samehang tussen “verhouding” en “substansie”, sien Pabst (2012).
4 Sien veral D.L. Schindler (1993 en 1994); en vir ’n kritiese lesing van Schindler, sien
Waldstein (2010).
5 Heidegger het ook die syn as “syn vanaf” gedink, en ’n sentrale plek aan die ontvanklike
oopstaan voor die synsgebeure toegeken. Tegelykertyd het Heidegger ook, soos die tradisie,
klem gelê op die logos wat die onbegrensde in ’n eenheid versamel. Anders as met die
tradisie het Heidegger egter nie die logos as substansie, syn-in-sigself of redelike vorm
gedink nie. Daarvoor was die Kantiaanse spanning by hom tussen die radikaal onkenbare
synsgebeure en die redelike woord te groot. Sien in hierdie verband die interpretasie van die
vroeë Heidegger as synde skatpligtig aan die Lutherse dualisme tussen syn en denke deur
McGrath (2006); maar sien ook D.C. Schindler (2005).
6 Leo Strauss was verantwoordelik vir ’n skool van denkers wat gewys het op die afskeid van
die tradisionele natuurbegrip as synde ’n belangrike – indien nie die heel belangrikste nie –
kenmerk van die modernisme. Hiervan is Pierre Manent se werk ’n betekenisvolle voorbeeld,
en in die besonder Manent (1998).
7 Met verwysing na die natuur van die mens beskryf Robert Spaemann genoemde ekstase
soos volg: “The key here is that nature draws out from mankind something more than nature,
something ‘more noble’ (nobilior), as Thomas has it. A human being is not this surplus; a
human being is the creature in which nature transcends itself towards that surplus. ‘Man
infinitely transcends man’ (L’homme transcend infiniment l’homme), as Pascal would later
say” (Spaemann 2010:15).
8 Die vestiging van ’n Nederlandse verversingspos aan die Kaap in die middel van die 17de
eeu val saam met die belangrike vertolkers van die modernisme soos Descartes, Hobbes,
Spinoza en Locke. Alhoewel daar min getuienis daarvoor bestaan dat die Nederlanders aan
die Kaap direk deur hierdie figure beïnvloed is, versinnebeeld die destydse “ekonomiese
ekspedisie” waarvan hulle deel was, die moderne gees. Tydens die daaropvolgende 18de eeu,
831

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
die eeu waartydens die Afrikaners stadig beslag gekry het, was die invloed van moderne
figure soos Locke en die Amerikaanse “Founding Fathers” op die vroeë republikeinse
opvattinge van die Afrikaners egter veel duideliker. Sien Giliomee en Du Toit (1983).
9 Ek vooronderstel in die ontleding van die modernisme die uiteenlopende interpretasies van
die modernisme deur figure soos Martin Heidegger, Hans Jonas, Leo Strauss, Etienne Gilson,
Eric Voegelin, Henri de Lubac, Louis Dupré, Alasdair MacIntyre, John Milbank en Pierre
Manent.
10 Met genoemde opmerking weerspreek Chesterton ’n belangrike aanspraak van die
modernisme, naamlik dat die abstrahering van die natuur vanuit sy ekstatiese verhoudinge
daartoe lei dat dit vir sy eie outonomie vrygestel word. Volgens Chesterton is dit juis die
natuur se verhouding met die ekstatiese ander wat dit vir sy eie integriteit en metafisiese
diepte vrystel. Kortom, in die woorde van D.L. Schindler: die ekstatiese verhouding met die
ander “does not distort but on the contrary empowers the integral distinctness of his human
nature as human” (2001:408).
11 Josef Ratzinger (Benediktus XVI) beskryf in aansluiting hierby die modernisme as die
oomblik waartydens die kuns oor die natuur triomfeer. Laasgenoemde verwysing kom uit
Hanby (2011:351).
12 Vir ’n omvattende ontleding van die modernisme as ’n projek van verruimteliking, sien
Pickstock (1998).
13 Sien die belangrike hedendaagse voorspraak vir die teleologiese denke met verwysing na
Aristoteles, deur Spaemann en Löw (2005).
14 Ek sluit in hierdie verband aan by die eerste hoofstuk van Gilson (1984).
15 Sien in hierdie verband die analise van die liberale voorkeur vir die “keusevryheid van die
individu” ten koste van die “goeie” deur Baldacchino (2005); maar ook Sandel (1996).
16 “It should be made clear that, although political community in some form may be natural
and ancient, the sovereign state as we know it is not” (Cavanaugh 2011:10).
17 Sien ook Bobbitt (2002) en Cavanaugh (2011).
18 Die historikus C.W. de Kiewiet skryf in sy gesaghebbende werk oor die geskiedenis van
Suid-Afrika dat die Afrikaners “[i]n the long quietude of the eighteenth” beslag gekry het
(1957:57). De Kiewiet lê tereg klem op die isolasie waarin die Afrikaners hulself toe ten
opsigte van die gebeure in Europa bevind het. Europeërs, skryf hy, wat hulself in die
“remotest corner of Europe” bevind het, was selfs beter ingelig as die Afrikaners in die
binneland van Suid-Afrika. Nogtans het dit nie beteken dat Afrikaners volledig van die nuwe
omwentelinge, en in die besonder die ontplooiing van die modernisme, afgesny was nie. Die
konstante kom en gaan van skepe uit die Europese vasteland, asook die voortgesette toevloei
van immigrante, waaronder die koms van die Franse Hugenote in 1688, het onder meer
daarvoor gesorg.
19 Opmerking van Hermann Giliomee tydens ’n FAK-geleentheid in September 2011 toe die
FAK-erepenning aan hom toegeken is.
832

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
20 Ek het die verwysing te danke aan Alex Mouton van Unisa se Departement Geskiedenis.
21 Soos oorvertel deur Cornelius Janse van Rensburg in ’n 2011-verslag aan die direksie van
AfriForum oor die toestand van plaaslike owerhede in Suid-Afrika.
833

Opsomming
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die omskakeling van werklikewêreld-take na
pedagogiese take ten einde ’n taakgebaseerde
sillabus te ontwerp
Elbie Adendorff
Elbie Adendorff, Departement Afrikaans en Nederlands, Universiteit Stellenbosch
Die doel van die artikel is om te verduidelik hoe werklikewêreld-take binne die
taakgebaseerde sillabus na klaskamertake omgeskakel word. Dit is ’n opvolgartikel van twee
artikels wat in LitNet Akademies gepubliseer is – sien Adendorff (2010 en 2012b). Die eerste
artikel het gekyk na die rol van behoefte-analises, terwyl die tweede artikel die
multiperspektiefbenadering tot taakkompleksiteit in ’n taakgebaseerde sillabus bespreek het.
Een van die vraagstukke en probleme in verband met die taakgebaseerde teorie is dat dit lyk
soos die lukrake kies van take wat niks met mekaar te doen het nie. ’n Besluit oor die
eenhede van klaskamer-aktiwiteite en die volgorde waarin hulle uitgevoer moet word, vorm
die basis van sillabusontwerp. Sillabus is ’n breë en komplekse begrip en word somtyds as
sinoniem vir kurrikulum gebruik. Volgens Nunan (2004:216) is ’n sillabus die subkomponent
van ’n kurrikulum, wat die taalinhoude spesifiseer en orden. Nunan (2004:25) verskaf ’n
diagrammatiese raamwerk wat verduidelik hoe die omskakeling van teikentake na
pedagogiese take plaasvind voordat by taakontwerp uitgekom word. Die ESOHK-model
(oftewel die Eenvoudige Stabiele Outomatiserende Herstruktureringskompleksiteitsmodel –
my vertaling vir Simple Stable Automatisation Restructuring Complexity Model, of SSARC
Model) van Robinson (2010) waarin hy hierdie proses van omskakeling uiteensit, is gebruik
in die ontwerp van ’n taakgebaseerde sillabus vir kampuskommunikasie. Voorbeelde van
pedagogiese take vir klaskamergebruik word gegee. Benewens die gradering en ordening van
take met die oog op ’n taakgebaseerde sillabus is daar verder na die metodologiese prosedure
vir die toepassing daarvan in die klaskamer gekyk. Willis (1996:38) verskaf ’n bruikbare
raamwerk wat toegepas is in die ontwerp van taakreekse of individuele take. Een van die
ander vraagstukke binne die taakgebaseerde benadering is die plek en aard van grammatika in
die sillabus. In die artikel sal hierna gekyk word met ’n voorkeur aan gebruik van fokus op
vorm bo fokus op vorme. Voorbeelde van gefokusde en ongefokusde pedagogiese take word
verskaf.
Trefwoorde: taakgebaseerde sillabus; pedagogiese take; taakgebaseerde metodologie
834

Abstract
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
The conversion of real-world tasks to pedagogic tasks to design a task-based syllabus
Task-based language teaching is an approach to language teaching which is organised around
tasks and not language structures. To design a task-based syllabus certain design procedures
are preferred by course and syllabus designers. The starting point is an assessment of
learners’ needs and a selection of appropriate topics, as well as what the learners want to do
with the language. Secondly, the target tasks must be specified by finding or creating relevant
texts to help build up the task sequences. When this has been achieved it must be organised
into a syllabus by assessing the levels of difficulty of the texts. Teaching materials must be
refined to further determine the task sequencing of the syllabus. Finally, language activities
for focus on form must be designed.
The aim of this article is to explain how real-world tasks can be converted into pedagogic
tasks in a task-based syllabus. It is a follow-up article to two articles published in LitNet
Akademies – see Adendorff (2010 and 2012b). The first article focused on the role of needs
analysis, while the second article discussed a multi-perspective approach to task complexity
in a task-based syllabus.
One of the questions and potential problems within the task-based theory is that it appears as
if tasks are randomly selected for a syllabus with no ties to connect them. A decision on the
units for classroom activity and the sequence in which they must be performed forms the
basis for syllabus design. Nunan (2004:25) links his task units through the principle of task
chaining. On the broader syllabus level he combines his tasks by theme/topic or content by
looking at the macro-functions, micro-functions and grammatical elements of each theme or
topic. To choose thematic content Ellis (2003:218) emphasises that the purposes of
communication are important and makes use of a theme generator which is organised in
terms of thematic areas that are close to the language learner for use in general language
courses.
Syllabus is a broad and complex concept and is often used as a synonym for curriculum.
According to Nunan (2004:216) a syllabus is the subcomponent of a curriculum which
specifies and sequences language content, while Robinson (2010:244) explains that a syllabus
serve “the external purposes of coordinating practical decisions” in and across classrooms,
institutions, local and national sectors and agencies, countries and cultures. Nunan (2004:25)
provides a framework to explain how to convert real-world tasks into pedagogic tasks before
task design. The starting point is real-world tasks which need to be changed into pedagogic
tasks. These pedagogic tasks must then be used as either repetition or activation tasks. In the
language exercises the focus is placed on lexical, phonological and grammatical exercises
and the communication activities are the middle road between pedagogic tasks and language
exercises.
The fundamental pedagogic claim of the Cognition Hypothesis of Peter Robinson is that
pedagogic tasks should be sequenced only by increasing the cognitive complexity of tasks.
This is done by scaling down the complexity of real-world performative environments into
simple, manageable pedagogic tasks and then increasing the pedagogic tasks. Robinson
(2010:246) uses the term phase-space to represent all the different pedagogic tasks in a task
sequence. The pedagogic task design is the result of mapping the coordinates of specific realworld
tasks to all parameters of tasks which are available for systematic manipulation.
According to Robinson (2010:246) each pedagogic task has its own “parameter-space” which
835

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
is adjusted and gradually increased. The Simple Stable Automatisation Restructuring
Complexity (SSARC) Model of Robinson (2010), used for pedagogic task sequencing, was
utilised in the design of a task-based syllabus for campus communication. This article
illustrate how it was used in that study. Examples of pedagogic tasks to be used in a
classroom are provided.
In addition to the grading and sequencing of tasks with the aim of designing a task-based
syllabus, this article also discusses the methodological procedures for the implementation of
tasks in the classroom. Willis (1996:38) provides a usable framework which can be
implemented in the design of individual tasks or a series of tasks. The framework consist of
three steps: the pre-task, the task itself and the language focus. In the pre-task the teacher
introduces the topic of the task by researching it with the learners and emphasises certain
usable words and phrases. The teacher uses activities to activate the learners’ existing
vocabulary and to introduce new vocabulary. He/she helps the learners to understand the task
instructions and gives examples of task performance. Learners may listen to a recording of
other learners who are doing the same type of task. The task phases consists of three phases:
the task, the planning and feedback. The learners perform the task in groups while the teacher
monitors from a distance. The learners prepare to give oral or written feedback on how they
performed the task and what they learned or decided. Some of the groups present their reports
orally or swap their written reports and compare them. They must use the grammar structure
learned. In the final phase, which is the language focus, the learners analyse and discuss
specific features of the text or transcriptions of the recording. This means that they should
move from a focus on meaning to a focus on form. Finally, the teacher does a new exercise
with the newly learned words, patterns and phrases. Examples of this methodology used in
pedagogic tasks are provided in the article.
One of the major discussion points in task-based language and teaching is the place and type
of grammar in the syllabus. Language teaching focuses on three main questions: When
should certain aspects of grammar be taught – i.e. when is the best time to teach grammar?
What should be taught – i.e. what is the content? How should it be taught – i.e. by what
methodology? In this article language teaching is discussed in terms of explicit and implicit
language teaching with a preference for focus on form and not focus on forms. Focus on form
is the teaching of formal grammatical elements of the language while the learners are busy
understanding the content. They pay attention to the grammatical form of the word while
their primary focus is on the content of the task. Focus on forms focuses on only the form and
not on meaning. It preselects a certain linguistic element which is taught by the Present-
Practise-Produce (PPP)-method.
According to Ellis (2003:230) focus on form can be implemented in two principal ways in a
task-based syllabus, namely focused and unfocused tasks. A focused task is “[a]n activity that
has all the qualities of a task but has been designed to induce learners’ incidental attention to
some specific linguistic form when processing either input or output” (Ellis 2003:342), while
an unfocused task is defined by Ellis (2003:352) as “[a] task that is designed to encourage the
comprehension and production of language for purposes of communication, i.e. it is not
designed to elicit attention to any specific linguistic features”. Examples of focused and
unfocused pedagogic tasks as used in a task-based syllabus for campus communication are
provided.
The article concludes with a summary and the author gives a brief account of her experience
of using the task-based approach.
836

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Keywords: task-based syllabus; pedagogical tasks; task-based methodology
1. Inleiding
Die situasie ten opsigte van taalaanleer in Suid-Afrika (spesifiek die aanleer van Afrikaans),
saam met die eise vir beroepsgerigte taalonderrigprogramme, veroorsaak dat daar nuut gekyk
moet word na die onderrig van Afrikaans op universiteitsvlak. Die navorsing wat veral deur
Peter Robinson en ander navorsers binne taakgebaseerde sillabusontwerp onderneem is, dien
as motivering vir die vernuwende kyk na die huidige onderrigprogramme vir die aanleer van
Afrikaans op universiteit.
Die voordele van die taakgebaseerde teorie vir die aanleer van ’n nuwe taal is al deur etlike
internasionale en nasionale navorsers aangevoer. Hier kan verwys word na die ondersoeke
deur Dave en Jane Willis (2007), Rod Ellis (2003) en Kris van den Branden (2007, 2009),
asook die plaaslike studies wat al etlike jare in die Departement Afrikatale en meer onlangs in
die Departement Afrikaans en Nederlands aan die Universiteit Stellenbosch onderneem is.
Die vraag is hoe die insigte wat spruit uit internasionale navorsing, ingespan kan word in
taak- en sillabusontwerp vir die aanleer van Afrikaans aan ’n universiteit. Ellis (2003) en
Nunan (2004) se onderskeid tussen doel- en onderrigtake (teikentake of werklikewêreld-take
en klaskamertake of pedagogiese take) bied ’n oplossing aan vir ’n vernuwende blik op
tweedetaalonderrig. Onderrigtake sluit ’n werksplan in oor wat in die klaskamer geprosesseer
moet word. Dit verskaf verder linguistiese hulpmiddels om die prosesseringseise, wat die taak
vereis, te kan uitvoer. Onderrigtake sluit ook taakkomponente, soos doelwitte, taaktipes en
prosesse, in.
Nunan (2004:1) argumenteer dat take belangrike elemente in sillabusontwerp,
klaskameronderrig en leerassessering geword het, aangesien dit deur belangrike
navorsingsagendas ondersteun en deur opvoedkundige beleidsprosesse in tweedetaalonderrig
beïnvloed word. Pedagogiese taakgebaseerde taalonderrig het volgens Nunan (2004:1) tot die
versterking van sekere pedagogiese beginsels gelei, waaronder die gebruik van behoefteanalises
om inhoude vir sillabusse te bepaal, die gebruik van outentieke tekste in die
leeronderrigsituasie, en die verskaffing van geleenthede vir leerders om nie net op
grammatika te fokus nie, maar ook op die leerproses.
Die beginpunt by taakgebaseerde sillabusontwerp en die plek van taakkompleksiteit daarin
omsluit twee vrae: Watter rol moet die take in die sillabus inneem? Hoe kan hierdie take
georden word ten einde die kompleksiteitsvlak daarvan te verander om optimale leer van die
tweede taal te verseker?
Die twee vrae is al deels beantwoord in die artikel “’n Multiperspektiefbenadering tot die
analise van kompleksiteit by die ontwerp van ’n Afrikaanse taakgebaseerde sillabus op
universiteitsvlak” wat in LitNet Akademies gepubliseer is (Adendorff 2012b). Hierdie
837

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
opvolgartikel fokus op die proses wat moet plaasvind sodat teikentake (werklikewêreld-take)
na klaskamertake (pedagogiese take) in ’n taaksillabus omskep kan word. Die doelwitte van
dié artikel sluit onder meer in die daarstel van ’n verantwoordbare model vir taakgebaseerde
taalonderrig en die ordening van take in ’n sillabus, wat ’n uiteensetting van die take se
vaardighede en inhoud bevat.
In die volgende afdeling van die artikel word sekere aspekte rondom pedagogiese
taakordening bespreek, terwyl die gradering van werklikewêreld-take na pedagogiese take
aan die hand van die ESOHK-model van Robinson (2010) in afdeling 3 verduidelik word. In
afdeling 4 word die ontwerp van pedagogiese take uit teikentake verduidelik en voorts word
enkele voorbeelde van pedagogiese take verskaf. In afdeling 5 word die ontwerp van ’n
taakgebaseerde sillabus, asook die metodologie van taakgebaseerde instruksie, onder die loep
geneem. Die plek van grammatika-onderrig, die sogenaamde fokus-op-vorm-benadering,
word in afdeling 5.4 bespreek voordat enkele slotopmerkings oor die taakgebaseerde sillabus
gemaak word.
Eerstens word enkele inleidende aspekte rondom pedagogiese taakordening verskaf.
2. Pedagogiese taakordening
Taakgebaseerde sillabusontwerp het as uitgangspunt die werklikewêreld-take wat die
taalaanleerders van ’n tweede en/of ’n vreemde taal aan die einde van die instruksionele
program moet kan uitvoer. Die vraag oor die rol van pedagogiese take en taakkompleksiteit
in ’n taakgebaseerde sillabus kan skematies soos volg voorgestel word:
Figuur 1. Pedagogiese taakordening
Die prosedure vir die ontwerp van ’n taaksillabus se beginpunt is ’n aanvanklike spesifikasie
en taksonomie van al die taakkenmerke wat beskikbaar is vir die taak- en sillabusontwerper
om pedagogiese take te skep. Hierdie spesifikasies kan egter nie slegs uitgebreide eenvoudige
beskrywings wees van die maniere waarop pedagogiese take van mekaar verskil nie. In
Adendorff (2012a:356) spreek ek die mening uit dat dit sal lei tot oneindige lyste van
kenmerke wat geen riglyne aan taak- en sillabusontwerpers gee nie. Die taksonomie moet
volgens Robinson (2010:245) eerder selektief wees ten opsigte van die kategorieë en
kenmerke wat aan die volgende drie vereistes voldoen:
838

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
a. Dit moet die effektiefste vir die bevordering van leer en taakuitvoering wees.
b. Dit moet die beste gebruikswaarde bied aan taakontwerpers, wat poog om die
vaardighede te bereik wat nodig is vir werklikewêreld-taakuitvoering in die
klaskamer. Die kategorieë en kenmerke word gekies omdat hulle pedagogiese take
die beste op ’n koherente wye met werklikewêreld-taakuitvoering koppel.
c. Dit moet uitvoerbaar en werkbaar vir taak- en materiaalontwerpers wees.
Bogenoemde drie vereistes kan saamgevat word met die volgende drie terme: die leerproses,
teikentaakanalises en operasionele volhoubaarheid. Taakkenmerke moet dus aan dié vereistes
voldoen om optimaal gebruik te word in taak- en sillabusontwerp.
Die vraag kan vervolgens geformuleer word hoe om die werklikewêreld-take na pedagogiese
take om te skakel.
Robinson (2010:246) omskryf dié proses as een van afskaling en daarna opgradering. Eers
word die kompleksiteit van die werklikewêreld-take afgeskaal deur die invoer van
eenvoudige, meer hanteerbare weergawes daarvan aan die taalaanleerders. Daarna vind die
teenoorgestelde proses plaas, waar die afgradering omgekeer word en ’n opgradering
plaasvind deur die werklikewêreld-egtheid van die take in fases en oor tyd te vermeerder. Die
proses word phase-space genoem (Robinson 2010:246). In hierdie artikel word die term
tydskale gebruik. Dié proses word in die volgende afdeling bespreek.
3. Gradering van werklikewêreld-take na klaskamertake
Die fundamentele pedagogiese eis van Robinson (2001; 2001a; 2001b; 2001c; 2003; 2005;
2007a; 2007b, 2009a, 2009b) se kognisiehipotese is dat optimale taakgebaseerde tweedetaaltaalgebruik
en -leerdergeleenthede oor tyd moet plaasvind. Dit beteken dat die ontwerp en die
uitvoer van take wat eenvoudig op al die parameters van die taakeise is, eerste in
taakordening en taakgradering moet plaasvind. Daarna moet hul kognitiewe kompleksiteit
geleidelik in opeenvolgende weergawes verhoog word. So ’n ordening laat kumulatiewe leer
toe, omdat elke taak slegs in een klein opsig van die vorige een verskil.
Wanneer ’n sillabus ontwerp word, kan die generiese matriks van Robinson (2005:8) gebruik
word om die kognitiewe kompleksiteit van taakeienskappe te orden. Indien ’n taak oor min
elemente beskik wat geen redenering vereis nie, en dit is geplaas in die hier en nou, dan is die
taak eenvoudig. ’n Eenvoudige taak vertoon dus die volgende kenmerke: [+ min elemente],
[+ min redenering], [+ hier en nou], [+ beplanningstyd], [+ parate kennis] en [+ enkeltaak].
Die taak het dus net [+]-kenmerke, wat toon dat al die kenmerke in die taak teenwoordig is.
Deur die kenmerke een-een of meer as een op ’n keer te verander, kan die kognitiewe
kompleksiteit van die taak geleidelik verhoog word. ’n Komplekse taak vertoon dus die
volgende kenmerke: [- min elemente], [- min redenering], [- hier en nou], [- beplanningstyd],
[- parate kennis] en [- enkeltaak]. Die taak het dus net [-]-kenmerke wat toon dat die
kenmerke afwesig is in die taak. Take met [+]-kemerke word eerste uitgevoer en dan in ’n
839

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
proses en geleidelik word die [-]-elemente ingevoer. Die volgorde van eenvoudig na
kompleks lyk so (Gilabert 2008; aangepas en vertaal deur Adendorff 2012a:114):
Figuur 2. Volgorde van take
Robinson (2010:246) is van mening dat leergeleenthede binne die taakeise gesitueer en
georden moet word, sodat taalaanleerders in die taalaanleerproses kan aanbeweeg en vorder.
Hierdie ordeningsproses moet oor verskillende tydskale plaasvind en ook gemeet word deur
te kyk na die uitwerking van verhoogde taakkompleksiteit op die kompleksiteit, akkuraatheid
en vlotheid (KAV) van die spraak van die taalaanleerder. Instruksionele ontwerpers poog om
hierdie prosesleer te fasiliteer deur die afskaling van die komplekse werklikewêreldperformatiewe
omstandighede deur eenvoudige, meer hanteerbare weergawes daarvan aan
die leerders te bied. Daarna vind die omgekeerde proses plaas deurdat die weergawes
opgegradeer word totdat die komplekse pedagogiese taak ooreenstem met die parameters van
die werklikewêreld-take wat in die behoefte-analises gespesifiseer is.
Werklike pedagogiese taakontwerp is volgens Robinson (2010:246) “the result of mapping
the coordinates on specific real-world tasks identified by a needs analysis to all the
parameters of tasks specified by the classification system and taxonomy as available for
systematic manipulation”. Elke pedagogiese taak het dus sy eie “parameter-ruimte” wat
aangepas en toenemend in werklikewêreld-geloofwaardigheid en -kompleksiteit gegradeer
word. Dit het tot gevolg dat navorsing in die buiteland binne die taakgebaseerde teorie oor
spesifieke taakparameters plaasvind, soos [+/- beplanningstyd], byvoorbeeld deur Ellis
(2009) en Skehan (1998) en [+/- intensionele redenering], byvoorbeeld deur Robinson
(2007b). Dié tipe navorsing vind nog nie binne Afrikaans-onderrig plaas nie en dit bied dus
aan voornemende navorsers ruimte om hierdie aspekte te ondersoek.
Robinson (2010:247) stel twee onderrigontwerpbeginsels vir taakordening voor, wat volgens
Adendorff (2012a:358) ’n verfyning van die beginsels is wat hy in sy vroeëre navorsing
gestel het.
840

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die eerste beginsel is dat slegs die kognitiewe eise van take georden word. Dit beteken dat
take wat byvoorbeeld nie intensionele redenering vereis nie, georden word voor dié wat dit
wel vereis. Daarteenoor word die interaktiewe eise soos een- of tweerigtingkommunikasie
elke keer tydens pedagogiese taakuitvoering voorgestel en geoefen, om te help dat dit
oorgedra word wanneer werklikewêreld-take uitgevoer word omdat dit in die geheue ingebed
is.
Die tweede beginsel is dat die niedirekte taalgerigte (of bronverspreidende) kenmerke, soos
performatiewe, uitvoerende en prosedurele kenmerke, eerste verhoog word voordat die
direkte taalgerigte (of brongerigte) kenmerke, soos konseptuele en kognitiewe kenmerke,
verhoog word. Die rasionaal hiervoor is om eerstens toegang tot, en konsolidering van, die
taalaanleerder se huidige tweedetaal-intertaalsisteem in eenvoudige pedagogiese take te
verskaf. Wanneer die verwagte teikenvlakke bereik is, word die kognitiewe eise geleidelik
verhoog. Robinson (2007a:23) argumenteer dat die eerste fase die taalaanleerder se aandags-
en geheuebronne op die aspekte van die tweedetaalsisteem, wat nodig is om die toenemend
komplekse konsepte te kodeer, kan rig. Daardeur word voldoen aan die toenemend
komplekse funksionele eise wat nodig is om die taal te gebruik.
Robinson (2010:248) verduidelik dit soos volg: In die eerste plek (stap 1) word take wat
eenvoudig ten opsigte van al die kenmerke is, gedoen, byvoorbeeld [+ beplanningstyd], [+
parate kennis], [+ min elemente]. Taakuitvoering steun op die eenvoudige, stabiele (ES)
“aantrekkende toestand” (“Simple, Stable (SS) ‘attractor state’ of current interlanguage”)
van die huidige intertaal. Daarna (stap 2) word die kompleksiteit van die performatiewe
kenmerke verhoog, byvoorbeeld [- beplanningstyd], [+ parate kennis], [+ min elemente]. Dit
bevorder vinniger toegang tot, en sodoende outomatisering (O) van, die huidige intertaal.
Laastens (stap 3) word die kompleksiteit van die konseptuele en kognitiewe kenmerke
verhoog, byvoorbeeld [- beplanningstyd], [- parate kennis], [- min elemente]. Dit bevorder
die herstrukturering (H) van die intertaal en karteer die ontwikkeling van nuwe vormfunksie/konsepte
van die brongerigte kenmerke. Dit lei maksimum kompleksiteit (K) in, wat
die huidige intertaal destabiliseer.
Hierdie stappe maak volgens Robinson (2010:248) die ESOHK-model vir toenemende
tweedetaal pedagogiese taakkompleksiteit uit. Dit word soos volg verduidelik: i is die huidige
intertaal, p die mentale poging, e die eenvoudige taakeise, k die komplekse taakeise, bspr die
bronverspreidende taakkenmerke, brig die brongerigte taakkenmerke en ª die potensiële
aantal oefeningsgeleenthede van take, wat in situ bepaal word deur die aanbieder/onderwyser
wat pedagogiese taakuitvoering dophou.
Die stappe van die ESOHK-model sien soos volg daar uit:
Stap 1: ES = i x p (ebspr) + (ebrig)ª
Stap 2: O = i x p (kbspr) + (ebrig)ª
Stap 3: HK = i x p (kbspr) + (kbrig)ª.
841

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Vervolgens word die ESOHK-model op ’n kaarttaak toegepas. Die voorgestelde
werklikewêreld-taak is dat ’n universiteitstudent in haar tweede taal aan ’n bestuurder moet
verduidelik hoe om ’n plek te vind met die gebruik van ’n kaart terwyl hulle deur ’n
onbekende gebied ry.
Die eerste pedagogiese taakweergawe sal ten opsigte van al die relevante
taakkompleksiteitskenmerke eenvoudig wees: beplanningstyd word gegee; die roete is
gemerk (dus hoef die student die roete net te verduidelik en nie die roete uit te dink én te
verduidelik nie); dit is ’n bekende gebied (derhalwe gebruik die student haar voorafkennis
van die gebied); en dit is ’n klein area met min paaie, geboue en ander landmerke. Met ander
woorde: die pedagogiese weergawe steun in stap 1 op die ES, naamlik [+ beplanningstyd], [+
enkeltaak], [+ parate kennis], [+ min elemente]. In die volgende weergawes word die taak se
bronverspreidende kenmerke meer kompleks gemaak deurdat eers die beplanningstyd in
daaropvolgende weergawes weggeneem ([- beplanningstyd]) word; daarna is die roete
ongemerk op die kaart ([- enkeltaak]) en dan word ’n kaart van ’n onbekende area gebruik ([-
parate kennis]). Dus steun hierdie weergawes in stap 2 op O om outomatiese toegang tot die
intertaal te bied. In die finale weergawe word die taak ten opsigte van die brongerigte
kenmerke kompleks gemaak deur die gebruik van ’n outentieke kaart van ’n onbekende area
met baie geboue, paaie en landmerke, dus [- min elemente]. Daar moet tussen komplekse en
verskillende elemente onderskei word, wat sal lei tot die gebruik van komplekse nominale
uitdrukkings, soos relatiewe frases (byvoorbeeld “Die gebou wat aan die regterkant is” of
“Die pad waarin ons links gedraai het”) en adjektief-naamwoord-plasingskonstruksies
(byvoorbeeld “Die eerste nouerige eenrigtingstraat aan die linkerkant”). Met ander woorde:
stap 3 bevorder die herstrukturering en kompleksivering (die HK) van die student se huidige
intertaalvlak om aan die toenemende taakeise te kan voldoen.
Om prakties te toon hoe bogenoemde proses plaasvind waarvolgens van werklikewêreld-take
na pedagogiese take beweeg is, word een voorbeeld van die omskakeling van ’n teikentaak na
’n pedagogiese taak verskaf. Die voorbeeld hou verband met kampuskommunikasie. Etlike
pedagogiese take met die oog op gebruik deur universiteitstudente word daarna verskaf.
4. Die ontwerp van pedagogiese take uit teikentake
4.1 Voorbeeld van ’n kaarttaak
Studente wat nuut op ’n kampus is, moet dit leer ken, asook die omgewing; daarom sal
rigtingaanduidings in die sillabus aangespreek word. Hierdie taaksiklus vind in die eerste
semester oor vier weke plaas – een taak per week. Dié kaarttaak kan deur die jaar op
verskillende manier, uitgebreid en aangepas, gedoen word. Die kaarttaak word gedoen nadat
die woordeskat oor kampusterme en -woorde, soos “koshuis”, “biblioteek”, “regs en links”,
aan die studente gegee en ingeskerp is.
842

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Om die ordening en gradering van dié taak te illustreer, vind die taakordening vir hierdie taak
soos volg plaas:
Tabel 1. Kaarttaakordening
Kompleksiteitskenmerke Eenvoudig
1
beplanningstyd
(voor gesprek)
enkeltaak
(roete gemerk)
parate kennis
(’n bekende area: kampus)
min elemente
(’n klein area op kampus)
2 3 4 Kompleks
5
+ - - - -
+ + - - -
+ + + - -
+ + + + -
(vereenvoudigde kampuskaart) (outentieke kampuskaart)
Die student kry ’n vereenvoudigde kaart van die kampus met die roete van die lesinglokaal na
die biblioteek daarop aangedui. Hy kry beplanningstyd van 5 minute hoe om die roete aan ’n
medestudent te verduidelik. Dit is pedagogiese taak 1. Daarna, in taak 2, word
beplanningstyd weggeneem en moet hy sonder beplanning aan ’n medestudent ’n ander
gemerkte roete van die biblioteek na een van die koshuise verduidelik. In taak 3 word ’n
ander roete nie gemerk op die kaart nie en moet hy dit sonder beplanningstyd verduidelik. In
die volgende weergawe (taak 4) bevat die kaart meer minder-bekende of onbekende gebiede
van die kampus en moet hy ’n ander ongemerkte roete sonder beplanningstyd aan ’n
medestudent verduidelik. Laastens word ’n kaart van die hele kampus en Stellenbosch gegee
en moet hy een of meer ongemerkte roetes sonder beplanningstyd verduidelik.
Voortspruitend hieruit word die dorp as bron gebruik en onderstaande kaarttaak word heelwat
later in die sillabus gegee:
Bestudeer die kaart van Stellenbosch en voer die volgende instruksies uit:
a. Dui met ’n swart pen die kruising van Drostdystraat en Kerkstraat aan, met ’n rooi
pen die kruising van Adringastraat en Mullerstraat aan, en met ’n bruin pen die
hoek van Merrimanlaan en Bosmanstraat aan.
b. Kleur in soos volg: blou vir water, oranje vir museums, groen vir sportterreine,
pienk vir gastehuise en geel vir kerke.
c. Trek die kortste roete tussen die hospitaal en u koshuis.
d. Indien u in Dorpstraat stap en dan in Markstraat stap, waar sal u uitkom?
e. Nadat u bogenoemde proses uitgevoer het, watter gebou sal aan u regterkant
wees?
f. Watter plek is in Heroldstraat?
g. As u met Adam Tas-weg ry, sal u by Somerset-Wes uitkom?
h. Ry u met dieselfde pad Kaapstad toe as Paarl toe?
843

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
i. Is daar ’n treinspoor aangedui op die kaart?
j. Verduidelik vir ’n vreemdeling volgens die kaart hoe om van Noordwal tot in
Dennesig te kom.
Vervolgens kan die onderstaande werklikewêreld-take gegee word:
– Student Z bly in die koshuis. Sy moet aan student X verduidelik hoe om by die
koshuis uit te kom aangesien hulle saam aan ’n taak gaan werk.
– Student X nooi almal om die naweek by hom te kom braai. Hy bly in Somerset-
Wes. Hy verduidelik aan die ander hoe om daar uit te kom.
– Student X, wat in Somerset-Wes woon, het vergeet om die stoof af te skakel en
moet nou gaan toets skryf. Hy moet aan student W verduidelik hoe om by sy blyplek
by sy ouerhuis uit te kom, in die huis in te kom en die stoof af te skakel. Hierdie taak
is ietwat meer kompleks as die voorafgaande take, aangesien die student meer aspekte
as net die roete moet verduidelik.
– Student Y studeer maatskaplike werk en doen prakties by ’n ouetehuis in
Kayamandi. Sy moet vroeg van die prakties vertrek en na ’n plek in Kaapstad geneem
word. Student Z moet haar met haar motor gaan haal en na Kaapstad neem. Student Y
verduidelik aan student Z hoe om by die ouetehuis uit te kom en waar die plek in
Kaapstad is.
Die volgende inligtingsgapingskaarttaak kan byvoorbeeld later in die sillabus (tweede
semester) gedoen word: Die studente word in twee groepe verdeel en werk in pare. Hulle
neem twee-twee teenoor mekaar plaas en mag nie mekaar se kaarte sien nie. Die groep 1studente
ontvang ’n kaart van die kampus van die universiteit waarop een of meer roetes wat
na verskeie eindbestemmings en geboue lei, gemerk is. Die groep 2-studente ontvang ook
dieselfde kaart, maar die roete(s) is nie aangedui nie en daar is nie gebou- of bestemmingsname
op nie. Groep 2 se studente kry die opdrag om self dieselfde roete(s) as wat op groep 1
se kaart is, te teken na aanleiding van vrae wat hulle aan groep 1 stel. Studente in groep 1
moet dus die roete(s) wat op hulle kaart is, verbaliseer. Studente in groep 2 moet uitwerk
watter vrae hulle aan groep 1 moet stel om die geboue te identifiseer en die roete(s) op hulle
kaart te kan teken. Wanneer die kaart voltooi is, word die twee kaarte vergelyk. Die doel van
die taak is dat groep 1 se studente die roete(s) korrek moet kan verduidelik – hulle moet dus
rigting- en ander roete-aanduiders kan gebruik. Groep 2 se studente moet weer die korrekte
vrae stel om die kaart te kan voltooi.
Voorts word enkele voorbeelde van pedagogiese take gegee met inligting oor hoe en waar dit
in die sillabus sal inpas.
4.2 Voorbeelde van pedagogiese take
Dié take is slegs voorbeelde van pedagogiese take wat in ’n taakgebaseerde sillabus op
universiteitsvlak gebruik kan word.
Voorbeeld 1: Groet- en aanspreekvorme
844

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Een van die taalgebruiksituasies wat binne kampuskommunikasie vereis word, is hoe om met
medestudente te praat of hoe om met dosente te praat – met ander woorde, die gepaste groet-
en aanspreekvorme wat op universiteit benodig word. Generiese skuifstrukture soos [groet],
[vra na welstand] en [antwoord op vraag na welstand] kom hoofsaaklik in die inleidingsfase
van gesprekke voor. Dit bestaan gewoonlik uit kort, enkelvoudige sinne wat volgens ’n voorgeskrewe
of geformuleerde patroon aangeleer word. Hierdie generiese spraakpatroon is
maklik om te verwerf en sal vroeg in die sillabus aangespreek word.
Een van die pedagogiese take wat dus aan die begin van die jaar gedoen sal word, is
bekendstellings- en kenmekaar-take. Die doel van hierdie take sal wees om mense te groet en
aan ander voor te stel en om persoonlike inligting te vra. Die fokus op vorm (grammatika) sal
W-vrae en Ja/Nee-vrae wees.
Die taaksiklus kan soos volg aan die begin van die jaar oor twee weke in die klaskamer
gedoen word:
Taak 1. Luisteroefening
Die studente luister na ’n gesprek op CD of kyk na ’n gesprek op DVD.
Die studente luister weer na die gesprek en moet die volgende woorde/woordgroepe oplet:
Hallo, julle.
Hoe gaan dit?
Goed dankie.
Dit gaan goed.
Is jy oor jou verkoue?
Wat studeer jy?
Ek moet nou gaan.
Sien julle.
Die studente luister nou weer na die gesprek. Hulle moet die volgende oplet:
Hoeveel mense kan u hoor? Is hulle mans of vrouens? Kan u die volgende agterkom:
hulle name, hulle graadkursusse, waar hulle bly, hulle studiegewoontes en -tye?
Nadat hulle bostaande voltooi het, voltooi hulle die volgende oefening:
Is die volgende stellings waar of onwaar?
Johan is moeg, want hy het tot laat gewerk aan sy sielkunde-werkstuk.
Sonja moes die Afrikaanse aantekeninge gebring het.
Johan studeer BA Geestewetenskappe.
845

Sonja studeer musiek.
Student 3, wat maatskaplike werk studeer, het nie prakties nie.
Pieter werk baie in die Opvoedkunde-biblioteek.
Sonja werk deur die nag aan haar studies.
Johan studeer deur puntsgewyse opsommings te maak.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die doel van hierdie taak is om die studente se luistervaardighede te verskerp en om hulle na
persoonlike inligting te kan laat oplet.
Taak 2. Bekendstelling
Die studente doen die volgende opdragte:
Ken u al u klasmaats se name? Skryf u naam op ’n vel papier neer en gee dit vir die
dosent. Neem nou ’n ander vel papier van die dosent en lees die naam. Stap nou na
almal in die klas en vind die persoon deur te vra: “Is jy ...?”
Waar kom almal in u klas vandaan? Skryf die naam van die dorp of stad waarvandaan u
kom op ’n vel papier neer en gee dit vir die dosent. Neem ’n ander vel papier van die
dosent en lees wat daarop staan. Stap nou na almal in die klas en vind die persoon deur
te vra: “Is jy van ...?” of “Kom jy van ...?”.
Weet u wat studeer die studente in u klas? Skryf u graadkursus op ’n vel papier neer en
gee dit vir die dosent. Neem ’n ander vel papier van die dosent en lees wat daarop staan.
Stap nou na almal in die klas en vind die persoon deur te vra: “Studeer jy ...?”
Werk in groepe van drie en stel u aan die ander voor. Vra uit oor waar die persone
vandaan kom en wat hulle studeer.
Neem u twee gespreksgenote en stel hulle aan ’n ander groep voor. Beweeg aan tot u u
twee groepslede aan almal bekend gestel het.
’n Laaste oefening hiervan sal soortgelyk aan ’n “speed-dating”-simulasie wees. Die klas
word in groepe verdeel. Groep 1 se studente sal by tafeltjies sit en groep 2 moet op roterende
basis in vyfminuut-sessies van een student na die volgende een aanbeweeg. In daardie vyf
minute moet hulle persoonlike inligting vra en uitruil.
Die taalfokus sal wees hoe om vrae te stel, en twee “tipes” vrae word gestel sonder dat daar
doelbewus ’n taalles gegee word.
W-vrae Ja/Nee-vrae
Wat is jou naam?
Wat is haar naam?
Wat studeer jy?
Waar kom jy vandaan?
Waar bly jy?
Wie is dit daardie?
Is jou naam Pieter?
Studeer jy musiek?
Kom jy van Somerset-Wes?
Bly jy in die koshuis?
Ken jy vir Sonja?
846

Taak 3. Persoonlike inligting
Die studente beantwoord die volgende vraag:
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Wat weet u van die persone in u klas? Lees die vrae hier onder en skryf u antwoorde
neer:
Praat jy Frans?
Speel jy klavier?
Kan jy bestuur?
Speel jy tennis?
Hou jy daarvan om fliek toe te gaan?
Die volgende opdrag word daarna gedoen:
Gebruik die inligting hier onder en vind iemand in u klas wat die aktiwiteite doen of
gedoen het. Dink aan drie vrae van u eie en skryf dit onderaan neer. Stap nou deur die
klas en vra die ander studente die vrae en vul die antwoorde in.
Vind iemand wat ... Naam
al ’n sportmotor bestuur het
al ’n krieket-toetswedstryd bygewoon het
muurbal speel
al ’n marathon voltooi het
musiek studeer
motorfiets ry
nog nooit gevlieg het nie
van Gauteng kom
kontaklense dra
van katte hou
al ’n rock-konsert bygewoon het
wie se naam met J begin
van Durban kom
vandag swart dra
Taak 4. Visuele voorstelling
Die studente moet ’n collage van hulleself maak deur die gebruik van prente en woorde uit
tydskrifte. Hulle moet hulself deur middel van die collage aan die klas voorstel. Hulle sit
hulle collage in die klas teen die muur op en die res van die studente moet vrae oor die
collage stel. Of hulle verduidelik hul collage aan die res van die klas. Die res moet vrae vra
847

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
indien iets onduidelik is of indien hulle meer besonderhede verlang. Die fokus is nie soseer
op mondelinge vaardighede nie, aangesien dit nog aan die begin van die sillabus sal wees.
Die belangrikheid van vraagstelling sal egter hierdeur ingeoefen kan word.
’n Daaropvolgende visuele oefening vind plaas wanneer die studente ’n tydlyn van hulle
lewens moet maak. Hulle gebruik weer eens prente uit tydskrifte of foto’s en maak dan ’n
visuele voorstelling van hoogtepunte en gebeure wat ’n uitwerking op hulle gehad het. Hulle
bied dit chronologies as ’n tydlyn aan. Hul lewenslyn is feitelik en gebaseer op dinge wat
werklik met hulle gebeur het, maar dan moet hulle ten slotte op hulle tydlyn ook hulle drome,
wense en toekomsideale uitbeeld.
Voortspruitend hieruit sal die verskil tussen die aanspreek van medestudente en van dosente
behandel word.
Taak 5. Luisteroefening
Die studente luister na ’n gesprek op CD of kyk na ’n gesprek op DVD.
Situasie 1
Goeiemôre, Mevrou. Kan ek u gou spreek?
Môre, mnr. Botha. Natuurlik. Kom binne en sit. Hoe gaan dit met u? En die studies?
Nee, dit gaan goed dankie. Ek geniet my kursus, maar dit is moeilik.
Situasie 2
Middag, Professor.
Goeiedag, mej. Vermaak.
Baie dankie dat Professor bereid was om my te spreek.
Situasie 3
Goeiemiddag, Mevrou. Ek het vir u die e-pos gestuur om te hoor van eksamentoelating.
U het gesê ek kan u nou kom spreek.
Kom gerus binne en sit. Verduidelik net gou weer wat gebeur het.
Situasie 4
Goeiemôre, Mevrou. U het gevra ek moet u kom spreek. Is dit nou ’n gepaste tyd?
Môre Samantha. Hoe gaan dit? Dit is reg; ek het gevra dat jy my moet kom spreek. Ek is
nie nou juis besig nie en ons kan sommer nou gesels. Kom sit.
Situasie 5
Kom maar binne.
Goeiemiddag, Doktor.
Goeiemiddag.
Doktor, ek is Amanda de Klerk. Ek het ’n e-pos gestuur waarin ek gevra het of ek u kan
kom spreek.
Ja, waaroor wil u my spreek?
848

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die studente luister weer na die gesprekke. Hulle moet oplet na hoeveel mense hulle telkens
kan hoor, na die verskillende aanspreekvorme, na die groetvorme, na die rede wat telkens
gegee word waarom die student die dosent gaan spreek.
Taak 6. E-pos-korrespondensie
Aangesien kampuskommunikasie ook verband hou met afsprake wat per e-pos gemaak word,
behoort dié manier van kommunikasie in die sillabus aangespreek te word.
Die volgende opdrag kan aan die studente gegee word:
Hier is e-pos-opskrifte wat deur studente aan dosente gestuur is oor klasverwante
onderwerpe. Bespreek saam met u maat watter opskrif u dink is die mees gepaste een
om te gebruik en waarom. Skryf daarna u eie opskrif vir situasies 4-6 neer en wys dit
aan u maat en bespreek die verskillende opskrifte.
Situasie 1
Die student het probleme om ’n opdrag in te lewer:
Help my asseblief.
Help!
Ek benodig hulp met my Afrikaanse opdrag.
? oor opdr.
Enige tyd om my te help?
Situasie 2
Die student kan nie die lesing bywoon nie:
Verskoning vir afwesigheid.
Vat een dag af!
Ek is siek.
Ek sal Woensdag afwesig wees.
Vraag na verlof.
Situasie 3
Die student stuur ’n opdrag as ’n aanhegsel na die dosent:
Akademiese Skryfopdrag.
Opdrag 2.
Opdrag vir Akademiese Skryfkursus.
Papier.
Nasien.
Situasie 4
U wil u dosent per e-pos kontak, aangesien u hulp soek om ’n gepaste liriek te kry vir u
lirieke-opdrag.
Situasie 5
U wil aan u dosent ’n e-pos stuur om u afwesigheid tydens die vorige lesing te
verduidelik.
Situasie 6
U wil die eerste weergawe van u opdrag aan u dosent e-pos sodat hy dit kan deurlees en
849

kommentaar daaroor kan lewer en dit terugstuur.
Voorbeeld 2: Gunsteling-kuierplekke
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Studente gesels graag oor hul gunsteling-kuierplekke. Die studente is aangemoedig om hulle
eie vrae te vra, aangesien die vrae wat gegee is, slegs as riglyne dien. Hulle moes dink aan
aspekte soos ligging, pryse, besigheidsure en ander inligting waaroor hulle graag sou wou
beskik. Die taak was net op Stellenbosch van toepassing. Dit is vroeg in die taaksillabus
gedoen. Dit kan gekoppel word aan ’n kaarttaak. Die taalfokus was vraagstelling.
Restaurante: Doen navorsing en vind inligting oor drie gewilde restaurante (uitgesluit
pizza-restaurante) onder u medestudente. Waarom is elke restaurant gewild? Wat is
elkeen se spesialiteit? Waar is dit geleë? Wat is die tye wanneer hulle oop is? Hoe
bekostigbaar is die pryse vir studente?
Pizza-restaurante: Doen navorsing en vind inligting oor drie pizza-restaurante. Wat
maak hulle so gewild onder u medestudente? Waar is hulle geleë? Lewer hulle af? Hoe
lank duur ’n aflewering? Moet u vir die afleweringspersoon ’n fooitjie gee? Wat is hulle
besigheidsure?
Kruidenierswinkels: Doen navorsing en vind inligting oor drie kruidenierswinkels. Wat
maak hulle gewild onder u medestudente? Hoe verskil hulle van mekaar? Watter een
bied die beste-kwaliteit-voedsel aan? Watter een is die gerieflikste een vir studente?
Parke: Doen navorsing en vind inligting oor drie openbare parke. Waar is hulle geleë?
Watter ontspanningsaktiwiteite vind daar plaas? Bied die parke enige spesiale vertonings
of gebeurtenisse aan? Wanneer kan hulle besoek word?
Fliekteaters: Doen navorsing en vind inligting oor drie fliekteaters. Waar is hulle geleë?
Wat is die unieke kenmerk(e) van elkeen? Word studente-afslag by enigeen aangebied?
Boekwinkels: Doen navorsing en vind inligting oor drie boekwinkels. Waar is hulle
geleë? Wat is hulle besigheidsure? Watter tipe(s) boeke en ander produkte word by
elkeen aangebied? Bied hulle enige spesiale aanbiedings aan? Bied hulle enige ander
(literêre) aktiwiteite aan?
Kafees: Doen navorsing en vind inligting oor drie kafees naby die kampus. Waar is hulle
geleë? Wat is hulle besigheidsure? Watter tipe kos kan u by die kafees koop?
Musiek: Doen navorsing en vind inligting oor drie gewilde plekke waar u na musiek kan
gaan luister. Is daar deurgeld wat gevra word? Kan mens daar dans? Watter soort(e)
musiek word by elkeen aangebied? Wat is die unieke kenmerk(e) van elke plek?
Nadat die studente die inligting bekom het, moes hulle dit mondeling kom aanbied.
Voorbeeld 3: Inligtingsgapingtaak: Fliek
Onderstaande taak uit Nunan (2004:129) is vertaal, aangepas en ontwerp:
850

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Elke student kry dele van ’n tabel met verskillende soorte inligting daarop. Hulle mag nie na
mekaar se tabelle kyk nie en moet deur middel van vrae die inligting uitruil. Wanneer hulle
die taak voltooi het, moet hulle dus by ’n geslote antwoord uitgekom het, naamlik die mees
gepaste tyd om te gaan fliek. Die taak kan aangepas word deurdat die dosent vir die studente
die opdrag gee om een ding op die rooster te verander en dan moet hulle die taak weer doen.
Die taalfokus is om vrae te vra deur die gebruik van strukture soos “Wat doen Karen
Vrydagaand?” en die oefening van vorme soos “maak planne” en “bied verskoning aan”.
’n Opvolgtaak kan later gegee word waar elke student ’n rooster invul met dinge wat hy
werklik daardie week moet doen. Hy moet saam met ’n ander student werk om ’n gepaste tyd
te vind om te gaan fliek.
Tabel 2. Fliek-kyk 1
Student A
Bestudeer onderstaande tabel:
U en u maat wil ’n fliek gaan kyk saam met u vriende. Vra vrae en besluit wat is die
beste tyd om te gaan.
Vrydagaand
Saterdagmiddag Saterdagaand
Bob werk laat ontmoet
suster op
lughawe
Karen
Philip
gaan inkopies
doen
Joan neem motor na
motorhawe
bak koekies
Tabel 3. Fliek-kyk 2
Student B
Bestudeer onderstaande tabel:
Sondagmiddag Sondagaand
berei voor vir
’n toets
U en u maat wil ’n fliek gaan kyk saam met u vriende. Vra vrae en besluit wat is die
beste tyd om te gaan.
Vrydagaand
Bob het ’n toets
Karen maak
woonstel
Saterdagmiddag Saterdagaand
besoek tante
in hospitaal
Sondagmiddag Sondagaand
851

skoon
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Philip speel tennis leer vir eksamen
Joan gaan na
konsert
Nadat bostaande voorbeelde van pedagogiese take verskaf is om die proses van omskakeling
van werklikewêreld-take na pedagogiese take te illustreer, word in die volgende afdeling
leiding verskaf vir die ontwerp van ’n Afrikaanse taakgebaseerde sillabus.
5. Die ontwerp van ’n taakgebaseerde sillabus
5.1 Inleiding
Ellis (2003:206) betoog dat dit belangrik in die konstruksie van taakgebaseerde sillabusse is
dat taakspesifikasies in die sillabus ingesluit behoort te word. Hy is van mening dat dit nuttig
sal wees indien take geklassifiseer word in terme van hulle tipes, dat hulle tematiese inhoud
bepaal word en dat hulle daarna gegradeer en georden word deur gepaste kriteria. Saam met
die konstruksie van taakgebaseerde sillabusse moet die taakontwerper die taakgebaseerde
instruksies in elke taak beplan. Die plek van die taalfokus in die taak is ook belangrik.
5.2 Die ontwerp van ’n taakgebaseerde sillabus
Enkele aspekte rondom die konstruksie van ’n taakgebaseerde sillabus word kortliks onder
die loep geneem voordat ’n voorbeeld van ’n taakgebaseerde sillabus verskaf word. Ellis
(2003:229) gee opsommend die volgende riglyne vir die ontwerp van ’n taakgebaseerde
sillabus:
a. Die bepaling van die kursusdoelwitte in terme van:
i. die pedagogiese fokus (algemene of spesifieke doelwit)
ii. die vaardigheidsfokus (luister, praat, lees, skryf)
iii. die taalfokus (ongefokus en/of gefokus)
b. die bepaling van die taaktipes in terme van inset, omstandighede, prosesse en
uitkomste
c. die bepaling van die taakonderwerpe
d. die ordening van die take in ooreenstemming met graderingskriteria.
Ellis (2003:217) verskaf ’n algemene raamwerk vir taakklassifikasie in terme van die
ontwerpeienskappe, naamlik die inset (die aard van die inset wat verskaf word), die
omstandighede (die manier waarop die inligting voorgestel en gebruik word), die prosesse
(die aard van die kognitiewe werking en die aard van die diskoers wat die taak vereis) en die
uitkomste (die aard van die produk wat die gevolg is nadat die taak uitgevoer is).
Opsommend lyk Ellis (2003:228) se kriteria só (my vertaling):
852

Tabel 4. Ellis se kriteria vir die gradering en ordening van take
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Kriteria Maklik Moeilik
Inset
medium
kodekompleksiteit
kognitiewe kompleksiteit
a. inligtingstipe
b. hoeveelheid inligting
c. struktuuromskrywing
d. konteksafhanklikheid
inligtingsbekendheid
Omstandighede
deelnemersverhouding
taakeise
diskoerswyse benodig om taak te
voltooi
Prosesse
kognitiewe werkinge
1. tipe
2. redenering nodig
Uitkomste
medium
omvang
diskoerswyse vir taakuitkomste
visueel → geskrewe
hoë algemene woordeskat,
kort en eenvoudige
sinstrukture
staties → dinamies
min elemente
goed-gedefinieerde
struktuur
hier-en-nou-oriëntasie
bekend
tweerigting
enkeltaak
dialoog
inligtingsuitruiling →
redenering
min stappe nodig
visueel
geslote
lyste, beskrywings,
narratiewe, klassifikasies
→ verbaal
lae algemene
woordeskat,
komplekse sinstrukture
→ abstrak
baie elemente
losse struktuur
daar-en-dan-oriëntasie
onbekend
eenrigting
veelvuldige taak
monoloog
→ meningsuitruiling
baie stappe nodig
→ geskrewe →
verbaal
oop
→ instruksies,
argumente
Nadat besluit is om ’n “Soek die verskille”-taak in die Afrikaanse Taalverwerwingsklas vir
studente te gebruik, is die sleuteldimensies daarvan skematies soos volg voorgestel:
Tabel 5. Sleuteldimensies vir ’n “Soek die verskille”-taak
Sleuteldimensies Beskrywing
Inset medium – visueel
organisatories – vaste struktuur
Omstandighede inligtingkonfigurasie – gedeel
deelnemersverhouding –
tweerigting
deelnemingsvereiste – benodig
oriëntasie – konvergent
Twee prente, wat verskil in
die plasing van spesifieke
voorwerpe, word verskaf.
Die inligting is verdeel.
853

Prosesse kognitief – uitruiling van
inligting
diskoerswyse – dialoog
Uitkomste medium – verbaal
diskoersdomein – beskrywing
omvang – geslote
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Beplanningstyd word
toegelaat en daar word tweetwee-groepwerk
gedoen.
Produk: ’n Geskrewe lys van
verskille in die prente moet
verskaf word.
Proses: ’n Beskrywing van
die plasing van voorwerpe,
voorsetsels, en vraag en
antwoord vind plaas.
Na aanleiding van hierdie algemene raamwerk van Ellis (2003:229) lyk ’n aangepaste
voorbeeld van ’n taakgebaseerde sillabus wat op kampuskommunikasie van toepassing is en
gebaseer is op Prabhu (1987) se sillabus, só (my aanpassing en vertaling):
Tabel 6. Taakgebaseerde sillabus vir kampuskommunikasie
Onderwerp Algemene aktiwiteite Taakopsies
Klasrooster Lyste: Konstruksie van rooster na
aanleiding van beskrywings/instruksies
Vergelyking: Bestudering van rooster
om frekwensie van lesings in
verskillende grade te identifiseer
Probleemoplossing: Konstruksie van
rooster vir studente van spesifieke
vakke binne graadprogramme
Inset:
Visueel/geskrewe
Vaste struktuur
Omstandighede:
Gedeelde inligting
Tweerigting
Opsionele inligtingsbenodighede
Prosesse:
Verduidelik/redeneer
Dialoog
Uitkomste:
Visueel/geskrewe
Geslote
Vir die kies van taakinhoude, is Ellis (2003:218) van mening dat dit afhang van wat die doel
van die kommunikasie is. Die taakontwerper behoort die onderskeid tussen
algemenetaalvaardigheidskursusse en spesifiekedoeleindekursusse in ag te neem. Vir
algemene taalkursusse stel Ellis (2003:218) voor dat daar na onderwerpsbekendheid,
intrinsieke belangstelling en voorspelbare onderwerpsrelevansie gekyk word. Wat algemene
kursusse betref, kan onderstaande temadinamo uit Ellis (2003:219) gebruik word (deur my
vertaal en aangepas vir ’n sillabus wat op universiteit gebruik kan word):
854

Figuur 3. Temadinamo
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
In Afrikaanse Taalverwerwingsklasse vir studente kan die temadinamo onder meer soos volg
gebruik word: Binne tema 1, Studente, word onderwerpe soos “verjaarsdae”, “eetgewoontes”,
“klere” en “liggaamsdele” behandel. Tema 2 word gebruik om onderwerpe oor die huis, soos
byvoorbeeld “woonvertrekke” en “familieverbande”, in die sillabus in te bring. Binne tema 3
word relevante onderwerpe gebruik, byvoorbeeld “koshuiskos”, “verlore studentekaart”, “die
kies van verenigings”, “spreek dosent oor toetsuitslag” of “spreek dosent oor swak
klasbywoning”. Tema 4, Die wêreld rondom ons en die gemeenskap, word ook in die klasse
gebruik deurdat Stellenbosch en die breë omgewing as onderwerpe gebruik is vir sekere take.
Telkens word die studente se vaardigheidsvlakke in ag geneem wanneer onderwerpe beplan
word.
By die kies van taakinhoude vir spesifiekedoeleindekursusse word ’n ontleding van die
teikentake en die algemene taakinhoud gedoen. Hier word onder meer gekyk na wat die
spesifieke kursus van die studente vereis en waarom hulle die kursus volg. Sommige
beroepsbeskrywings omskryf reeds die teikentake: byvoorbeeld, ’n vlugkelner se
beroepsbeskrywing sluit in “bedien ontbyt”, “bedien middagete” en “bedien aandete”, wat in
een teikentaaktipe, naamlik “die bediening van maaltye”, saamgevat kan word. In ’n
Afrikaanse Taalverwerwingskursus is teikentaaktipes soos “tyd- en ruimtelike aanduidings”,
“praat met ’n dosent”, “redeneer” of “gee instruksies” in die taakgebaseerde sillabus
ingesluit.
Volgens Ellis (2003:97) en Willis en Willis (2007:170) dui navorsing daarop dat wanneer
studente ’n taak herhaal, hulle uitvoering daarvan op verskeie wyses verbeter: byvoorbeeld,
voorsetsels word korrekter gebruik; hulle kan komplekse sinstrukture baasraak en hulle raak
algaande meer vloeiend. ’n Herhaalde taakuitvoering moet onder dieselfde
855

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
taakomstandighede as die eerste uitvoering plaasvind. Daarom word take in taakreekse
gedoen en vind die ordening deur die jaar plaas, soos gedoen in die kaarttaak in afdeling 4.1.
Dit sluit aan by Robinson (2010:246) se nosie van tydskale.
’n Voorbeeld van ’n vereenvoudigde taakgebaseerde sillabus met die oog op
kampuskommunikasie lyk só:
Tabel 7. Vereenvoudigde taakgebaseerde sillabus vir kampuskommunikasie
Eenheid en
onderwerp
1. Eerste
ontmoeting
Ontmoet mense
2. Roetebeskrywings
3. Inkopies
Geld
Woordeskat Grammatika Vaardighede en
funksies
Bekendstellings
Groetvorme
Persoonlike
inligting
Partytjies
Uitnodigings
Vervoer
Rigtingaanwysings
Betaling
Kos
Klere
Geld en pryse
Banke
Bankrekenings
Buitelandse valuta
4. Behuising Akkommodasie
Soek ’n woonplek
Meubels
5. Besienswaardighede
Uiteet
Vryetydsaktiwiteite
Stede en besienswaardighede
Restourante
Kos en drank
Persoonlike
voornaamwoorde
Werkwoord “is”
Ja/Nee-vrae
W-vrae soos “wat” of
“wie”
Vraagstellings
Beskrywings
Meervoud en
verkleining
Teenwoordige tyd
Plekvoorsetsels
W-vrae soos “waar”
Vraagformulerings
soos “Hoe kom ek by
...?”
Byvoeglike
naamwoorde
Ja/Nee-vrae
W-vrae soos “wat” of
“waarom”
H-vrae soos “hoeveel”
Getalle (bedrae)
Byvoeglike
naamwoorde
Rigtingaanduidings
Modale werkwoorde
Vergelykende
adjektiewe
Beskrywings
Hoeveelhede
Vra en beantwoord
persoonlike-inligtingvrae
Invul van vorm wat
persoonlike inligting
vereis
Stel mense bekend
Lees partytjieuitnodigings
Vind plekke op ’n kaart
Verstaan bus-/treinroetes
en -pryse
Vra aanwysings
Gee aanwysings
Praat oor jou plek van
herkoms
Lees koerantadvertensies
en ander
advertensies
Praat oor pryse en
groottes
Volg instruksies
Voltooi ’n bankvorm
Redeneer oor voor- en
nadele
Verstaan koerantadvertensies
Beskryf ’n plek
waarvan jy hou
Gee adres
Luister na radioadvertensie
Kyk na TV-advertensie
Skryf dagboek
Lees koerantartikels
856

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Resepte Verstaan spyskaarte
Lees restaurantadvertensies
Bestel kos
Bo en behalwe bogenoemde aanduidings, kan daar ook in die taakgebaseerde sillabus aandag
geskenk word aan:
a. Taal in aksie: In dié gedeelte word die taal wat aangeleer is, kommunikatief en
effektief gebruik om ’n praktiese taak te voltooi.
b. Kommunikasietake: Sommige eenhede bevat besluitnemingstake, inligtingsgaping –
oefeninge en rolspel.
c. Leerfokus: Dié gedeelte help die taalaanleerders om te dink aan die maniere hoe die
teikentaal, byvoorbeeld Afrikaans, aangeleer en verwerf word en om die teikentaal
meer effektiewer te leer.
d. Buiteklaskamertake: Hier moet die taalaanleerders die teikentaal buite die klaskamer
gebruik.
e. Taalhersiening: Daar word telkens aan die einde van eenhede ’n taalhersieningsaktiwiteit
gegee. Dit is sodat die taalaanleerders kan hersien wat hulle geleer het en
ook om hulle vordering te monitor.
Benewens taakordening in ’n sillabus, kan taakordening ook binne individuele lesse
plaasvind.
5.3 Metodologie van taakgebaseerde instruksie
Die gebruik vir ’n taakgebaseerde raamwerk in die klaskamer berus op twee besluite, naamlik
’n besluit oor die basiese formaat van die les en ’n besluit oor die opsies wat gebruik sal word
in elke fase. Die organisasie van taakgebaseerde lesse kan uit ’n pretaak-, ’n hooftaak- en ’n
posttaakfase bestaan. Die deelnemende struktuur van taakgebaseerde lesse kan uit individuele
studente-aktiwiteite, dosent-klas-aktiwiteite en groepwerk bestaan.
Volgens Willis en Willis (2007:21) sal ’n taakgebaseerde les nie net een taak behels nie, maar
’n reeks take wat met mekaar verband hou. Dit is belangrik om so ’n taakreeks te beplan.
Hierdie beplanning begin volgens Willis en Willis (2007:23) met die identifisering van ’n
onderwerp. Daarna moet op teikentake wat nou verband hou met werklikewêreld-aktiwiteite
en -taalgebruik, besluit word. In die volgende fase moet besluit word hoe die leerder
voorberei word vir die taak. Die plek van die taalfokus moet in die les ingewerk word.
Willis (1996:155) stel ’n bruikbare taakgebaseerde raamwerk vir klaskameraktiwiteite voor.
Die raamwerk van Willis (1996:38) bestaan uit drie stappe, naamlik pretaak, taaksiklus en
taalfokus (my vertaling):
Tabel 8. Willis se raamwerk
Pretaak Taaksiklus Taalfokus
857

Bekendstelling van
onderwerp en taak:
Die onderwyser ondersoek
die onderwerp saam met die
klas en beklemtoon sekere
bruikbare woorde en frases.
Hy gebruik aktiwiteite om
die bestaande woordeskat te
aktiveer of om nuwe
woordeskat bekend te stel.
Hy help die leerders om die
taakinstruksies te verstaan
en verskaf voorbeelde van
taakvoltooiing. Leerders
mag ’n opname hoor van
ander leerders wat dieselfde
of ’n soortgelyke taak doen.
Taak: Leerders doen die
taak in groepe. Die
onderwyser monitor vanaf
’n afstand.
Beplanning: Leerders maak
reg om mondeling of
skriftelik aan die klas
terugvoering te gee oor hoe
hulle die taak gedoen het en
wat hulle besluit of ontdek
het.
Terugvoering: Sommige
groepe stel hul verslae aan
die klas voor of ruil hul
geskrewe verslae uit en
vergelyk resultate. Hulle
moet die aangeleerde
taalstruktuur of taalvorm
gebruik.
Ellis (2003:244) verskaf ’n variasie op Willis (1996) se raamwerk:
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Analise: Leerders ondersoek
en bespreek spesifieke
eienskappe van die teks of
transkripsies van die
opname. ’n Verskuiwing van
die fokus op betekenis na die
fokus op vorm kom nou
voor.
Oefening: Die onderwyser
doen ’n oefening van nuwe
woorde, frases en patrone
wat in die data voorgekom
het, tydens of na analise.
a. Pretaak: Beplan die aktiwiteit deur byvoorbeeld die uitkomste van die taak,
beplanningstyd of nie, of die uitvoerbaarheid van soortgelyke take of nie, te bepaal.
b. Taak: Kyk na aspekte soos tydsdruk en die aantal deelnemers.
c. Posttaak: Dit vind plaas deur aktiwiteite soos ’n leerderverslag, bewusmakingstake of
taakherhaling.
Voortspruitend uit Willis (1996) se navorsing, verskaf Willis en Willis (2007:254) ’n
inligtingstuk wat hulle by werkswinkels gebruik vir die beplanning van ’n taakgebaseerde les
(my vertaling):
Toets jou taak (take) op iemand anders. Verfyn jou taakinstruksies en skryf dit neer.
Indien moontlik, neem twee eerstetaalsprekers (of sprekers wat die tweede taal vlot kan
praat) gedurende taakuitvoering en selekteer en transkribeer dele daarvan vir gebruik in
die klas.
Gebruik onderstaande taakgebaseerde onderrigraamwerk en beplan elke fase. Besluit
waar jy die opname gaan gebruik.
Pretaak-bekendstellingsaktiwiteite/minitake
Taak
Beplanning van ’n verslag
Terugvoering
Fokus op vorm
858

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Identifiseer bruikbare woorde, frases en patrone van die teks/opname. Sistematiseer
hulle en klassifiseer hulle in semantiese, funksionele, begrips- of strukturele kategorieë.
Beplan ontledende en praktiese aktiwiteite.
Taakherhaling en/of -evaluering
Vervolgens word drie voorbeelde verskaf van take wat op universiteitsvlak gedoen kan word,
wat volgens Willis (1996) se raamwerk aangebied is:
Voorbeeld 1. Mondeling: Naweekaktiwiteite
Indien die dosent byvoorbeeld ’n mondelingopdrag gee waar die studente oor ’n
naweekaktiwiteit moet praat, kan die volgende taakordening plaasvind:
a. Bekendstelling: Die dosent begin deur vir die studente te vertel van sy eie
naweekaktiwiteite, of hulle luister na ’n opname waar studente praat oor
naweekaktiwiteite. Die studente word aangemoedig om vrae te vra.
b. Voorbereiding: Die studente word gevra om ’n lys van al die dinge te maak wat hulle
oor hulle naweek gedoen het. Hulle gebruik woordeboeke om hulle hiermee te help.
c. Teikentaak 1: Die studente word in groepe van drie of vier geplaas. Hulle moet vir
mekaar van hulle naweekaktiwiteite vertel. Daarna moet hulle besluit wie die besigste
of lekkerste of interessantste naweek gehad het.
d. Beplanning: Die groeplede help nou die een persoon wat die besigste of lekkerste of
interessantste naweek gehad het om voor te berei om vir die hele klas te vertel hoe sy
naweek verloop het.
e. Teikentaak 2: Twee of drie studente word gevra om van hulle naweek te vertel. Die
klas luister en stem dan oor die een wat die besigste of lekkerste of interessantste
naweek gehad het.
Voorbeeld 2. Mondeling: Hoe verskil die studente van hoe hulle 10 jaar gelede was?
Indien die dosent ’n mondelingopdrag gee oor hoe die studente vandag verskil van 10 jaar
gelede, kan die volgende taakordening plaasvind:
a. Voorbereiding: Die studente moet ’n foto van hulself bring van so 10 jaar gelede. Dit
sal veral goed wees indien die studente glad nie meer dieselfde lyk as 10 jaar gelede
nie. Die studente moet ’n kort verslaggie skryf oor hoe hul lewe toe daar uitgesien het
en hoe dit verskil van nou. In die teks moet die studente twee voorbeelde noem van
dinge wat hul toe gedoen het en twee voorbeelde van dinge wat hulle nie gedoen het
nie. Hierdie verslaggies gaan voorgelees word aan die ander studente of die studente
kan dit op band of CD opneem. Dit sal ook aan die ander studente uitgedeel word.
b. Bekendstelling: Die dosent sê dat sy ’n foto van haarself van 10 jaar gelede aan die
klas gaan wys. Voordat die foto gewys word, moet hulle sê hoe hul dink sy anders
gelyk het of nog steeds dieselfde lyk. Die dosent verbeter geensins hul grammatika
nie en reageer slegs op die betekenis van wat gesê word. Die dosent wys die foto
daarna vir die klas en vra wat anders is. Sy vra dan daarna hoe hulle dink haar lewe
anders was. Sy luister net na hulle antwoorde en gee nie aanduidings of hulle korrek
of verkeerd is nie.
c. Taak: Die studente werk in groepe van drie. Hulle moet praat oor hoe hulle lewens
tien jaar gelede was. Hulle kry slegs 3-5 minute om te praat. Die dosent stap tussen
859

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
die groepe deur en luister na die gesprekke, maar korrigeer nie die taalgebruik van die
studente nie. Hulle moet die volgende vrae beantwoord:
i. Hoe het hulle gelyk?
ii. Wat was anders aan hulle lewe?
iii. Het hulle verskillende voorkeure gehad? Verskillende tydverdrywe?
iv. Is hulle nou anders as toe?
d. Beplanning: Die studente word gestop en moet ’n mondelinge verslag voorberei.
Hulle moet nou saamwerk om ’n opsomming van hul besprekings neer te skryf. Hulle
moet dit mondeling aan die klas lewer en kry 5 minute om die verslag voor te berei.
e. Verslag: Een persoon van elke groep lewer verslag oor die groep se taak. Die ander
studente kry die opdrag om te luister na wie die meeste verander het. Daardie student
wys sy/haar foto aan die klas.
f. Posttaak-luisteroefening: Die studente moet vervolgens luister na die dosent se
verslaggie oor haar lewe. Dit word óf voorgelees óf hulle luister na ’n CD-opname. ’n
Paar begripsinhoudsvragies word gevra om te bepaal of hulle verstaan het.
g. Taalfokus: Een of twee sinne uit die dosent se verslag word nou gebruik om die
verledetydsvorm te verduidelik. Byvoorbeeld: “Ek het lang hare gehad” of “Ek was
toe twintig jaar oud” of “Ek het daardie tyd gerook” of “Ek het nie geoefen nie”. Die
verslag word aan die studente uitgedeel om nog voorbeelde van die verledetydsvorm
te bespreek, asook hoe om voorkeure aan te dui.
h. Taaloefening: ’n Beperkte taaloefening kan gedoen word deurdat die studente gevra
word om drie dinge neer te skryf wat hul 10 jaar gelede gedoen het en drie dinge wat
hulle nie toe gedoen het nie.
i. Opvolging: Die studente doen ’n week later dieselfde taak met ’n ander student. Hulle
moet nou die verledetydsvorm korrek gebruik. Hulle moet weer na hul oorspronklike
verslaggie gaan kyk en dit verbeter indien hulle toe nie die korrekte verledetydsvorm
gebruik het nie.
Voorbeeld 3. Gunsteling-universiteitsvakke: Opname
Indien die dosent ’n mondelingopdrag gee waar die studente oor hulle gunstelinguniversiteitsvakke
moet praat, kan die volgende taakordening plaasvind:
Pretaak:
a. Verdeel die studente in groepe van drie. Die groep kies ’n voorsitter.
b. Die dosent stel die tema bekend: gunsteling-universiteitsvakke.
c. Sy vra eerstens watter vakke die studente op skool gevolg het, daarna vra sy watter
vakke hulle op universiteit volg en skryf dit op die bord neer – die doel hiervan is om
die bestaande intertaal en meer spesifiek die studente se woordeskat te bepaal en uit te
brei. Hulle mag die vakname in Engels sê en dan word probeer om telkens iemand te
kry wat die Afrikaanse term ken. Indien daar niemand is nie, word woordeboeke
gebruik of die dosent sê die korrekte term. Sodoende hoor die studente ook die
korrekte term en uitspraak. Die taalfokus hier is woordeskat.
d. Die studente moet hierna die universiteitsvakke klassifiseer en in groepe verdeel,
byvoorbeeld tale, die sosiale wetenskappe, ensovoorts.
e. Die dosent vertel dan van die vakke waarvan sy op universiteit gehou het en hoekom.
f. Die studente kry die volgende taak: Vertel vir die groep watter vak(ke) is jou
gunsteling en van watter vak(ke) jy nie hou nie. Gee redes.
860

Taak:
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
g. Die studente kry 3 minute individuele dinktyd en moet dan begin praat – hulle moet in
Afrikaans probeer praat.
h. Die voorsitter moet elke student toelaat om 2 minute lank te praat.
i. Die voorsitter moet laaste praat.
j. Elke student lewer terugvoering in die groep oor iemand anders in die groep – met
ander woorde hulle moet herhaal wat die persoon gesê het. Sodoende word
luistervaardighede en memorisering getoets.
k. Die voorsitter besluit wie praat oor wie.
Taakfokus:
Taak:
l. Die voorsitter moet, nadat almal gepraat het, terugvoering aan die groot groep gee.
m. Die doel is om uit te vind watter vakke die gewildste en watter vakke die ongewildste
was. Die dosent (of een van die ander studente) skryf dit op die blaaibord neer.
n. Die redes moet ook kortliks gegee en neergeskryf word.
o. Die doel is om te bepaal watter vakke die gewildste of ongewildste is; of mans en
dames van dieselfde vakke hou of nie; en wat die algemene redes vir die keuses is.
p. Die studente moet luister na frases wat keuses uitdruk: “ek hou van” of “ek het die
meeste gehou van” of “ek haat” – dit is die taalfokus van die mondeling.
q. Afleidings moet nou in die klein groepies gemaak word oor die inligting op die
blaaibord.
r. Dit moet neergeskryf word.
Die rol en plek van grammatika-onderrig in die aanbied van taakgebaseerde taalkursusse is
problematies. Indien die taakontwerper in die bepaling van die kursusdoelwit besluit dat daar
op grammatika gefokus moet word, dan moet hy/sy oorweging skenk aan hoe fokus op vorm
in die sillabus geïnkorporeer moet word. Die taakgebaseerde benadering vir die onderrig van
Afrikaans kan volgens Kruger en Poser (2007:2) as teenvoeter vir die negatiewe persepsies
oor veral grammatika-onderrig gebruik word, omdat daar eerder op sinvolle en
kommunikatiewe aktiwiteite gefokus word en nie op taalstrukture nie.
5.4 Inkorporering van fokus op vorm van take
Voordat die plek van fokus op vorm in die taakgebaseerde sillabus bespreek word, moet daar
eerstens onderskei word tussen fokus op vorme (FoVe) en fokus op vorm (FoV). Die
onderskeid is volgens Doughty en Williams (1998:4) nie polêre teenoorgesteldes soos vorm
en betekenis nie. Fokus op vorm behels onder meer ’n fokus op die formele grammatiese
elemente van taal terwyl die studente besig is met die verstaan of die skep van
kommunikatiewe boodskappe. Dit beteken hulle skenk aandag aan die vorm terwyl hulle
primêr fokus op die boodskap se inhoud. Daarteenoor is fokus op vorme slegs beperk tot ’n
fokus op die formele grammatiese elemente. Studente skenk dus eerder aandag aan die vorm
en nie aan die betekenis nie. Terme wat in die literatuur gebruik word vir fokus op vorme is
861

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
grammatika-instruksie, formele instruksie, vormgefokusde instruksie en kodegefokusde
instruksie (Doughty en Williams 1998:4). Nassaji en Fotos (2011:10) is van mening dat dit
die tradisionele benadering is.
Fokus op vorme behels die voorafseleksie van ’n linguistiese element wat voorgestel, geoefen
en dan gebruik word – die sogenaamde voorstel-oefen-gebruik-benadering (VOGbenadering).
Dit is die sogenaamde PPP-metode: present-practise-produce. Dit vind
proaktief plaas omdat die taalvorm bepaal word voordat die taak ontwerp word. In die taak
word dan geleenthede verskaf om slegs die vorm te gebruik. Dit word ook volgens Housen en
Pierrard (2005:10) eksplisiete vormgefokusde instruksie (EVI) genoem.
Daarteenoor trek die fokus op vorm die aandag na linguistiese elemente soos hulle terloops in
lesse na vore kom. Dit vind reaktief plaas, omdat die leerders die taalvorm in verskillende
leersituasies soos dit na vore kom, moet opmerk. Housen en Pierrard (2005:10) verwys hierna
as implisiete vormgefokusde instruksie. Fokus op vorm is volgens Nassaji en Fotos (2011:13)
se betoog ’n reeks metodologiese opsies wat poog om binne die kommunikatiewe benadering
’n fokus op linguistiese vorme op verskillende maniere te handhaaf. So ’n fokus kan
eksplisiet of implisiet, deduktief of induktief, met of sonder beplanning en integrerend of
sekwensieel wees. Nassaji en Fotos (2011:13) is verder van mening dat fokus op vorm ’n
komponent van die breë tweedetaalgeïnstrukteerde leer moet wees sodat daar genoegsame
geleenthede vir betekenisvolle en vormgefokusde instruksie én tweedetaalinset en -uitset,
asook tweedetaalinteraksie en -oefening kan plaasvind.
Die taakgebaseerde taalonderrig gebruik veral die fokus op vorm in die sogenoemde sterk
vorm van die kommunikatiewe benadering, terwyl die taakondersteunende taalonderrig fokus
op vorme wat in die sogenoemde swak vorm van die kommunikatiewe benadering gebruik
word.
Fokus op vorm kan op twee maniere in taakgebaseerde onderrig plaasvind, naamlik die
gebruik van gefokusde take én metodologies van ongefokusde take. Die eerste manier is ’n
proaktiewe benadering en daar word op spesifieke taalkodes gefokus deur dit in die sillabus
te integreer. Die tweede manier is die gebruik van ongefokusde take wat reaktief óf
voorafbepaald kan plaasvind.
In die eerste plek kan take ontwerp word wat die fokus op spesifieke taaleienskappe plaas.
Dit word gefokusde take genoem. Ellis (2003:342) definieer ’n gefokusde taak as “[a]n
activity that has all the qualities of a task but has been designed to induce learners’ incidental
attention to some specific linguistic form when processing either input or output”. ’n
Gefokusde taak is ’n taak wat ontwerp is om die gebruik van ’n spesifieke linguistiese
eienskap uit te lok, óf deur die ontwerp van die taak, óf deur die gebruik van metodologiese
prosedures, wat die fokus dan plaas op spesifieke vorme in die implementering van die taak.
Gefokusde take is gevolglik ’n manier om aandag op spesifieke vorme te plaas terwyl
leerders kommunikeer. Daar is ook aansienlike bewyse dat gefokusde take “werk” in die sin
dat hulle prosessering/begrip afdwing en dat hulle sodoende bydra tot taalverwerwing.
862

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
In die tweede plek kan fokus op vorm in uitvoerende of performatiewe take deur middel van
ongefokusde take ingewerk word. Ellis (2003:352) definieer ’n ongefokusde taak as “[a] task
that is designed to encourage the comprehension and production of language for purposes of
communication, i.e. it is not designed to elicit attention to any specific linguistic feature”. Dit
is volgens Nunan (2004:94) ’n taak waarin die leerders enige linguistiese bron en hulpmiddel
wat beskikbaar is, mag gebruik om die taak te voltooi. Hy koppel ongefokusde take aan
werklikewêreld-take en die gebruik daarvan in taakgebaseerde taalonderrig, terwyl gefokusde
take eerder gebruik word in taakondersteunende taalonderrig.
Vervolgens word voorbeelde van gefokusde en ongefokusde take verskaf. Eerstens word
twee voorbeelde van gefokusde take verskaf.
Hierdie taak is uit Willis (1996:106) vertaal en aangepas vir studente wat Afrikaanse
Taalverwerwing neem.
As pretaak is slegs die titel en die eerste paragraaf van onderstaande berig aan die studente
gegee. Hulle moes sewe vrae neerskryf wat hulle graag beantwoord wou sien in die res van
die berig nadat hulle die titel en eerste paragraaf gelees het.
Daarna word die volledige teks uitgedeel.
Die seun wat uit die koue gekom het
’n Skoolseun wat die nag in ’n slaghuis se koelkamer deurgebring het nadat hy per
ongeluk daarin toegesluit is, het vir 10 ure op een plek gedraf om aan die lewe te bly.
Peter Emerson, ouderdom 15, is vir 14 ure in die koelkamer in Malmesbury se slaghuis,
met temperature rondom vriespunt, toegesluit.
Personeel wat vir werk by die Boomstraatwinkel opgedaag het, het hom gisteroggend
met sy tande klapperend en sy gesig pers van die koue gevind. Steeds vriesend, het Peter
onmiddellik sy ouers, wat hom as vermis by die polisie aangemeld het, geskakel.
Peter, wat in Branburyweg bly, het gesê: “Ek het na skool by die slaghuis uitgehelp en
ek het net voor toemaaktyd in die koelkamer ingegaan. Ek was agter ’n groot kosrak toe
die deur agter my gesluit is.
“Aanvanklik het ek gedink iemand maak ’n grap, maar toe besef ek dit was nie en het
begin skree, maar al die personeel was reeds huis toe. Ek het probeer om die deur oop te
skop en om die slot oop te maak, maar ek kon nie.
“Ek het slegs ’n hemp, ’n broek, ’n dun oortrektrui en ’n wit slagtersbaadjie gedra. Dit
was bitterlik koud en ek het besef ek mag doodgaan; so ek het vir omtrent 10 uit die 14
ure op een plek begin hardloop.”
Die studente moet die volgende opdragte uitvoer en vrae beantwoord:
863

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
a) Vind ses frases in die berig wat verwys na koue en die effek daarvan.
b) Vind agt frases en woorde wat skakel met tyd. Klassifiseer hulle in terme van
wanneer (tyd) en hoe lank (lengte).
c) Watter frases verwys na mense?
d) Watter frases verwys na plek?
e) Vind drie werkwoordfrases wat verband het met “het”.
f) Kyk na verledetydsaanduidings.
Die taakfokus word duidelik in bostaande opdragte en vrae aangedui. Dit is al die aspekte wat
met die tema verband hou, naamlik die woorde en frases te doen met die koue, die tyd, die
plek en die persone. Die uiteindelike doel is om die logiese samehang in die teks te
verduidelik.
In onderstaande gefokusde taak word spesifiek op die gebruik van tydfrases gefokus. Die taak
is so ontwerp dat die studente aandag moet skenk aan die gebruik van voorsetsels vir die
aanduiding van tyd. In hierdie taak is taal die onderwerp. Die studente moet poog om ’n reël
vir die gebruik van tydsvoorsetsels af te lei.
Onderstreep die tydsaanduidings in hierdie paragraaf:
Ek het ’n afspraak gemaak om Dinsdag 11 Februarie om 15:00 mnr. Bean te spreek om
my aansoek vir ’n pos te bespreek. Ongelukkig was hy die oggend in ’n motorongeluk
betrokke en het hy geskakel om die afspraak te kanselleer. Ek het ’n ander afspraak
gemaak om hom 10:00 op Vrydag 21 Februarie te spreek. Toe ek by sy kantoor kom, het
sy sekretaresse my ingelig dat sy vrou om 02:00 die nag gesterf het en dat hy nie daardie
dag inkom kantoor toe nie. Sy het voorgestel dat ek vir iewers in Maart herskeduleer. Ek
het ’n derde afspraak gemaak om mnr. Bean te spreek op Maandag 10 Maart om 13:00.
Hierdie keer het ek hom gesien. Hy het my egter ingelig dat die vakature reeds gevul is
en voorgestel dat ek hom aanstaande jaar weer kontak. Ek het hom ingelig dat hy my nie
binnekort weer sal sien nie.
Skryf die tydfrases soos volg neer:
OP IN OM
Lei ’n reël af oor wanneer om die tydfrases te gebruik.
Volgens ’n voorbeeld van ’n ongefokusde taak, aangepas uit Ellis (2003:143), soos gebruik in
die Afrikaanse Taalverwerwingsklas.
Kandidate vir ’n betrekking
U is die eienaar van ’n privaat-taalskool en het ’n pos geadverteer vir ’n nuwe
Afrikaansonderwyser. Hier onder is opsommings van die CV’s van 4 aansoekers.
Bespreek elke aansoeker en besluit dan aan wie die pos aangebied sal word.
Jock
Ouderdom 30
864

BA in sosiale studies
Het ’n jaar lank om die wêreld gereis en gewerk
Het 6 jaar ekonomie in ’n staatskool onderrig
Het ’n baie suksesvolle boek oor onderwysers geskryf
Het 2 jaar lank in ’n terug-na-die-natuur-kommune gebly
Was 2 keer getroud, nou geskei; het 2 kinders
Het 3 jaar lank ’n plaaslike jeuggroep gelei
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Bettie
Ouderdom 45
Is vir 24 jaar getroud, het 3 kinders
Het vir die meeste van die tyd nie gewerk nie
Het aandklasse in jeugleiding gevolg
Het die laaste jaar leerders privaat onderrig vir staatseksamens met baie goeie resultate
Is aktief betrokke in plaaslike regering – is 2 keer tot stadsraad verkies
Robert
Ouderdom 27
Was nog nooit getroud nie, geen kinders
Was ’n ruk lank in die tronk – het ’n man doodgemaak in ’n dronkenskapgeveg, maar
het sedert sy vrylating 2 jaar gelede nog nooit weer ’n misdaad gepleeg nie
Het onlangs tot bekering gekom en gaan gereeld kerk toe
Het gewerk in ’n skool vir verstandelik gestremde kinders in ’n minder gegoede area en
is deur die skoolhoof aanbeveel vir die pos
Het geen formele opleiding nie
Claire
Ouderdom 60
Was getroud, man oorlede, geen kinders
Was die afgelope 35 jaar ’n onderwyser, meestal oorsee
Het baie jare lank in die Verre Ooste gebly (man was ’n diplomaat)
Het Engels in Britse Raadskole in Singapoer en Hongkong gegee
Was skoolhoof van ’n skool in Kuala Lumpur.
Man 2 jaar gelede oorlede en sy is sedertdien terug in Suid-Afrika, waar sy
vrywilligersjeugwerk doen
Het onlangs ’n diploma in jeugwerk voltooi
Hierdie taak kan as ’n ongefokusde mondelingtaak gegee word deurdat die studente net die
geskikste kandidaat moet aanwys en een of meer redes moet verskaf. Daar is geen spesifieke
taalfokus nie. Dieselfde taak kan omskep word in ’n gefokusde taak wanneer dit as ’n
mondelingtaak gegee word. Dit word dan in die opdrag gestel dat die studente eerstens
verskillende evalueringskriteria moet opstel. Hulle moet die konstruksie “Die kandidaat
behoort ...” gebruik – dit is die taalfokus. Die taalfokus kan verder aangepas word sodat die
klem geplaas word op byvoorbeeld werkwoordtye.
Die onderstaande taak is ’n oopantwoordtaak met ’n ongefokusde taalfokus. Die doel van die
taak is ’n mondelingvaardigheidsoefening. Daar is geen regte of verkeerde antwoorde by
bostaande stellings nie. Dit toets ook algemene kennis.
865

Die studente word in groepe verdeel.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Bespreek in groepe en besluit of die stellings WAAR of VALS is en gee (’n) rede(s) vir
u antwoorde:
- Visse slaap met oop oë.
- Beeste kan staan en slaap.
- Ons gaan gewoonlik deur vier fases wanneer ons slaap.
- As ’n bandopname met die feite vir môre se belangrike toets gespeel word terwyl jy
slaap, sal jou brein die feite inneem.
- As mense gekeer word om te slaap, kan hulle begin hallusineer.
- Tieners het minder slaap nodig as bejaarde mense.
- Gaap is aansteeklik.
- ’n Mens se brein skakel af terwyl jy slaap.
- Laatslaap oor ’n naweek help ’n mens om uitgerus te voel op ’n Maandagoggend.
- Party mense droom glad nie.
- ’n Mens kan nie met oop oë slaap nie.
- ’n Mens sal doodgaan as jy weke lank nie slaap nie.
6. Ten slotte
Die artikel het verslag gelewer oor taakgebaseerde sillabusontwerp en watter proses moet
plaasvind sodat teikentake na pedagogiese take omskep kan word.
Eerstens is gekyk na watter plek pedagogiese take in die sillabus moet inneem en tweedens
hoe hulle georden moet word om die optimale leer van ‘n tweede taal te verseker. Die
ordening en gradering van die take hou verband met die plek van die taak binne die tydskaal
in die taakgebaseerde sillabus. Om dié rede is Robinson (2010:248) se ESOHK-model
gebruik om sy ontwerpbeginsel aan die hand van ’n kaarttaak te illustreer. Die proses
waardeur teikentake na pedagogiese take omskep kan word, is verduidelik as in die eerste
plek die afskaling van die komplekse werklikewêreld-take na pedagogiese take en in die
tweede plek die opgradering daarvan tot by die werklikewêreld-take.
In hierdie artikel is enkele ander voorbeelde verskaf wat bogenoemde proses van afskaling en
opgradering toon. Eerstens is groet- en aanspreekvorme as verskillende soorte take in
volgorde geïllustreer; tweedens is gunsteling-kuierplekke verduidelik; derdens is gunstelinguniversiteitsvakke
geïllustreer en laastens is ’n inligtingsgaping-taak aangebied.
Vervolgens is die ontwerp van ’n taakgebaseerde sillabus na aanleiding van Ellis (2003) se
navorsing verduidelik. Enkele voorbeelde van taakgebaseerde sillabusse met die oog op
kampuskommunikasie uit Ellis (2003:229), asook my eie (Adendorff 2012a:377), is verskaf.
Die keuse van taakinhoude na aanleiding van ’n temadinamo uit Ellis (2003:219) is
verduidelik en toegepas.
866

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Voorts is die metodologie van taakgebaseerde instruksie aan die hand van Willis (1996)
verduidelik, met voorbeelde. In die laaste plek is die inkorporering van fokus op vorm in take
bespreek. Daar is voorbeelde van onderskeidelik gefokusde en ongefokusde take verskaf.
Ek is die afgelope vier jaar betrokke by die aanbied van taakondersteunende Afrikaanse
Taalverwerwingskursusse met die oog op die ontwikkeling van ’n volledige taakgebaseerde
sillabus vir die aanleer van Afrikaans op universiteit. Alhoewel daar nie statisties bereken
word en vergelykings getref word tussen die gebruik van die taakgebaseerde benadering en
ander benaderings vir die leer en onderrig van tale nie, blyk dit tog dat die taakgebaseerde
benadering wel bydra tot die suksesvolle aanleer van Afrikaans. Dit wil voorkom of die
studente uit die terugvoering oor die kursus dit geniet en as nuttig en waardevol beskou
omdat daar klem geplaas word op werklike kommunikasie binne die universiteitsopset. Die
gebruik van outentieke materiaal en die beklemtoning van interaksie tussen die studente en
met die dosent en/of tutor dra daartoe by dat die studente die leerproses as bevorderlik vir
koöperatiewe (samewerkende) leer ervaar. Die aanleer van Afrikaans word verder as holisties
ervaar omdat die vier kommunikasievaardighede (lees, luister, praat en skryf) geïntegreerd
toegepas word – al is die fokus hoofsaaklik op die reseptiewe vaardighede van lees en luister.
Verdere uitbreiding en gebruik in veral die toenemende kognitiewe kompleksiteit van take
word beoog.
Ten slotte: Die kommunikatiewe benadering, wat uitgebreid in Afrikaanse taalonderrig
aangebied word, is al deeglik in die navorsingsliteratuur ondersoek, terwyl die
taakgebaseerde onderrig in Afrikaans (op skoolvlak, maar ook op hoëronderwysvlak) nog nie
uitgebreid in Afrikaanse taalonderrig gebruik word nie. Die voordele van die taakgebaseerde
onderrig vir Afrikaanse tweedetaalverwerwing binne universiteitskonteks moet ontgin word
om Afrikaans interessanter en sinvoller vir studente te maak én die mees gevorderde
tweedetaalontwikkelingsvlakke in die beskikbare tyd te bewerkstellig. Die gebruik van die
taakgebaseerde benadering kan lei tot die suksesvolle aanleer van Afrikaans binne
universiteitskonteks.
Bibliografie
Adendorff, E. 2010. ’n Behoefte-analise as eerste fase in die ontwerp van ’n taakgebaseerde
sillabus vir Afrikaans-tweedetaalonderrig op universiteit. LitNet Akademies, 7(2):220–40.
—. 2012a. Kompleksiteit in taakgebaseerde onderrig en leer van Afrikaans as tweede taal
binne universiteitskonteks. Ongepubliseerde PhD-proefskrif. Universiteit Stellenbosch.
―.2012b. ’n Multiperspektiefbenadering tot die analise van kompleksiteit by die ontwerp van
’n Afrikaanse taakgebaseerde sillabus op universiteitsvlak. LitNet Akademies, 9(2).
Doughty, C. en J. Williams. 1998. Focus on form in classroom second language acquisition.
Cambridge: Cambridge University Press.
867

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Ellis, R. 2003. Task-based language learning and teaching. Oxford: Oxford University Press.
―. 2009. The differential effects of three types of task planning on the fluency, complexity,
and accuracy in L2 oral production. Applied Linguistics, 30(4):474-509.
Garcia Mayo, M.P. (red.) 2007. Investigating tasks in formal language learning. Clevedon:
Multilingual Matters.
Gilabert, R. 2008. Manipulating task complexity: Implications for task and syllabus design,
production and acquisition. Toespraak gelewer op 18 April by ANELA in Leiden.
(7 Desember 2012 geraadpleeg).
Housen, A. en M. Pierrard. 2005. Investigating instructed second language acquisition. In
Housen en Pierrard (reds.) 2005.
Housen, A. en M. Pierrard (reds.). 2005. Investigations in instructed second language
acquisition. Berlyn en New York: Mouton de Gruyter.
Kruger, E. en M. Poser. 2007. Taakgerigte aktiwiteite om die kommunikasievaardighede van
addisioneletaal-leerders in Afrikaans te ontwikkel. Tydskrif vir Taalonderrig, 41(1):1–13.
Long, M.H. en C.J. Doughty. 2009. The handbook of language teaching. Chichester: Wiley-
Blackwell.
Nassaji, H. en S. Fotos. 2011. Teaching grammar in second language classrooms. New York:
Routledge.
Nunan, D. 2004. Task-based language teaching. Londen: Cambridge University Press.
Pütz, M. en L. Sicola (reds). 2010. Cognitive processing in second language acquisition:
Inside the learner’s mind. Amsterdam: John Benjamins.
Robinson, P. (red.). 2001. Cognition and second language instruction. Cambridge:
Cambridge University Press.
Robinson, P. 2001a. Individual differences, cognitive abilities, aptitude complexes and
learning conditions in second language learning. Second Language Research, 17(4):368–92.
—. 2001b. Task complexity, cognitive resources, and syllabus design: A triadic framework
for examining task influences on SLA. In Robinson (red.) 2001.
—. 2001c. Task complexity, task difficulty, and task production: Exploring interactions in a
componential framework. Applied Linguistics, 22(1):27–57.
—. 2003. The cognition hypothesis, task design, and adult task-based language learning.
Second Language Studies, 21(2):45–105.
868

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
—. 2005. Cognitive complexity and task sequencing: Studies in a componential framework
for second language task design. International Review of Applied Linguistics in Language
teaching, 43(1):1–32.
—. 2007a. Criteria for classifying and sequencing pedagogic tasks. In Garcia Mayo (red.)
2007.
—. 2007b. Task complexity, theory of mind, and intentional reasoning: Effects on L2 speech
production, interaction, uptake and perceptions of task difficulty. International Review of
Applied Linguistics in Language Teaching (IRAL),45(3):193–213.
—. 2009a. Syllabus design. In Long en Doughty (reds.) 2009.
—. 2009b. Task demands, speech production, interaction and second language learning:
Cognitive task analysis for instructional design theory. Referaat gelewer op 8 Februarie by
die 11de Temple Universiteit se Kollokwium vir Toegepaste Linguistiek. (24 Junie 2009
geraadpleeg).
—. 2010. Situating and distributing cognition across task demands: The SSARC model of
pedagogic task sequencing. In Pütz en Sicola (reds.) 2010.
Skehan, P. 1998. A cognitive approach to language learning. Oxford: Oxford University
Press.
Van den Branden, K., K. van Gorp en M. Verhelst (reds.). 2007. Tasks in action: Task-based
language education from a classroom-based perspective. Newcastle: Cambridge Scholars
Publishing.
Van den Branden, K., M. Bygate en J.M. Norris (reds.). 2009. Task-based language teaching:
A reader. Amsterdam en Philadelphia: John Benjamins Publishing Company.
Willis, J. 1996. A framework for task-based learning. Londen: Longman.
Willis, D. en J. Willis. 2007. Doing task-based teaching. Oxford: Oxford University Press.
869

Opsomming
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
“Net domastrant vir spite”: Grepe uit die
lewensgeskiedenis van S.V. Petersen
Steward van Wyk
Steward van Wyk, Departement Afrikaans en Nederlands, Universiteit van Wes-Kaapland
Die digter S.V. Petersen se lewensgeskiedenis is relatief onbekend. Die studies in
literatuurgeskiedenisse is onlangs aangevul met ’n aantal kritiese beskouings en
waardebepalings van sy lewe en werk. Die mens Petersen in sy onmiddellike omgewing is
steeds net in buitelyne geteken. Hierdie artikel wil ’n paar grepe uit die lewensgeskiedenis
van Petersen naspeur en hervertel, verifieer met dokumentêre en ander bewyse en in verband
bring met sy skryfwerk. Die aspekte waarop gefokus word, is die problematiek rondom sy
herkoms en genealogie, gebeure waarin sy woonhuis ’n leitmotief is en sy briefwisseling met
die digter P.J. Philander. Daaruit kom ’n verwikkelde beeld van die digter na vore wat
verdere lig op die mens en sy werk werp.
Trefwoorde: S.V. Petersen; lewensgeskiedenis; genealogie; briefwisseling; P.J. Philander;
Afrikaanse digkuns
Abstract
“Net domastrant vir spite”: Moments in the life history of S.V. Petersen
Relatively little is known about the life story of the Afrikaans poet S.V. Petersen. The entries
in literary histories concentrate on his literary work and contain little information on his life
and times. A few recent critical studies supplement these with new perspectives on his
writing and provide interesting background material and context. However, the human being
Petersen in his immediate surroundings and contact with family and friends is still sketched
only in broad outlines.
The aim of this article is to broaden the existing biographical information and scholarship on
S.V. Petersen and his writing by recounting a few moments in his life history, verified with
archival documents, letters, interviews and other texts and related to his writing. The article
starts with a discussion of issues pertaining to life writing. Factual representation and
narration of a life history are some of these issues. The accomplished and prolific Afrikaans
biographer (the late) J.C. Kannemeyer’s approach to his subject matter and methodology
illuminates these issues.
The article proceeds with Petersen’s search for his roots and genealogy. His travels to
Sweden, where his ancestors presumably hail from, and his research into archival records are
870

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
highlighted. This forms the basis for a poem like “Suiderkruis” and other texts which deal
with his emotions about his ancestry. Other facts about his family life and history are also
recounted.
In the following section the articles deals with Petersen’s struggles with the apartheid
authorities to resist eviction from his residence in Rondebosch under the Group Areas Act.
Anecdotes about the history of the house, e.g. the origin of the name and how he eventually
obtained a permit, are retold. A connection is made with Petersen’s love of the pastoral lyric.
The views of other critics on this matter are briefly discussed. The section ends with the story
of the tragic events that form the basis for the poem “Na die ongeluk”.
The last section of the article covers the friendship between Petersen and his friend and
fellow poet P.J. Philander. Details of their friendship are uncovered in a number of letters that
Petersen wrote to Philander in the late 1970s and early 1980s. This correspondence is held at
the University of Stellenbosch Archives. The value of these letters lies in the fact that it
shows how one individual witnesses a range of personal and public matters of that particular
time. As representative of a particular grouping of coloured intelligentsia this is interesting. It
gives insight into the way Petersen perceives the social and political events of this era, e.g.
the political patronage and victimisation in the Department of Coloured Affairs. It also gives
a view on how Petersen assessed his own writing and his views on colleagues and friends. Of
particular importance is the glimpse into his personality and his frail mental condition. His
love of travelling is related to aspects of his personality. The article expounds on his
purported arrogance and insecurity and balances this with the views expressed in eulogies as
well as personal interviews with his son, nephew and his long-time friend Richard van der
Ross. The balanced portrayal that Van der Ross gives of Petersen is complemented by
comparing it with his own experiences as told in his memoirs. Being those of someone who
was a contemporary of Petersen’s and from a similar background, these experiences make
interesting reading and shed light on Petersen’s.
From this emerges a nuanced portrait of the poet that will be useful in further studies of
Petersen, his life and times and his writing.
Key words: S.V. Petersen; life history; genealogy; correspondence; P.J. Philander; Afrikaans
poetry
1. Inleiding
Hierdie artikel vloei voort uit ’n vorige bydrae waarin die fokus op S.V. Petersen se minder
bekende kortverhale en sketse, wat in die vroeë 1940’s in Die Naweek verskyn het, geval het
(Van Wyk 2008). Daarin is aangetoon hoe Petersen se verhale ’n voorstelling gee van die
omgewing waarin hy grootgeword het en ’n aantal aspekte aanraak, onder andere die stadplatteland-dualiteit
en die verskynsel van “passing”. Een van die gevolgtrekkings was dat
Petersen in dié korpus kortverhale en sketse ’n kykie gee in die leefwêreld van die bruin
Afrikaanssprekende middel- en werkersklas gedurende die 1940’s – ’n aspek wat nie in die
Afrikaanse literatuur aan bod kom nie.
871

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
In hierdie artikel wil ek ’n paar grepe uit die lewensgeskiedenis van Petersen naspeur en
hervertel, verifieer met dokumentêre en ander getuienis, en skakel met sy skryfwerk om
sodoende verdere lig te werp op die mens en sy werk.
’n Belangrike voorbehoud wat De Moor (1990:65) stel, word egter in ag geneem:
De grens tussen leven en werk vloeiend en interpretabel laten. Dat wil zeggen; niet
alles wat er in het werk toe doet verbinden met het leven, en evenmin alles wat van
betekenis is in het leven door het werk verwoord achten.
Kannemeyer (2007b:78) se beskrywing van sy werkswyse is ook verhelderend:
My doel [...] is om, sonder die bylas van enige fiktiewe besonderhede, sover moontlik
’n beeld van ’n lewe te gee wat op dokumentasie van daardie lewe en derhalwe op ’n
hardnekkige speurtog gegrond is [...]. Die taak van die biograaf [...] bring mee dat hy
hom moet berus en hom moet skik by die gekompliseerdheid van die lewe waaroor hy
dit het.
In sy inleiding tot die biografie van J.M. Coetzee maan Kannemeyer (2012:12) weer teen die
gevaar van “biographical fallacies”, die vervorming van die betekenis van die teks deur
biografiese projeksies. Hy gaan in op die netelige kwessie van Coetzee se eie kreatiewe
herskrywing van sy outobiografie in sy onlangse werke en haal Coetzee goedkeurend aan wat
sê: “All autobiography is storytelling, all writing is autobiography” (Kannemeyer 2012:11).
In hierdie vertelling van Petersen se lewensgeskiedenis word die Petersen-teks betrek in
gevalle waar dit die lewensfeite verder belig en waar die lewensloop die prikkel vir ’n teks
was.
Ten spyte van die belangrike werk deur biograwe soos J.C. Kannemeyer, J.C. Steyn, Leon
Rousseau en ander is die korpus lewensbeskrywings van skrywersfigure in Afrikaans
betreklik klein (Kannemeyer 2007b:82; Pelser 2001).
Die konvensionele biografie behels gewoonlik die beskrywing van ’n lewe, in
spreekwoordelike terme, van die wieg tot die graf en kry beslag in ’n narratief van ’n
gesentreerde subjek. Laasgenoemde twee kwessies ontlok debat. Moore-Gilbert (2009:2) wys
op die problematiese aard van die gesentreerde subjek en daarteenoor die “over-valorisation
of fragmented subjectivity” in sommige postkoloniale lewensbeskrywings. Hy argumenteer
vir ’n “mixed attitude about the centred Subject” wat reg aan ’n komplekse lewe kan laat
geskied (Moore-Gilbert 2009:2).
Die narratiewe strukturering in geskiedskrywing en lewensbeskrywing ontlok ook kritiese
vrae. Aan die hand van Richard Ochsberg wys Rassool (2004:43) egter daarop dat die lewe
wat beskryf word, dikwels vertelmatig geleef word:
Lives do not simply become narrativised after the fact, once people have lived or
experienced their lives [...] [P]eople live out their lives in a storied manner. It is not
possible to disentangle lives as lived from telling or performing a story. Individuals
live in ways that are deeply embedded in narrative. Individuals conduct their life
872

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
episodes in patterns similar to the plots of stories. In other words, the “storied life”
should become much more of a focus in the ways in which people think about
biography.
In die hervertelling van grepe uit Petersen se lewensgeskiedenis word ruimte gelaat om die
vele fasette van sy lewe op meerduidige wyses te interpreteer en met inagneming daarvan dat
hy self sy lewensgeskiedenis verhaalmatig ingekleur het en in sy tekste ingebed het.
Willemse (2010a) meld dat die buitelyne van Petersen se lewensgeskiedenis algemeen
bekend is. Sy opvoedings- en publikasiegeskiedenis is gedokumenteer, maar die intellektuele
en sosiale omgewing waarbinne hy optree, is minder bekend. Die simposium oor die lewe en
werk van Petersen wat op 5 November 2010 aan die Universiteit van Wes-Kaapland gehou is,
het belangrike insigte in Petersen, sy skryfwerk en die sosiale en politieke konteks waarbinne
hy as skrywer gedebuteer het, gelewer (Hendricks 2010, Van Zyl 2010 en Willemse 2010b).
Terwyl daar ook enkele kritiese beskouings oor die lewe en persoonlikheid van Petersen
bestaan (Sonn 1987, Van der Ross 1987), is besonderhede oor sy lewensgeskiedenis egter
minder bekend, ’n leemte wat hierdie artikel gedeeltelik wil aanvul.
Foto 1: S.V. Petersen afgeneem in sy kantoor by die Hoërskool Athlone. Toestemming
Sydney T. Petersen
873

2. Tuis onder die Suiderkruis – oor herkoms en genealogie
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die Landstem berig in 1962 oor die herkoms en genealogie van die Petersens na aanleiding
van ’n onderhoud wat met Petersen se pa, Sydney snr. – die tuiemaker van Riversdal – gevoer
is. In die berig, met die titel “Ek is Blank – My Pa was ’n Sweed” (Lake 1962), voer Sydney
snr. aan dat sy vader ’n Sweed was wat ’n kind by die plaaslike predikantsdogter verwek het.
Weens die skande van die gebeure is die seun (Sydney snr.) aan die huishulp gegee, wat hom
aangeneem het.
Petersen wou hierdie geskiedenis agterhaal en verifieer. Hy rig verskeie navrae hieroor en
tydens ’n verblyf in Uppsala, Swede, in 1961 probeer hy op die spoor van sy voorsate kom.
Die antwoorde wat hy vermoedelik op sy navrae kry van onder andere die vikaris van
Forshälla, word netjies oorgetik op die briefhoof van die Athlone Hoërskool. Hierdie
dokumente bevestig dat Petersen se grootvader ene Christian Harald Kollén was wat tussen
1850 en 1880 na Suid-Afrika geëmigreer het. Kollén is gebore op die eiland Orust buite
Bohuslan en word in die registers aangedui as ’n handelaar in Afrika. Uitvoerige gegewens
word verder verstrek oor Kollén se voorvaders en sy naaste familie.
Die gemeenskap van Riversdal het ’n sluier oor hierdie geskiedenis getrek en die Petersens se
pogings om die identiteit van hul biologiese ma/ouma vas te stel, het voor ’n toe deur gestuit.
Petersen se seun vertel dat hulle op ’n besoek aan Riversdal na die bruin nedersetting
Melkhoutfontein buite Stilbaai gegaan het omdat die mense daar vermoedelik iets geweet het
(S.T. Petersen 2010). Dit het egter geen resultate opgelewer nie.
Die misterie van sy herkoms resoneer in Petersen se skryfwerk. Die openingsgedig in die
gelyknamige bundel Suiderkruis (1965) peins hieroor:
Vra nie na my herkoms nie, wie my pa
se vader was en wie sy moeder nie,
dis noord in my, en oos en wes – die drie:
in die voorsaat was ek die Noordeling,
van gedaante een uit die Môre-land.
So is ek in die hierheen ingebring,
die kiem van my wese vergoed geplant
in hierdie suidehoek van Afrika.
Ek was oor baie grense ver van huis,
Göteborg het ek geken, Uppsala ...
In ekwatorlande het ek hoor sing
duister, voorvaderlik ’n melodie;
maar die heimwee het my terug gedwing
eindelik, tuis onder die Suiderkruis.
Dit is opmerklik dat strofe 2 verwys na sy reise na stede in Swede om sy oorsprong te
agterhaal. Sy slotsom wat wys op sy geseteldheid in Afrika is insiggewend.
874

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Ook in die ongepubliseerde essay “Agter die grenslyn” verwys hy na sy soektogte en peins
oor “hoe dit voel om kleurling, hotnot, baster en anders te wees”. Hy verwys voorts na sy
bloedlyn van Sweedse en Franse vaders en maak die gevolgtrekking dat “Natuurlik moes die
inboorling êrens langs ’n sypad by my voormense kom kuier het, maar selfs na hom soek ek
nou nog” (Petersen 1952).
’n Wroeging met die seermaak, skande en ambivalensie van gemengde afkoms en bloed is
terug te vind in die eerste gedigte in die bundel Die kinders van Kain (1960); vergelyk die
gedigte “Die merk”, “Die drumpel” en “Mulat”:
Hulle ken hom nie,
die man met wie
hulle in die donker maats is;
as die daglig kom
spreek hulle van hom
asof hy melaats is.
... asof hy melaats is.
Binne die Petersen-familie word algemeen aanvaar dat die matriargale voorsate afstam van
Malabar in die Indonesiese eilandgroep. Nieteenstaande die feit dat dié genealogie nog nie
nagevors is nie, word dit aangevoer om die vakmanskap, kunstalent en entrepreneurskap in
die familie te verklaar (S.T. Petersen 2010).
Die Petersens was vermoënde mense in Riversdal: hulle het verskeie eiendomme in die dorp
besit en kon dit bekom deur die tuiemakery van Sydney snr. en die vlytigheid van sy vrou,
wat onder andere brood en hout verkoop het (H. Petersen 2010; kyk ook Willemse 2010a vir
Petersen se digterlike eerbetoon aan sy ouers).
Petersen het op ’n stadium kunsklasse geneem saam met Peter Clarke en waterverfskilderye
gemaak. Die onderskrif by ’n foto in Miles (2000:62) meld dat Petersen, Clarke en ander in
1947 aandklasse in kuns by St. Philip in Woodstock geneem het. Sy broer Henry was meer
bekend as skilder en het ’n aantal kunswerke agtergelaat (H. Petersen 2010). Petersen het
later bevriend geraak met Francois Krige, broer van Uys Krige, wat in 1983 ’n portretskildery
van hom gemaak het.
875

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Foto 2: Skildery van S.V. Petersen deur Francois Krige, 1983. Toestemming Sydney T.
Petersen
3. Garcia, Parkstraat Rondebosch
Enkele gebeure rondom Petersen se woonhuis in Rondebosch onthul iets van sy
persoonlikheid en politieke houding. In die 1940’s het hy ’n erf geleë te Parkstraat 29,
Rondebosch, gekoop en ’n woonhuis opgerig. Ingevolge die Groepsgebiedewet is
Rondebosch later tot blanke woongebied verklaar en die Petersen-gesin ontvang op 1 Julie
1966 ’n kennisgewing om die woning te ontruim.
Petersen het die huis vernoem na die Garcia-pas wat sy tuisdorp Riversdal met Ladismith
verbind. Die pas is vernoem na Maurice Garcia, ’n Sefardiese Jood van Portugese afkoms wat
saam met die 1820 Britse setlaars na Algoabaai gekom het. Hy het opgang gemaak in die
koloniale administrasie en was vanaf 1865 tot 1877 burgerlike kommissaris en magistraat van
Riversdal. In hierdie tyd speel hy ’n belangrike rol in die bou van die pas wat deur Andrew
Geddes Bain uitgelê en in 1875 deur Garcia geopen is.
Petersen was lief om tydens besoeke aan sy ouers op sy tuisdorp ook na die Garcia-pas te
gaan en kon ure die stilte en afsondering geniet. Op sy notaboeke en briefhoofde is die adres
876

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Garcia, Parkstraat, Rondebosch keurig afgedruk. Dit was sy wens dat sy as in die Garcia-pas
gestrooi word.
Sy waardering vir hierdie landskap vind neerslag in die treffende natuurliriek wat deur sy
bundels resoneer en veral uitstaan in die gedigte “Aand op Riversdal”, “Aalwyne”, “By
Kafferkuilsrivier”, “Jeugland” en “By Seweweekspoort”.
Die hoofkarakter, Frans Hendricks, in Petersen se novelle As die son ondergaan (1946) het ’n
soortgelyke waardering vir en hunkering na die landelike omgewing van sy kinderjare:
En dan kom daar skimme uit die verlede, uit sy kindsdae op hom aangesweef: dan
soek-soek hy weer na kruiebossies daar hoog teen die hang waar die vlammende
aalwees groei. Of hy trippel agter ’n bontvlerk skoenlapper aan. Met die soet geur van
die veld om hom heen, en die groen gras, en die blou van lang berg daar gunter. (163)
Gerwel (1985:12) verbind Petersen se voorliefde vir die natuur met ’n versugting na vryheid
en wys op ’n ambivalensie in Petersen se natuurliriek: die gedigte verwoord ’n begeerte na
rus en kalmte wat in die natuur en gedroomde kinderdae terug te vind is, maar verwoord
terselfdertyd ook die idee van gebondenheid wat ’n aanduiding is van die onvryheid wat
Petersen ervaar het (kyk ook Van Wyk 2008 vir verdere bespreking van hierdie aspek).
Petersen wou die uitsettingsbevel nie gelate aanvaar nie en het verskeie vertoë gerig totdat ’n
verblyfpermit in 1970 toegestaan is. Die huis word steeds deur sy weduwee en seun bewoon.
Die gebeure rondom die huis Garcia kry ’n interessante kinkel wat iets van Petersen se
karakter onthul. Terwyl hy skoolhoof van Athlone Hoërskool was, het hy gereeld kennisse en
vriende uit die Riversdal-omgewing op die personeel aangestel. Een van hierdie persone was
Kallie Michaels van Heidelberg.
Op een betrokke Vrydagaand was Michaels en sy vrou Hannie in Heinz-weg, Landsdowne,
onderweg. Sy vrou het die motor bestuur. ’n Bus het die pad gekruis en Michaels is
noodlottig beseer. Sy vrou is van strafbare manslag aangekla. Petersen het hom ontferm en
vertoë aan die staatsaanklaer, S. Schoeman, gerig en Michaels se vrou is uiteindelik van
blaam onthef (S.T. Petersen 2010).
Schoeman is later aangestel as parlementêre advokaat en in hierdie hoedanigheid het hulle
paaie weer gekruis. Schoeman was klaarblyklik hoogs beïndruk deur Petersen en toe hy hom
nader, het hy sy saak bepleit by die destydse minister van Gemeenskapsbou, adv. Blaar
Coetzee, wat die woonpermit goedgekeur het.
Die gebeure laat blyk Petersen se politieke ambivalensie: aan die een kant toon hy ’n
beginselvaste verset teen apartheidswette en aan die ander kant gebruik hy die strukture van
die apartheidstaat om vir homself ’n beter posisie te verkry. Willemse (2010:13) laat hom as
volg uit oor Petersen se beroepskeuses en sy politieke houding: “Dwarsdeur sy lewe het hy
vir hom as ’n gesiene skoolhoof in die Departement Kleurlingsake en politiek-behoudende
mens ’n gematigde posisie uitgekerf.”
877

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die lotgevalle van die Michaels-gesin moes Petersen intens geraak het, omdat hy ook
vantevore betrokke was by ’n tragiese motorongeluk. Omstreeks die laat 1940’s was hy die
bestuurder van ’n motor waarin ’n jong man in ’n tref-en-trap-ongeluk omgekom het. Sy
wroeging hieroor resoneer in die gedig “Worsteling” in die bundel Die enkeling (1944). Van
die strofes uit die gedig met die ondertitel “Na die ongeluk” lui so:
Jy’s dood ...
Jou lamgeslane vlees en bloed
was magteloos om te verhoed
dat jou ontruste siel ontsnap:
Jy’s dood ...
Jy rus.
maar ek: jou moordenaar ek, wat leef!
hoe kan ek rus? Hoe kan ek streef
die helgedagte te verdryf
tot rus ...?
Doodgestamp ...
Ek het jou doodgestamp, en moes
jou daar sien lê: vermink, verwoes,
verbrysel tot ’n pappery ...
O, God!
’n Brandende dolk het my deurboor,
het my laat kerm, “God. Ek’t gemoor,
ek het gemoor, ek het gemoor ...”
4. Ca-le-dôner, vriend van my: die vriendskap tussen S.V. Petersen en P.J. Philander
In 1957 het die digter Piet Philander die skoolhoof van die Hoërskool Belgravia in Athlone
geword. Philander was voorheen verbonde aan die Hoërskool Schoonspruit in Malmesbury
en sy familie moes vir eers agterbly terwyl hy die pos in Athlone opgeneem het. Philander het
’n woonerf in Balfourstraat, aangrensend aan Parkstraat, gekoop en terwyl sy huis in aanbou
was, het hy ’n tyd lank by Petersen en sy gesin geloseer. Hy moes ’n kamer met Sydney jnr.
deel (S.T. Petersen 2010).
Petersen en Philander kon vir ure korswel, grappies uitdeel en die spot dryf met
gemeenskaplike vriende. ’n Hegte band het tussen die twee families ontstaan. Die seuns,
Sydney jnr., Peter en Dennis Philander, het goeie maats geword. Philander se oudste seun
George het aan die Athlone Hoërskool onder Petersen gematrikuleer. In die
winterskoolvakansie van 1957 het die twee families saam vakansie gaan hou in
Plettenbergbaai by Philander se skoonouers, die Harker-gesin. Bedags het die gesinne
verskeie uitstappies na die Tsitsikamma-bos en nabygeleë strande geneem.
878

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die twee eggenotes, Alice en Mavis, was op ’n tyd kollegas aan die Zonnebloem-kollege.
Petersen, Philander en Charles Golding het in hierdie tyd ook die Protea-program op die
Afrikaanse diens van die SAUK begin waarin hulle boekbesprekings en kultuurnuus wat op
die bruin gemeenskap gerig was, uitgesaai het.
Dit was vir Petersen ’n slag toe Philander besluit om na die VSA te verhuis. Hulle het bly
korrespondeer en tydens Petersen se besoek aan die VSA op die Leadership Exchange
Programme in 1969 het hy by Philander in New Jersey gekuier.
Petersen se briewe aan Philander gee ’n idee van die aard van hulle vriendskap, die
onderwerpe wat hulle aangeraak het en die tydsgees waarin dit geskryf is. Die P.J. Philanderversameling
in die Dokumentasie-afdeling van die J.S. Gericke-biblioteek van die
Universiteit Stellenbosch bevat ’n tiental briewe, briefkaarte, poskaarte en ander skryfstukke
en dek die periode van die laat 1970’s en vroeë 1980’s. Dit is dus geskryf nadat Petersen as
skoolhoof van Athlone Hoërskool afgetree het en tydelike aanstellings in die onderwys- en
statistiekdepartemente beklee het. Dit gee ’n blik op die goedige gespot en gekorswel, die
skryfwerk waarmee Petersen daardie tyd besig was, onder andere die bundels Meditations on
the brink (1980) en Laat kom dan die wind (1985), sy oorsese reise en sy brose
geestesgesondheid.
Oor die waarde van briefwisseling tussen skrywers sê Kannemeyer (2007c:119):
Veral boeiend is hoe hulle op mekaar se werk en op die politieke en breër kulturele
lewe van die tyd reageer [...] [D]eur die brief word gesindhede, verhoudings, voor- en
afkeure feller oorgedra as in stukke wat die skrywer self vir publikasie bedoel het. In
die brief waak die skrywer nie altyd oor sy woord nie, iets wat ’n sekere loslippigheid
’n kenmerkende eienskap van die brief maak.
Die briewe van Petersen aan Philander is waardevol vir die blik wat dit bied op twee bruin
intellektuele en hul besinning oor kwessies van die dag – iets waaroor daar in die (Suid-)
Afrikaanse geesteswêreld baie min verslag gedoen is.
Die aanspreektoon van die briefkaart van 5 April 1979 onthul die gemoedelike aard van
Petersen en Philander se vriendskap. Petersen open met “Ca-le-dôner vriend van my, moenie
vra hoe dit gaan nie, daarom sê ek self dit gaan goed” (Petersen 1979a). Die uitdagende en
spottende toon van sy skryfstyl blyk hier.
Op 11 Mei 1979 skryf hy om tien voor ses die oggend:
Piet
Hou jou kopstukke bymekaar of jy word net so losbandig half bedonnerd soos al die
Amerikaners, d.w.s. ek kon trane huil van blydskap net omdat ek Alice se eie
handskrif in jou brief gesien het. Daa’ie typing van jou beteken bôgeher-ol. Jy brêk
net! Blikskottel, ek is nie apie nie, ek leef lekker. Ek skryf nie prosa nie, die prosa
skryf my. Dêm goed ook en jy weet dit. Dêm oorspronklik ook, nie daardie
879

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
grammatikale perfeksie wat eie aan jou styl is nie ... Ek skryf ook nie gedigte nie, my
gedigte dig my.
Jy sê ek moet Amerika toe kom? Ek was daar (ek like dit nie) jy is daar, en jy wil daar
gaan werk (Petersen 1979b).
Dit is duidelik dat hy Philander terg en hom uitlok. Die kleinerige boskrif by die brief onthul
verder; “Hoe lyk jy my style van skryf? Bedonnerd goed nê? Arrogant soos ek altyd was!”
Dit lyk asof Petersen dikwels vir Philander wou terg, daarom sy provokerende manier van
dinge stel, vergelyk “Jy brêk net” en “nie daai grammatikale perfeksie van jou nie” (Petersen
1979b).
Van der Ross (2003) noem dat Petersen dikwels deur mense wat hom nie goed geken het nie,
as arrogant beskryf is. Hy beskou dit egter as bravade waaragter die skugter en onseker
Petersen geskuil het. Hy onthou dat hy en Petersen in die laat 1960’s met ’n British Councilbeurs
’n studietoer na die Verenigde Koninkryk onderneem het. Waar daar met groepe
gepraat moes word, het Petersen gesê dat hy (Van der Ross) dit moet doen omdat “hy nie kon
nie, nie dat hy nie intellektueel opgewasse was nie, hy was ’n skeppende mens [...] jy moes
hom aanvaar soos hy was” (Van der Ross 2003).
Terwyl Petersen in sy briewe soms ruimhartig in sy lof vir Philander se skryfwerk is –
vergelyk byvoorbeeld: “Ek’t die manuskrip van jou nuwe boek gesien. (Dêm goed)” – gaan
dit wesenlik oor sy eie skryfwerk en dit op ’n stadium toe hy reeds sy beste werk gelewer het.
Hy sê oor Meditations: “[R]eeds is daar opsienbare aandag verkry in Holland en in
Duitsland” (Petersen 1979b). Van der Ross (2003) noem ook dat Petersen “’n hoë dunk” van
homself en sy eie skryfwerk gehad het. Dit het neerslag gevind in die nougesette aandag wat
hy byvoorbeeld aan die setwerk van sy bundels bestee het.
’n Mate van jaloesie is ook nie mis te kyk in die briewe en vriendskap nie. Philander se seun,
Peter, onthou byvoorbeeld dat Petersen met die verskyning van Philander se bundel Die bruin
kokon “’n bietjie jaloers was en die korter verse gekritiseer het as minderwaardig” (Philander
2010). Sy kwalik bedekte nydigheid blyk uit die volgende aanhaling uit ’n skrywe van 7
Februarie 1980: “Jakes Gerwel is nou Professor-in-die-Bos; Abie Cupido ook; Dick is
Professor van die professors-in-die-Bos. Hy moet oppas of hulle benoem hom nog tot
profeet” (Petersen 1979b).
Die briewe onthul egter ook sy frustrasie met die stelsel – nie slegs op ’n politieke vlak nie,
maar ook persoonlik – vergelyk sy wrewel omdat hy nie genoeg tyd kry om aan sy skryfwerk
te skaaf nie:
Mens moes die klaswerk in die klaskamer lankal in sy moer(bei) laat kruip het, dan
sou mens beter kon skryf. Maar mens moes leef, en daar was nie erfgeld of swerfgeld
om jou staande te hou nie. En boonop was daar nog strontgatte van sogenaamde
“Inspekteurs van Onderwys” om jou doen en late gade te slaan. Dit was om te ween ...
Nou dien ek weer die Departement van Statistiek ... en Coloured Affairs kan solank
gaan strawberries vreet vir my part, en sommer vir jou part ook. (Petersen 1979b)
880

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Petersen se gebruik van kragwoorde in die brief as uiting van frustrasie en ongeduld met sy
situasie en met die burokrasie is opvallend. Soos sy tydgenote was Petersen uitgelewer aan
die politieke maghebbers en apartheidsburokrate. Petersen se ervaring kan vergelyk word met
Van der Ross (2010:32) se belewing van die politieke inmenging in sy eie loopbaan: “This
whole episode of my non-appointment to Hewat, and the uncertainty of my appointment to
Battswood, both because of ‘political’ overtones, illustrates how the education authorities
lived in the shadow of the political policies and bosses.”
Dieselfde skrywe laat blyk ook sy brose geestesgesondheid: “Deur die verwoesting en
woesteny van ’n donderse en bedonderende senuwee-instorting is ek Godsgenadiglik nou
herstel. Hierdie rondvaart is sielsbevredigend.”
Die laaste van hierdie briewe, op 5 Mei 1980, toon ’n positiewe ingesteldheid, nie net
persoonlik nie: “Niks kry my onder nie”, maar ook ten opsigte van die onderwys: “Die
standaard van onderwys het aansienlik verhoog in die area waarin ek werk. Daar is geesdrif
onder die mense, en ’n positiewe benadering tot die taak van die dag” (Petersen 1980). Hierin
maak hy nog planne vir ’n lesingtoer wat hulle deur die VSA kon onderneem: “[D]an travel
ek en jy die hele Amerika plat as ’n tweemanskap in belang van die nuutste kulturele taal ter
wêreld, nl. Afrikaans.”
Foto 3: S.V. Petersen afgeneem in die studeerkamer van sy huis in die laat vyftigerjare.
Toestemming Sydney T. Petersen
881

5. Slot
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Daar bestaan uiteenlopende opvattings oor Petersen: sommige onthou hom as selfingenome
en arrogant, terwyl ander sy beskeidenheid en alleenheid in herinnering roep. Sonn (1987)
merk byvoorbeeld op: “Hy het my altyd met ’n gevoel van waardering dog onbehaaglikheid
agtergelaat; waardering omrede sy opregte belangstelling in sy medemens, onvergenoegdheid
want sodra ’n gesprek vlot en net wanneer ’n mens kontak begin maak, hy opstaan en hek toe
gaan. Sommer ’net vir spite’. Die skugter, selfbewuste gees word toegevou voordat die
waarnemer te veel daarvan agterkom.”
Petersen tipeer homself as volg in die gedig “Portret ’40” in die bundel Nag is verby (1980):
Dwars moet ek wees
om reguit te wees, right?
Slim is ek nie,
net domastrant vir spite!
Wie wil, kan
om den brode skrywe, ek
skryf dalk net
om my ek te ontdek.
Die traan is wel soms
in die lag verskuil
daarom lag ek,
as ek eintlik wil huil.
Petersen se jare lange vriend, Richard van der Ross, gee besondere insig in ’n huldeblyk wat
hy by Petersen se begrafnis lewer:
Baie mense sou hom beskuldig dat hy te egoïsties is. Ja, hy was iets van al hierdie, maar nie
té nie. As hy kripties was, dan was dit omdat hy reguit was, dikwels kortaf. Sinies? Baie maal
omdat hy nie met andere in ’n argument betrokke wou raak nie en met ’n sterk sinisme het hy
die ander party laat verstaan dat hy nie hier verder sal kom nie. En as hy verder wou, dan stap
S.V. weg. Ingekeer? Ja, wel. Maar ek glo nie dit was die inkeer van ’n selfsugtige egoïs nie.
In gesprek het hy dikwels van homself gepraat. (Van der Ross 1987)
Petersen was ’n figuur gevorm deur die tydsgewrig waarin hy geleef het; die intense politieke
struwelinge van daardie tyd het sy familie, vriendekring, beroepslewe, gemeenskap en
homself nie onaangeraak gelaat nie. Sy brose geestesgesondheid aan die einde van sy lewe
was waarskynlik die gevolg daarvan.
882

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Van der Ross (2010:13–4) se belewing van hierdie tyd gee ’n goeie aanduiding van hoe
Petersen dit waarskynlik ook ervaar het:
The anger was directed theoretically at government, but in practice against those
persons who had accepted membership of the CAC, as they were more readily
accessible as targets. They were called all manner of names, such as Quislings, scabs,
renegades, lepers and many more. Being young, politically inexperienced and naïve
[...] I did not fully grasp the intensity of these criticisms and attacks [...] Indeed, I
came to be targetted myself! For I tried to follow a calm, rational, analytical and wellmannered
approach to the situation, only to find that the attack would not answer to
any of these descriptions.
Petersen het hieraan probeer ontkom deur te reis. Hy was regdeur sy lewe ’n berese man en
het verskeie kere met sy gesin in Europa (Nederland, Duitsland en Skandinawië) en die VSA
getoer. Hy het egter in sy laaste lewensjare alleen gereis, veral skeepsreise na die Seychelle
en die Griekse eilande (Delos, Mykonos en Patmos). Dit is asof hy alleen wou wees. Die
gedig “Wegvlug” in ’n ongepubliseerde bundel, En die wind waai voort (1986), verwoord die
kwessies waarmee hy gewroeg het en die versugting na alleenheid as ’n uitvlug.
Bibliografie
Lekker Boeing
daa’ie 747
wegvlug
van ’n D F Malan
Van ’n ge-jabaas
en ’n ge-neebaas
kommervry
van ’n ge-hierjy!
Vlugpassasier
’n alleenman sit hy
hy wat nou
lugkastele bou
In sy 747
die onderdaan
hy? No fear
lankal nie meer.
Daar’s ’n Eldorado
êrens
in die wêreld
en ’n hemel blou bo!
Gepubliseerde bronne
883

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
De Moor, W. 1990. Van de wieg tot het graf tot het werk. Apecten van de literaire biografie.
Kampen: Kok Agora
Friedman-Spits, C. 1980. Maurice Garcia – Jewish 1820 Settler. Lantern, Desember, ble. 78–
82.
Gerwel, G.J. 1985. Van Petersen tot die hede – ’n kritiese bestekopname. In Smith e.a. (reds.)
1985.
Hendricks, F. 2010. Op die taalspore van S.V. Petersen: ’n Blik op sy verrekening van
taaldiversiteit. Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans, 17(2):21–37.
Kannemeyer, J.C. 1983. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 2. Pretoria, Kaapstad en
Johannesburg: Academica.
—. 2007a. “Uit puur verstrooiing”. Lesings, praatjies, artikels, onderhoude en besprekings.
Stellenbosch: Inset-uitgewers.
—. 2007b. Biografiese geskiedskrywing, ’n Rekenskap. In Kannemeyer 2007a.
—. 2007c. Die stand van die Afrikaanse edisiewetenskap. In Kannemeyer 2007a.
—. 2012. J.M. Coetzee: ’n Geskryfde lewe. Kaapstad: Jonathan Ball Uitgewers.
Lake, A.S. 1962. Bekende Kleurling-digter se vader sê: “Ek is blank – my pa was ’n Sweed”.
Die Landstem, 8 September.
Miles, E. 2000. Triptych for Peter Clarke. In Willemse (red.) 2000.
Moore-Gilbert, B. 2009. Postcolonial life-writing: Culture, politics and self-representation.
New York: Routledge.
Pelser, A.C. 2001. Die literêre biografie – ’n terreinverkenning. Ongepubliseerde MAverhandeling,
Universiteit van Pretoria.
Petersen, S.V. 1944. Die enkeling. Port Elizabeth, Kaapstad: Unie-Volkspers Bpk.
—. 1946. As die son ondergaan. Port Elizabeth, Kaapstad: Unie-Volkspers Bpk.
—. 1960. Die kinders van Kain. Kaapstad, Bloemfontein, Johannesburg: Nasionale
Boekhandel Bpk.
—. 1965. Suiderkruis. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Bpk.
—. 1980. Nag is verby. Kaapstad: Tafelberg Uitgewers Bpk.
—. 1986. En die wind waai voort. Ongepubliseerde digbundel.
884

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Rassool, C. S. 2004. The individual, auto/biography and history in South Africa.
Ongepubliseerde doktorale proefskrif, Universiteit van Wes-Kaapland.
Smith, J.F., A. van Gensen en H. Willemse (reds.). 1985. Swart Afrikaanse skrywers: Verslag
van ’n simposium gehou by die Universiteit van Wes-Kaapland, Bellville. Bellville: UWK.
Sonn, F. 1987. S.V., die stem van ’n generasie. Rapport, 8 November, bl. 6. 1
Van der Ross, R.E. 1987. Ons groet ’n vrind. Hy’t ’n enkeling gebly. Rapport, 1 November,
bl. 1.
Van der Ross, D. 2010. A Blow to the Hoop: The story of my life and times. Newlands:
Ampersand Press.
Van Wyk, S. 2008. S.V. Petersen se tydskrifverhale. LitNet Akademies,5(1):43–57.
Van Zyl, W. 2010. S.V. Petersen, ’n pure impure digter of “siende blinde enkeling”. Tydskrif
vir Nederlands en Afrikaans, 17(2):38–51.
Willemse, H. (red.). 2000. More than brothers: Peter Clarke & James Matthews at 70.
Kaapstad: Kwela.
Willemse, H. 2010a. S.V. Petersen in dialoog met sy intellektuele en sosiale omgewing.
Tydskrif vir Letterkunde,47(2):31–47.
—. 2010b. S.V. Petersen se poësie van verwantskap. Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans,
17(2):3–20.
Argivale bronne (J.S. Gericke biblioteek, Universiteit Stellenbosch)
Petersen, S.V. 1952. Agter die grenslyn. Dok 118. Z. Pr.P. D.J. Opperman-argief.
—. 1979a. Brief aan P.J. Philander, 5 April. Dok 397. K.A. 8.4 Ongepubliseerde dokument,
P.J. Philander-versameling.
—. 1979b. Brief aan P.J. Philander, 11 Mei. Dok 397. K.A. 8.3 Ongepubliseerde dokument,
P.J. Philander-versameling.
—. 1980. Brief aan P.J. Philander, 5 Mei. Dok 397. K.A. 8.7 Ongepubliseerde
dokument, P.J. Philander-versameling.
Persoonlike onderhoude en e-pos-kommunikasie
Petersen, S.T. 2010. Persoonlike onderhoud, Kaapse Skiereiland Universiteit van Tegnologie,
Mowbray. 15 Oktober.
Petersen, H. 2010. Persoonlike onderhoud, Universiteit van Wes-Kaapland, Bellville. 19
Oktober.
885

Philander, P. 2010. Persoonlike e-pos, 28 Oktober.
Snyders, P. 2010. Persoonlike e-pos, 29 Oktober.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Van der Ross, R.E. 2003. Persoonlike onderhoud, Constantia, 22 Oktober.
Eindnota
1 Die verwysings van Sonn en Van der Ross verskyn ook in Willemse (2010b).
886

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Plek en ingeplaaste skryf. ’n Teoretiese ondersoek
na ingeplaaste skryf as ekopoëtiese skryfpraktyk
Opsomming
Susan Smith
Susan Smith, Departement Afrikaans, Universiteit van Fort Hare
Ekopoësie gaan, volgens Skinner (2001:7), oor die verhouding tussen mens en natuur in die
omgewing wat ons deel – huis, of plek, soos dit in taal verwoord en ingebed word. Dit
veronderstel ’n skryfpraktyk wat deel is van die proses wat die plek leefbaar en huislik maak.
Wanneer plek in die ekogedig aangespreek word, geskied dit binne die raamwerk van ’n
aantal kernterme – Buell (2005:65) praat van “emplacement” en Russo (s.j.:2) van “emplaced
writing” en “writing within”. Buell (2005:63), ’n vooraanstaande navorser binne die
ekokritiese beweging, identifiseer drie onlosmaaklike dimensies van plek: (i) die fisiese
materialiteit van die omgewing, (ii) die sosiokulturele persepsie en linguistiese konstruksie
van plek en (iii) die individuele en persoonlike verwantskap en verhouding met die plek.
Hierdie artikel stel ondersoek in na die teorie van plek aan die hand van die genoemde drie
merkers van Buell teen die breë agtergrond van die ekopoësie en die ekokritiek. Ek stel voor
dat emplacement en emplaced writing met ingeplaastheid en ingeplaaste skryf vertaal word.
Ek stel ook die term en konsep ingeplaaste lees as teoretiese nuutskepping voor om die
verwantskap van die leser met die ekogedig en met die natuurlike omgewing wat daarin
aangespreek word, te definieer. Nog ’n nuutskepping wat voorgestel word, is die term en
konsep plektyd as teenstellende teoretiese beginsel van ruimtetyd. Daarmee word bedoel dat
plektyd nie ’n ruimtelike abstraksie soos ruimtetyd is nie, maar in die werklikheid gesitueer is
en berus op die belewing van plek binne reële tyd. Die artikel toon aan hoedat ingeplaastheid
sentraal is aan omgewingskryfaksies en gesien kan word as een van die mees basiese
identifiseerbare eienskappe van ekopoësie. Die artikel sluit af met ’n omvattende vertaalde
glossarium van bestaande literêre terme asook die nuutskeppings ingeplaaste lees, plektyd en
verhalende materie wat voorgestel word.
Trefwoorde: ekokritiek; ekopoësie; groen poësie; binne-die-plek-skryf; ingeplaaste skryf;
ingeplaastheid; natuur as Ander; plek; nieplekke; omgewingskryfaksie; omgewingsgerigte
skryfaksie; omgewingskritiek; omgewingsliteratuur; ruimtetyd; plektyd; ingeplaaste lees;
nuwe materialiteit; translokaliteit; transliggaamlikheid; verhaalde materie; verhalende materie
887

Abstract
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Place and emplaced writing. A theoretical investigation of emplaced writing as ecopoetic
writing practice
Ecology as a discipline studies the interrelationships among all organisms, human and nonhuman,
and their environment or place; ecocriticism and ecopoetics have been defined as the
relationship between people and nature and the environment that we share – the house or eco
in which we all live – as articulated and embedded in language. In the field of literature it
conceptualises a writing practice that is part of the process of making place habitable and it
investigates the relationship with the natural environment in terms of literary reading and
writing practices and the cultural products of such practices.
Jonathan Skinner, founder of the journal ecopoetics, has described ecopoetics as follows:
“Eco” here signals – no more, no less – the house we share with several million other
species, our planet Earth. “Poetics” is used as poesis [sic] or making, not necessarily
to emphasize the critical over the creative act (nor vice versa). Thus: ecopoetics, a
house making. (2001:5)
Introducing the discipline of ecopoetics within Afrikaans literature, Smith (2012:15), in her
article, “Die aard van ekopoësie teen die agtergrond van die ekokritiese teorie met verwysing
na enkele gedigte van Martjie Bosman”, has offered an encompassing definition of ecopoetry
as poetry that does not deal exclusively with nature and ecological questions, but is searching
for a way in which, through language, it appreciates and understands the coherence and coexistence
of humankind and nature and to express these as actions.
The definition offered by Smith further states that ecopoetry is more than nature poetry. It is a
movement that has arisen from the tension created when the relationship between people and
nature reached a turning point, and it tries to express the coherence and order of the totality in
a systematic way, often through destabilising the poem.
She continues by saying that destabilisation of the text results in the reader’s becoming aware
of the inherent tension in the poem and looking critically at the human-nature relationship,
thus resulting in action. This action in turn aims to be instrumental in creating a changed
social consciousness and ideology, thus the political nature of ecopoetry. Through the
establishment of a new totality or a new concept of beauty, a new “home” or “place” is
created, a place we share with all other species on the planet.
Ecopoetics as area of investigation has not yet received much attention in Afrikaans literary
criticism. I propose in this article to broaden the understanding of ecopoetics and its
application by showing how place is central to the analysis and interpretation of ecopoetry
and by proposing a restructuring and broadening of the existing concepts of place. In doing
so, some of the existing gaps in the investigation of ecocritical and ecopoetical practices in
Afrikaans literature will be bridged.
The article draws on the work of researchers such as Lawrence Buell and Linda Russo and
introduces a place-centred approach to the understanding and analysis of poetry texts. Buell,
a prominent researcher in the area of ecopoetics, believes that the restructuring of people’s
concept of place is a fundamental dimension of both lived experience and art (2005:ix).
Redefining place is necessary because of the vulnerability of place and the constantly shifting
888

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
relationship between being human and the physical context of existence. Buell identifies
three inextricable ways in which place is represented in a text. Place refers to (i) the physical
materiality of the environment, (ii) the social-cultural perception and linguistic construction
of place and (iii) the individual’s personal relationship with and affinity to place (2005:63).
The article focuses on these three dimensions of place (as Buell calls them), offering an
investigation of the ways in which each of the dimensions functions, and, through selected
Afrikaans poetry texts, shows how these dimensions can be used as markers to analyse poems
through the lens of ecopoetics. The focus is mainly on the theory underlying place and a
selection of poetry texts is used to demonstrate how these three markers could function in
analysing a text. Although, for convenience, the three aspects are considered separately in
turn, they interconnect as an interdependent totality.
Researchers in the field of ecopoetics argue that place should be studied in the same way as
class, race and gender. All human experience commences with place. When place is
addressed in an ecopoem, it happens against a framework of certain key terminologies –
Buell (2005:65) speaks of “emplacement” while Russo (s.j.:2) introduces the concepts of
“emplaced writing” and “writing within”.
In this article I propose the Afrikaans terms ingeplaastheid and ingeplaaste skryf, derived for
the terms emplacement and emplaced writing used by Russo and Buell. I also propose the
new term emplaced reading (ingeplaaste lees) as a theoretical neologism to define the
specific relationship of the reader with the ecopoem and with the natural environment
addressed within the poem. The existing definitions of ecopoetry (Buell, Skinner, Glotfelty
and Fromm) are expanded to show how emplacement and emplaced writing are key aspects
of ecopoetry, thus creating a theory of place. Another term coined in this article is placetime
as opposed to the existing theoretical principle of spacetime, as used by Relke (1999:312) in
connection with ecocriticism. It implies that, as distinct from spacetime, placetime is not a
spatial abstraction but situated in reality and based on experiencing place in real time. This
article shows emplacement as central to environmental writing and that it can be seen as one
of the most fundamental identifiable aspects of ecopoetry.
The most significant contribution of this research is the opening up of an area of literary
theory that has, until recently, to a large extent been neglected in Afrikaans literary theory
and criticism. The value of understanding the difference between space and place, the role of
bioregionality in ecopoetics, and the application of the three markers of place as part of
emplaced writing is that it offers a new lens for looking at poetry texts, both new ones and
also as a rediscovery of many older ones. I propose that a thorough analysis of the role of
place and emplaced writing and reading over a broad spectrum of existing poetry texts could
yield newly recognised layers of meaning.
The article concludes with an extensive glossary of literary terms in the area of ecocriticism
and ecopoetics, with their Afrikaans translations, including the newly coined terms emplaced
reading (ingeplaaste lees), storying matter (verhalende materie) and placetime (plektyd).
Key words: ecocriticism; ecopoetry; ecopoetics; green poetry; writing within; emplaced
writing; emplacement; emplaced reading, nature as Other; non-places; environmental writing;
environmental criticism; environmental literature; spacetime; placetime; emplaced reading;
new materialism; trans-locality; trans-corporeality; storied matter; storying matter
889

1. Inleiding
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die doelstelling van literêre teorie, soos ook die geval met enige ander teoretiese benadering,
is die bestudering en interpretasie van die onderwerp. Ekologie 1 as dissipline hou sigself
besig met die bestudering van die verhouding tussen alle organismes, menslik en niemenslik,
en hul omgewing of plek – al die dele van die geheel. Ekokritiek en ekopoësie ondersoek
hierdie verhouding aan die hand van literêre skryf- en leespraktyke en die kultuurprodukte
van hierdie praktyke.
Die oorsprong van die woorddeel eko- in ekopoësie kan teruggevoer word na die Griekse
woord oikos, wat na huis of blyplek verwys, terwyl die wortel van die moderne woord,
poësie, afkomstig is van die Griekse woord poieō, wat beteken “om te maak” en wat
aanvanklik ’n werkwoord was, ’n aksie wat die wêreld transformeer en laat voortgaan (Smith
2012:502, 509). Ekopoësie word só deur Jonathan Skinner, stigter van die tydskrif
ecopoetics, gedefinieer:
“Eco” here signals – no more, no less – the house we share with several million other
species, our planet Earth. “Poetics” is used as poesis [sic] or making, not necessarily
to emphasize the critical over the creative act (nor vice versa). Thus: ecopoetics, a
house making. (Skinner 2001:5)
In Smith (2012:512) verskaf ek ’n omvattende definisie van ekopoësie:
Ekopoësie is poësie wat nie uitsluitlik oor die natuur en ekologiese vraagstukke
handel nie, maar op soek is na ’n wyse om deur middel van taal die samehang van die
mensdom en die natuur te waardeer en te verstaan en as aksie uit te druk. Ekopoësie is
meer as natuurpoësie: dit is beweging wat spruit uit die spanning waar die verhouding
tussen mens en natuur ’n kruispunt bereik en poog om die sistematiese samehang en
ordening van die geheel uit te druk, dikwels juis deur die destabilisering van die
gedig. Destabilisering het tot gevolg dat die leser bewus gemaak word van die
inherente spanning in die teks en krities na die mens-natuur-verhouding kyk en tot
aksie oorgehaal word, wat veranderde sosiale gewete en bewussyn en uiteindelik
ideologieë tot gevolg het – vandaar die politiese aard van ekopoësie. Deur die
daarstelling van ’n nuwe geheel of ’n nuwe konsep van skoonheid word ’n nuwe
“huis” of “plek” verwoord en tot stand gebring, ’n plek wat ons met al die ander
spesies op hierdie planeet deel.
In die onderhawige artikel sal hierdie definisie van ekopoësie verbreed word deur te wys
hoedat ingeplaastheid (ingeplaaste skryfaksie en ingeplaaste leesaksie) ’n kernaspek van
ekopoësie vorm.
Alle menslike ondervinding begin by plek. Buell (2005:ix) voer aan dat die herstrukturering
van plek ’n fundamentele dimensie van beide kuns en die geleefde ervaring is. Die
herdefiniëring van die konsep plek is, volgens Buell (2005:62), meer as ooit tevore
noodsaaklik juis weens die broosheid daarvan en die immer verskuiwende verhouding tussen
menswees en fisiese konteks. Dit vra om ’n kritiese benadering en heroriëntasie ten opsigte
van bestaande konsepte van plek en ruimte, wat die belofte van politieke verset teen
bestaande persepsies van ruimtelike kolonisasie inhou. Buell (2005:1) maak melding van die
890

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
wyse waarop die materiële wêreld nog altyd betrokke was by, gestalte gegee het aan en
meegevoer was deur teorie, verbeelding en tegnologie en hoe hierdie aspekte in die kreatiewe
kuns en kritiese navorsing weerspieël word. Juis teen hierdie agtergrond vind hy dit vreemd
dat omgewingsgerigte literatuurkritiese studies oor plek steeds so ’n liminale posisie beklee.
Die ekopoëtiese blik wat in hierdie artikel gewerp word, kan as inklusief eerder as eksklusief
beskou word, deurdat dit, soos aangetoon in Smith (2012:506), voorsiening maak vir die
interaksie wat deur die interdissiplinêre aard van ekopoësie en ekokritiek teweeggebring
word. So byvoorbeeld speel geokritiek (een van talle interdissiplinêre ekotone) toenemend ’n
rol in ekokritiese ondersoeke waar daar na die mens en sy verwantskap met plek gekyk word.
Soos in ekokritiek word daar in geokritiek klem gelê op die persoonlike, subjektiewe en
fenomenologiese kant van geografie. Eko-opvoeringsteorie, nog ’n interdissiplinêre ekotoon
van ondersoek wat uit ekokritiek ontstaan het, wys weer op die evokatiewe en sensoriese taal
van opvoering wat eweneens die teenwoordigheid van die liggaam in die teks en in plek
beklemtoon.
Die belangrikheid van plek as wetenskaplike ondersoekterrein word deur Evernden
(1996:100–1) beklemtoon as hy daarop wys dat die tot stand kom van self onmoontlik is
sonder die konteks van plek. Volgens hom is “[t]he significance of place [...] a very personal
thing, [a] battle for the right to know ‘where I am from’”. Dit is daardie klein skyfie van die
omgewing waarin die mens pas en waardeur hy gedefinieer word. In aansluiting hierby maak
Shepard (1977:32) reeds in 1977 die volgende uitspraak oor plek: “[K]nowing who you are is
impossible without knowing where you are from.” Om plek te benoem kan gesien word as ’n
uitbreiding van die self in die omgewing (Evernden 1996:101). Die proses waardeur oor plek
geskryf en ’n naam aan die plek toegeken word, is deel van die proses van identiteitskepping,
beide van die plek en van die self.
’n Ondersoek na die verwantskap tussen die twee dele in die woord ekopoësie het tot gevolg
dat ekokritici indringend selfondersoek moet instel, nie net na die wat nie, maar ook na die
hoe en waar van plek in ekokritiek en ekopoësie. Teen die agtergrond van vorige
verromantiseerde blikke op natuur- en omgewingspoësie (waarna verderaan in die artikel
teruggekeer sal word) bied ’n ondersoek na die skryfpraktyke, en in die besonder ingeplaaste
skryf, juis hierdie herdefiniëring van plek.
In hierdie artikel word daar aansluiting gevind by die genoemde drie dimensies van plek soos
deur Buell (2005:63) geïdentifiseer, naamlik (i) die fisiese materialiteit van die omgewing,
(ii) die sosiokulturele persepsie en linguistiese konstruksie van plek en (iii) die individuele
verwantskap met die plek. Hoewel hierdie drie aspekte afsonderlik ondersoek word, moet in
ag geneem word dat die onderdele van die geheel nou verweef is en dat die drie dimensies nie
gekompartementaliseer behoort te word nie, maar in interafhanklikheid en wisselwerking tot
mekaar staan. Omdat die hooffokus van hierdie artikel teoreties van aard is, word slegs
oorsigtelik na enkele voorbeelde van hierdie aspekte in gedigte verwys. ’n Grondiger
ontleding van die rol van plek en ingeplaaste skryf oor ’n wye spektrum van bestaande poësie
behoort onderneem te word, waardeur tot dusver verborge lae betekenis ontgin kan word.
891

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
2. Plek as materiële, fisiese omgewing: die materiële dimensie van plek
Die jaar 2010 word deur Iovino (2012:134) uitgesonder as die jaar waarin daar oor ’n wye
spektrum van dissiplines ’n ontploffing in navorsing plaasgevind het oor nuwe materialisme
en voorwerpgeoriënteerde ontologie/VO (Object Orientated Onthology, OOO) wat ook
uiteraard ’n invloed op ekokritiek gehad het. Dit is ’n teoretiese denkrigting wat ’n
herbesinning oor materialiteit tot gevolg het: dit waaruit ons liggame en die natuurlike wêreld
om ons gemaak is. Dit poog om die verdeling tussen materie en die kulturele konstruksie
daarvan – ’n direkte uitvloeisel van die postmodernisme en die poststrukturalisme – te
oorbrug. Nuwe materialisme as teoretiese raamwerk sien natuur nie as ’n passiewe sosiale
konstruksie nie, maar eerder as ’n bemiddelende krag wat interaksie met en verandering van
ander elemente teweegbring, insluitende die mens. Materie is ’n meervlakkige konsep: dit is
die materialiteit van die menslike liggaam en die natuurlike wêreld. Iovino (2012:135) wys
op die volgende:
[Matter is …] the substance of being, but also, more expansively, as a terrain of
knowledge and action, something which enriches the ontological perspective with a
wider field of significance. Accordingly, material formations, human and nonhuman
bodies, are “emergences” whose existence and meanings are strictly connected to the
discursive dimensions with which they are entangled.
Die krag van materie om dinamiese betekenis in en oor beide menslike en niemenslike
liggame te bou, vind uiting in narratiewe oor materie, of verhaalde materie (storied matter,
soos Iovino 2012:137 dit noem). Iovino (2012:136) sê die vertrekpunt vir ’n ondersoek na die
narratiewe van materie wat die gedeelde dimensie van die menslike en die niemenslike
ondersoek, is die liggaam as die middelplek. Verhaalde materie beklemtoon die materialiteit
van omgewing en plek en sluit aan by wat Alaimo (2008:9) trans-corporeality
(transliggaamlikheid) noem en Buell (2005:62–3, 76–8) se konsep van translokaliteit,
waardeur die oorgang tussen binne en buite van elke liggaamlike vorm, hetsy menslik of
niemenslik, gekarteer word.
By ’n ekokritiese herlees van ’n gedig soos “Te klip om te boom” van D.J. Opperman (Edms.
Bpk., 1970) kan aangetoon word hoe transliggaamlikheid bewerkstellig word in die oorgang
van wat tradisioneel lewend en nielewend beskou word. Materie (“klip”) vertoon dinamiese
eienskappe wat die verdeling tussen die lewende mens en die nielewende materie oorbrug.
Die antroposentriese posisie van die mens as wese wat kan voortplant, word sodoende
omvergewerp.
klip kan net klip,
sy teel is onderverdeel
tot stomme klippertjies
[...]
vóór boom kan boom
moet klip eers klip.
892

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die werkwoordfunksie wat op die selfstandige naamwoorde “klip” en “boom” oorgedra
word, het tot gevolg dat die grense van liggaamlikheid vervaag en gelykstelling van menslike
en niemenslike plaasvind wat die hiërargiese, antroposentriese orde uitdaag.
Antjie Krog se gedig “narratief van klip” (Kleur kom nooit alleen nie, 2000) sluit by hierdie
diskoers aan wanneer ’n aanspraak op transliggaamlikheid gemaak word as die klip in
tweegesprek met die digter tree. Aanvanklik probeer die klip sy eie niemenslike aard
bevestig, maar deur die gesprek word buite die bestaande grense van niemenslikheid
opgetree:
“dé ek is klip”, sê dit
“net klip
in sy lelikste klipste klip
ja vatso, ek is fokkenklipdiklelik
ék smyt die eerste klip en donnerswil trash wat jy dag berg is of klip
of klip of God is
[...]
ek’s ding, hoor jy!
kyk my in die oghe, face my
ek is ding
ek verweer brutaal
tot klipskilfers teen kaal helse skuinstes
vieslike deurmekaar klipbleddievlokke
[...]
ek’s klipbefok
in my klipveld is ek
stoned”.
So word materiële formasies of “emergences” (in die woorde van Iovino) van die menslike
(die digter) en die niemenslike (klip en plek) en hulle bestaan en betekenis tot stand gebring
in ’n diskursiewe dimensie waarbinne hulle in ’n verbintenis met mekaar tree. Die voorwerp,
klip, reageer – voorwerp-reaksie vind plaas – terwyl daar ’n bepaalde reaksie van die digteronderwerp
verwag word, wat onderwerpverantwoordelikheid veronderstel. Ekokrities gelees
demonstreer die gedig nie net verhaalde materie nie, maar tree klip ook self verhalend en
dinamies handelend op – ’n konsep wat, na analogie van Iovino se verhaalde materie,
verhalende materie genoem kan word.
Gedigte waarin nie net die problematiese aard van die verbintenis met plek raakgelees kan
word nie, maar ook die plek self wat handelend en emosioneel optree, is byvoorbeeld Krog se
gedig “grond” (Brink 2008:654):
onder bevele van my voorgeslagte was jy besit
had ek taal kon ek skryf want jy was grond my grond
maar my wou jy nooit
893

[...]
mý wou jy nooit
my verduur kon jy nooit.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Aanvanklik is die verhouding van die spreker-digter met grond bloot as ’n nielewende,
niehandelende ding, ’n blote objek: “jy was grond”. Maar sy voeg onmiddellik by: “my
grond”, waardeur besitterskap en mag, soos in ’n vroeër bestel, uitgedruk word. Dan verkry
grond ’n lewende, handelende identiteit, word meer as objek, wanneer die grond ’n menslike
wilsbesluit neem om haar nie te aanvaar nie, ten spyte van haar “vergeefser as vroeër liefhet”
daarvan.
Die fisiese, materiële dimensie van plek, maar ook die problematiek van plek en eiendom en
mag wat daarmee saamhang, kan ook in Opperman se gedig “Edms. Bpk.” (Edms. Bpk.,
1970) nagegaan word, waarin die “ouderwetse”, oerstem, van die natuur die uiteindelike
besitterskap opeis:
Ek het ’n stukkie grond gekoop
met melkhout op; dit afgekamp
en teen die hek ’n naam geverf
sodat verbygangers besef:
Dis Dirk se erf.
Janfiskaal sit op my melkhoutboom,
sit op ’n kruin, sit op ’n rots,
en proklameer in sy lied
soggens en saans luidkeels:
“Dis my gebied.”
Bakkapel glip uit my melkhoutbos,
verby die kruin, verby die rots,
en teken op sandkolle waar hy kom
oral in ouderwetse skrif:
“Alles ... alles my eiendom.”
’n Verromantisering van natuur, en spesifiek plek, in die poësie berus op die siening van
natuur as stemlose objek, ondergeskik aan die mens, ’n duidelike mens-natuur-skeiding asook
’n natuur-kultuur-dualisme. Bellarsi (2009:4) wys op die patrone van persepsie wat hiermee
geassosieer word en wat in ’n postpastorale siening ondersoek behoort te word. Een van
hierdie patrone is die aanwesigheid van melankolie – ’n terughunkering na die ongeskonde
staat van natuur en die landelike omgewing, wat in kontras gestel word met die stad en die
gepaardgaande ontwikkeling en tegnologie. ’n Voorbeeld hiervan word gevind in die gedigte
van G.A. Watermeyer, “Reën in die voorwinter” en “Vertevlug” in die bundel Sekel en
Simbaal (1948) en ook in D.J. Opperman se “Ballade van die Grysland” (Negester oor
Ninevé, 1947).
In Smith (2012:510) wys ek daarop dat ekopoësie nie gelyk gestel moet word aan
natuurpoësie nie:
894

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Een van die belangrikste terreinafbakenings vir die ekopoësie is die stelling van Arigo
(s.j.:2), wat onomwonde verklaar dat “ekopoësie” nie noodwendig “natuurpoësie”
beteken nie. Hy sê dat tradisionele natuurpoësie, waarin die mens-onderwerp mediteer
oor die landskap/dier-voorwerp as toegang tot dieper betekenis in die mensonderwerp
se lewe, problematies en simplisties is, veral gesien in die lig van die
postmoderne wêreld waarin ons leef.
Hoewel Bryson (2002:5–6) sekere ooreenkomste met natuurpoësie erken, identifiseer hy drie
areas waarin ekopoësie van natuurpoësie verskil, naamlik die erkenning van die
interafhanklike aard van die wêreld, die nederigheid in die verhouding met beide die
menslike en die niemenslike wêreld en ‘n intense skeptisisme met betrekking tot
hiperwerklikheid en oordrewe tegnologie.
Nog een van wat Bellarsi (2009:4) patrone van persepsies noem, is die tipiese natuur-kultuurdualisme.
So ’n patroon kom byvoorbeeld na vore in N.P. Van Wyk Louw se epiese gedig
Raka. Olivier (1998:626) sê: “Terwyl woorde wat met dierlikheid, donker en modder verband
hou telkens in die beskrywing van Raka voorkom, is adjektiewe soos ‘skoon’, ‘helder’ en
‘blank’ kenmerkend van Koki. Die stam se beskawing word veral beskryf deur woorde wat
struktuur en orde aandui, soos die net, die web en die band.” Die natuur-kultuur-dualisme wat
kenmerkend van die pastorale en romantiese siening van natuur is, vorm die grondslag van
hierdie gedig: oerwoud teenoor beskawing; natuur teenoor kultuur; struktuur teenoor chaos;
dierlikheid teenoor menslikheid; die goeie teenoor die bose. ’n Ekokritiese herlees van
hierdie gedig open die moontlikheid om natuur as die Ander te lees en nuwe perspektiewe
van binne en buite en translokaliteit te ondersoek.
In Gestaltes en diere (1942) span Van Wyk Louw natuur in “as objektivering van ’n innerlike
toestand” (Olivier 1998:623) en natuurelemente, soos lug en wolke, see en horison (“Vooraf
gespeel”) word volgens Olivier ’n “verontrustende woeling” – in ooreenstemming met die
beeld van natuur as chaoties en onordelik. Van Wyk Louw maak dikwels van hierdie
objektiverende werkwyse gebruik waarin natuur tot dieper betekenis en insig van die mens se
lewe lei. Vergelyk byvoorbeeld die gedig “Vroegherfs” (Die halwe kring,1958). Olivier
(1998:621–2) beskryf die ontvangs van die gedig só:
“Vroegherfs”, met sy besadigde ritme en trae gang, evokeer die rypwording van die
herfs as voorspel tot die sestet, waarin die spreker om suiwering en heilwording bid.
Dié saamgaan van seisoen en geestelike ervaring word dan in die res van die siklus
voortgesit, met in die laaste gedig “Eerste sneeu”, ‘n metaforiese vereniging van
natuurgebeure en innerlike ervaring [...].
Hieruit is dit duidelik hoe die natuur, in teenstelling met die assosiasie van die bose en die
chaotiese, as romanties en selfs verhewe voorgestel word.
Gedigte soos Ernst van Heerden se “Papegaai” (Verklaarde Nag, 1965), “Akkedis” (Die sewe
vrese, 1951), “Bergskilpad” (Reisiger, 1953), “Vlermuis” (Koraal van die dood, 1956),
“Dood van die akkedis” (Die klop, 1961) en “Skulpkennis” (Kwadratuur van die sirkel,
1990), D.J. Opperman se “Paddas” (Blom en baaierd, 1956) en “Dennebol” (Dolosse, 1963),
C. Louis Leipoldt se “’n Handvol gruis” (Uit drie wêrelddele, 1934) en Eugène Marais se
895

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
“Dans van die reën” (Versamelde gedigte, 1936) is maar enkele voorbeelde van die vroeëre
sogenaamde natuurpoësie in Afrikaans waarin natuurelemente op pastorale wyse gelees en
ontvang is en wat ’n herlees regverdig.
Lefebvre (1991:31) se bekende teorieë oor die produksie van ruimte wat elke sosiale formasie
as ’n verteenwoordiging van ruimte sien, het waarskynlik ’n dramatiese invloed op die
verloop van ruimtelike studies in die 20ste eeu gehad. Die onderskeid tussen ruimte en plek
verdien egter opnuut aandag. Foucault (1984:23) maak die volgende belangrike uitspraak oor
plek/ruimte:
The space in which we live, which draws us out of ourselves, in which the erosion of
our lives, our time and our history occurs, is also, in itself, a heterogeneous space. In
other words, we do not live inside a void that could be colored with diverse shades of
light, we live inside a set of relations that delineates sites which are irreducible to one
another and absolutely not superimposable on one another.
In die onlangse ekokritiese navorsing is dit veral Buell (2005) wat op die persoonlike
verbintenis en verwantskap van die mens met plek fokus en die materiële aard van plek
beklemtoon:
Place is succinctly definable as space that is bounded and marked as humanly
meaningful through personal attachment, social relations, and physiographic
distinctiveness. Placeness, then, is co-constituted environmentally, socially, and
phenomenologically through acts of perception. Place connotes not simply bounded
and meaningful location but also dynamic process, including the shaping of place by
outside as well as internal influences. (145)
Hoewel plek en ruimte nie as antonieme gesien moet word nie, kan geargumenteer word dat
die twee konsepte mekaar nodig het vir definisie. Ruimte benodig nie die konsep van plek
nie, terwyl fisiese plek wel gelokaliseer is in ruimte. Om die materiële aard van plek te
ondersoek, is dit nuttig om die onderskeid tussen plek en ruimte te verwoord.
2.1 Plek en ruimte
Daar word toenemend geredeneer dat tyd en ruimte praktyke is waarvolgens ons dink, terwyl
plek te doen het met die fisiese omstandighede waarin ons leef. Kobialka (2012:4) noem
ruimte “the countersite” van plek, “an open field to potentialities”. Volgens Lefebvre
(1991:31) beskik ruimte oor kodes, simboliek en mag, laasgenoemde wat veral ook waar is
van plek.
Ruimte, sê die ekokritikus Linda Russo, is ’n abstraksie wat uitgedruk kan word as behoefte
of konsep, terwyl plek ’n spesifieke materiële ruimtelike lokaliteit is. Jy kan daar arriveer of
terugkeer daarheen en jy kan dit fotografies en selfs klankmatig vaslê. Russo (s.j.:2) brei
hierop uit: “One inhabits, experiences and so owns sensually the sounds, textures, smells, of a
place.” Bryson (2002) gebruik die sieninge van Tuan (1977:6), wat saamstem dat ruimte
meer abstrak as plek is: “What begins as undifferentiated space becomes place as we get to
know it better and endow it with value.” Tuan (1977:4) wys daarop dat plekke “centers of felt
896

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
value” is, buigsame areas waarbinne sosiale verhoudings gesitueer is en waarmee mense kan
identifiseer. Die tasbare aard van plek word deur Casey (1996:31) beklemtoon deur die
stelling dat plek onafskeidbaar is van die konkrete en gedefinieer word deur fisiese merkers.
Ruimte word gesien as geometriese en topografiese abstraksie en ook as relatief, terwyl plek
die konkrete geometriese terrein betrek.
Die wyse waarop sosiale en politieke waarde toegeken word aan plek, asook die spesifieke
ruimtelike lokaliteit daarvan, kan nagegaan word in die gedig “Puine” (Tristia, 1962) van
Van Wyk Louw waarin plek en die uitdrukking van mag deur naamgewing alreeds in 1962
aangespreek word:
I: Imperialisme
Milner se park
wilde wrak?
Jameson se saal
vuil en betaal
Kitchenerlaan
loop oor moorde begaan
Empireweg
Empire wég?
Die onderskeid tussen plek en ruimte kan ook kragtens die assosiatiewe aard daarvan
gedefinieer word. Volgens Buell (2005:63) is die assosiasies rondom plek diggeweef, terwyl
assosiasies van ruimte yl is. Die uitsondering is, volgens hom, dié sublieme ruimtes wat as
heilige spasies uitgesonder word. Mens sou kon argumenteer dat hierdie sublieme ruimtes
waarvan Buell praat, nie ruimtes is nie, maar plekke, en daardeur assosiatief gelade en
betekenisvol.
Die verhouding tussen digter en plek is nie bloot ’n eensydige nostalgiese of reaksionêre
terugroep van plek nie, maar ’n persoonlike verhouding met en herkenning van die tydelike
dimensie van die konstruksie, plek. Dit beklemtoon oorspronge en essensies en dit herfokus
die aandag op die interafhanklike aard van die verhouding. Plek word geproduseer as
menslike ondervinding, emosionele verbondenheid en materiële omgewing. Volgens
Oscarson (2010:10) is plek ’n komplekse interaksie van die lokale en die globale waardeur
beide die materialiteit van plek en die toenemend mobiele, tegnologies bemiddelde wêreld in
ag geneem word.
George Weideman beskryf byvoorbeeld in “Virtual reality” (’n Staning onder sterre,1997)
die wyse waarop die materiële, tasbare plek van “mossies tussen blare” en die “lowerlushof”
vervang word deur ’n virtuele ruimte wat op ’n “kosmieser manier” deur taal in stand gehou
word:
Ons is nie verdryf nie
ons het dit afgesweer:
897

die lowerlushof van weleer
word deur ’n gerub met ’n gasmasker
en ’n randsnyer beheer.
Spraak het nie verdwyn nie
ons het dit bloot verleer:
die storievertellers floreer
nou op ’n elektroniese,
kosmieser manier.
Selde kyk ons buitentoe
waar mossies tussen blare speel.
Die vensters van die rekenaar
bied uitsig op ’n binnestad
waarna ons gehipnotiseer
en volkome onversadig staar.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Anders as ruimte, kan plek nie geabstraheer of geobjektiveer word nie, maar dit is gegrond in
subjektiewe ondervinding, op ’n gegewe tyd. Dit wys uitwaarts na die tasbare wêreld, maar
binnetoe na die persepsies wat deur die interaksie tot stand kom. Dit is gegrond in reële tyd,
en hoewel ’n kenner soos Diana Relke van plek-ondervinding “in real spacetime” (1999:312)
praat, wil ek in hierdie artikel die term en konsep plektyd voorstel wat klem lê op die
belewing van plek binne die hier en nou van reële tyd en daarmee terselfdertyd die
onderskeid tussen ruimte en plek in ag neem. Hierteenoor word met die begrip spacetime,
soos deur Relke gebruik, of dan ruimtetyd, die abstrakte saambestaan van ruimte en tyd in ’n
enkele kontinuum veronderstel, waarin ruimte en duur vry langs mekaar saambestaan.
Plektyd, daarenteen, sien ek as konkreet en opeenvolgend; dit wil op die mens se liggaamlike
ingeplaastheid en selfs beperktheid binne hierdie fisiese omgewing wys en sluit ook
plekgesentreerde gebeure in. Dit veronderstel ’n lineêre voortgang van tyd en van ervaring en
plek-gebeure.
As voorbeeld hiervan kan die volgende dien: wanneer ’n woud uitgekap word, is dit ’n
gebeure in plektyd, iets wat nie onklaar gemaak kan word nie en wat lineêr, reël en konkreet
met plek saamhang. Dit is nie ’n ruimtelike abstraksie nie, maar in die werklikheid gesitueer.
Die ekodigter staan in ’n verbondenheid tot plektyd deur emosioneel, affektief en
intellektueel deel te word van die ervaring en daarop te reageer. Hy ken die plek; hy is
sensories deel van dit wat in plektyd gebeur. Wanneer daar egter na die abstrakte begrip van
ontbossing verwys word, word ruimtetyd geaktiveer. Dit bly ’n abstraksie waarna in
algemene (hoewel feitelike) terme verwys word. Die oomblik wanneer die ekodigter in
gesprek tree met hierdie ruimtelike verwysing, betree hy egter die dimensie van plektyd
waardeur hy sensories, visueel en intellektueel betrokke raak by plek en gebeure. Hy raak
reaktief daarby betrokke deur middel van sy ingeplaaste skryfaksie.
In ’n ekokritiese interpretasie van die bekende gedig “wy” van Breyten Breytenbach (Die
ysterkoei moet sweet,1964) word plektyd veronderstel: plekgebondenheid van die digter deur
emosioneel, affektief en intellektueel daarop te reageer en liggaamlik deel daarvan te wees:
898

my hart is in die boland en niks
kan dit ontwy nie dis gebêre in
’n kissie in wit wellington.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die gewig wat die woord “in” deur die beklemtoonde posisie aan die einde van reël 2 en deur
driedubbele herhaling dra, word ’n bevestiging van die digter-spreker se ingeplaaste posisie
in die landskap van sy jeug, al is hierdie plek nie onaangeraak deur menslike ingryping en
magsmisbruik nie, soos die “hande vol bloed” suggereer. Buell (2005:62) maak die volgende
opmerking:
The sense of being environed or emplaced begins to yield to a more self-consciously
dialectical relationship between being and habitat, such that environment presents
itself somewhat paradoxically as a more reified and detached surround, which
nurtures or binds as the case may be, even as it becomes less stable.
Die lokaal-spesifisiteite van plek, “wellington” en “in die boland” dra by tot die
konkretisering en materialiteit van plek in hierdie gedig.
Die ontologiese aspek van ruimte en ruimtetyd behels onder andere die nagaan van die
geskiedenis van plek. Dit veronderstel ’n ondersoek na dit wat agtergelaat is en die spore van
die afwesige (Ander). Kobialka (2012:4) sê: “The ontology of space will always be imbued
with the traces betraying the presence of bodies and thoughts that had disappeared, no longer
speak a language that is intelligible to us, or are glossed over by the memories that will forget
them to allow the living to exist elsewhere.” Die ondersoek na die spore en oorblyfsels wat
gelaat is, plaas die ondersoek binne ruimtetyd, terwyl die spore self – selfs die afwesigheid
daarvan – en die digter se reaktiewe betrokkenheid plektyd aanspreek.
Ruimte en ruimtelikheid word geassosieer met vryheid, wat tot die transendentale spreek,
dus, om nie (tot ’n spesifieke plek) gebonde of ingeperk te wees nie. Vir die ekopoësie is die
teenoorgestelde van krag: dit gaan juis daaroor om in die materialiteit van plek gegrondves te
wees en nié die materiële plek te transendeer nie. Bryson (2002:105) wys daarop dat wanneer
ons in ruimte inbeweeg, dit op ironiese wyse demonstreer wat die omvang van ons
beperkinge is, eerder as ons vryheid.
Oscarson (2010:10–1) maak die volgende stelling oor plek:
Place is a space that a subject has delimited in some way and to which the subject has
attributed some type of meaning. It exists in contrast to other spaces and, as such, it
must be understood contextually and as part of a network of relations linking both a
subject and an object.
In die onlangse verlede is plek in die literatuur oorheers deur ruimte. Oor die universele en
abstrakte aard van ruimte laat Oscarson (2010:11) hom só uit:
The historically recent dominance of the idea of space over place has been fueled by
various appeals to universalist discourses of religion, science, ethics, and politics
alike. Whereas place is constructed out of specificity and context, space has the
appeal of an abstract universality.
899

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die verskynsel van waardevermindering van plek is gevarieerd en uitgebreid. Internasionale
tendense soos transnasionalisme, migrasie, ontheemding en verplasing is maar enkele van die
faktore wat aanleiding gee tot hierdie tendens. Die belangrikste uitvloeisels van
waardevermindering van plek is die verlies aan die sin vir plek vir die individu, wat ’n
gebrekkige persoonlike verhouding tot plek en die misbruik van die natuurlike omgewing tot
gevolg het. ’n Sin vir plek word nie eensydig op ’n landskap afgedwing nie, maar vloei voort
uit ’n verhouding tussen plek en mens. Oscarson (2010:10) praat van die produksie van plek
as interaksie tussen menslike ondervinding en materiële omgewing. Die gewaande
vervangbaarheid en omruilbaarheid van plek lei volgens Oscarson (2010:12) tot die tendens
om die konkrete en lokale met die universele en fantasmagoriese te vervang. Die mens se
fisiese verwyderdheid van plek en die verwisselbaarheid van plek lei tot toenemende gebrek
aan begrip vir plek en verlies aan sensitiwiteit; die impak van besluite en aksies word
geëksternaliseer. Dit kan op sy beurt vervreemding en reaksionêre nostalgie tot gevolg hê.
Buitengewone ontwikkeling op verskeie tegnologiese gebiede het ’n radikale verandering
teweeggebring in die kernbegrip en voorstelling van tyd en plek. Die rol van globalisasie en
die belangrikheid van die universele is sigbaar in die wyse waarop politiek bedryf word
sonder inagneming van die omgewing. Oscarson (2010:11) wys daarop dat dit onder andere
hierdie tegnologieë is wat rampspoedige wêreldoorloë tot gevolg gehad het wat die sekuriteit
van plek ondermyn en oneindige verplasing tot gevolg gehad het.
Die ingrypende effek van elektroniese tegnologie maak dit toenemend irrelevant waar die
mens hom bevind: die verhouding met die afwesige “ander”, wat in ligging en lokaliteit ver
verwyderd is en met wie verhoudings globaal opgebou word, bedreig en verskraal die sin vir
plek en die gebondenheid aan ’n tasbare, persoonlike interaksie wat in materiële plek en
ruimte bestaan. Die mens bring toenemend meer tyd deur in ’n kunsmatige plek wat tot
gevolg het dat plek uitruilbaar en vervangend word. Volgens Giddens (1990:18–9) word plek
en lokaliteit binnegedring en gevorm deur sosiale invloede ver daarvan verwyderd. Tyd en
ruimte word op so ’n wyse georganiseer dat aanwesigheid en afwesigheid daardeur verbind
word (Giddens 1990:14).
Die omgekeerde ruimte-plek-hiërargie kan egter ook gevind word. Buell (2005:65) wys
daarop dat daar stemme opgaan vir die herlewing van plekteorie waarin die sentrale saak die
ondersoek is na die liggaam-as-plek.
Die skeiding van plek en ruimte het die skepping van die interessante konsep nieplekke (nonplaces)
tot gevolg, ’n begrip/term wat deur Marc Augé ontwikkel word. Volgens Augé
(1995:78–9) is nieplekke “the real measure of our time”, omdat die mensdom toenemend
meer tyd in nieplekke deurbring wat voorspelbaar en omruilbaar is. Nieplekke is volgens hom
byvoorbeeld snelweë, lughawens, hospitale, kantore, winkelsentrums – oorgangsplekke wat
nie genoeg gewig dra om plek genoem te word nie, maar waarvan die mens nogtans afhanklik
is en wat selfs as aantrekkingskrag ervaar word. Dit is plekke wat ontwerp is vir
doeltreffendheid en gerief, daarop fokus om mobiliteit te fasiliteer en verwyderd is van die
gekompliseerdheid wat die tradisionele sin vir plek sou meebring. Oscarson (2010:13)
argumenteer dat hierdie nieplekke en, daarmee gepaardgaande, die verlies aan vertroudheid
900

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
en verbintenis met plaaslike ekosisteme, tot ’n gevoel van vervreemding, onsensitiwiteit vir
natuurlike prosesse en ’n fundamentele misverstaan van die unieke eienskappe van ’n
spesifieke ekosisteem kan lei.
Buell (2005:64–5) wys daarop dat die geskiedenis van die wêreld ’n geskiedenis is van
ruimte wat sonder vorm was en wat plek geword het, ’n proses wat tans weer aan die omkeer
is. In die ou beskawings was plek en samelewing saamgesmelt tot ’n eenheid, terwyl
verskuiwinge, ontheemding, diaspora en ontworteling omgekeerd bydra tot die produksie
vanaf plek na ruimte. Wanneer ’n plek van vroeëre betekenis en belangrikheid gestroop word,
vind deterritorialisering plaas en dan word hierdie ruimtes op ’n nuwe wyse bestuur, in
ooreenstemming met die gerief en belange van die kapitalistiese magsbasis, wat
herterritorialisering tot gevolg het. Verplasing en ontheemding geskied as ruiltransaksie vir
die sogenaamde opgradering na kommoditeitsgedrewe identiteitlose behuising,
winkelsentrums, kantooremporia en gepaardgaande strukture.
Soos wat die gebied uitbrei en verwater, vervaag plekgehegtheid, terwyl lokale
plekgehegtheid ook beïnvloed word deur makrososiale kragte. (Die begrip plekgehegtheid
hou volgens Buell ook verband met die derde dimensie van plek en sal verderaan breedvoerig
bespreek word.) Die vraag ontstaan dus of die mens se sin vir plek en waardetoekenning aan
’n plek daarvan afhang dat hy in een plek bly en of verplasing, migrasie en verandering die
langtermyn plekgebaseerde gehegtheid en toewyding van die mens aan ’n spesifieke plek
ondergrawe. Buell (2005:68) wys daarop dat kritici soos Henry Thoreau en Wendell Berry
wel so dink, maar hy self is van mening dat daar nie ’n klinkklare antwoord hierop is nie en
dat herbewoning of -inwoning van plek nodig is vir die omgewingsgerigte digter en kritikus
om ’n sinvolle bydrae te maak.
Die afleiding kan uiteindelik gemaak word dat die aksie van plekmaak (placemaking – die
term van Bryson 2002:102) en huismaak voortspruit uit die onderskeid tussen plek en ruimte,
en behels dat die wyse waarop die ekodigter sy gehoor vanuit ’n bestaan binne ’n abstrakte
ruimte waarin hulle net besoekers is, wil intrek na plek as herkenning van hul huidige
omgewing en dus as huis. Die gevoel van afgeslotenheid moet vervang word deur ’n begrip
daarvoor dat die grense tussen wat buite is en wat binne is, vervaag. Dit vra vir begrip dat as
die een beskadig word, ook die ander een skade ly. So ’n ingesteldheid lei tot ’n
plekgesentreerde en plekbewuste oortuiging; dit lei tot spesifieke plekgebaseerde kennis en ’n
voortdurende uitbreiding van daardie kennis. Die ekogedig word gebore uit wat die digter nié
weet nie, sê Bryson (2002:105), en hy skryf vanaf wat hy weet na wat hy nie weet nie. Hy is
voortdurend besig om (nuwe) plek te maak.
2.2 Ingeplaaste skryf en bioregionaliteit
Seker die belangrikste aspek van plek as materiële konstruksie word gevind in die
uitgangspunt dat ekopoësie in essensie emplacement is, ’n term wat deur Buell (2005:65)
gebruik word en wat ek met ingeplaastheid vertaal. Hierby sluit aan die term “emplaced
writing”, ’n term wat Russo (s.j.:2) gebruik in samehang met ’n skryfpraktyk van skryf-binne
(“writing within”) en ’n gesitueerde skryfpraktyk (“situated writing”). Russo brei uit: “[F]irst
901

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
I must stand my ground on this concept of emplaced writing – what I’m going to call ‘writing
within’. [I]t recognizes a material emplacement within a complicated set of conditions and
relations.”
Die term ingeplaaste skryf is van kernbelang vir die ekopoësie, omdat dit al drie die
dimensies wat Buell (2005:63) aan plek toeken, insluit. Die term veronderstel eerstens die
materiële, fisiese geplaastheid van die digter in ’n spesifieke plek; tweedens suggereer dit die
verband en persoonlike kontak van die digter met plek waardeur die digter in tweegesprek
met plek tree; en die term maak verder ook voorsiening vir ’n taalbewuste skryfaksie,
waardeur taal as sosiale waarnemings- en konstruksie-instrument ingespan word en daardeur
die sosiale dimensie van taal aktiveer. Russo (s.j.:2) praat hier van die taal as “a perceiving
and construction tool”:
Thus addressing place, and more specifically the “being located” or localism that is
central to environmental writing, enables consideration of the material “emplacement”
of “environ-ment” of the writer, of language as a perceiving and construction tool,
and of connection (affect, bond) in many senses.
Ingeplaaste skryf behels ’n aktiewe bewuswees van die self en van die plek wat op daardie
oomblik fisies deur die digter se liggaam in beslag geneem word en hoe die liggaam binne die
plek pas. Die ekodigter vra die vrae: Waar is hier? En hoe pas ek nou, op hierdie oomblik in
die hier? “I want to know where I am. […] Exploring my ecosystem, it seems, will require
mappings and tracings of connections […]. These include familiar places I visit on foot
regularly” (Russo s.j.:1).
Buell (2005:63) beskryf plek onder andere as “spatial container” waardeur die suggestie van
plek as behouering of houer uitgedruk word, wat aansluit by die konsep van binne te plaas
(nog ’n motivering vir die geskiktheid van die doeltaalterm ingeplaaste skryf vir Afrikaans).
Ingeplaaste skryf beteken dat die digter bewus moet wees van hoe die plek gewees het, hoe
dit geword het soos dit tans is, hoe dit geaktualiseer word en wat dit kan word. In essensie is
dít “a house making” (Skinner 2001:7) en dus “poeisis”. Russo (s.j.:2) sê: “[A]n ecopoetics of
writing within is concerned equally with engaging these things and with poiesis: with making
poetry.” Dit beteken ’n ekopoëtiese praktyk van materiële, linguistiese en digteringeplaastheid:
“In an ecopoetical practice that considers material and linguistic emplacement
(or how we situate language as a framing ‘tool’, to use Buell’s term), environment and
language and poet are ineluctable presences” (Russo s.j.:2).
Materiële ingeplaastheid is nie los te maak van die taal of van die digter nie. Die fisieke
materialiteit van plek veronderstel ’n sensoriese, emotiewe en intellektuele bewussyn van wat
ek noem ’n binne-die-liggaam ervaring van die digter. Relke (1999:312) sê: “The body is our
primary means of communication with nonhuman nature because it’s our bodies as much as
our texts that define our environment for us.” Sy stel ’n proses voor waardeur daar
heraansluiting met die liggaamlike gevind word, waardeur die materialiteit en sentraliteit van
die menslike liggaam herken en erken word. Sy wys voorts daarop dat die postmodernisme
en dekonstruksieteorieë dikwels met die gefrakteerdheid van die geheel werk, terwyl die
902

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
ekokritiek juis na die samehang en interafhanklikheid kyk. Teen hierdie agtergrond sou ’n
ingeplaaste skryfaksie juis ook dui op ’n in-die-liggaam-ervaring, ’n plekverbondenheid en
plekgehegtheid van die digter.
In die gedig “Die kluisenaarskrap op my kriewelrige palm” (Monsterverse, 1984) van Wilma
Stockenström vind die leser hierdie tasbare, binne-die-liggaam-ervaring in die volgende
woorde:
29
Die kluisenaarskrap op my kriewelrige palm
speel monster-monster, skrik vir my skrik,
[...]
... Vorentoe
loer sal ek, knypers uitsteek sal ek,
my huis vervang namate my lyf
(waaraan ek skaam geheg is) groei en groei,
en ek, verleë krap, die sierlike vreeslike
wasdom in weggooiwonings gedruk moet kry
[...]
Klankmatig, deur die herhalende eksplosiewe en trillers, trek die spreker-digter die leser in by
die sensoriese aard van die gedig. Die grense tussen die mens en die niemenslike word
opgehef wanneer die digter rolle omruil en self krap word.
Die sensoriese ervaring van plek word ook deur Carr (2012:63) beskryf en sy lê veral klem
op die aksie van luister:
After all, the basic gesture of language is listening. Exposed, close your eyes. Cored
out. Ears open as stars. Listening, you render the fixed bounds of the world permeable
to what is not perceived, not permitted, unbound. Listening, the world burns clear of
preconception. You begin to feel it giving birth to your position. […] So you come to
inhabit your body, like music.
Weer Stockenström, die gedig “Die hotnotsgot tik teen die ruit, tik-tik” (Monsterverse, 1984),
wat met ’n opstapeling van eksplosiewe musikaliteit bewerkstellig:
50
Die hotnotsgot tik teen die ruit, tik-tik.
Klein klop klein klop van bitter verkondiging
tik die gothotsnot met opgehewe kleine klou
teen ons aller ruite groot en glimmend
soos die vloeistof wat reën is
soos die vloeistof wat glas is.
[...]
903

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Russo (s.j.:2) wys voorts daarop dat ’n ingeplaaste skryfpraktyk van die digter verg om
bioregionaliteit in ag te neem, ’n praktyk wat die gekompliseerde interafhanklike aard van
ekopoësie en ekopoëtiese skryfprosesse beklemtoon. Dit kom dus weer eens daarop neer dat
’n pleksensitiwiteit en plekbewussyn deur die digter veronderstel word. Die term
bioregionalism is oorspronklik deur Peter Berg en Raymond Dasmann (1977:399–400)
ontwikkel en deur hierdie term word beide ’n geografiese terrein en die terrein van die
onderbewuste veronderstel. Die konsep van bioregionalisme word deur Buell (2005:83) as
een van ekokritiek se mees onderskeidende bydraes in die taksonomie van plek-skale
bestempel.
In ’n omvattende definisie beskryf Flint (2005:1) ’n biostreek as ’n geografiese streek wat
omskryf word in terme van sy unieke kombinasie van plante, diere, geologie, klimaat en
waterlewe. Dit is ’n area wat gedefinieer word deur natuurlike grense en sy lewende
gemeenskappe. Biostreek verwys na sowel die geografiese terrein as die terrein van die
onderbewussyn – ’n plek en die idees wat ontwikkel het oor hoe om op daardie plek te leef.
Dus is natuurlike vorme en lewende gemeenskappe, insluitende mense, die definiërende
kenmerke van elke biostreek, eerder as die politieke grense van land en staat en nasie.
Thomashow (1999:121) wys daarop dat bioregionalisme ’n poging is “to integrate ecological
and cultural affiliations within the framework of a place-based sensibility”.
Goldberg (2011) maak die belangrike stelling dat bioregionaliteit veronderstel dat sekere
kenmerkende eienskappe van ’n bepaalde geografiese streek ingesluit word. Bioregionaliteit
is dus meer as net die skryf oor die omgewing; dit tree ook ideaal gesproke in gesprek met die
uitstaande en onderskeidende kenmerke van ’n genoemde streek, is plek-spesifiek en dra by
tot die produksie en instandhouding van inheemse kennissisteme. Die taak van
bioregionaliteit is nie die letterlike herkartering van die grense van streke nie, maar die
vestiging van die aandag op die interaksie van topografie, klimaat, niemenslike lewe en hoe
mense daar geleef het en behoort te leef.
In aansluiting by die gedagte van bioregionaliteit as weerspieëling van lewende
gemeenskappe, insluitende mense en die definiërende kenmerke van so ’n streek, kan Johann
Lodewyk Marais se “Langrietvlei II” (Diorama, 2010) as voorbeeld dien:
Die mooiste werf in dié bergewêreld
is oom Ben en tannie Hannie Marais s’n
op Langrietvlei, het my pa volgehou,
terwyl hy op Sans Souci die steiltes
met terrasse tem en ’n rotstuin bou.
“Dié huis was altyd vir my ’n vesting,
maar ek weet nie meer nie,” sê Annatjie,
terwyl ek op die vlak Harrismith-kweek
opkyk na die Himalaja-seders
waar die geel wewers hulle neste breek.
Die spreker-digter bevind homself fisies aanwesig in die landskap, deur bloed verbonde,
terwyl die plaas- en persoonsname tot die spesifieke lokaliteit van plek bydra. Die kontras
904

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
tussen huismaak en “neste breek” is opvallend, waardeur die mens–natuur-verhouding
gerelativeer word.
Russo (s.j.:1) brei uit op bioregionalisme deur te sê dat dit nie net haar onmiddellike
woonruimte insluit nie, maar ook die plekke wat sy ken en gereeld (te voet) besoek. Sy sê:
“My intuition is that my bioregion – the one I am located in – is peculiar to my body and
where it goes.” Sy erken dat so ’n siening beperkend is en dat die ekopoëtiese skryfpraktyk
nie noodwendig gelokaliseerd en beperkend moet wees nie, maar dat die lokaliteit van die
digter ’n beginpunt is. Russo merk voorts op: “An ecopoetics occurs somewhere; it is an
event, one that necessarily exists alongside other human and nonhuman events in the world.”
Die gevolgtrekking is dus dat ekopoësie ten nouste verwant is aan plek en dat die
verwantskap tussen die digter en plek onlosmaaklik verweef is.
Ook die dubbele spanning wat in die bioregionale gedig ontstaan, word deur Russo (s.j.:6)
uitgewys:
At some moments the poem is an account of the world-as-it-is, at other moments a
[sic] idiosyncratic self emerges like a sprite. Yet, the poem announces a concerted
effort to write as a way to displace self from phenomenal experience. [… It is a]
poetics in which these two acts – of being, and of “letting be” – work in concert.
Die ekogedig word dus self plek: plek waarin die materialiteit van plante en diere en water en
lug en son en maan verweef word met die gedagtes en wese van die digter. Die groen gedig is
die raam waarbinne die interaksie tussen landskap en taal en mens plaasvind, die plek van in
voeling wees met, van tuis wees, van samehang. Weer eens Russo (s.j.:6): “The poem is
porous, a duration. Not a slice of life, but an instance of inhabiting […] a site of ecological
being.” Plek is waar die materialiteit van die gedig en die materialiteit van die omgewing en
van die digter in gesprek met mekaar tree.
Deur op bioregionaliteit te fokus word nie gesuggereer dat ’n ekopoëtiese skryfpraktyk
noodwendig slegs gelokaliseerd of beperk moet wees tot die onmiddellike of een area waarin
die digter hom bevind nie. ’n Ekogedig gebeur egter iewers, dit is ’n gebeurtenis en ervaring
wat plaasvind naas en in samehang met ander menslike en niemenslike gebeurtenisse in die
wêreld. Dit deel ’n bepaalde materialiteit met ’n menigte ander aksies en gebeurtenisse. Om
biostreeksgerig te dink, laat ruimte vir stedelike areas en selfs tuine. Buell (2005:87, 88) wys
daarop dat ons ten minste begin om ’n inkorporering van stedelike en verwante beskadigde
plekke in ekokritiek te sien in wat hy “city writing” noem. Hierdeur word die stad as plek
herken as iets meer as ’n nieplek. Hy sê: “Perhaps what especially differentiates modern
bioregionalism, be it rural or urban, from traditional regionalism is the sense of vulnerability
and flux.”
Net soos met die tot stand kom van die konsep nieplekke, het ekokritici ook terme ontwikkel
om verwante geskepte plekke, veral stedelike plekke, te definieer. So het daar benamings
ontstaan soos groenruimte (greenspace), groenveld (greenfields), grysruimte (greyspace) en
bruinveld (brownfields).
905

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Biosentrisme impliseer uiteindelik vir die digter ’n bewussyn van die omringende plek, ’n
ondersoekende skryfpraktyk wat deur die lens van verantwoordelikheid en balans en
onderlinge samehang na plek kyk. Dit is die vormende skryfproses waardeur ’n komplekse
kennis van plek tot stand gebring word. Wat dikwels daarmee saamhang, is ’n poging om die
eeue oue antroposentrisme op sy kop te draai. Die uiteenlopende aard van ekopoëtiese en
ekokritiese onderwerpe herken die materiële ingeplaastheid binne ’n gekompliseerde sisteem
van voorwaardes, verhoudings en onderskeidende kenmerke.
Teen hierdie agtergrond is dit ironies dat, hoe ingeplaas die digter ook al in sy omgewing en
plek is, sy bestaan vir alle praktiese doeleindes binne daardie plek opgehef word wanneer hy
skryf – hy betree die abstrakte ruimte van idees en boeke, sy liggaam bewegingloos, behalwe
die flikkerende vingers op die sleutelbord van die rekenaar (Buell 2005:70).
Hierdeur word aansluiting gevind by die volgende merker, naamlik plek as linguistiese
konstruksie.
3. Plek as linguistiese konstruksie: die sosiale en kulturele dimensie van plek
Die ekodigter bevind hom tussen twee wêrelde – die groen wêreld van geelhoute en aalwyne
en bosbontrokkies en die ander wêreld van woorde, taal en poësie. Die onderskeid tussen die
dinge in die natuurlike wêreld om ons en ons woorde daarvoor maak ons opnuut bewus van
die beperkinge van taal, maar ook van die sosiale en kulturele geladenheid daarvan. Daar is
reeds gewys op Russo (s.j.:2) se definisie van taal as ’n instrument van persepsie en
konstruksie, waardeur plek gekarteer word, ’n proses wat Relke (1999:322) as kognitiewe
kartering beskryf.
Een van die groot uitdagings in teorievorming oor plek is, volgens Oscarson (2010:14), om te
verstaan hoe plek en natuur kultureel en linguisties gekonstrueer word, maar om terselfdertyd
oop te bly vir die teenwoordigheid en invloed van die meer-as-menslike wêreld. Kritici soos
Henri Lefebvre en David Harvey sê byvoorbeeld dat plek hoofsaaklik, indien nie eksklusief
nie, ’n sosiokulturele en linguistiese konstruksie is. In dié verband skryf Harvey (1996:293–
4): “Place, in whatever guise, is like space and time, a social construct […]. The only
interesting question that can then be asked is: by what social process(es) is place
constructed?” Oscarson kritiseer die eensydige aard van hierdie siening wat nie rekening hou
met die materialiteit van plek (Buell se eerste merker) nie. Hy skaar hom by Buell (2001:60–
1) se standpunt, naamlik dat geen toekomstige teorie oor plek standhoudend kan wees as dit
nie al drie dimensies, subjektief, sosiaal en materieel, herken nie.
Taal is onlosmaaklik deel van die proses van die kulturele en sosiale produksie van plek. Die
tekstualisering van omgewing open ’n hele reeks kwessies rondom die verhouding tussen
woord-plek en reële plek. Die ondersoeke na die artistieke aanbod van die fisiese omgewing
moet aandag gee aan die verhouding tussen die tekswêreld en die wêreld van die histories
beleefde ervaring. Buell (2005:30) sê in dié verband:
906

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
The majority of ecocritics, whether or not they theorize their positions, look upon
their texts of reference as refractions of physical environments and human interaction
with those environments, notwithstanding the artifactual properties of textual
representation and their mediation by ideological and other sociohistorical factors.
Hy raak in hierdie aanhaling enkele kernaspekte aan. Die eerste saak wat uitgelig word, is die
feit dat die aangebode teks gesien word as ’n breukdeel van die fisiese, materiële geheel en
die menslike interaksie daarin en daarmee. Buell (2005:30) sê byvoorbeeld dat “all artistic
work hinges upon the evocation of imagined worlds that may or may not bear a close
resemblance to literal or historical environments”. Hy wys verder ook op die feit dat tekstuele
voorstelling bemiddel word deur ideologiese en sosiohistoriese faktore. In Smith (2012:507)
verwys ek na die rol wat ideologie in die vorming van ekologiese persepsies speel:
Elke heersende ideologie bepaal sy eie stel waardes wat mettertyd gevestig raak. ’n
Ideologie bevestig die mens in ’n bepaalde rol wat weerspieël word in die verhouding
tussen die mens en sy omgewing. [...] Die geskiedenis is egter nie altyd so eenvoudig,
onveranderbaar en eenstemmig as wat ons algemeen aanvaar nie; grense vervaag,
word bevraagteken en opgehef; en hierdie veranderlike en interafhanklike aard
beïnvloed ideologiese verskuiwinge en posisionering, ook dan ten opsigte van die
perspektief op en verhouding tot die natuur en die niemenslike omgewing.
In die gedig “rondeau in vier dele” (Verweerskrif, 2006) van Antjie Krog word die
bioregionale en die sosiokulturele dimensies van plek geaktiveer. Die Khoi-
(“Hoerikwaggo”), Zoeloe- (“Umlindi Wemingizimu”) en Portuguese (“Golfo dentro das
Serras”) naamgewinge van Tafelberg en -baai word opgeroep, waardeur ’n bewussyn van
naamsverandering wat plaasgevind het (waardeur besitterskap en mag uitgeoefen was), asook
’n spesifieke streeksgebonde lokaliteit weerspieël word:
[...]
van binne Camissa van binne soet water
van binne Camissa van buite vars water
van buite Golfo van buite Golfo dentro
van buite Golfo detro das Serras van buite
Umlindi
Umlindi We
Umlindi Wemingizi
Umlindi Wemingizimu
[...]
Umlindi Wemingizimu Hoerikwaggo Mons Mensa
berge van buite is die wêreld van binne
is buite nou binne en binne nou buite
party bestyg berge om verder te sien
party bestyg berge om die self af te lê
party bestyg berge om ’n God te aanbid
party bly bloot teen die hange.
907

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Deur die klankryke herhalende aard van die gedig word ‘n eenwording met die berg en met
natuur bewerkstellig, die berg soos hy deur al die eeue en al die magshebbers se periodes van
bewind was, soos hy vir die oog van buite gelyk het, maar ook soos die tasbare, materiële
binnekennis van die digter suggereer.
Pleksimboliek en die assosiatiewe en kulturele waarde wat aan plek en sy inhoud toegeken
word, is geen konstante gegewe nie. Dit ondergaan voortdurende veranderinge en kan
verruim of verskraal na gelang van die heersende ideologieë en sosiale bewussyn. ’n
Bepaalde ideologie is op ’n gegewe tydstip in die geskiedenis aktief en dominant as gevolg
van die sosiale ordeninge, historiese perspektiewe en die magstrukture van daardie tyd.
Dit sluit aan by Savory (2011:80) se uitspraak: “Ecocriticism reads texts through a politically
engaged lens for their representation of ecology, past, present and looking forward to the
future.” Ook Olivier (2010:1) wys daarop dat ekokritiek ’n politiese boodskap kommunikeer
wat daarop gemik is om handelinge aan te spoor wat die uitbuiting en agteruitgang as gevolg
van ’n ekonomiese en politieke sisteem van mag teenstaan. Verandering in handelinge spruit
voort uit ’n veranderde sosiale gewete en bewussyn, wat op hul beurt weer deur veranderde
ideologieë geaktiveer word. Die politiek van taal kan dus gesien word as deel van die taalkonstruksie
van plek, ’n aksie wat Relke (1999:289) “résistance writing” noem.
Die woord-wêreld-verbintenis gee aanleiding tot verdeeldheid ten opsigte van
voorstellingswyse en tekstualisering van plek wat kan wissel vanaf die bykans pastorale
realistiese aanbieding waar feitelikheid en akkuraatheid en mimesis belangrik geag word, tot
die postmoderne aanbieding waarin die teks selfrefleksief bewus is van sy eie status as
tekstuele artefak. Tussen hierdie uiterstes word daar gesoek na ’n middeweg van tekstuele
voorstelling waar daar ’n bewussyn is van die feit dat daar geen een-tot-een-korrelasie tussen
teks en wêreld is nie, maar eerder ’n omgewingstoespeling of omgewingsgerigte
verwysingsraamwerk. Die menslike taal is veel meer beperkend as die ekologiese prosesse
van die natuur en ekodigters behoort die grense van taal in die aanbieding van plek te herken
– ’n herkenning wat volgens Gilcrest (2002:19) as bevestiging dien dat natuur en plek in die
ekogedig as selfstandig gesien word en nie as ondergeskik aan ’n hoër menslike bewussyn
nie. Die stereotipering van die niemenslike in ‘n ondergeskikte rol behoort aangespreek te
word, byvoorbeeld Eden, Arkadia, die paradys, wildernis, oerwoud en selfs moeder natuur.
Herdefiniëring is nodig om bevryding van vooropgestelde kulturele en linguistiese persepsies
te bewerkstellig.
Die wyse waarop kernbegrippe oor plek histories, sosiaal en kultureel gedefinieer en begryp
word, dra by tot die gekompliseerde aard van die linguistiese konstruksie van plek. So
byvoorbeeld is daar groot verskille in die gebruik van die term landskap, wat in verskillende
kulture uiteenlopend gedefinieer word. In Engels verwys landscape uitsluitlik na kulturele
produksie (Oscarson 2010:18), dus ’n mensgemaakte, herskepte landskap, wat na alle
waarskynlikheid oorgeneem is uit die Nederlandse landschap. Hierdie landskap, sê Schama
(1995:10), “signified a unit of human occupation, indeed a jurisdiction” en het oorspronklik
betrekking op die Nederlandse drooggelegde land wat deur menslike ingenieurspraktyke tot
stand gebring is. In ander tale, soos Sweeds en ook Afrikaans, verwys landskap na beide die
908

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
natuurlike en die herskepte landskap. Oscarson haal aan uit die roman van Kersten Ekman
(Händelser vid vatten, 1993 [Engelse vertaling, Blackwater, 1997]), waarin landskap beskryf
word as iets wat altyd deur die menslike blik en ons beskrywings daarvan gevorm word.
Ekman (1997:308) skryf: “[T]here is nothing that is not nature. We are all nature. Even the
big cities will be broken down into quarries where eagles nest and lizards sun themselves on
the walls. Into jungles or secretive formations of spruce forests.” Landskap verander sowel
die wyse waarop mense kyk as wát hulle sien. Fleming (2002:43) voel byvoorbeeld dat
landskap as werkwoord gebruik behoort te word om idees, houdings en persepsies te
verander. Só ’n konsep sou kon beteken dat daar aansluiting gevind word by die Griekse
woord waarvan die woord poësie oorspronklik kom. Daardeur word aksie uitgedruk en
landskap of plek as lewende, handelende instansie gesien. Landskap en plek is altyd
ekologies in die sin dat plek altyd tot stand kom deur die ineenskakelende verhoudings tussen
die gevonde, materiële plek en die kulturele en sosiale konstruksie wat daarop geprojekteer
word deur die mens.
Oscarson (2010:19) brei hierop uit:
The one acts and depends upon the other much as organisms in an ecosystem. In other
words, place is created where “the ground respond(s) to the foot”, it exists both within
a natural ecosystem and also within a discursive ecosystem and both systems are
fundamentally interrelated.
Met hierdie stelling sluit hy aan by die idee van die hersiene of postmoderne sublieme, soos
in Smith (2012:510–1) uiteengesit. Volgens die siening van die hersiene sublieme kan die
gedig onder andere demonstreer hoe die natuurlike ekologiese samehang versteur word deur
menslike ingryping en nuwe samehang en saambestaan (as kulturele konstruksie) in die gedig
tot stand kom. Uiteindelik kan plek gesien word as iets wat bestaan tussen die subjek en die
objek, tussen sisteem en individu, ’n evoluerende, veranderende ekotoon.
In die gedig “Eendagskoon” van Martjie Bosman (Toevallige tekens, 2010) word ’n
voorbeeld gevind van die wyse waarop die hersiene sublieme in ’n gedig aanwesig is. In
Smith (2012:510–1) wys ek hoe die hersiene sublieme die teenwoordigheid van beide
skoonheid en nieskoonheid veronderstel, waardeur ’n nuwe samehang tot stand kom. Tussen
“bourommel op oop erwe”, “sinkplate aan ‘t roes teen slap heiningdrade”, “motorwrakke” en
“verval” bestaan die skoonheid wel:
Dan, onverwags om nog ’n hoek,
word jou asem weggeslaan
waar ’n gordyn van glorieryke blou
geil afrank in ’n slordige tuin
en soos ’n toevallige teken
die toonaard van die ganse buurt verstel.
Die stelling van Oscarson hier bo wys verder op die belangrike aspek van plek as sistemies,
as deel van ’n interafhanklike, interaktiewe en ineenskakelende geheel. Plek is dus beide
909

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
natuurlike gegewe en kulturele konstruksie, deur ingryping van die mens en as sentrale
gegewe van die ekopoësie, omvattend, sistemies en inklusief.
Nog ’n kernbegrip in die ondersoek na plek as sosiale en kulturele konstruksie lê opgesluit in
die herdefiniëring van die begrippe wildernis, wildheid en wild en die onderskeid wat tussen
wildernis en paradys getref word. Dit gaan oor die mens en sy wisselende persepsies van en
assosiasies met hierdie twee begrippe deur die eeue, in die geskiedenis, letterkunde, religie,
en mitologie en op vele ander terreine. Die paradys is simbool van die begin van lewe, die
goddelik volmaakte tuin, maar roep ook die sondeval en uitwerping op. Die begrip wildernis
veronderstel terra incognita, ’n terrein wat onversteurd deur permanente inwoners is (Buell
2005:148–9). Wildernis is natuur in ’n onbesoedelde staat, ’n plek wat gemobiliseer word vir
die bewaring van spesifieke habitats en spesies, en besit volgens Garrard (2012:66) bykans
heilige waarde wat die belofte van herlewing en ’n hernude, oorspronklike verhouding tussen
mens en aarde inhou.
Garrard (2012:91) beweer verder dat wildernis nadergebring kan word aan die self: ons
liggame is wild – iets wat byvoorbeeld na vore kom in ons universele reaksies in ’n oomblik
van gevaar. Gary Snyder se ekogedigte keer volgens Garrard (2012:92) effektief die
opposisie orde/chaos = beskawing/wildernis om deur beskawing as ’n pad van chaos en
wanorde te beskryf en wildernis as die beliggaming van vrye selforganisasie.
Ook persepsies van geslag speel ’n rol in die definiëring van wildernis en van natuur. Meestal
word natuur as vroulik uitgebeeld. In die gedig “Ekologie” van Elisabeth Eybers (Nuweling,
1994) word die spreker-digter manlik voorgestel teenoor die vroulike aarde. In die gedig
“apologie” (Sprokkelster, 1977) van Marlene van Niekerk kom die vroulikheid van die aarde
na vore, ’n vrou wie se skaamte deur “toiings tooisels en rafels” bedek moet word, terwyl die
aarde, “sy, die saggeaarde”, genoem word in “Almoeder” van Wilma Stockenström (Vir die
bysiende leser, 1990).
Opposisies soos ’n manlike wildernis teenoor vroulike huislikheid word in die ekogedig
bevraagteken. Volgens Buell (2005:109) dien geslag as die lens waardeur die dubbele
paradoks van natuur as beide androsentriese domein van die man en as vroulik-gekodeerde
huislike ruimte aangebied word. Aan die een kant word wildernis gesien as geen plek vir ’n
vrou nie, viriel, soms gewelddadig en die speelruimte vir gewaagde en avontuurlustige
ervaringe. Dit skep ’n problematiese ambivalente ervaring vir mans waarin “the myth of the
masculine hero conquering the virginal landscape” (Norwood 1996:323) breedvoerig in die
literatuur beskryf is. Hierteenoor argumenteer ekofeministe soos Vera Norwood dat vroue
wildenis anders beskryf as die man, “immersion rather than confrontation, recognition rather
than challenge” (Norwood 1996:344).
Ten opsigte van die bundel Otters in bronslaai (1981) van Antjie Krog wys Gouws
(1998:555) byvoorbeeld daarop hoe “otter” as simbool vir manlikheid en viriliteit gelees
word en “bronslaai” die “huislike kode” en vroulikheid simboliseer. ’n Herlees van hierdie
bundel kan interessante lig werp op die wyse waarop “otter” as natuur en wildernis gelees
kan word.
910

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die voorstelling van natuur en plek in die Westerse kultuur het ’n verrykende invloed gehad
op die ontwikkeling van Westerse regstelsels (as sosiale en kulturele instellings), veral
waargeneem in die antieke kulture waarin daar dikwels ’n hegte interaksie tussen natuur as
simbool en narratief en die norme en wette van ’n gemeenskap was (Godden 2000:22–3).
Uitvloeisels van ’n ontwikkelende sosiale bewussyn van ekologie en veranderde persepsies
van plek is die ontstaan van aardreg, aardregkunde en wildernisreg, juridiese
interdissiplinêre terreine waarbinne natuurlike gemeenskappe en ekosisteme as wettige
instansies met wetlike regte gesien word.
Ook die herdefiniëring van die Ander, of die nuwe Ander, om natuur, natuurplek en die
niemenslike wêreld in te sluit, kan gesien word as deel van die wyse waarop taal as persepsie-
en konstruksie-instrument gebruik word. In teenstelling met die uitgangspunte van teoretici
soos Derrida, Foucault, Saïd en Spivak, sien Scigaj (1999:78) natuur as “a separate and at
least equal other. [...] It does not subordinate nature to a superior human consciousness or
reduce nature to immanence.” Natuur word volgens hierdie siening ‘n afsonderlike eie stem
gegee, gelyk aan dié van die mens. Van Derrida se teorieë sê Scigaj: “Derrida’s system, by
reducing the real to the textual, also created a dualistic split between the textual and the
impossible other, the natural world” (1999:61).
Nie almal stem egter met hierdie herdefiniëring saam nie. Russo (s.j.:1) bestempel die idee
van natuur as die nuwe Ander as “an overtly romantic conception”. Sy voer aan dat die stem
van die natuur niks anders is nie as ’n menslike (taal-)konstruksie en dat ekogedigte ’n
konteks skep waarbinne ons na onsself luister, besig om waar te neem, te oorweeg en te
verstaan.
Herdefiniëring van kernbegrippe soos die bogenoemde veronderstel ’n skryfpraktyk wat plek
in ag neem en wat die digter dwing om ’n komplekse kennis van (die) plek op te bou,
waardeur antroposentriese beskouinge vervang word deur biosentrisme. Dit is ’n praktyk wat
die dualisme wat tussen materie en betekenis en tussen liggaam en denke bestaan, ophef. Die
tekstualisering van plek behoort dus teenstrydighede – soos besondere/algemene,
feitelike/fiktiewe, letterlike/figuurlike en ander – in ag te neem. Dit dwing ook die teoretikus
om krities en vernuwend na bestaande literêre teorieë te kyk.
Relke (1999:288–9) stel ’n skryfpraktyk voor wat dien as ’n herontdekking van die
materialiteit van literêre teorieë: “The reintegration of material embodiment into theories of
culture opens up the possibility of exploring the limitations of current discourse theory and
literary criticism […].” Postmoderne teorieë van dekonstruksie en poststrukturalisme se
abstrakte, tekstuele siening van die werklikheid het tot gevolg dat teorie en materie geskei
word en dat diskursiewe of linguistiese fundamentalisme op die voorgrond gestel word. Dit
lei volgens Relke tot die skeiding van betekenis en materie en sy argumenteer ten gunste van
‘n kognitiewe kartering van die verhouding tussen die abstrakte en die reële (1999:322–33).
Sy voeg by: “Matter matters. I […] became convinced that what’s missing in Foucault,
Lacan, and Derrida – founding fathers of postmodernist theory – is a structured system other
than the system of signs” (1999:321).
911

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Scigaj (1999:41) gee toe dat taal heelwat meer beperk is as die ekologiese prosesse van
natuur en dat ekopoësie hierdie beperkinge erken. Hy beweer dat wat hy bestempel as die
hernubare gedig, in samehang met, maar ook in teenstelling met, die postmoderne bewussyn
van die afgelope dertig jaar optree en wys daarop hoe ekodigters nou argumenteer vir “the
reverse of the poststructural position that all experience is mediated by language” (Scigaj
1999:29).
Campbell (1996:133–4) druk haar nog sterker uit ten opsigte van die postmoderne teorie:
Theory sees everything as textuality, as networks of signifying systems of all kinds.
Foucault sees an idea like madness as text; Lacan sees a human being as a text;
Derrida argues that everything is text in the sense that everything signifies something
else. But ecology insists that we pay attention not to the way things have meaning for
us, but to the way the rest of the world – the nonhuman part – exists apart from us and
our languages. […] The systems of meaning that matter are ecosystems.
As Derrida in sy seminale stelling “there is nothing outside the text” (1997:158) argumenteer
dat alles teks is, bedoelende dat die konteks en alles wat buite die teks lê, deel van die teks is
en dat teks voortdurend na iets anders verwys as deel van ’n netwerk van verwysende
sisteme, wil ekologie daarop aandring dat ons aandag moet terugkeer na die erkenning van
die wyse waarop natuur net soveel bydra tot ons konstruksie as mense as die tekens wat vir
natuur en plek instaan. Dit vra om ’n teoretiese herposisionering van realiteit en waar en hoe
ons onsself sien. Daar is alreeds hier bo gewys op Relke (1999:312) se beklemtoning van die
liggaam, liggaamlikheid en materialiteit, net soveel soos die teks, wat ons omgewing
definieer. Hiermee word die mens se onlosmaaklike verwantskap aan en verbondenheid met
plek bevestig.
4. Verbondenheid aan en verwantskap met plek: die subjektiewe dimensie van plek
Die produksie van dokumentêre programme oor natuur, oor wilde diere en plantegroei het die
mens se bewustheid van hierdie dikwels afgeleë, verwyderde natuurlike omgewing verhoog.
Dit is egter die persoonlike verhouding waarin die mens tot sy onmiddellike omgewing staan
wat ’n subjektiewe dimensie aan plek verleen. Die verwantskap van die digter met plek word,
soos reeds genoem, vervat in die konsep ingeplaaste skryf.
Wat deur Buell as die verbondenheid en verwantskap van die mens met plek beskryf word, is
een van die belangrikste eienskappe van ekopoësie en hang saam met die sensitiwiteit vir
verbondenheid en intimiteit van die spreker-digter met plek. Die plek, as ruimte waar die
digter voel dat hy hoort, en die veranderinge wat die plek ondergaan, staan voorop. In Smith
(2012:414) stel ek dit so:
Die verhouding tussen die spreker-digter en die landskap staan sentraal in die
ekogedig en is seker een van die belangrikste kenmerke van ekopoësie. Wanneer die
landskap verandering ondergaan, hetsy fisies, polities of ekonomies, het dit ’n effek
912

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
op die spreker-digter. Dit is vir die digter onmoontlik om homself van die landskap óf
die sosiopolitieke en ekonomiese konteks los te skeur.
Die konsep van subjektiewe plekverbondenheid of -gehegtheid wat alreeds in 2001 deur
Buell ontwikkel is, word soos volg deur hom (2005:72) saamgevat:
Place consciousness and bonding involve not just orientation in space but temporal
orientation also. At the spatial level, at least three kinds of mental mapping are
involved. The most traditional and still prevalent might be imaged as concentric
circles of diminishingly strong emotional identification (and increasing anxiety and
fear of the unknown) fanning out from the home base or home range close to which
most of one’s life is led.
Globalisering bring mee dat plekbewustheid en -gehegtheid heelwat wyer uitkring as die
tradisionele plekgebondenheid hier bo deur Buell beskryf, ’n feit wat hy dan ook aantoon.
Die mens ervaar in die loop van sy lewe ’n hele aantal verwyderings en verplasings van
plekke waar hy gebly het en aan geheg was. Buell beskryf dit as “dispersement” (2005:72) –
verstrooiing, wat ’n gevoel van verlies tot gevolg het. Hoewel veelvoudige plekgehegtheid
die verbintenis tot net een plek kan verwater, is dit nie noodwendig die geval nie.
Die mens kan selfs aan plek geheg raak suiwer deur die krag van verbeelding. Buell
(2005:72) se siening van plekgehegtheid strek selfs wyer as werklike plekke: “The places that
haunt one’s dreams and to some extent define one’s character can range from versions of
actual places to the utterly fictitious. […] It is entirely possible to care more about places
you’ve never been […] than the ones you know first hand.” Die feit dat die mens nie fisies in
die plek was waarin hy homself verbeel het nie, en dalk nooit daar sál wees nie, verminder
beswaarlik die intensiteit van so ’n verbeelde en verhaalde plek en die gevoel van verlange en
lojaliteit. Dit kan selfs daartoe lei dat hy so betrokke by daardie plek raak dat hy ’n
daadwerklike invloed daarop kan uitoefen of gedrag teenoor so ’n plek kan beïnvloed (Buell
2005:73).
Die temporale dimensie van plekverbondenheid word gereflekteer in die opgegaarde plekervaringe
van ’n leeftyd. Die herinnering van een plek het ’n uitwerking op die mens se
reaksie op al die ander plekke waarin hy hom daarná bevind. Hoe ’n bepaalde lokaliteit as
plek ervaar word, sal geaffekteer word deur faktore soos hoe diepgewortel of vervlietend die
vorige ervaringe was, watter tipe omgewing hy aan gekondisioneer was om as vreemd of
bekend, koesterend of bedreigend te ervaar, ensovoorts. Buell (2005:73) sien ’n gevoeligheid
vir plek as ’n soort “palimpsest of serial place-experiences”.
Plek is dus emosioneel gelade. Dit is plek wat natuur en kultuur met mekaar verbind. Buell
(2005:66) wys daarop dat pleksensitiwiteit beide ’n emosionele en ’n kritiese benadering tot
plek veronderstel en dat pleksensitiwiteit derhalwe ook aanpassing impliseer, prosesse
waardeur natuur en kultuur nogeens saamgebind word. Een van die probleme wat hy
voorsien, is dat wanneer die area van plek fisies groter word, plek-sensitiwiteit meestal
kleiner word. Hy (2005:68) brei uit: “If every place on earth is cared for as we like to think a
913

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
‘protected’ reserve is cared for, then perhaps the health of the planet and people might be
secured.”
Die spreker-digter is die interpreterende, ervarende ek deur wie ’n interaksie met plek in taal
uitgedruk word. Plek is ’n sentrum van aanvoelbare waarde (Tuan 1977:4) waarmee die mens
kan identifiseer. Dit geskied hetsy op fisiese vlak deurdat plek gevoel, geruik, gesien en
gehoor kan word of op emosionele vlak deurdat plek gehaat, gevrees of liefgehê kan word en
verbintenis tussen die fisiese en die emosionele kwaliteite van plek tot stand kom. Die
emosionele verbondenheid lei tot simboliese verbondenheid. In die onderskeid wat Augé
tussen plek en nieplekke tref, is dit veral insiggewend dat hy van die teenwoordigheid al dan
nie van simboliese bande met plek praat (Augé 2008:126). Hierdie simboliese aspek sluit
weer aan by die sosiaal-kulturele dimensie van plek.
Prosesse van die menslike liggaam en die omgewing word met mekaar verbind. Meer as wat
die skryf van poësie ’n produk van die rede en logika is, is dit ’n sintuiglike proses. Omdat
poësie voortspruit uit die sensoriese persepsies van die liggaam, word in die skryf en ook in
die lees van die gedig veronderstel dat die liggaam sentraal tot die poëtiese ervaring is.
Die subjektiewe, liggaamlike verbintenis met plek hou volgens Koch (s.j.:1) verband met die
ondervindinge wat sy as binne-liggaamlike en buite-liggaamlike ervaringe definieer. Die
grense tussen binne-liggaamlike en buite-liggaamlike ervaringe vervaag – die grense tussen
die materialiteit van die omgewing/plek (uiterlike materialiteit) en materialiteit van die digter
en sy emosionele verbintenis (innerlike materialiteit) word dus opgehef. Dit gebeur dus
wanneer die digter in ‘n ingeplaaste verhouding met plek verkeer. Volgens Koch het die
“[o]uter workings of the natural world” ’n effek op die “inner workings of the body”,
waardeur ’n skakel geskep word tussen die gedig en die toestand van die omgewing.
Die verbondenheid en verwantskap van liggaam met plek word deur Russo (s.j.:7) beskryf as
“environed making” en die ekogedig as ‘n terugkeer na hierdie toneel – “of walking,
breathing ...” Russo wys daarop hoe ’n ekogedig haar laat terugkeer na die toneel van
“environed making – of walking, breathing, looking, listening, all before language; writing is
cogently within material, intellectual, and affective fields at once – in that rich ecopoetical
nexus”. Dit veronderstel ‘n skryf saam met die omgewing, “trying to write with the trees.
Crooked, organic lines of text return to a tree-like within-the-environment-ness” (Russo
s.j.:7).
Ekopoësie behoort die mens meer sensitief te maak en ’n groter bewustheid te skep nie net
van die natuurlike wêreld nie, maar ook van homself en sy plek binne hierdie groter konteks.
’n Selfrefleksiewe aksie is nodig, vir beide ekodigter en die leser van ekogedigte. Die
materialiteit in die gedig en van die gedig skep ’n skakel met die liggaam en met die
onmiddellikheid van die hede. Deur middel van visuele beelde en assosiasies plaas die
ekodigter die leser in ’n bepaalde plek. Die gevolg hiervan is dus wat ek wil benoem as ’n
ingeplaaste leesaksie, as uitbreiding van die term ingeplaaste skryfaksie. Dit open die kritiese
veld vir verdere navorsing rondom die rol van die leser in die ekopoëtiese dissipline, die wyse
914

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
waarop betekenis deur middel van plekoordrag gegenereer word en hoe veranderde
persepsies en aksies daaruit kan volg.
Ingeplaastheid veronderstel dus beide ingeplaaste skryfaksie en ingeplaaste leesaksie, ’n
interaksie en interverhouding tussen die menslike, die poëtiese en fisiese natuurlike terrein
binne die konteks van die groter heelal.
5. Gevolgtrekking
In hierdie artikel is aangetoon hoe die definiëring van Buell se drie merkers van plek ’n
waardevolle verwysingsraamwerk aan die ekodigter en -kritikus bied waarbinne daar na plek
gekyk kan word as sentrale merker van die ekopoëtiese skryfaksie. Daar word voorsien dat
die konsep van ingeplaaste skryf en die genoemde merkers aangewend kan word om ‘n
verruiming en herinterpretasie van bestaande en veral ook ouer tekste teweeg te bring. ‘n
Verkenning van ingeplaaste lees wat die verwantskap tussen die leser en die ekogedig en plek
in die ekogedig ondersoek, sal eweneens ‘n waardevolle bydrae tot die ondersoekterrein
lewer.
Ekopoësie bied uiteindelik die ontsnapping van ’n mensgemaakte kunsmatige wêreld; dit vra
weerstand teen gemaklike definisies en vooropgestelde patrone van skryf en van lees, van na
die wêreld kyk. Ekopoëtiese ingeplaastheid skep ’n kultuur van plek; dit herinterpreteer wat
behoort beteken: nie die omgewing wat aan ons behoort nie, maar ons wat omgewe is van ’n
omgewing waaraan ons behoort. Dit sien plek as meer as net die lokale: dit is gerig op die
belangrikheid van plek op streeksvlak, op nasionale vlak, transhemisferies, topografies,
histories en kultureel.
Ekologiese samehang en die interafhanklike saambestaan van alle spesies (en alle materie)
word só in die gedig “’n Boom swel koel en sag van mis” (Aan die Kaap geskryf, 1994) van
Stockenström beskryf:
’n Boom swel koel en sag van mis;
skimstil sy makkers en hy, verdigting
van die tekstuur van lug en die weer se lis
om vorms los te maak van hul vorm,
misleidend uit te dy, buite perke,
en loop ek in my buurt, voel ek self
ek word mismaak. Nat voël sonder vlerke
tuur ek bedremmeld en mishaaglik,
waggel ek, word ek ding, en onding,
iets wat nie meer is nie, maar mis
geword het, een wat sou wou hande wring
en roep, een met wat om my is.
915

Bibliografie
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Alaimo, S. 2010. Bodily natures: Science, environment, and the material self. Bloomington:
Indiana University Press.
—. 2008. Trans-corporeal feminism and the ethical space of nature. In Alaimo en Hekman
(reds.) 2008.
Alaimo, S. en S. Hekman (reds.). 2008. Material feminism. Bloomington: Indiana University
Press.
Arigo, C. s.j. Notes toward an ecopoetics: Revising the postmodern sublime and Juliana
Spahr’s This connection of everyone with lungs. how2journal,3(2). (20 Julie 2012
geraadpleeg).
Armbruster, K. en K. Wallace (reds.). 2001. Beyond nature writing: Expounding the
boundaries of ecocriticism. Charlotteville en Londen: University Press Virginia.
Augé, M. 2008. Places and non-places – a conversation with Marc Augé. On the Move,
Skirra. (20 Julie 2012 geraadpleeg).
—. 1995. Non-Places: Introduction to an anthropology of supermodernity. Vertaal deur J.
Howe. New York: Verso.
Bealer, A. 2012. Reading out loud: Performing ecocriticism as a practice of the wild.
Interdisciplinary Studies in Literature and Environment (ISLE), 19(1):5–22.
Bellarsi, F.A. 2009. Introduction: “Eleven windows into post-pastoral exploration”. Journal
of Ecocriticism, 1(2):1–10.
Berg, P. en R. Dasmann. 1977. Reinhabiting California. The Ecologist, 7(10):399–401.
Berry, G. 2011. Modernism, climate change and dystopia: An ecocritical reading of light
symbology in Conrad's Heart of Darkness and Eliot's The Waste Land. COLLOQUY text
theory critique, 21:81–100. Monash: Monash University. (20 Julie 2012 geraadpleeg).
Brink, A.P. 2008. Groot Verseboek. Deel 2. Kaapstad: Tafelberg Uitgewers.
Bryson, J.S. 2002. Between the earth and silence. Place and space in the poetry of W.S.
Merwin. In Bryson (red.). 2002.
Bryson, J.S. (red.). 2002. Ecopoetry. A critical introduction. Salt Lake City: The University
of Utah Press.
Buell, L. 2005. The future of environmental criticism. Malden, MA: Blackwell Publishing.
916

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
—. 2001. Writing for an endangered world: Literature, culture, and environment in the U.S.
and beyond. Cambridge, Mass.: Belknap Press of Harvard University Press.
—. 1995. The environmental imagination: Thoreau, nature writing, and the formation of
American culture. Cambridge, MA: Harvard University Press.
Campbell, S. 1996. The land and language of desire: Where deep ecology and poststructuralism
meet. In Glotfelty en Fromm (reds.). 1996.
Carr, E. 2012. Or to begin again: besmilr brigham. Interdisciplinary Studies in Literature and
Environment (ISLE), 19(1):62–81.
Casey, E. 1996. How to get from space to place in a fairly short stretch of time:
Phenomenological prolegomena. In Field en Basso (reds.) 1996.
Childs, P. en R. Fowler. 2006 [1973]. The Routledge Dictionary of Literary Terms. Londen
en New York: Routledge & Kegan.
Cullinan, C. 2008. If nature had rights. Orion, Januarie.(19 Julie 2012 geraadpleeg).
—. 2002. Wild law: A manifesto for earth justice. Kaapstad: Siber Ink.
De Loughrey, E. en G. Handley (reds.). 2011. Postcolonial ecologies: Literature of the
environment. New York: Oxford University Press.
Derrida, J. 1997. Of grammatology. Vertaal deur G.C. Spivak. Baltimore en Londen: Johns
Hopkins University Press.
Dimock, W.C. en L. Buell (reds.). 2007. Shades of the planet: American literature as world
literature. Princeton: Princeton University Press.
Ekman, K. 1993. Händelser vid vatten. Vertaal deur J. Tate. 1997. Blackwater. New York:
Picador.
Evernden, N. 1996. Beyond ecology. Self, place, and the pathetic fallacy. In Glotfelty en
Fromm (reds.) 1996.
Foucault, M. 1984. [1967]. Of other spaces. Vertaal deur J. Miskowiec. Diacritics, 16(1):22–
7.
Field, S. en K. Basso (reds.). 1996. Senses of place. Santa Fe, NM: School of American
Research Press.
Fleming, D. 2002. Landscape and the self in W.B. Yeats and Robinson Jeffers. In Bryson
(red.) 2002.
Flint, R. 2005. 2005-2010 Sustainability now! Napa, CA. (20 Julie 2012 geraadpleeg).
917

Garrard, G. 2012. Ecocriticism. Londen en New York: Routledge.
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Giddens, A. 1990. The consequences of modernity. Stanford: Stanford University Press.
Gilcrest, D. 2002. Regarding silence. Cross-cultural roots of ecopoetic mediation. In Bryson
(red.). 2002.
Glotfelty, C. en H. Fromm (reds.). 1996. The ecocriticism reader: Landmarks in literary
ecology. Athene en Londen: University of Georgia Press.
Godden, L. 2000. Nature as other: The legal ordering of the natural world. Ongepubliseerde
Ph.D-proefskrif. Griffith University. (20 Julie 2012 geraadpleeg).
Goldberg, K. 2011. Bioregionalism and ecopoetry. TCR. The Capilano Review (The George
Stanley Issue),3(14). (20 Julie 2012 geraadpleeg).
Gouws, T. 1887. “Antjie Krog (1952–). In Van Coller (red.). 1998.
Harvey, D. 1996. Justice, nature and the geography of difference. Cambridge, MA:
Blackwell Publishers.
Iovino, S. 2012. Steps to a material ecocriticism. The recent literature about the “New
Materialism” and its implications for ecocritical theory. Ecozon@, 3(1):134–45.
Kobialka, M. 2012b. Of space forevermore. Forum: University of Edinburgh Postgraduate
Journal of Culture & the Arts, 10.. (20 Junie 2012 geraadpleeg).
Koch, C. s.j. Koch on ecopoetics. (20 Julie 2012 geraadpleeg).
Lefebvre, H. 1991. The production of space. Vertaal deur D. Nicholson-Smith. Oxford:
Blackwell Publishers.
McGinnis, M. (red.). 1999. Bioregionalism. Londen: Routledge.
Meintjes, G. 1995. Die ekologie as (vernuwende) leesstrategie. Stilet, 7(2):22–85.
Morton, T. 2011. Objects as Temporary Autonomous Zones. Continent.1(3):149–55.
Norwood, V. 1996. Heroines of nature: four women respond to the American landscape. In
Glotfelty en Fromm (reds.). 1996.
Olivier, B. 2010. AVATAR: Ecopolitics, technology, science, art and myth. SAJAH, 25(3):1–
16.
Olivier, G. 1998. In Van Coller (red.). 1998.
Oscarson, C. 2010. Where the ground responds to the foot: Kerstin Elkman, ecology, and the
sense of place in a globalized world. Ecozon@, 1(2):8–21.
918

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Pak, C. 2010. Ecocriticism and Terraforming: Building Critical Spaces. Space/s, 10. . (22
November 2012 geraadpleeg).
Prieto, E. 2012. Geocriticism meets ecocriticism: Bertrand Westphal and environmental
thinking. (20 Julie 2012 geraadpleeg).
Relke, D. 1999. Greenwor(l)ds. Ecocritical readings of Canadian women’s poetry. Calgary,
Alberta: University of Calgary Press.
Rueckert, W. 1978. Literature and ecology: An experiment in ecocriticism. Iowa Review,
9(1):71–86.
Russo, L. s.j. Writing within: Notes on ecopoetics as spatial practice. How2, 3(2). (20 Julie
2012 geraadpleeg).
Savory, E. 2011. Towards a Carribean ecopoetics: Derek Walcott’s Language of plants. In
De Loughrey en Handley (reds.). 2011.
Schama, S. 1995. Landscape and memory. New York: A.A. Knopf.
Scigaj, L. 1999. Sustainable poetry: Four American ecopoetics. Lexington, KY: University
of Kentucky Press.
Shepard, P. 1977. Place in American culture. North American Review, 262:22–32.
Skinner, J. 2001. Editor’s statement. Ecopoetics,1 (Winter):5–8.
Smith, S. 2012. Die aard van ekopoësie teen die agtergrond van die ekokritiese teorie met
verwysing na enkele gedigte van Martjie Bosman. LitNet Akademies, 9(2):500–23. (20 Julie
2012 geraadpleeg)
Sweeting, A. en T. Crochunis. 2001. Performing the wild: Rethinking wilderness and theater
spaces. In Armbruster en Wallace (reds.). 2001.
Tally, R.T. 2011. Translator’s preface. In Westphal (red.). 2011.
Thomashow, M. 1999. Toward a cosmopolitan biogregionalism. In McGinnis (red.). 1999.
Tuan, Y. 1977. Space and place: The perspective of experience. St. Paul: University of
Minnesota Press.
Van Coller, H.P. (red.). 1998. Perspektief en profiel. ’n Afrikaanse literatuurgeskiedenis.
Deel 1. Pretoria: J.L. van Schaik Uitgewers.
Westphal, B. 2011. Geocriticism. Real and fictional spaces. Vertaal deur R.T. Tally. New
York: Palgrave Macmillan.
Williams, R. 1973. The country and the city. New York: Oxford University Press.
919

Glossarium
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
aardreg (earth law), aardregkunde (earth jurisprudence) en wildernisreg (wild law)
Aardreg definieer en erken moeder natuur juridies as ’n lewende sisteem wat gevorm is deur
die onverdeelbare samehang van alle sisteme en lewende wesens wat onderling verbonde,
interafhanklik en aanvullend tot mekaar staan en ’n lotsbestemming deel. Die mens en sy
gemeenskappe word as deel van moeder aarde en van die geïntegreerde lewensisteme gesien.
Lewensisteme word gedefinieer as komplekse en dinamiese gemeenskappe van plante, diere,
mikro-organismes en ander wesens in hulle omgewing. Interaksie vind plaas tussen
mensgemeenskappe en die res van die natuur waarin alle partye optree en onderhewig is aan
die invloed van klimaats-, fisiografiese en geologiese faktore en waarin die geheel as ’n
eenheid funksioneer. Die definisie is inklusief en sluit doelbewus die sosiale, kulturele en
ekonomiese dimensie van mensgemeenskappe in.
Wildernisreg (wild law) is die nuutskepping van Cormac Cullinan, ’n Suid-Afrikaanse
omgewingsprokureur, een van die voorste kenners op die gebied en skrywer van die
belangrike werk Wild law: A manifesto for earth justice (2002). ’n Wilderniswet is ’n wet wat
deur mense gemaak word om die mens se gedrag te reguleer – gedrag wat die integriteit en
funksionering van die hele aardse gemeenskap op langter myn bó die belange van enige
spesie (insluitende die mens) op ’n gegewe tydstip handhaaf. Cullinan stel die erkenning van
natuurlike gemeenskappe en ekosisteme as wetlike instansies met wetlike regte voor. Hy sê:
“In an Earth-centered community, all institutions through which humans act collectively
would be designed to require behavior that is socially responsible from the perspective of the
whole community. […] It may well be that Earth-centered legal systems will have to grow
organically out of human-scale communities, and communities of communities, that
understand that they must function as integrated parts of wider natural communities”
(Cullinan 2008). Dit kom dus neer op menseregte wat in ooreenstemming is met
aardregkunde (earth jurisprudence). Aardregkundeis ’n mensregtelike
regeringsbestuursfilosofie wat gebaseer is op die idee dat mense maar een deel van ’n groter
gemeenskap van wesens is en dat die welstand van elke lid van daardie gemeenskap berus op
die welstand van die aarde as ’n geheel.
Aardregkunde is daarop gemik om ons begrip te verbreed van die belangrikheid van ’n
regeringstelsel wat verder as die mensheid strek om die hele aardse gemeenskap in te sluit,
wat dus aardsentries eerder as antroposentries is. Aardregkunde wil ’n filosofiese basis
daarstel vir die ontwikkeling en implementering van menslike regeringsisteme wat etiek, die
reg, beleid en ander praktyke insluit en wat klem lê op die internalisering van sulke insigte en
lei tot persoonlike praktyk – om te leef in ooreenstemming met aardjurisprudensie as ’n
leefwyse.
aardsentrisme
Aardsentrisme is ’n denkwyse in teenstelling met antroposentrisme wat die aarde en sy
belange in die sentrum plaas.
antroposentrisme
Garrard (2012:206) definieer antroposentrisme as ’n sisteem van gelowe en praktyke wat die
mens bo ander organismes begunstig. Buell (2005:134) wys daarop dat die algemene
aanname is dat menslike belange ’n hoër prioriteit geniet as dié van die niemenslike spesies,
920

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
maar dat antroposentrisme ’n verskeidenheid van posisies insluit, vanaf die positiewe
oortuiging dat menslike belange te alle tye bevoordeel behoort te word (sterk
antroposentrisme) tot die geloof dat antroposentrisme nie 100% toegepas kan word nie en dat
bepaalde biosentriese waardes erken moet word (swak antroposentrisme).
bioregionalisme; biostreeksgerigte; biostreeksgesitueerde (bioregionalism) Volgens die
HAT: “bio- met betrekking tot lewe [G. bios lewe]”; “regio s.nw.(-ne) (meestal mv.; L.; w.g.)
Streek, gebied”; “regionalisme s.nw. (w.g.) teorie, leer waarvolgens streeksgewys opgetree,
gehandel word; die kweek van aparte tradisies, kultuur, ens. vir ’n streek”.
Volgens Buell (2005:135) is bioregionalisme ’n filosofie of ’n visie wat gedurende die 1970’s
in die weste van Amerika tot stand gekom het, “of life in place conducted in so far as possible
in deference to the ecological limits of the place where one lives”. Vanuit die ekologiese
perspektief is ’n bioregio of biostreek ’n geografiese area waar dieselfde klimaat en
ekosisteem en groepe van spesies gevind kan word. Bioregionalisme sien egter die biostreek
nie net as ’n gebied wat deur natuurlike merkers afgebaken word nie, maar ook as ’n domein
van bewussyn en fokus van mense, wat konvensionele politiese grense uitdaag.
Bioregionalisme wil graag die respek vir natuurlike sisteme herstel en terselfdertyd op ’n
volhoubare manier die basiese menslike behoeftes bevredig – iets wat meer waarskynlik sal
slaag in geografiese eenhede wat relatief klein is (Buell 2005:135).
biosentrisme (biocentrism)
Die siening dat alle organismes, insluitend die mens, deel is van ’n groter biotiese web of
gemeenskap wie se belange die menslike belange moet beperk of rig (Buell 2005:134).
ekokritiek
Ekokritiek kan breedweg gesien word as die studie van kultuurprodukte soos kunswerke,
skryfwerk en wetenskaplike teorieë wat hulle bemoei met die menslike verhouding met die
natuurlike wêreld. Cheryll Glotfelty en Harold Fromm, pioniers van die ekokritiese
literatuurteorie, definieer ecocriticism in die seminale publikasie The ecocriticism reader
(1996:xviii) as “the study of the relationship between literature and the physical
environment”, terwyl die term in The Routledge dictionary of literary terms (Childs en
Fowler 2006:65) weergegee word as “[t]he study of literary texts with reference to the
interaction between human activity and the vast range of ‘natural’ or non-human phenomena
which bears upon human experience – encompassing (amongst many things) issues
concerning fauna, flora, landscape, environment and weather”. Nog ’n baanbreker op die
gebied is Lawrence Buell met sy tekste The environmental imagination (1995) en The future
of environmental criticism (2005). Die term is egter alreeds so vroeg as 1978 gebruik deur
William Rueckert in sy artikel “Literature and ecology: An experiment in ecocriticism”
(1978:71), waarin hy ondersoek instel na die toepassing van ekologiese konsepte op die
studie van literatuur. (Sien Smith 2012:505–8.)
ekologie
Die term ekologie kan teruggevoer word na die Duitse dierkundige Ernst Haeckel, wat die
woord Ökologie vir die eerste keer in 1873, ongeveer ’n eeu voor die geboorte van die nuwe
dissipline, ekokritiek, gebruik het (Arigo s.j., Voorwoord). Die oorsprong van die woord kan
teruggevoer word na die Griekse woord oikos, wat na “huis” of “blyplek”verwys, terwyl die
tweede deel van die woord verwys na logos, wat “woord” beteken. Ekologie beteken dus
letterlik “woorde oor tuistes”, maar ook “woordtuiste”,soos deur Meintjes (1995:78)
uitgewys.
921

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Buell (2005:130) bied die volgende bondige definisie van ekologie: dis die studie van die
interaksies tussen organismes en die omgewing.
eko-opvoeringsteorie (eco-performance theory)
Eko-opvoeringsteorie lê klem op die interdissiplinêre wisselwerking tussen ekokritiek en
kontemporêre opvoeringsteorie deur daarop te wys hoe beide teorieë voorsiening maak vir ’n
fokus op tekste van multi-etniese stemme en beide aandag gee aan die veelvuldige
verhoudings tussen literatuur en die fisiese omgewing. Die diskursiewe en performatiewe
aard / opvoeringsgerigte aard van talle ekotekste maak inherent voorsiening vir die
oorskrydende toetrede in die gapings en ruimtes tussen opvoering (“performance”) en
performatiwiteit (“performativity”) as sosiale konstruksie (Bealer 2012:5). Bealer (2012:5)
wys voorts daarop dat ’n opvoeringsgerigte perspektief ekokritiek se sosiale rol versterk: “A
performance-centered perspective would strengthen ecocriticism’s role in promoting the
activism embodied in the environmental literature it critiques.” Die kommunikatiewe aard
van opvoeringspraktyk veronderstel meelewing van die gehoor en bied die geleentheid tot
verandering, in gemeenskappe en selfs in kulture.
Eko-opvoeringsteorie, as een van die interdissiplinêre ekotone van ondersoek wat uit
ekokritiek ontstaan het, wys op die evokatiewe en sensoriese taal van opvoering wat
eweneens die teenwoordigheid van die liggaam in die teks beklemtoon. Deur die
interdissiplinêre bril van die eko-opvoeringsteorie word plek nie gesien as ’n beweginglose
gegewe toestand nie, maar as “something called into being by human and more-than-human
performance, the interconnectedness of seemingly disparate gestures, places, and times”
(Sweeting en Crochunis 2001:331). Volgens die eko-opvoeringsteorie veronderstel opvoering
dinamiese liggaam-tot-liggaam- en liggaam-tot-niemenslike-liggaam-interaksie wat aansluit
by liggaamlike ingeplaastheid. Deur materiële ingeplaastheid in die teks te sien nie net as dié
van die digter en die leser nie, maar ook van die akteur en die gehoor, word die weg gebaan
vir intieme en ingeplaaste meelewing.
Bealer (2012:12) wys op die volgende:
Ecocriticism must be equally sensuous in its critical method, alert to performances of
listening, feeling, smelling, and tasting. […] Performative writing gives shape and
agency to memory, unwriting static, and official histories, remembering bodies long
dead, and making visible the Other obscured by hegemonic construction.
Opvoering kan gesien word as ’n funksie van beide die materiële en die diskursiewe
omgewing. Eko-opvoeringsteorie en -praktyk bied die geleentheid om stem en liggaam te gee
aan die afwesige en die verlore niemenslike; dit bied geleentheid vir die herwinning en
herlewing van die geheue. As sosiale en kulturele konstruksie speel eko-opvoeringsteorie ’n
belangrike rol deur die in-beweging-bring van die leser en die gehoor as medekreatiewe
vennote van akteurs en digters. Bealer (2012:6) voeg by: “[P]erformance theory recognizes
that performance occurs between the constructions of nature and culture, in the very moment
of their construction.” Eko-opvoeringsteorie spreek dus die sosiale en kulturele dimensie van
omgewing en plek aan.
ekopoësie
Ekopoësie as kritiese teorie ontstaan as uitvloeisel van ekokritiek en fokus op die ekokritiese
teorie en uitgangspunte se toepassing op poësie. Beide hierdie kritiese bewegings ondersoek
die verhouding tussen mens en natuur aan die hand van literêre skryf- en leespraktyke en die
922

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
kultuurprodukte (tekste) van hierdie praktyke. Jonathan Skinner (2001:5) se bekende
aanhaling oor die oorsprong van die woord ecopoetry (waarin hy aandui hoe die woorddeel
eco na “huis” of “blyplek” verwys en poetry verwys na “om te maak, om te transformeer”)
bied ’n belangrike afspringplek vir ’n definisie van die begrip. Smith (2012:11) wys daarop
dat ekopoësie nie uitsluitlik oor die natuur en ekologiese vraagstukke handel nie, maar op
soek is na ’n wyse om deur middel van taal die samehang van die mensdom en die natuur te
waardeer en te verstaan en as aksie uit te druk. In hierdie artikel word die definisie uitgebrei
deur ingeplaastheid (beide die ingeplaaste skryfaksie en die ingeplaaste leesaksie) as
kernkonsepte by ’n definisie van ekopoësie in te sluit.
ekotoon (ecotone)
Arigo (s.j.:2) sê dat ekopoësie ’n sogenaamde ekotoon tussen dissiplines is – tussen ekologie,
poësie en etnopoëtika. ’n Eenvoudige definisie van ekotoon is: dit is ’n biologiese term wat
die oorgangsgebied tussen twee aangrensende ekosisteme beskryf, ’n area wat dikwels ’n
grenseffek tot gevolg het, wat die werklike grens tussen twee habitats aandui. Daar word dus
van die veronderstelling uitgegaan dat ekopoësie op die grens van talle dissiplines is – “on
the cutting edge of poetic innovation and ecological thinking” (Arigo s.j.:1). Die woord
ekotoon is afgelei van die Griekse woord tonos, wat “spanning” beteken, en wil ’n aanduiding
wees van die spanning tussen twee ekologieë. Net so is ekopoësie in spanning met die talle
dissiplines wat dit omring en is die ekodigter se ingesteldheid interdissiplinêr. ’n Ekotoon
veronderstel diversiteit van metodologie; dit veronderstel ’n dinamiese omgewing, ’n plek
waarin die storie vertel word en waarin die lewenskrag van prosesse en effekte gelees kan
word. (Arigo s.j.:2 sluit sy betoog vir die terminologie af met die volgende woorde: “A good
ecopoem then is a house made founded on the tension between the cutting edge of innovation
and ecological thinking.” Buell (2005:140) wys op die metaforiese gebruik van die term in
ekokritiek om sinergie van teenstrydige of uiteenlopende perspektiewe te impliseer.
geokritiek
Geokritiek kan gedefinieer word as die metode van ontleding en literêre teorie wat die studie
van geografiese ruimte as onderwerp het. Een van die mees toonaangewende navorsers op die
gebied is Bertrand Westphal (2011) wat die konsep géocritique ontwikkel het. In die
voorwoord tot sy vertaling van Westphal se La Géocritique, beskryf Robert Tally (Westphal
2011:v) geokritiek as literêre kartografie, en Westphal (2011:6) beskryf hoe geokritiek
ondersoek instel na die kulturele interaksie in en deur ruimte wat die mimetiese kunste wil
weergee. Sy geokritiese teorie is gebaseer op drie teoretiese konsepte, naamlik ruimtetydelikheid,
grensoorskryding en referensialiteit (spatiotemporality, transgressivity en
referentiality). Ruimte-tydelikheid ondersoek die wyse waarop tydmetafore binne die literêre
teks verruimtelik word. Oorskryding verwys na die vermoë van ruimte om beweeglik te wees
en grense oor te steek, terwyl referensialiteit volgens Westphal verwys na die verhouding
tussen realiteit en fiksie, tussen ruimtes in die realiteit en die ruimtes in die teks.
Prieto (2012) wys daarop dat daar stemme vanuit die ekokritiese beweging opgaan wat
geokritiek as deel van die ekokritiese beweging wil sien. Hy sê: “Given their mutual interest
in issues like place, space, landscape, and nature it is not surprising to find this kind of
convergence between ecocriticism and geocriticism.” En verder: “By asking geographical
questions of literary texts and asking literary questions of geographical representations,
geocriticism brings together in a productive way the social sciences and the humanities.”
gesitueerde skryfpraktyk (situated writing practice)
Sien ingeplaaste skryfwerk
923

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
groenruimte, groenveld (greenspace, greenfields); bruinveld (brownfields) en grysruimte
(greyspace)
Groenruimte en groenveld kan gesien word as gekultiveerde plekke wat tot stand kom deur
menslike bemiddeling en ingryping, veral in meer gegoede stedelike en voorstedelike
gebiede, waar ’n behoefte ontstaan het om terreine wat gesondheidsrisiko’s inhou, te
rehabiliteer. Bruinveld is ’n term wat in die vroeë negentigs geskep is om toksiese terreine te
benoem (Buell 2005:135). Bruinveld is die teenoorgestelde van groenveld en groenruimte en
verwys na antropogenies gedegradeerde landskappe, veral in stedelike industriële sones
(Buell 2005:135). Die voorkoms van bruinveld in arm woonbuurte en die bedreiging wat dit
inhou dat verdere agteruitgang sal plaasvind, het internasionaal ’n sleutelrol gespeel om die
omgewingsreg-beweging (sien aardreg) in beweging te bring. Grysruimte word gedefinieer
as die geboude omgewing wat uit geboue, paaie en sypaadjies bestaan. Tradisioneel hou
grysruimte beperkte of geen voordeel vir biodiversiteit in nie.
ingeplaastheid (emplacement); ingeplaaste skryf (emplaced writing); ruimtelik-geplaaste
skryfwerk; gesitueerde skryf
Ek kies die term ingeplaaste skryfaksie of ingeplaaste skryf as voorgestelde doeltaalterm bó
geplaaste, verskanste of opgestelde skryfpraktyk (Groot Woordeboek) weens die verband wat
die woord met die kernwoord plek hou. Alternatiewe terme sou plekmatigheid en plekmatige
skryf kon wees. Hierdie terme laat egter nie reg geskied aan die aspek van plasing binne plek
nie en aktiveer slegs een van die betekeniskomponente wat met die term bedoel word. Dit is
egter nie bedoel as die laaste sê nie en laat ruimte vir voortgesette bespreking.
Ingeplaastheid het ‘n drieledige verwysing: dit veronderstel ’n materële, fisiese geplaastheid
van die digter in ’n spesifieke plek; dit suggereer die verband en persoonlike kontak van die
digter met plek en in plek waardeur die digter in tweegesprek met plek tree; en dit maak
verder ook voorsiening vir ’n taalbewustheid waardeur taal as waarnemings- en konstruksieinstrument
ingespan word (en waardeur die sosiale dimensie van taal geaktiveer word). Russo
(s.j.:2) praat hier van die taal as “a perceiving and construction tool”.
ingeplaaste lees
Sien Glossarium van nuutskeppings
natuur
Die woord natuur is afgelei van die Latyn natura wat in die antieke tye letterlik “geboorte”
beteken het. Die konsep van die natuur as ‘n geheel, die fisiese heelal, is een van verskeie
uitbreidings op die oorspronklike gedagte. Die woord nature word deur Raymond Williams,
die Britse Marxistiese kritikus, as “perhaps the most complex word in the language”
bestempel (1983:219). Buell (2005:154) wys daarop dat Williams drie basiese betekenisse
identifiseer: natuur as essensiële karakter van iets; natuur as inherente mag wat die wêreld
stuur; en natuur as materiële wêreld, wat in sekere gevalle ook die mens insluit. Daar word
ook verwys na natuur as die natuurlike wêreld, die fisiese wêreld en die materiële wêreld. Die
onderskeid tussen eerste natuur (die primordiale natuur) en tweede natuur, wat alles wat deur
die mens geskep is, insluit, kan as is ’n nuttige definisie in die ekokritiek gebruik word.
nieplekke (non-places)
Die term wat deur Augé bekendgestel is, verwys na neutrale, mensgemaakte plekke soos
lughawens, hotelle, ens. wat ontwerp is om sekuriteit te verskaf aan verplaaste mense en
mense wat besig is om van een plek na ’n ander te reis. Dit beskik nie oor dieselfde gelaagde
924

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
en diggeweefde identiteite en betekenisse as wat deur plek veronderstel word nie (Buell
2005:145).
neomaterialisme, nuwe materialisme (neo-materialism, new materialism);
voorwerpgeoriënteerde ontologie / VO (Object Orientated Onthology / OOO);
ekomaterialisme
Een van die mees opwindende ontwikkelinge in ekokritiese teorie in die onlangse aantal
maande is ondersoeke na ’n terrein wat nuwe materialisme genoem word. Dit spruit
hoofsaaklik voort uit wetenskapstudies, maar sluit ook interdissiplinêr aan by sisteemteorie,
biosemiotiek en die fenomenologie. ’n Term wat met nuwe materialisme verband hou, is
OOO, oftewel Object Orientated Onthology (hier vertaal met Voorwerpgeoriënteerde
Ontologie of VOO).
Nuwe materialisme bied ’n uitdaging aan sommige van die mees basiese
voorveronderstellinge wat ten grondslag lê aan die moderne wêreld – insluitend die
normatiewe siening van die mens, materiële praktyke en ons interaksie met die natuur. Dit is
bemiddelend en kommunikatief en stel ingewikkelde en ope prosesse van interaksie tussen
menslike en niemenslike bewerkers op die voorgrond.
In Material feminism (2008), onder redaksie van Stacy Alaimo en Susan Hekman, word die
belangrikste teoretiese basis vir nuwe materialisme gelê. Iovino (2012:136) beskryf
ekokritiese materialiteit soos volg:
This new, “material” ecocriticism could trace narratives of matter not only as they are
re-created by literature and other cultural forms, but also as they emerge in physical
configurations, those “viscously porous” interlacements of flesh and symbolic
imaginaries. There are many points from which we can start exploring “narratives”
about materiality. The body is certainly one of those. Being the “middle place” where
matter encounters and enmeshes with the discursive forces of politics, society,
technology, identity, the body is the site where matter more clearly performs its
narratives.
Ekomaterialisme, as uitvloeisel van nuwe materialisme, is die studie van die narratologie van
materie in ekokritiese verband. Binne ’n natuur-ontologiese raamwerk is die belangrikste
uitgangspunt dat natuur nie as ’n passiewe sosiale konstruksie gesien word nie, maar eerder
as ’n bemiddelende krag wat in wisselwerking tree met ander elemente (waaronder die mens)
waardeur verandering van al die elemente teweeggebring word. Volgens Iovino (2012:135) is
een van die grootste probleme die oorbrugging van die gaping tussen materie en sy kulturele
konstruksie soos dit deur postmoderne en poststrukturalistiese neigings geproduseer is,
waardeur die materiële en die diskursiewe verenig word. Materie is ’n multidimensionele
konsep: dit is die materialiteit van die menslike liggaam en van die natuurlike wêreld en,
volgens Iovino (2012:135), “the substance of being, but also, more expansively, as a terrain
of knowledge and action, something which enriches the ontological perspective with a wider
field of significance”.
pastoraal, postpastoraal
Aanvanklik is die pastorale gesien as ’n gestileerde aanbieding van plattelandse landelikheid
in teenstelling met, en dikwels as satire van, die stedelike en het meestal daarop gefokus om
die natuur te vier as ruimte van plesier en ontspanning eerder as werkende ruimte. Algaande
het die konsep meer gekompliseerd geraak en gedurende die jare sestig fel Marx die oordeel
925

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
dat die pastorale nie werklik oor natuur gaan nie en verpolitiseer daardeur die pastorale. Tans
heers daar die postpastorale siening dat die mens sy verhouding met die natuur as ons
“buurman/-vrou” op die planeet moet verbeter (Buell 2005:144–5).
plekoordrag (transfer of place)
Sien ingeplaaste lees (Glossarium van nuutskeppings)
plektyd
Sien Glossarium van nuutskeppings
ruimte
Ruimte moet relatief tot plek gesien word, soos vroeër aangetoon. Buell (2005:147) sê dat
ruimte op areële vorme in die abstrakte dui, of dit nou oor terreine gaan en of dit metafories
gesien word. Ruimte is nie waarde-neutraal nie, maar druk beide waarde en emosie uit.
Moderne sosiale teorieë gebruik ruimte om te verwys na sosiaal-institusionele konsepte en
praktyke in die oormerk en toewysing van grondgebied (2005:147). Wat grootliks tot hierdie
konsepte bygedra het, is die formulering van Henri Lefebvre se teorieë oor ruimte in sy
seminale teks The production of space (1991), waarin hy ruimte as ’n produk van
sosiohistoriese prosesse sien. Lefebvre lê klem daarop dat absolute ruimte (premoderne,
ongerepte landskappe) deur moderne kapitalistiese magte herproduseer word tot abstrakte
ruimte. Hierdie uitgangspunt ondersteun hegemoniese manipulasie van ruimte (en plek) tot
nadeel van die integriteit en diversiteit van plek. Buell (2005:147, 148) sê dat selfs Foucault
(1984:24) se teorie van heterotopias as “ware plekke” wat in elke kultuur gevind kan word,
en wat funksioneer as “counter-sites, […] a sort of simultaneously mythic and real
contestation of space in which we live” as teorie van ruimte en ruimtelike praktyke, met
agterdog bejeën behoort te word.
ruimtetyd (spacetime)
In fisika word ruimtetyd gesien as enige wiskundige model wat ruimte en tyd in ’n enkele
kontinuum kombineer. Ruimtetyd word gewoonlik geïnterpreteer as ruimte wat
driedimensioneel is, terwyl tyd ’n vierde dimensie byvoeg. In tyd word alles as lineêr gesien
en in ruimte alles as langs mekaar en gelyktydig. In ’n kombinasie van ruimtetyd is die
gelyktydige saambestaan van al die dimensies moontlik. Op die gebied van die ekokritiek is
dit onder andere Chris Pak (2010:1), Diana Relke (1999:312) en Timothy Morton (2011:151)
wat na spacetime verwys. Sien ook plektyd.
transliggaamlikheid (trans-corporeality)
Stacy Alaimo stel dié begripbekend in haar artikel “Trans-corporeal feminism and the ethical
space of nature” (2008:238); dit is ’n konseptuele merker wat die vloei van materie en
diskoers regoor menslike en niemenslike liggame karteer. Dit veronderstel die herdefiniëring
van grense tussen self en omgewing en tussen alle materiële stowwe in ’n materiële konteks,
“the time-space where human corporeality, in all its material fleshiness, is inseparable from
‘nature’ and ‘environment’” (Alaimo en Hekman 2008:238). Die term kan gelees en
geïnterpreteer word in samehang met die idee van translokaliteit.
translokaliteit (trans-locality)
Die konsep translokaliteit word deur Buell (2005:62–3) gebruik om die oorskryding van
grense tussen plek en die sosiale persepsie en konstruksie daarvan te beskryf.
926

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
verhaalde materie (storied matter)
Verhaalde materie, Iovino se storied matter (2012:136), kan gesien word as narratiewe oor
materie. Die idee van ‘n materie-narratief (“narratives of matter”, Iovino 2012:136) dui op
die strukturele kompleksiteit van hierdie narratiewe wat handel oor die lewe wat die mens
met die nielewende wesens deel, ‘n saamleef van stories en bewussyn van die gedeelde
dimensie waarin ons leef.
verhalende materie (storying matter)
Sien Glossarium van nuutskeppings
wildernis
Wildernis, wildheid en wild deel, volgens Buell (2005:148), almal die konsep van “ongetem
wees”. Wildernis verwys meestal na ’n ruimtelike area terwyl wildheid na ’n kwaliteit eerder
as ’n plek verwys en oral kan wees. Die beskrywing van die mens, eerder as die natuur of ’n
dier, as wild het tradisioneel die pejoratiewe konnotasie van “versteurd” en “verward”. Buell
wys daarop dat wildheid ‘n kwaliteit is wat die mens met die niemenslike wêreld deel, terwyl
wildernis na terra incognita verwys, ‘n groot ruimte, “the abode of beasts rather than of
humans: a place where civilized people supposedly do not (yet) dwell” (Buell 2005:149).
Glossarium van nuutskeppings
ingeplaaste lees
Ek stel in hierdie artikel die term ingeplaaste leesaksie of ingeplaaste lees voor in samehang
met, en as uitbreiding op, die term ingeplaaste skryfaksie of kortweg ingeplaaste skryf.
Ingeplaaste lees fokus op die leser se betrokkenheid en plasing binne die ekoteks en die wyse
waarop plekoordrag gedurende die leesproses plaasvind vanaf die digter na die leser. Ek
voorsien verdere navorsing wat hierdie konsep kan ontwikkel en aansluiting vind by al die
belangrike merkers van plek en ingeplaaste skryf.
emplaced reading
In this article I propose the term emplaced reading in conjunction with, and as an extension
of, the term emplaced writing. Emplaced reading focuses on the engagement and interaction
of the reader and his or her placing within the ecotext and the way transfer of place happens
from the poet to the reader through the interactive reading process. I foresee that research on
this concept will in future yield useful results in the area of emplacement and emplaced
writing.
plektyd
Plektyd is die nuutskepping wat ek voorstel beide in samehang met en teenstellend tot
ruimtetyd. Ek sien plektyd as konkreet en opeenvolgend; dit is ook lineêr en reëel. Daarmee
word bedoel dat plektyd nie ’n ruimtelike abstraksie soos ruimtetyd is nie, maar in die
werklikheid gesitueer is en berus op die belewing van plek binne die hier en nou van reële
tyd. Ingeplaastheid en plekgesentreerde gebeure staan sentraal in hierdie konsep. Sien ook
ruimtetyd.
placetime
Placetime is a neologism which I propose both in conjunction with and opposed to spacetime,
as used by Diana Relke (1999:312). I see placetime as concrete and sequential; it is also
linear and real. Placetime differs from spacetime in not being abstract, but situated in reality,
927

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
supported by the experiencing of place in the here and now of real time. Emplacement and
place-centred actions are central to this concept. Also see spacetime.
verhalende materie
Verhalende materie, ‘n nuutskepping in hierdie artikel na aanleiding van Iovino (2012:136)
se storied matter (verhaalde materie), veronderstel dat materie self narratologies optree. In
teenstelling met verhaalde materie (storied matter), wat handel oor die wyse waarop die
verhale wat oor materie handel, vertel word, is verhalende materie se fokus op materie self
wat ‘n aktiewe verhalende rol speel. Sien ook verhaalde materie.
storying matter
Storying matter, a neologism in this article, is created by analogy of the term storied matter
by Iovino (2012:136). It assumes that matter itself acts as a/the narrator. Opposed to storied
matter or narratives of matter, which deal with stories on matter and how they are told as “a
site of narrativity” (Iovino 2012:136), storying matter focuses on matter itself which plays an
active, narrative role. Also see storied matter.
Eindnota
1 Sien glossarium vir omskrywing van terme
928

Afdeling:
Godsdienswetenskappe

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Om die Skrif tot stilte te bring: Gewaarwordinge oor
Afrikaanse Bybelse spiritualiteit
Opsomming
Christo Lombaard
Christo Lombaard: Christelike Spiritualiteit, Unisa
Stilte is ’n belangrike tema in tradisionele spiritualiteitskrywes, maar speel geen rol in die
Afrikaanse Bybelwetenskappe nie. Met die Bybel as kenbron en optrede as kenmerk van
“Afrikaanse spiritualiteit” kom stilte nie as ’n sterk geloofsuitdrukkingswyse hier voor nie.
Tog is daar twee sentrale momente in die Afrikaanse Christelike belewenis waar stilte sterk
figureer, wat elk uitgewys en kortliks fenomenologies omskryf word. Verder word vier
voorkomste van stilte uitgewys: negatief, in kerklike debatvoering en rondom
seksualiteitsgesprekke, en positief, met ’n meer inklusiewe tipe liberalisme rondom godsdiens
in die openbare sfeer, en as eksistensiële belewenis van eksegete. Dit word alles gedoen binne
die teoretiese raamwerk verskaf deur die relatief nuwe akademiese dissipline van die Bybelse
spiritualiteit.
Trefwoorde: spiritualiteit; Bybel; Afrikaans; stilte; eksegese
Abstract
Bringing Scripture to silence ... Discerning aspects of Afrikaans biblical spirituality
Spirituality may be understood as the way in which human beings internalise impulses of
faith that reach them in various ways, and how they then give expression to these internalised
faith impulses in order to communicate in some way the awareness they have come to hold as
sacred. Although silence is a recurring theme in the tradition of spirituality writing, it plays
no role as a topic in Afrikaans Bible scholarship. With the Bible as the primary source of
“Afrikaans spirituality” (conceptualised here within the open parameters of a Weberian ideal
type), and with taking action as its primary characteristic, silence is by no means a prominent
element within this form of spirituality. These two aspects find their roots within the
salvation by grace understanding of earlier Dutch Calvinism, which also led among
Afrikaners to a strong missionary awareness, and within the pioneering “can do” mentality
which is typical of Afrikaans culture. From these historical impulses quietism of any kind has
no place as an expression of faith.
This remains valid also for those who break away from traditional expressions of Afrikaans
Calvinism: in their rebellion, many of the basic tenets of Afrikaans spirituality are retained.
Yet, surprisingly, two largely unrecognised central moments do occur in which the lived
Afrikaans Christian faith does relate foundationally to silence, and in this contribution these
929

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
are indicated and briefly described phenomenologically. Hiding, as it were in plain sight,
these two moments occur in: (1) in the most popular Afrikaans hymn, “Silent night”, which
touches deeply the existential roots of Afrikaans believers’ experience of their own individual
and group piety, even for those who have lost any personal inclination towards faith in some
melancholy way; and (2) a substantial part of religious devotions among Afrikaans
Christians, a form of regular personal Bible study that has, apart from informational
intentions, primarily personally transformational expectations, with these devotional
exercises commonly referred to as “silent time”. In these two key moments of Afrikaans
Christian spirituality the topic of silence thus comes to the fore, giving expression to a locally
underlying yet broadly more recognised, current within the broad field of Christian
spirituality on silence before God and/or with God as an important aspect of the expression of
faith.
However, four further occurrences of silence are indicated: negatively, (1) in ecclesiastical
debate when often a call to a temporary moratorium on discussions is really intended to
smother a controversial issue to silence; (2) related to sexuality discussions within church
circles, where silence rules on issues related foundationally to human joy; and (3) with
respect to a traditionally exclusive form of liberalism on religion within the public sphere in
Western and Western-style democracies, which officially and artificially impose barriers of
silence, yet which may now be replaced by a more inclusive form of liberalism, namely one
in which matters of faith are regarded as a normal aspect of human life over which the state
has no more powers than over any other aspects of human existence, simply by virtue of it
being religious, thus rendering individuals with greater freedom in society; and positively (4)
– as a first contribution on this matter – with silence as an existential experience among
exegetes as they take seriously the dynamics of trying to understand that which seems
impenetrable, and then in different ways succeed and fail.
These different aspects related to silence, both positively and negatively, within Afrikaans
Christian spirituality are bound together within the theoretical framework provided by the
relatively new academic discipline of Biblical spirituality. This discipline seeks to bring
together Holy Scripture and holiness experiences by (1) analysing, historically and
exegetically, the faith impulses that led to the Bible texts’ being created and were then taken
up in these ancient texts, and (2) analysing, more contemporarily contextually and
phenomenologically, how later, including latter-day, readers of these texts respond to them in
various constructions of faith and non-faith. Thus theological and social-scientific
methodologies are combined in this discipline in a hermeneutical and interpretative exercise
that requires much sensitivity and humility.
This contribution was presented by the author on 1 March 2012 as only the third inaugural
lecture within the new academic discipline of Biblical spirituality within South African
universities, the first such lectures having been on nothingness, by C.E.T. Kourie (now
retired), also at the University of South Africa, and on peace, by P.G.R. de Villiers at the
University of the Free State, where he holds an extraordinary professorship in Biblical
spirituality.
Keywords: spirituality; Bible; Afrikaans; silence; exegesis
930

1. Stilspeletjie
LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Stilte ... ’n tema waaroor in die Afrikaanse Bybelwetenskappe geheel geswyg word. In die
breëre veld van die Afrikaanse teologiese ensiklopedie word net effens meer gevind oor dié
rare onderwerp (Krüger 2006; Krüger 2003; Meyer 1996), terwyl in die populêrwetenskaplike
en populêre teologiese skryfgenres die tema al heel toeganklik is vir – om die
liriek van Koos du Plessis (1980) net effens te verdraai – soekers wat wil vind (vgl. Muller
1996 en Nicol 2008, 2002, 1989). ’n Mens moet egter fyn onderskei, want soms word die
woord stilte in ’n titel as klag-idioom gebruik, naamlik om ’n probleem aan te dui (bv. Du
Toit 2011:19, Smit 2002, Landman 2002:9 n.a.v. Brink 2002, Van Huyssteen 1997).
’n Negatiewe opvatting van stilte as onderdeel van die spiritualiteit van Afrikaanssprekendes
is eintlik te verwagte. Spiritualiteit kan naamlik verstaan word as hoe mense aan hulle
geloofsgoed kom, en wat hulle dan daarmee maak; hoe mense hulle verhouding met die
Allerhoogste, of die allerhoogste waardes, in hulle allerdiepste beleef en weer uitleef; hoe
mense hulle mees basiese godsdienstige of filosofiese gewaarwordinge internaliseer en
daaraan uitdrukking gee. (Vir besinnings rondom die definiëring van die konsep spiritualiteit,
kyk o.a. Kourie 2009:151–4 en Waaijman 2008:57–65.) By Afrikaanse Christene
(Weberiaans idieel-tipies gekonseptualiseer), soos by elke ander onderdeel van die
ekumenies-ene Christendom, word die geloof op sekere maniere beleef, en daarom kom dit
op spesifieke maniere, eerder as op andere, tot uitdrukking (vgl. Van Rensburg 2011:246–7,
297–9; Lombaard 2008a:291–3; Steyn 2008:661–6; Jonker 1989:288–99). Weens hele reekse
historiese (Olivier 2006:1469–87; Giliomee 2004:125–6, 32–5) en wetenskapsfilosofiese
(Deist 1994, Le Roux 1993) faktore het die Afrikaanse spiritualiteit, in soverre as wat daar
van so iets gepraat kan word (dus steeds idieel-tipies, hier en hier onder), rondom ’n paar
kernpunte gekristalliseer. Twee daarvan speel in die argumentvoering verder ’n sentrale rol:
die Bybel as kenbron, en optrede as kenmerk.
1.1 Die Bybel as kenbron in “Afrikaanse spiritualiteit”
Waar in ander Christelike hoofstrome die kerklike tradisie (bv. in die Rooms-Katolieke
Kerk), die rede (bv. in die Anglikaanse Kerk), die liturgie (bv. in die Oosters-Ortodokse
Kerk), of die belewenis (bv. in Afrika-geïnisieerde kerke) groot klem kry, bely die Afrikaanse
gelowigheid tipies Calvinisties ’n Bybelgesentreerdheid. Dit kom op allerlei maniere na vore:
dat en hoedat die Bybel gebruik word in sosiale, politieke, etiese en ander debatte, die
kerklike en sosiale nadruk op Bybelstudie vir voortgaande persoonlike en
groepsgeloofsvorming, die verstaan van die prediking as Bybeluitleg en -toepassing, en
ondersteunend aan faktore soos dié, die voortdurende besinning oor Skrifgesag. Natuurlik lê
al die ander impulse vir die tipe Christenwees onder Afrikaanses nie net dormant daar nie:
tradisie, rede, liturgie en belewenis speel onontkenbaar, naas nog ander impulse ook, elk ’n
sterk vormende rol. Wat egter erken word, en dus herkenbaar ’n identiteitsmerker van die
Afrikaanse tipe gelowigheid is, is hierdie Bybelgesentreerdheid.
1.2 Optrede as kenmerk van “Afrikaanse spiritualiteit”
931

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Die tweede kenmerk wat hier uitgelig word, is dat Christenskap by Afrikaanssprekendes ’n
werkwoord is, by wyse van spreke. Geloof word gedóén. Geloofsgemeenskappe – kerke,
jeugbewegings, studiegroepe – voel hulleself gelukkig, en welgeluksalig, waar daar
gewerskaf word. Nie in die eerste plek waar gedink, bepeins, oorweeg, in afwagting aan
geloof uitdrukking gee word nie, maar waar opgetree word – inderdaad: Kroes, kras en
kordaat, in die woorde van De Klerk (2000) – dáár lê die hart van Afrikaanse
geloofsbelewenis. In die Afrikaanse spiritualiteit is geloof geen wónder-werk nie; ten beste
wonder mense net oor watter werk nou volgende gedoen moet word. Daarom dat die sending-
en evangelisasiebewussyn, maatskaplike betrokkenheid, gemeentebou, persoonlike
“geestelike groei”, omgee-groepies, uitreik-aksies, ekumene as gesamentlike optredes, en as
studieveld veral die praktiese teologie, uiters gewild is. Glo ís doen.
Om binne só ’n konteks ’n naweek lange, of selfs ’n drie maande lange, woordlose,
optredelose stil retrait voor te stel, ontlok onmiddellik ’n proes-lag. By die deursnee
Afrikaanse gelowige is ’n stilwees voor God amper ’n sondigheid. Vir die Here word gewérk.
Voor die Here kan nie net gewéés word nie. God is “Ek is wat Ek is” (Eks. 3:14); ék is
daardie God se werker: aanbidder, sendeling, gemeentebetrokkene, en dies meer. (Vir breër
perspektiewe op glo en doen, vgl. Kretzschmar 2000:37–54.)
Hieraan lê histories-kulturele gronde. Die impulse wat Max Weber naamlik geïdentifiseer het
as dat dit aan die hart van die vroeëre Wes-Europese, tans veel wyer strekkende kapitalistiese
ekonomiese sisteem lê (vgl. Otto 2005), wat onder andere behels ’n werk-etos wat noue
verband het met die Calvinistiese saligheidskonsep, is plaaslik verder gevoer en gevoed deur
’n pioniersbestaan waar optrede oorlewing verseker. Daarin werk geloof sterk ondersteunend
mee. Hierdie intens-beleefde afhanklikheid van God het ook ’n doel: dat die “koninkryk van
God” uitgebrei sal word. Hierdie ineenstrengeling van geloof-en-werk, oorleef-en-uitbou, kry
nagenoeg elke Afrikaanse Christen met kerklike en kultuurlike moedersmelk in. Glo is “gawe
en opgawe” (Heyns 1992:327).
1.3 … so gemaak …
Hierdie tekening van twee aspekte van die Afrikaanse geloofsidentiteit, oftewel spiritualiteit,
het nie ten doel om dit as goed of sleg te dui nie. Dit is bloot beskrywend, om ons ’n ent
onderweg te neem op die pad van karakterisering: so word ons; so is ons; so maak ons.
Natuurlik is daar groot verskille binne die Afrikaanse Christelikheid. Tog kan kenmerke soos
die beklemtoning van die Bybel en die dáádwerklikheid van geloof omtrent orals binne dié
spektrum nagetrek word. Selfs waar – argumentsonthalwe – van die drie susterkerke se
maniere van doen weggebreek word, kom hierdie kenmerke steeds, maar ánders voor. As ’n
Nuwe Hervorming vorm aanneem, moet baie oor die Bybel gedink word (vgl. Muller,
Wolmarans, Spangenberg, Craffert en Botha 2002), en moet veel aan dié beweging gewerk
word (bv. Spangenberg 2003); waar ’n meer innerlike belewenis gesoek word in sogenaamde
“spiritualiteitskerke” (vgl. bv. Pienaar 2011), kan dit skaars anders dat ook aan die hand van
Bybelgedeeltes besin word en dat ’n weg tot groter diepgang in die geloofsbelewenis van die
betrokkenes sodoende nagestreef word (bv. Sentrum vir Spiritualiteit, Christelike Meditasie
932

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
en Gebed 2011); veel gewilder as daar na belewing verlang word, is egter dat daardie
ervaring charismaties gevind word, deur emosionele interne impak en ekstern-waarneembare
ekspressiwiteit, en dié dan altyd met groot nadruk op die heiligheid van die Bybel as Woord
waardeur die Heilige Gees dinamies werk.
Altyd blý die Skrif, maar net ’n klein minderheid bly stíl.
2. ’n Teoretiese raamwerk
Die teoretiese raamwerk waarbinne hierdie besinning geskied, en wat op die agtergrond as
samebindende oriëntering vir die hoofpunte van hierdie bydrae dien, is dié van die
standaardmodel binne die relatief nuwe akademiese dissipline van die Bybelse spiritualiteit.
Hierdie dissipline kombineer naamlik die eksegetiese inslag van die Bybelwetenskappe met
die meer gevoelsmatige aanslag van die spiritualiteitswetenskap. Hoewel dit metodologies ’n
moeilike kombinasie is (Lombaard 2011c:211–25), lewer dit die waardevolle bydrae dat die
enersyds onlosmaaklike verbintenis van Christelike spiritualiteite met die Bybel verreken
word, terwyl andersyds die eksistensiële en belewenismatige afstandservaring wat met ’n te
kliniese eksegese kan saamhang, oorbrug word (Waaijman 2011:1-20). Heiligheidservaring
en Heilige Skrif word dus doelbewus byeengebring binne die Bybelse spiritualiteit as
navorsingsveld.
Ten einde hierdie tweekantigheid van die Bybelse spiritualiteit as studieterrein duidelik te
konseptualiseer, is vanuit verskillende oorde (o.a. Welzen 2011:37-60; Lombaard
2008b:139–53; Schneiders 2000:1–22) tot grootliks dieselfde model gekom. Bybelse
spiritualiteit bestudeer naamlik aan die een kant die antieke Bybeltekste, om na te trek hoedat
geloofsimpulse as deel van die historiese teksproduksieprosesse in die tekste neerslag gevind
het en daarbinne teenwoordig is. Aan die ander kant beskryf en beoordeel die Bybelse
spiritualiteit ook hoedat latere, tot met die hedendaagse periode, vanuit geloofsperspektiewe
met hierdie tekste omgegaan word. Antieke teksgeskiedenis en moderne
godsdiensfenomenologie kan dus gesamentlik, in hulle kritiese interaksie op mekaar, binne
dieselfde dissipline bestudeer word (Lombaard 2012 bied tans die mees omvattende
versameling van studies wat hierdie tweekantigheid van die dissipline van Bybelse
spiritualiteit binne een volume byeenbring.)
Nie net hoedat geloof histories binne die Bybeltekste tot verwoording gekom het nie, maar
ook die verwoording van geloofsbelewenisse tans oor, en in interaksie met, die Bybel, in dele
daarvan of as geheel, word dus binne die Bybelse spiritualiteit ontleed. Nuwe insigte word
sodoende aan die tradisionele drie gehore (die “three publics” soos geïdentifiseer deur Tracy
1981:3-46) van die teologiese dissiplines, naamlik die breëre samelewing, die kerk (of in
meer eietydse taal: geloofsgemeenskappe) en akademiese genote, gelewer.
In die konteks van hierdie bydrae bied dié teoretiese werksmodel die ruimte waarbinne sake
wat nie ooglopend saamhang nie, sistematies met mekaar in verband gebring kan word.
933

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Hier bo is reeds die Bybel en optrede as respektiewelik kenbron en kenmerk, oftewel die glo
en die doen, van ’n Afrikaanse Christelikheid met mekaar in verband gestel, oriënterend tot
dit wat volg. Hoe dié twee aspekte na vore kom op persoonlike en op samelewingsvlakke,
word daarom vervolgens aangedui, telkens rondom die sentrale vraagstelling van hierdie
beredenering, naamlik of stilte, wat so belangrik in ander Christelike uitdrukkingsvorme is,
ook binne Afrikaans-Christelike geloofsbelewenis hoegenaamd ’n rol speel.
Ter aanvang word twee verrassende voorkomste van stilte as sentrale geloofsmomente binne
die Afrikaans-Christelike spiritualiteit uitgewys. Dít, op oorwegend persoonlike vlak. Na
verdere besinning daaruit voortvloeiend oor, eers, stilte as geloofsgegewe en dan, die Bybel
en hoe dit in verband staan met hierdie geloofsgegewe, word oorgegaan na breëre vlakke.
Drie voorbeelde van hoe dinamiese spiritualiteit, spesifiek Bybelse spiritualiteit, op
ongesonde maniere tot stilte gebring sou word, word kortliks aangedui. Dit geskied op drie
onderskeie, maar verbandhoudende sosialegroeperingsvlakke: kerklike, kerklik-samelewings-
en samelewingsvlak. Daarna word na ’n kleiner kring, naamlik die akademiese kring,
teruggekeer, om ten slotte ook ’n positiewe aanduiding van stilte te bied. Hier word naamlik,
teen die agtergrond van die geheel-voorafgaande argumentasie, ’n bydrae gemaak deurdat die
interaksie van Bybel en geloof, Skrif en spiritualiteit binne die geledere van
Bybelwetenskaplikes ontleed word. Dit bied naamlik ’n onverwags vrugbare sfeer van
ontleding, waarbinne die aanvangsanalise van glo en doen / Bybel en aksie gekaats kan word,
maar nou binne dié sterk intellektuele groep, waarbinne ’n stiltebelewenismoment van ’n heel
toegespitste aard op verrassende manier na vore tree.
Vervolgens, die twee voorkomste van stilte as sleutelgeloofsmomente binne die Afrikaans-
Christelike spiritualiteit, op oorwegend persoonlike vlak.
3. Stille waters …
Ten spyte van ’n aktiewe tipe spiritualiteit hier bo aangedui, is die Afrikaans-Christelike
godsdienstigheid nie sonder oog vir die stilte as ’n waardevolle geloofsuitdrukkingswyse nie.
Dit is bloot die geval dat hierdie spiritualiteitsaspek gaan wegkruip het waar almal dit kan
sien (“hiding in plain sight”). Deur dus vir ’n oomblik die metodologie van die sg. Implisiete
Godsdiens (Implicit Religion – vgl. o.a. Bailey 1997) aan te wend, word dit duidelik hoedat
twee van die sleutelmomente van Afrikaanse spiritualiteit juis direk met stilte te make het:
• Moontlik dié kerklied, maar vir seker dié Kerslied, is niks anders nie as “Stille nag,
heilige nag”. Met die blote hoor van hierdie titel eggo daar herkenbaar, onwillekeurig
deur die meeste Afrikaanse mense ’n gevoel van eenvoud-in-volmaaktheid: iets van
onskuld; iets van redding; iets van heimwee en hoop; iets van saamwees en meeleef
met ander wat dit ook aanvoel. Selfs al het ’n mens alle geloof verloor, is daar min
wat onaangeraak kan bly deur die emotiewe geladenheid van hierdie lied wat jou
herinner aan ’n stille nag waar daar dalk tog maar iets hemels, iets helends sou kon
gebeur het. Vir diegene wat hulle viervoet binne ’n Christelike raamwerk bevind, is
die gewaarwording anders: meer bevestigend, moontlik; hervullend. Aan dié
934

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
sleutellied ontkom min egter: as die vier openingsnote die tweede keer herhaal is, wil
iets in ’n mens maar met die volgende woorde instem, met die wysie meegaan, met
die stemming één voel. Dié stilte roep: vir sommige is dit net herroep; vir ander, ’n
ewige óp-roep. Hierdie stilte het ’n stem.
• Dit is juis daardie tipe “óp-roep”-piëteit (en vir heelwat mense: daardie tipe piëtisme)
wat aangevul word deur die tweede van hierdie sleutelmomente binne Afrikaanse
spiritualiteit, naamlik stiltetyd. Dit is hier waar die bedoeling is om, deur Bybelstudie,
intieme persoonlike omgang met God te hê. Hierdie instemming kom onverwags ná
aan dit wat in die mistiek beleef word: dat iemand in sulke nabyheid met God verkeer
dat ’n heilige boodskap bykans ongemedieerd en intens persoonlik beleef word (vgl.
Meyer 1996:45–62), wat ’n voortdurende proses van verandering, verdieping,
heiligmaking, transformasie in die individu ontlok (vgl. Waaijman 2002:455–83).
Hierdie sleutelmoment is dus ’n gelade stilte: 2 “rus en stilte” is dit wel, soos die
spreekwoord die ontsnap aan die daaglikse gejaagde roetines verwoord, maar dan is
dit ’n rus by God, of meer intens: ’n rus ín God, waardeur die individu deur Skrif en
gebed meer word soos wat God wil (’n geheel subjektiewe ervaring, aan die een kant,
onmeetbaar intens ervarensmatig; aan die ander kant terselfdertyd weer ’n geheel
godsdienstig-kultureel en sielkundig ingebedde ervaring – vgl. Waaijman 2006:54–
62).
Al staan stilwees as deel van die religieuse ervaring (vgl. Pretorius 2008:147–65) van
Afrikaanssprekendes dus nie ooglopend op die voorgrond nie, is dit tog, onopvallend, maar –
het ons hier bo gesien – verrassend deurslaggewend daar. In Afrikaanse spiritualiteit het stilte
diepe waters, al gaan dit tuis daar waar almal dit kan sien op so ’n manier dat niemand dit juis
oplet nie. Dalk is dit gepas dat stilte nie van die dakke af uitgebasuin word nie. Stilte wat
onopsigtelik die mens se welwese voed, val in dieselfde kategorie as nederigheid, opregtheid,
beleefdheid en ander deugde: dit is uitdrukkingswyses van ’n geloofsidentiteit, ’n
spiritualiteit, ’n Godsbelewenis en -uitlewenis wat sigself nie verhoog nie. Stilte ís maar,
want stilte is daar. Dit is hiér; tog is stilte weg. Dit is iets; tog is stilte niks (Kourie 2008:70–
1).
Dié vastigheid-niksheid van geloof (Krüger 2006:22–3), van waters waar daar niks is, skemer
’n eksistensiële, ervarensmatige deurslagblad van Deus absconditus: die God wat sig nie laat
raakvat, raaksien, raaksê nie, maar wat ook nie wegraak nie (Therrien 1976). Houdbare
formulerings bly ontglip ons, in beide gevalle. Die via negativa bly darem ’n alternatief, dalk:
dat ons probeer sê wat God, en wat stilte, nié is nie – die onder-erkende, en in Afrikaans
omtrent geheel-onerkende, teendeel van die modern-Westerse kerkstrome wat altyd maar
weer dit wil stel dát God is; hóé God is; hoedat God is, maak, en wil. Tog is daar ’n ander
weg, dié een wat die dissipline van die Christelike spiritualiteit opnuut opsoek – die
apofatiese teologie, wat die dominant-Westerse selfvertroue van die via positiva verloor het
(vgl. Kourie 2008:62–4). Hierdie is ’n oriëntasie wat leef, ook intellektueel, vanuit
geloofsgewaarwordinge nie net óór God nie, maar vóór God (coram Deo; oor die selfimpliserende
aard van die spiritualiteitsdissipline, kyk bv. Lane 2006:53–69). Hierdie is
geloofsgewaarwordinge wat swaarkry met proposisies, maar gemaklik leef met beelde, selfs
visioene, met gedigte en sange, met handelinge (dit wat gedoen word, én dít wat gelaat
word), dus ’n geloofsoriëntasie wat in taal en on-taal (Kourie 2008:70–1) probeer aanvaar
935

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
wat die mens van die Grootheid (in Waaijman 2004 se taal: Wezer, dus, min of meer, die
Synde) ervaar.
Hier word verbygegaan aan die “bestaan God / bestaan God nie”-debatte; die “wie-of-wat
was wanneer reg-of-weg”-besluite; die “ab/-normaal of polities-on/korrekte” vetes – nie
omdat enige van hierdie sake onbelangrik of passé of te ortodoks sou wees nie; gewoon net
omdat dié dissipline met ander oë ander gebeure rááksien – naamlik: wat ervaar word, wat
beleef word, watter aanvoeling gewaar word, daar waar niks meer klinies-akkuraat deur die
mensdom kwytgeraak kan word nie, 3 want God. is. te. anders. 4
Vandaar dat in Suid-Afrika die eerste intreerede in hierdie dissipline kon wees oor niks
(“nothingness” – vgl. Kourie 2008:59–75); die tweede oor vrede (gepubliseer as die
artikelreeks De Villiers 2008a:20–58, 2008b:110–34, 2009:1–26). As die jongeling in hierdie
vakgebied, wreek die onmag om die Almag te verwoord hom op my. Die taal is ’n gehakkel;
die woorde struikel oor mekaar; hulle stotter tot stomheid, en bly dan stil.
Om oor die Godsbelewenis, die sinsbelewenis, te praat, sê ’n mens dan maar, uiteindelik, dít:
4. Woord wat stom is …
My openingsgedagte was dat geen woord oor stilte gerep word in die Afrikaanse
Bybelwetenskappe nie. Dit maak geheel sin. Soos internasionaal oor die afgelope omtrent
drie eeue van formele Bybelwetenskap, en soos gedurende die afgelope twee millennia van
Skrifinterpretasie in die Christendom, en voor dit reeds, soos tydens die wordingsproses van
die Bybelse geskrifte oor ’n driekwartmillennium deur die intense redigeringsprosesse en die
oor-en-weer teologiese teenskrywerye heen, so was die doel van die Afrikaanse akademiese
omgang met hierdie tekste nog altyd om dié geskrifte op ’n manier tot spreke te bring.
Die Woord van God ...
of, as die lading van dié frase vir sommige te swaar geword het, soos wat die ouer
inspirasieteorieë gefaal het: die woorde oor God; 5
óf, as die lading van só ’n heiligheidsverwysing vir sommige te swaar geword het weens óf
piëteit óf ateïsme (of dalk ’n ander deeltekenwoord iewers tussen dié twee): die woorde oor
’n “godderigheid” (à la die literatore Brink 2005:20 en Poll 1967:58);
óf, as erns gemaak word met die ervarensmatige van die oorgrote meerderheid Christene, en
ook van steeds die meerderheid eksegete – al is dit ánders vir laasgenoemde, naamlik
versigtig, krities, histories, hipoteties, metafories, deur ’n tweede naïwiteit (Ricoeur
1967:350–2), of ’n derde (Byassee 2007:272) heen – dan maar weer: die Woord van God ...
moet stem gegee word. So is die Afrikaanse teologiese aanvoeling, implisiet (en hierin is die
Afrikaanse eksegese tipies van Afrika-eksegese). Wanneer die teks se inhoud op ’n manier
936

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
geopen word (hoe kondisioneel ook al, soos die filosofiese hermeneutiek aandui – vgl.
Thiselton 1992), is daar ’n boodskap te beleef. Dit is soos die Grieks-legendariese Pandora se
kissie, behalwe dat hier nie duiwels ontsnap nie, maar verskillende soorte singewing. Iets van
’n verwagte of ’n ervare of ’n oordraagbare Godspraak lê onderliggend aan baie eksegete se
studie (Lombaard 2012/2011), al durf dit in akademiese kringe skaars gesê word deur enigeen
behalwe die mees evangelikale kollegas, en selfs dan gewoonlik buite formele
seminaaropsette om.
Uniek aan evangelikale eksegete is so ’n onderliggende oriëntering egter nie; ’n mens vind dit
ook, hoewel anders geskakeerd, by eksegete wat hulle met die mees kritiese teorieë van hulle
vakgebiede vereenselwig het (bv. oor wat ons van ’n historiese Moses vas weet, naamlik
niks; of oor wat ons van die historiese Jesus kan raakvat, naamlik min), en met die nihilisme
wat die Westerse filosofiese en kultuurstrominge ons die afgelope eeue bied (en ook Prediker,
aldus Scheffler 1993; vir ’n onlangse diepgang-draai, kyk Goosen 2007; oorsigtelik, vgl.
Lombaard 2011a), maar wat gedraai het duskant, of anderkant, die ongelowigheid,
agelowigheid en antigelowigheid. 6 Steeds is daar ’n implisiete verwagting om iets, ook iets
nuuts, én iets betekenisvols, by dié teks te “hoor”.
Dit is vir die meeste eksegete hulle taak, met iets van ’n eksistensiële of roepingsdimensie,
dat hulle deur die moderne inligtingsladings sal beur, om deur die interkulturele mistighede
van die eeue te tuur, om aan die tekstuele en historiese binnegoed van die antieke dokumente
te gaan voel, en dan te beskryf wat daar gebeur. Dít is eksegese as tekstuele fenomenologie
(of, in die taal van Welby 1983 [1903]:51–2: diagnose). Om te kán oorvertel wat die teks
eietyds gesê het, verg ’n vlymskerp leesvernuf, geslyp deur spesialisvaardighede: taalkennis,
’n belesenheid in die vakwetenskaplike literatuur, ingeligte hermeneutiese sensitiwiteit,
metodologiese bedrewenheid, en dies meer. 7 Van diegene wat dit op hulle neem om daardie
waargenome antieke kommunikasieproses op ’n manier modern te verwoord, ten einde
verantwoordbaar iets eksistensieels vir mense in ons tyd te beteken, word nog ’n verdere stel
vaardighede vereis. Teksfenomenologie word tekstoepassing (al kan dié twee aspekte nie juis
geskei word nie – Le Roux 1997:410–6, 419). Dus, om die Bybel vir ons aan die verstand te
bring, en ’n verdere pad: om ons dit dan nog op die hart te druk, verg baie meer werk as om
die Skrif stom te hou. 8 Om die Woord lewend te verwoord is ’n opgaaf wat nagenoeg alle
Afrikaanse eksegete aan hulleself stel as ideaalpunt aan die begin van hulle loopbane. Al
verander dié ideaal vir, eweneens, nagenoeg alle Afrikaanse eksegete oor tyd heen, en in heel
uiteenlopende rigtings, is daar minstens hierdie een implisiete konsensuspunt: dat insegese
(oftewel inlegkunde eerder as uitlegkunde: die doelbewuste of onbewuste/onkundige gebruik
van die Bybel om soos ’n toutjiespop op die knie die eie gedagtes en voordele te buikspreek)
onaanvaarbaar is. Dít verstom net.
Daar is egter ook ander maniere waarop, in die praktyk, die Skrif tot stilte gebring word. In
wat volg, word vier voorbeelde genoem van sulke stilmaakprosesse. As laaste hiervan word
’n besondere moontlikheid genoem, ’n ervaring wat heelwat Bybel-interpreteerders al beleef
het, waarin die intellektuele energie en persoonlike belewenis (vgl. Nicol 1989:73) van sin
saamkom tot ’n stilpunt (“still point” – Harpur 2005), ’n byna-mistieke ervaring, wat nog nie
937

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
op dié manier verwoord is nie. Ek noem hierdie vier moontlikhede (1) onrus, (2) on-lus
(oftewel: vrylus en veglus), (3) on/liberalismes en (4) aan die grense van die wetenskap.
4.1 Onrus
Anders as die refleksreaksie oor konflik en strydgesprek in die kerk, naamlik dat dit negatief
is en die lewe van die geloofsgemeenskap bedreig, kan sulke spanninge ook beskou word as
die lewensbloed van geloofsbestaan. Dikwels in die verlede was die stryd van gelowiges
teenoor eksterne en interne debatsgenote, selfs imperiale vyande, die impetus vir die mees
standhoudende groeikrag. Knelpunte word knalpunte. Dit was die geval met die ontstaan van
sommige van die fundamentele Bybelse geskrifte (Otto 2002; Lombaard 2011e:49-65) en die
formulering van kerklike belydenisskrifte, ook plaaslik.
Daar is egter ’n merkwaardige moment, amper ’n tradisie, ’n voorspelbare punt in die verloop
van strydgesprekke in die Afrikaanse kerke, dat daar ’n brief in die amptelike kerkblad sal
verskyn, of ’n kommissieverklaring, of ’n klagstaat, waarin (een) van die protagoniste, altyd
vanuit konserwatiewe hoek, sal pleit dat daar vir ’n wyle ’n swye gehandhaaf word. ’n Tipe
moratorium word gevra op die verloop van die gesprek. Dikwels word as redegewende frase
prominent geplaas dat daar “onrus in die kerk” sou wees, wat gewoonlik implisiet gekoppel is
aan die manier waarop Bybel-verstaan, óf op sigself óf in verhouding tot die betrokke
debatskwessie, nogmaals in gedrang gekom het. Natuurlik het so ’n oproep tot tydelike stilte
die onderliggende bedoeling om die debat vir goed te smoor, sodat die onhoudbare,
oningeligte sienings oor die ontstaan, inhoud, aard en moderne spreekvermoë van die Bybel
steeds behoue bly. Die “goeie oue” sal dus onbevraagtekend, onuitgedaagd bly. ’n Ideologie
oor die Bybel word naamlik verkies as gemaklike, algemeen-kerklike idee; ’n
oorvereenvoudigde kinderkrans-beeld moet skynbaar vir gelowiges bewaar word, omdat dit
sou sekerheid gee, eerder as dat die werklikheid van die onsekerhede, die moontlikhede, die
vreemdhede wat saamgaan met die Woord, openlik verwoord word (vgl. Ackerman 2009:25,
32–3).
Dit is so ’n neerdrukkende tipe stilte wat allerlei skadelike gevolge het, wat op verskillende
maniere negatief tot uiting kom, byvoorbeeld wanneer ’n artikel in ’n gewilde tydskrif of ’n
lesersbrief aan ’n koerant dit voorhou asof sou predikante vir hulle gemeentes lieg oor die
historiese kwessies rondom die Bybel.
Om die Bybel so tot stilte te dwing dat die eie-aard van hierdie versameling antieke
dokumente waaraan soveel geloofswaarde geheg word, nie na vore kan kom nie, is ’n stilte
wat geen heil bring nie. Stilte beteken dan behoue onkunde, wat vrugbare grond bied vir
voortgaande verdagmakery.
4.2 On-lus (oftewel: vrylus en veglus)
’n Tweede “onheilige” stilte word gevind wanneer in ’n strydgesprek slegs dié gedeeltes van
die Bybel wat by die eie kant van die saak pas, uitgelig en aangevoer word, terwyl ander dele
gewoon geïgnoreer word. Die klassieke plaaslike voorbeeld van sulke trapsuutjies-lesings, nl.
938

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
die pro- and anti-apartheid-interpretasies van die Bybel wat hulle tekste ewe selektief gemyn
en ewe eensydig gebruik het (vgl. Le Roux 1992; Lombaard 2004a:69–87), is goed bekend.
’n Meer aktuele voorbeeld is die talle kwessies rondom seksualiteit tans.
Kenmerkend van die kerklike gesprek, soos dié in die breëre samelewing, is dat seksualiteit
primêr as probleem bespreek word; kenmerkend van hoe die Bybel in sulke gesprekke betrek
word, is dat in ’n groot mate weer net enkele Bybeltekste gebruik word. Hierdie twee
kenmerke hang saam, soos byvoorbeeld gevind word rondom die homoseksualiteitsdebat wat,
hoewel dit nie in Afrikaans so erg woed soos in die wêreldwye Anglikaanse gemeenskap wat
dreig om hieroor te skeur nie, tog steeds meer pyn as plesier veroorsaak. (Germond en De
Gruchy 1997:193, 211 se metafoor van die “six-gun” 9 van Bybeltekste bly in dié verband
betekenisvol.)
Dat daar iets pervers is daaraan dat in openbaar-kerklike gesprek seks tot meer pyn as plesier
lei, moet ons nie ontgaan nie; eweneens, dat aan net ’n paar (meestal Pauliniese) tekste sterk
voorrang verleen word terwyl ’n hele boek, Hooglied, grootliks onbenut bly lê – ’n boek
waarin seks geen kwessie is nie, maar naakte vreugde.
Dit te midde daarvan dat die Afrikaanse seksuele moraliteit, wat berug is om die
konserwatisme daarvan, stilweg verander (het?). Tekenend hiervan is die klein Afrikaanse
letterkundige subgenre van die seksuele exposé wat oor die afgelope jare ontstaan het
(Kleinboer 2003, 2012; Annelise 2007, 2008, 2011; Syn 2009 10 ), en teologie-boeke oor die
onderwerp wat – hyglike tyding! – met woordspel-wellus geskryf is (bv. Vos en Human
2007). Hoe kan die breëre kerk Hooglied dan nie hoër ag nie?
Dat daar probleme in die samelewing en/of die kerk na vore kom, moenie ontken word nie;
dat die Bybel in die argumentvoering rondom sulke sake gebruik sal word, is in so ’n sterk
godsdienstige land soos Suid-Afrika nie verbasend nie. Hoedat die Bybel gebruik word,
onthul egter meer van die betrokkenes as wat hulle waarskynlik sou wou blootgelê hê. Om
dié seksuele boek van die Bybel uit seksualiteitsdebatte te weer – dalk omdat dit so eroties is,
en mense hulle maar skamerig hou in die openbaar, maar waarskynlik nog meer omdat daar
in Hooglied nie “lekker skietgoed” is om debatsopponente mee lam te lê nie – wys verrassend
duidelik hoe min ons nog verstaan van, juis, die liefde.
4.3 On/liberalismes
Die saak van godsdiens in die openbare sfeer is vir die Westerse/verwesterste wêreld
fundamenteel in liberale rigting gestuur deur die twee invloedrykste grondwette van die laat–
18de eeu, naamlik dié van Frankryk en die Verenigde State van Amerika. Die tipe liberalisme
wat daarin voorgestaan word, is nie die vloekwoordagtige, verdagmakende gebruik van die
term wat gewild geword het binne Afrikaanse (en wyer) geloofstrydgesprekke nie (vgl.
Lombaard 2004b:21; 2007), maar hou by die klassieke inhoud van die term: dat kerk en staat
geskei word, sodat daarmee die staat die mag ontneem word om aan die burgery ’n spesifieke
godsdienstige oriëntering op te dring. Godsdiensvryheid binne so ’n liberale staatsopset
behels dus enersyds die reg van individue om sonder owerheidsinmenging hulle
939

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
godsdiensvoorkeure na te streef (binne sekere perke – vgl. bv. Pretorius 2011:219–40), en
andersyds plaas dit gelykwerkend ’n beperking op die staat om godsdiensvoorkeure op
individue af te dwing. (Vir die antiek-godsdienstige historiese wortels van hierdie
menseregte, kyk Otto 2002; vgl. Lombaard 2011d:74–93.)
Histories het hierdie kerk-staat-skeidingsbeginsel uiting gevind in een vorm van liberalisme,
naamlik die impuls dat godsdiens vanuit die publieke sfeer geweer moet word (vgl. Benson
2008:297–312). Selfs in liberaal-demokratiese lande waar die skeiding tussen godsdiens en
die openbare lewe ander vorme aangeneem het as in die VSA en Frankryk, het die gedagte
van ’n volstrekte skeiding sterk lewend gebly. Dit weerspieël die breëre kulturele voorbehoud
teen godsdienstigheid, tipies van die tydsgees van die Franse en VSA-grondwette, wat deur
invloedryke denkers soos Nietzsche, Marx, Freud, Weber, Durkheim en andere daartoe gelei
het dat ’n openbare verwagting geskep is dat godsdiens nie net uit die publieke sfeer nie,
maar mettertyd ook uit die private sfeer sou verdwyn, sodat godsdienstigheid geheel nie meer
in die mondig-menslike bestaan sou figureer nie, en gewoon as ’n historiese interesse nog sou
bestaan. Hierdie breë verwagting van godsdienslose samelewings het sigself egter bewys as
’n redelik elite-denkkultuur, met min weerspieëling daarvan in Westerse/verwesterste
samelewings, sodat godsdienssosioloë die afgelope jare geheel daarvan afstand gedoen het
(kyk bv. Berger 2008:1–3).
Die tipe liberalisme wat godsdiens, en dus teologie, en soms (plaaslik) selfs by name
Bybelwetenskappe in die openbare sfeer en dus onder meer in die universiteitswese wou
verstil (vgl. Lombaard 2001:17–24 en 2011b:49–65), word egter tans algaande vervang deur
’n ander tipe liberalisme. Volgens die ouer, eksklusiewe liberalisme het die staat naamlik tog
wel ’n sekere standpunt oor godsdiens kon afdwing, naamlik dat geen godsdienstigheid in die
openbaar mag figureer nie. 11 In ’n meer inklusiewe liberalisme word die staat ook dié mag
ontneem, sodat dit aan die burgery self oorgelaat word in watter mate en op welke wyse
godsdienstighede in die samelewing sal figureer. ’n Oper samelewing word dus geskep waar
godsdienstigheid meer divers en met groter vryheid beoefen kan word (Benson 2008:297–
312; dit sluit natuurlik steeds volledig die reg in om niegodsdienstig te leef).
Hierdie liberalisme-as-diversiteit (“verdraagsaamheid” bly ’n te negatiewe woord) val goed
saam met die postmoderne tydvak waarin ons leef, naamlik as ’n meer gemoedelike, meer
vrye, minder onderdrukkende kultuurfase, waarin godsdienstigheid ’n ewe normale deel van
menswees is as elke ander deel van menswees.
Waar onder die ouer, eksklusiewe liberalisme godsdiens dus gemarginaliseer is deurdat dit so
ver moontlik buite die openbare lewe geplaas is, met die ironiese gevolg dat dit in tipes
enklaves fundamentalismes gevoed het, sal die nuwer, inklusiewe liberalisme groter vryheid
laat. Dit is dan ook die doel van die Suid-Afrikaanse Handves van Godsdiensregte en -
vryhede (2009), wat, alhoewel dit in veral die plaaslike Engelstalige nuusmedia misverstaan
is as ’n teruggryp na konserwatiewe oriëntasies (e.g. The Daily Maverick, 2012), eerder tot ’n
normalisering van godsdiensverhoudings in die samelewing wil meewerk. Binne hierdie tipe
liberalisme sal die ruimte vir godsdiensgesprek in die samelewing, en ook binne die
universiteitswese, beide meer en meerfasettig wees. Hoe die verskillende stemme binne so ’n
940

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
liberalisme gaan meepraat, sal oor die volgende jare en dekades deur die vele betrokkenes
medebepaal word.
4.4 Aan die grense van die wetenskap
Die wetenskap stel sigself ten doel om die wêreld – alle fasette daarvan: ook die buitewêreld,
en ook die binnewêreld – waarbinne ons bestaan, te verstaan. 12 Teologie is daarvan een
dimensie, reeds lank voor Anselmus van Kantelberg (1033–1109) se klassieke formulering
die opgaaf van die teologie geformuleer het as fides quarens intellectum – geloof wat begrip
wil vind. Laasgenoemde sluit geloofstwyfel ook in (Van der Merwe 2009), wat presies
parallel loop aan wetenskaplike twyfel as motiveringskriterium vir alle intellektuele
ondersoek. Hierdie twee bene vind in die Bybelwetenskappe neerslag in beide die beter
verstaan van die tekste, geskiedenis, interpretasieprosesse en verbandhoudende dimensies van
Skrifverstaan (vir ’n onlangse samevatting van die metodiek, kyk Du Rand 2005a en 2005b),
en die voortdurende onverstaan daarvan. In die spiritualiteitsdissipline word die
ervarensmatige van hierdie sake op ’n eiesoortige manier opgeneem: dat die onsegbaarheid
van geloofs- en bestaansgoed bewoord word, al kan die Onsegbare self nie gesê word nie.
Dat dit besonder moeilik is om die Bybelwetenskappe en die dissipline spiritualiteit
metodologies te verenig, is nie verbasend nie (vgl. Lombaard 2011c:211–25): waar die
eksegese byvoorbeeld oor eeue heen ’n diversiteit van fyn tegniese metodes ontwikkel het,
kan geloofsgewaarwordinge slegs met breë kwashale nagetrek word (soos hier bo probeer is,
onder punte 1 en 2); vandaar die sterk interdissiplinêre aard van die spiritualiteit as
wetenskap.
Tog kan die raakvlak tussen hierdie twee dissiplines nie ontken word nie (vgl. bv. Rabe en
Lombaard 2011:257; Lombaard 2006:912–25; Lombaard en Rabe 2005:424–26). Een aspek
hiervan, onder vele, is die manier waarop eksegete van tyd tot tyd hulle wetenskaplike
speurwerk beleef. 13
Navorsing het naamlik ten doel om die grense van die bestaande kennis te verbreed of – meer
dramaties – te verskuif. Die spesialisasie wat kom met dekades se gerigte, kritiese,
akademiese leesgeskiedenis in ’n vakgebied gee ’n vakspesialis naamlik insig in die vrae en
antwoorde vanuit die dissipline se verlede (ook vanuit dié van verwante vakgebiede). Daaruit,
maar ook uit ander oorde, soos samelewingsvraagstukke, kom nuwe kwessies na vore waarop
gereageer word. Nuwe vrae ontstaan; soms, nuwe metodologieë; soms selfs nuwe
vakgebiede. Die beantwoording van sulke nuwe vrae, ook op nuwe maniere, is die essensie
van navorsing.
Dit is ook soms ’n reuse-waagstuk. Om op die grense van bestaande kennis te beweeg, is ’n
menslike rand-ervaring – byna soos geboorte of die dood. Dit begin, soos ’n menslike lewe,
as ’n eensame ervaring: eindelose ure se alleen-wees, -lees, -dink, en -skryf word vereis;
komitees maak nie sommer wetenskaplike deurbrake nie, en selfs met gesamentlike projekte
hang die sukses van die geheel af van die begaafdheid en die toewyding van die individue.
Tog is navorsing terselfdertyd ook ’n gemeenskapservaring: die duisend stemme uit boeke
941

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
om jou en in jou leesgeskiedenis wat die hele tyd saam-“praat”; die kollegas, gespreksgenote
en ander mense, naby en ver, wat die vrae help vorm gee het, aan wie die voorstelle oor die
vrae geformuleer word, en wat uiteindelik sal baat vind wanneer geslaagde insigte aangebied
word.
Hierdie akademiese eensaamheid kan op ’n besondere manier aanklank vind by juis die
Bybelwetenskappe, maar nie omdat daar spesifiek pakkende tekste oor eensaamheid of oor
stilte in die Bybel is nie. Eerder lê dit by die aard van die studie-onderwerp, wat selde geen
konfessionaliteit ontlok nie: vir sommige eksegete is dit konfessionaliteit in die algemene
rigting van die ongeloof; vir sommige, konfessionaliteit in die algemene rigting van die
geloof; met ’n hele paar skakerings rondom elk moontlik. Ewe intens is hierdie ervarings ook
nie altyd nie.
Soms breek ’n insig egter deur – grondig intellektueel, of diep eksistensieel, of ’n kombinasie
daarvan. Hoe intenser die insig-ervaring, hoe nader kom dit aan ’n mistieke belewenis,
naamlik as ’n direkte Godservaring (Kourie 1998:8), of as ’n kreatiewe muse-moment, maar
nietemin as ’n “verborge omgang” (Meyer 1996:232–3) wat die leser fundamenteel raak, na
binne en/of na bowe (vgl. Nicol 1989:17; vgl. 20–3, 72–8).
Hoewel in die klassieke mistiek sulke Bybellesings veel vryer denkgange, eerder as ’n gerigte
navorsingsingesteldheid, behels het (vgl. Krüger 2003:33–182), kan dit ook anders gesteld
wees. ’n Goeie voorbeeld van hoe die Bybelse teks, wetenskaplik bestudeer, in ’n heen-enweer
dialogiese proses met moderne lesers, kontekstueel verstaan, in verband gebring is, kan
gevind word in die spiritualiteit-retraits waarvan Fika van Rensburg en Wil Vosloo die
pioniers was in die 1990’s. Niks is nog oor dié bydrae wat hulle hierdeur gelewer het, geskryf
nie, alhoewel die neerslag van die tipe benadering duidelik te sien is in die bekende en
kerklik invloedryke Bybelkommentaar waarvan hulle die redakteurs was (Vosloo en Van
Rensburg 1993). Iets wat die denke oor die dialoog tussen teks en moderne leser, binne ’n
effens ander konteks, bondig weergee, het wel onlangs verskyn: Van Rensburg 2011:246.
Waar Bybelwetenskap en spiritualiteit byeenkom, kan die intellek steeds volledig aktief bly
(De Villiers 2006:115–8); 14 sodoende word juis die leser en die samelewing deur verdieping
verander (Kourie 1998:9).
Natuurlik kan, fenomenologies gesproke, sulke ervarings by enige goeie letterkunde gevind
word. Tog is dit weens ’n reeks redes juis by uitnemendheid by die Bybel dat Christene
hierdie interaksie vind (Lombaard 2004a:82). Dit is naamlik by die Skrif waar gelowiges vind
nie alleen dat hulle hierdie boek lees-en-interpreteer nie, maar ook dat hulle terselfdertyd self
fundamenteel vanuit daardie Boek gelees-en-geïnterpreteer word (by Luther staan dit bekend
as die claritas scripturae; by Calvyn as die testimonium Spiritus Sancti internum – Rossouw
1963:229–46; vgl. England 2011:66–7; Nicol 2008:178–9; Meyer 1996:152–3; Nicol
1989:25–7). So ’n interaksie is ’n geloofs- en eksistensiële ervaring wat ’n besliste mistieke
oriëntering inhou (Muller 2008:94). Daar kom ’n ervaring van behorendheid wat dikwels met
die terme eenheid of eenwording beskryf word, wat nie altyd ewe letterlik verstaan moet
word nie.
942

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Hoe werklik so ’n ervaring ook al is, dit bly egter ’n menslike rand-belewenis, en dus ’n
onmoontlike moontlikheid om vas te pen. Die probleem is naamlik dat taal ’n mens in die
steek laat om sulke nabye ervaringe raak te verwoord. As taal nie eers die smaak van ’n
proesel wyn kan opvang nie, of die elegante draai van ’n ballerina se arm kan herhaal nie, of
die ligskakering van ’n skildery vir die oorvertel kan herskets nie, hoe dan nog iets heiligs
wat ons sintuie oorweldig, ondermyn, omseil? Selfs al “is ons deelname aan die taal van die
Woord, déélname aan die taal van die liefde” (Meyer 1996:155), dan bly ek verstóm, want
ook “die taal van die liefde, dié kan ek net nie praat” (Baard 2009).
Bibliografie
Ackerman, D. 2009. Metaphor, mystery and paradox: orientations for Christian spirituality.
In Conradie en Lombard (reds.) 2009.
Agnew, U., B. Flanagan en G. Heylin (reds.). 2008. “With wisdom seeking God”. The
academic study of spirituality. Leuven: Peeters.
Annelise 2011. Slavin. Pretoria: Goddess Unlimited Communications.
—. 2008. Weerloos. Pretoria: Goddess Unlimited Communications.
—. 2007. Maanvrug. Pretoria: Goddess Unlimited Communications.
Baard, C. 2009. Die taal van die liefde. CD: Hou links. Gaan regs verby. Gordonsbaai: Dirk
Uys Produksies.
Bailey, E.I. 1997. Implicit religion in contemporary society. Kampen: Kok Pharos.
Benson, I.T. 2008. The case for religious inclusivism and the judicial recognition of religious
associational rights: a response to Lenta. Constitutional Court Review, 2008(1):297–312.
Berger, P. 2008. Faith and development. A global perspective. Johannesburg: Centre for
Development and Enterprise.
Blommestijn, H., C. Caspers, R. Hofman, F. Mertens, P. Nissen en H. Welzen (reds.). 2008.
Seeing the seeker. Explorations in the discipline of Spirituality (Festschrift for Kees
Waaijman; Studies in Spirituality Supplement 19). Leuven: Peeters.
Brand, G. 2010. ’n Menseregteskending ontsluier. DinkNet-blog. (27 Februarie 2012
geraadpleeg).
Brink, A.P. 2005. Bidsprinkaan. ’n Ware storie. Kaapstad: Human & Rousseau.
—. 2002. Anderkant die stilte. Kaapstad: Human & Rousseau.
Byassee, J. 2007. Reading the Psalms with Augustine. Grand Rapids: William B. Eerdmans.
943

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Conradie, E. en C. Lombard (reds.). Discerning God’s justice in church, society and academy
(Festschrift for Jaap Durand). Stellenbosch: SUN Press.
De Beer, F. 1983. Eksistensiële kommunikasie. ’n Beknopte eksposisie van die
kommunikasieteorie van Karl Jaspers (1883–1969). Suid-Afrikaanse Tydskrif vir
Wysbegeerte 2(3):161–9.
—. 1994. Ervaring, rede en metode in Skrifuitleg. ’n Wetenskapshistoriese ondersoek na
Skrifuitleg in die Ned. Geref. Kerk 1840–1990 (RGN-Studies in metodologie). Pretoria: Die
RGN-Uitgewers.
De Klerk, W. 2000. Afrikaners: kroes, kras, kordaat. Kaapstad: Human & Rousseau.
Descartes, R.1637. Discours de la méthode pour bien conduire sa raison, et chercher la
vérité dans les sciences. Leyde: De l’Imprimerie de Ian Maire.
De Villiers, P.G.R., C.E.T. Kourie en C.J.S. Lombaard (reds.). 2008. The Spirit that
empowers. Perspectives on spirituality (Acta Theologica Supplementum 11). Bloemfontein:
University of the Free State Press.
—. (reds.). 2006.The Spirit that moves. Orientation and issues in spirituality (Acta
Theologica Supplementum 8). Bloemfontein: University of the Free State Press.
De Villiers, P.G.R. 2008a. Towards a spirituality of peace. In De Villiers, Kourie en
Lombaard (reds.) 2008.
—. 2008b. Peace in Luke-Acts. A perspective on Biblical spirituality. Acta Patristica et
Byzantina, 19:110–34.
—. 2009. Peace in the Pauline Letters. A perspective on Biblical Spirituality.
Neotestamentica 43:1–26.
—. 2006. Spirituality, theology and the critical mind. In De Villiers, Kourie en Lombaard
(reds.) 2006.
De Villiers, P.G.R. en L.K. Pietersen (reds.). 2011. The Spirit that inspires. Perspectives on
Biblical Spirituality (Acta Theologica Supplementum 15). Bloemfontein: University of the
Free State Press.
Du Plessis, K. 1980. Kinders van die wind. CD: Skadu’s teen die muur. Jeppestown: Trio
Records.
Du Rand J.A. (red.). 2005a. More than one way of reading the Bible, Volume 1.
Johannesburg: Department of Biblical Studies, University of Johannesburg.
—. 2005b. More than one way of reading the Bible, Volume 2. Johannesburg: Department of
Biblical Studies, University of Johannesburg.
944

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Du Toit, B. 2011. Wat het van die Kerk geword? Die Burger, 1 September 2011, bl. 19.
England, F. 2011. Sacred texts and mystic meaning: an inquiry into Christian spirituality and
the interpretive use of the Bible. Acta Theologica, 31(2):42–71.
Germond, P. en S. de Gruchy 1997. Aliens in the household of God. Homosexuality and
Christian faith in South Africa. Kaapstad: David Philip.
Giliomee, H. 2004. Die Afrikaners. ’n Biografie. Kaapstad: Tafelberg.
Goosen, D. 2007. Die nihilisme. Notas oor ons tyd. Pretoria: Praag.
Harpur, T. 2005. Finding the still point: a spiritual response to stress. Kelowna, BC:
Northstone Publishing.
Heyns, J.A. 1992. Inleiding tot die Dogmatiek. Pretoria: NG Kerkboekhandel.
Hofmeyr, J.W., C.J.S. Lombaard en P.J. Maritz (reds.). 2004. 1948 + 50 years. Theology,
apartheid and church: Past, present and future (Perspectives on the Church / Perspektiewe
op die Kerk, Reeks 5, Vol. 1). Pretoria: IMER (Institute for Missiological and Ecumenical
Research), Universiteit van Pretoria.
Jaspers, K. 1956a. Philosophie, Vol. II: Existenzerhellung. Heidelberg: Springer-Verlag.
—. 1956b. Reason and existenz. Londen: Routledge and Kegan Paul.
Jonker, W. 1989. Die eie-aard van die Gereformeerde spiritualiteit. Ned. Geref. Teologiese
Tydskrif,30(3):288–99.
Kleinboer 2012. Werfsonde. Kaapstad: Umuzi.
—. 2003. Kontrei. Pretoria: Praag.
Kourie, C. 2009. Spirituality and the university. Verbum et Ecclesia, 30(1):148–73.
—. 2008. Mysticism: a way of unknowing. In De Villiers, Kourie en Lombaard (reds.) 2008.
—. 1998. Transformative symbolism in the New Testament. Myth & Symbol, 3:3–24.
Kourie, C. en L. Kretzschmar (reds.). 2000. Christian Spirituality in South Africa.
Pietermaritzburg: Cluster Publications.
Kretzschmar, L. 2000. Being and doing: towards an integrated spirituality. In Kourie en
Kretzschmar (2000).
Krüger, J.S. 2006. Sounding unsound. Orientation into mysticism. Pretoria: Aurora Press.
945

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
—. 2003. Duister stilte en wilde woestyn: die mistiek van Jan van Ruusbroec (1293–1381):
oor "Die geestelike brulocht". Pretoria: Aurora Pers.
Kuhn, T.S. 1962. The structure of scientific revolutions. Chicago: University of Chicago
Press.
Landman, C. 2002. Anderkant die stilte van die teologie. Kerkbode, 1 November 2002, bl. 9.
Lane, B.C. 2006. Writing in spirituality as self-implicating act: reflections on authorial
disclosure and the hiddenness of the self. In Lescher en Liebert (reds.) 2006.
Le Roux, J.H. 1997. Our historical heritage. Old Testament Essays, 10(3):401–23.
—. 1993. A story of two ways. Thirty years of Old Testament scholarship in South Africa
(Old Testament Essays Supplementum 2). Pretoria: Verba Vitae.
—. 1992. Whose side is God on? / Aan wie se kant is God? Pretoria: CB Powell-
Bybelsentrum, Unisa.
Lescher, B.H. en E. Liebert (reds.). 2006. Exploring Christian Spirituality. Essays in honor of
Sandra M. Schneiders, IHM. New York: Paulist Press.
Lombaard, C. 2012. The Old Testament and Christian Spirituality. Theoretical and practical
essays from a South African perspective (International Voices in Biblical Studies 2). Atlanta,
Georgia: Society of Biblical Literature.
—. 2012/2011. Biblical Spirituality, the Psalms, and identification with the suffering of the
poor: a contribution to the recent African discussion on Psalm 109. Referaat gelewer by die
Pro Psalms Psalmody and Suffering-seminaar, 25-26 Augustus 2011, Fakulteit Teologie,
Universiteit van Pretoria. Publikasie volg: Scriptura, Desember 2012.
—. 2011a. Wie behoort die gespreksgenote te wees van Ou Testament Etiek as ’n
onderafdeling van die Ou-Testamentiese Wetenskap? LitNet Akademies 8(1), Maart 2011,
2011-03-09.
—. 2011b. Having faith in the university? Aspects of the relationship between religion and
the university. In Venter (red.) 2011.
—. 2011c. Biblical Spirituality and interdisciplinarity: the discipline at cross-methodological
intersection. Religion and Theology 18:211–25.
—. 2011d. Biblical Spirituality and human rights. Old Testament Essays, 24(1):74–93.
—. 2011e. No empire, no Bible? Aspects of the relationship between biblical texts and
current anti-empire views. Studia Historiae Ecclesiasticae XXXVII:49-65.
946

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
—. 2008a. Gewaarwordinge. ’n Gesprek oor Afrikaans-Christelike geloofsprikkels in ons tyd.
Pomp 1:291–3.
—. 2008b. What is Biblical Spirituality? Perspectives from a minor genre of Old Testament
scholarship. In Blommestijn, Caspers, Hofman, Mertens, Nissen en Welzen (reds.) 2008.
—. 2007. Mens moet net waarheid sê … (27 Februarie 2012 geraadpleeg).
—. 2006. Teks en mens. J.H. le Roux se lees van die Bybel binne die konteks van
hoofstroom-eksegese in Suid-Afrika. Old Testament Essays (Special Edition), 19(3):912–
925.
—. 2004a. The Bible in the apartheid debate, in Hofmeyr, Lombaard en Maritz (reds.) 2004.
—. 2004b. Dominee, hoe nou gemaak? Rapport Perspektief, 25 Julie, bl. 21. (27 Februarie
2012 geraadpleeg).
—. 2001. The left governing hand and the right governing hand: begging for a church without
public hands? Journal of Theology for Southern Africa, 109:17–24.
Lombaard, C. en M. Rabe. 2005. Die oudste boodskap via die nuutste massamedium:
evaluering van ’n e-pos dagstukkiediens. Verbum et Ecclesia, 26(2):412–31.
Mahoney, E.J. (red.).2005. Scripture as the soul of Theology. Collegeville, Minn.: Liturgical
Press.
Meyer, O. 1996. Tussen stilte en ekstase. Die spiritualiteit van K.H. Miskotte in die
spanningsveld van die mistiek en die charismatiese spiritualiteit. Ongepubliseerde DThproefskrif,
Universiteit Stellenbosch.
Muller, P. 2008. Meditasie. Die gawe van stilte. Pretoria: Protea Boekehuis.
—. 1996. Die roos van stilte. Pretoria: Benedic Boeke.
Muller, P., H. Wolmarans, S. Spangenberg, P.F. Craffert en P.J.J. Botha 2002. Die Nuwe
Reformasie. (Referate gelewer by RAU werkswinkel, 18 Mei 2002.) Johannesburg: Randse
Afrikaanse Universiteit.
Nicol, W. 2008. In die hande van die Pottebakker. Laat God jou ware self na vore bring.
Wellington: Lux Verbi.BM.
—. 2002. Gebed van die hart. Word stil en beleef God. Wellington: Lux Verbi.BM.
—. 1989. Stem in die stilte. ’n Werkboek in Christelike meditasie. Pretoria: Orion.
Olivier, E. 2006. Afrikaner spirituality: a complex mixture. HTS Teologiese Studies,
62(4):1469–87.
947

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Otto, E. 2005. Weber, Max: Die Wirtschaftsethik der Weltreligionen. Das Antike Judentum.
Schriften und Reden 1911–1920 (Max Weber-Gesamtausgabe, Band I/21,1). Tübingen: Mohr
Siebeck.
—. 2002. Gottes Recht als Menschenrecht. Rechts- und literaturhistorische Studien zum
Deuteronomium (Beihefte zur Zeitschrift für altorientalische und biblische Rechtsgeschichte,
Band 2). Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
Pienaar, A. 2011. Saam op soek na God. Soeke na ’n eietydse spiritualiteit. Pretoria: Griffel.
Poll, KL 1967. De eigen vorm. Essays over poëzie. Amsterdam: J.M. Meulenhoff.
Pretorius, S. 2011. Spiritual abuse under the banner of the right to freedom of religion in
religious cults can be addressed. Acta Theologica, 31(2):219–40.
—. 2008. Understanding spiritual experience in Christian spirituality. In De Villiers, Kourie
en Lombaard (reds.) 2008.
Rabe, M. en C. Lombaard. 2011. “Give us this day our daily bread” – Clergy’s lived religion
in Pretoria central areas. Acta Theologica, 31(2):241–63.
Rossouw, H.W. 1963. Klaarheid en interpretasie. Enkele probleemhistoriese gesigspunte in
verband met die leer van die duidelikheid van die Heilige Skrif. Amsterdam: Drukkerij en
uitgeverij Jacob van Campen N.V.
Ricoeur, P. 1967. The symbolism of evil. Boston: Beacon Press.
Scheffler, E.H. 1993. Prediker se positiewe raad. Pretoria: Unisa.
Schneiders, S. 2000. Biblical foundations of Spirituality. In Mahoney (red.) 2000.
Sentrum vir Spiritualiteit, Christelike Meditasie en Gebed 2011. CD: Verposings. Pretoria:
NG Stellastraat.
Smit, J. 2002. Wanneer God stilbly. ’n Bybelstudie oor Job. Vereeniging: CUM.
Spangenberg, S. 2003. Teologie op die markplein. ’n Post-apartheid teoloog dink na oor sy
geloof en leefwêreld. Pretoria: Unisa, CB Powell Sentrum.
Steyn, G.J. 2006. Die NG Kerk se identiteitskrisis, Deel 2: Huidige bewegings, tendense of
mutasies. Ned. Geref. Teologiese Tydskrif, 47(3&4):661–76.
Suid-Afrikaanse Handves van Godsdiensregte en -vryhede 2009. (27 Februarie 2012
geraadpleeg).
Syn, D.R. 2009. Dagtaak. Pretoria: Goddess Unlimited Communications.
948

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
The Daily Maverick 2012. Staring into the abyss of “special privileges”, 5 Februarie. (27
Februarie 2012 geraadpleeg).
Therrien, S. 1978. The elusive presence. Toward a new biblical theology. San Francisco:
Harper & Row.
Thiselton, A.C. 1992. New horizons in hermeneutics. Grand Rapids: Zondervan.
Tracy, D. 1981. The analogical imagination: Christian theology and the culture of pluralism.
New York: Crossroad.
Van der Merwe, W.L. 2009. Tussen Jeruzalem en Athene. Die christelike geloof in die
hedendaagse kultuur / Tussen Jerusalem en Athene. Die christelike geloof in die hedendaagse
kultuur (Intreerede: hoogleraar Godsdiensfilosofie, Apologetiek en Ensiklopedie van die
Godgeleerdheid aan die Fakulteite Teologie en Filosofie, Vrije Universiteit van Amsterdam,
24 September 2009). (27 Februarie 2012 geraadpleeg).
Van Huyssteen, S. 1997. ’n Gevallestudie: die verbreking van die “kultuur van stilte” in ’n
gemeenskap. Ongepubliseerde MA-verhandeling, Unisa.
Van Rensburg, J.F.J. (red.). 2011. Preekgeboorte: van eksegese tot preek. Potchefstroom:
Potchefstroomse Teologiese Publikasies.
Venter, R. (red.). 2011. Faith, religion and the public university (Acta Theologica
Supplementum 14). Bloemfontein: University of the Free State Press.
Vos, C. en D. Human. 2007. Liefde is die grootste: oor erotiek en seksualiteit. Pretoria:
Protea Boekhuis.
Vosloo, W. en J.F.J. van Rensburg. 1993. Die Bybel in praktyk. Vereeniging: CUM.
Waaijman, K. 2011. Biblical Spirituality: an “other” reading (allègoria). In De Villiers en
Pietersen (reds.) 2011.
—. 2008. The study of spirituality. Forms, foundations, methods. In Agnew, Flanagan en
Heylin (reds.) 2008.
—. 2006. Spirituality and contextuality. In De Villiers, Kourie en Lombaard (reds.) 2006.
—. 2004. Mystiek in de psalmen. Baarn: Uitgeverij Ten Have.
—. 2002. Spirituality: forms, foundations, methods. Dudley, Mass.: Peeters.
Welby, V. 1983 [1903]. What is meaning? Studies in the development of significance.
Amsterdam: John Benjamins Publishing Company.
Welzen, H. 2011. Contours of Biblical Spirituality as a discipline. In De Villiers en Pietersen
(reds.) 2011.
949

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Wittgenstein, L. 1922. Tractatus Logico-Philosophicus. Londen: Harcourt, Brace &
Company.
Eindnotas
1 Hierdie artikel is ’n verwerkte weergawe van die intreerede gelewer by die aanvaarding van
die professoraat in die Christelike Spiritualiteit aan die Universiteit van Suid-Afrika, 1 Maart
2012. My dank aan talle kollegas wat my op verskillende maniere met idees, verwysings,
boeke en kritiese leeswerk behulpsaam was.
2 Meyer (1996:198) noem dit ’n “gevulde stilte”; Muller (2008:14–5; 1996:8), “heilige
niksdoen”. Stilte is dus nie ’n leegheid of om ’n gemis te beleef nie, maar “’n nuwe volheid,
’n soort vervulling” (Meyer 1996:232) wat die gewone lewe begelei as ’n geloofsuiting.
“Hier word nie verwys na die afwagtende stilte sodat die ander kan praat nie, of na die
ongemaklike stilte wat van wantroue getuig nie, of na die simpatieke stilte wat meegevoel
betoon nie, of na die leë stilte waar niemand iets te sê het nie, maar na die volle stilte waarin
die ontoereikendheid van elke taal bevestig word, en wat meer welsprekend is as woorde”
(De Beer 1983:166, na aanleiding van Jaspers 1956a en Jaspers 1956b). (As Wittgenstein
1922:75 sy bekende Tractatus Logico-Philosophicus afsluit met ’n laaste stelling, die slotsin
van daardie vreemde boek wat hy geheel onverduidelik laat, dan klink dit of hy verwoord wat
pas hier betoog is: “Whereof one cannot speak, thereof one must be silent.” Wittgenstein se
denke hier is egter geheel ingebed in die positivisme – slegs wat meetbaar is, is praatbaar: bly
maar liewers stil oor alles wat nie fisies is nie, want dit is nie die moeite werd as
wetenskapsmateriaal nie. Vir die ervarensmatige wat in ons postmoderne tydvak weer ruimte
vind, asook vir spiritualiteit as grondige lewensdimensie, sou dié aanhaling min ruimte hê.)
3 Dit het niks te make met die “God of the gaps”-idee nie, waar God alleen gevind word in
wat die wetenskap (nog) nie kan verklaar nie. Dit het direk te make daarmee dat die
misterieuse bly figureer in alles, of dit nou verklaar kan word of nie.
4 Hierdie formulering is bedoel om soos volg gelees te word:
“want God.
want God is.
want God is té.
want God is te anders.”
5 Meyer (1996:151) probeer die ouere “die Bybel is nie die Woord van God nie, maar bevat
die Woord van God”-gedagte as ’n historiese verloop verwoord, naamlik van, primêr, die
direkte openbaring van God aan die Bybelse karakter tot, sekondêr, die begin van die
verskriftelikingsproses daarvan tot, laastens, die dokument wat in die Bybel opgeneem is, met
hierdie formulering: “Die Skrif is [...] die woord oor die Woord aangaande DIE WOORD.”
Woordspel-formulerings soos beide dié, wat die begin van ’n historiese bewussyn probeer
verbind aan ’n steeds bowemenslike-inspirasie-teorie ten einde ’n aanname te behou oor hoe
die heiligheid en/of gesag van die Skrif verstaan behoort te word, loop hulle egter telkens vas
in ’n te gedwonge keuse tussen die historiese en die bowemenslike.
950

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
6 Hierin lê dus die diepe ironie, en tragiek, van die ketterjagtery op sekere Afrikaanse teoloë
die afgelope jare: dat die ketterjagters hulle so blind staar aan hulle eie geloof dat hulle die
diepe en eg-Christelike piëteit van hulle prooi nie kan raaksien nie. Vgl. Van Rensburg
(2011:326); Krüger (2006:177).
7 Dat enigiemand nog kan dink dat sulke wetenskaplike vaardighede nie tuishoort binne die
universiteitswese nie, spreek van buitengewone onkunde – vgl. Lombaard (2011b:49–65).
8 Dit is ongelukkig nie eensydig ’n geval van hoe luier en hoe minder ingelig, of
slagspreukagtig: hoe dommer, hoe stommer word die Skrif verwoord nie. Dit is dikwels met
die grootste lawaai dat die Bybel tot blote buikspraak gebring word.
9 Gen. 19:1–29, Lev. 18:22 en 20:13, Rom. 1:18–32, 1 Kor. 6:9, 1 Tim. 1:8–11.
10 Kenmerkend van dié subgenre is dat dit telkens die debuutroman van Afrikaanse skrywers
in hulle middeljare behels, waarin op outobiografiese styl die skaal van fiksie versus
geskiedenis swaarder weeg aan laasgenoemde kant. Daarin word die Afrikaanse seksuele
moraliteit blootgelê op maniere wat dit nie voorheen gedoen is nie. Is dit vandaar dat al
hierdie werke onder skuilname verskyn? Interessant genoeg speel godsdiens, by name die
Christendom, spesifiek die Afrikaanse Calvinisme, ’n rol in elk van hierdie boeke, met
Annelise se tweede roman (2008) wat geheel binne ’n sterk alternatief-godsdienstige bestaan
afspeel.
11 ’n Goeie voorbeeld tans is dat in Frankryk die openbare dra van ’n burka deur Muslimvroue
deur die staat verbied word (vgl. Brand 2010) – wat die presiese ideologiese teenbeeld
is van wat gebeur in dele van Afghanistan, waar die burka weer verplig word.
12 Natuurlik geskied dit alles paradigmaties: die ouere begrip van wetenskap as liniêre
kennisgroei is sedert Kuhn (1962) vervang deur dié meer akkurate, meer menslike, meer
nederige begrip van hoe insigte in mekaar ingebed is.
13 Om bostaande weer saam te vat: Bybelse spiritualiteit as subdissipline bemoei sigself
naamlik juis met twee verbandhoudende aspekte: histories-eksegeties (die spiritualiteite wat
in die antieke tekste se wording ingebed is) en kontemporêr-fenomenologies (hoedat moderne
spiritualiteite met dié geskrifte in interaksie tree) – kyk Welzen 2011:37-60; Lombaard
2008b:139–53; Schneiders 2000:1–22.
14 Die ervaring van die teks, histories en eksistensieel, kan dus wees deur die klem op
wetenskaplike metodologie heen, of eerder: daarrondom verby, sonder dat metode in die weg
van ervaring gaan staan (vgl. Lombaard 2006:912–25), al is die Afrikaanse eksegese bekend
om die metodologiese klemtoon daarvan, wat (grootliks onbewus) presies in die tradisie staan
van een van die beginpunte van moderne wetenskaplikheid, met die publikasie van Discours
de la méthode … (1637), Descartes se eerste hoofwerk (Muller 1996:23–4).
951