Hoe verkrijgt een kunstwerk betekenis (deel 2): Semiotiek - KABK

More documents

Recommendations

Info

3. Roland Barthes en Umberto Eco Moderne mythen volgens Roland Barthes Mensen geven tekens af, en met die tekens proberen ze, soms bewust, soms onbewust, de ontvanger van de tekens te manipuleren. Voor wie de enorme invloed die tekens aldus kunnen uitoefenen inziet, wordt het decoderen van zulke manipulaties een zaak van groot belang. Toen in de loop van de 20 ste eeuw de wereld, door de groei van de gedrukte media en de opkomst van de televisie, steeds meer tekens te verwerken kreeg, ontstond de behoefte om na te gaan op welke wijze wij al dan niet kwaadwillend worden beïnvloed door de werking van tekens. Vanaf de jaren vijftig is zo een brede beweging van semiotici ontstaan, die probeert om de verborgen mythen van de moderne samenleving bloot te leggen en te kritiseren. De Franse criticus, literator en filosoof Roland Barthes (1915- 1980) is daarvan het bekendste voorbeeld. Roland Barthes probeerde verwoed de onder de oppervlakte van het moderne leven verborgen mythologieën te analyseren. Zo ontleedde hij de tekentaal van de (toen nog) nieuwe Citroen DS, schreef hij over wasmiddelenreclames en worstelwedstrijden en boog hij zich over de betekenis van kapsels in spektakelfilms. Neormarxisme en structuralisme Roland Barthes was, zoals veel Franse intellectuelen in de periode kort na de Tweede Wereld Oorlog, een neomarxist. Voor hem was de semiotische methode een instrument om maatschappijkritiek te bedrijven, zoals de neomarxistische denktrant die voorstaat. Roland Barthes was bovendien onder de indruk van een sociologische denkrichting, die wordt aangeduid als het structuralisme. Het structuralisme veronderstelt dat alles wat in een maatschappij gebeurt zo kan gebeuren, omdat er een bepaalde, onveranderlijke structuur aan die maatschappij ten grondslag ligt. Een samenleving kan daarom alleen veranderen wanneer die onderliggende structuur verandert. Degenen die het in een samenleving voor het zeggen hebben, hebben uiteraard geen enkel belang bij zulke veranderingen en zij zullen daarom de structuur van de samenleving proberen voor te stellen als een soort natuurwet. De (verborgen) mythen in de tekentaal van een samenleving demonstreren die natuurwet. Zoals hierboven al vermeld, is een mythe een middel om met alledaagse tekens een wereldbeeld te bevestigen en aan de ontvanger van de tekens op te leggen. Wanneer die mythen zichtbaar worden gemaakt, kunnen ze gekritiseerd worden als valse ideologie – met alle gevolgen van dien voor de voortgaande klassenstrijd. Om over na te denken: kunst als tekentaal Ook de beeldende kunst kan worden opgevat als een tekensysteem. Vanuit neomarxistisch oogpunt is het interessant om te onderzoeken van welke mythen de beeldende kunstwereld, zoals wij die kennen, zich bedient. Een semiotische analyse à la Barthes zou zich bijvoorbeeld kunnen richten op de iconische betekenis van de geniale, maar armlastige kunstenaar Vincent van Gogh. De mythe van Van Gogh zou kunnen zijn dat het goed is als kunstenaars arm zijn: wie kunst wil maken, moet offers brengen. Gevolg van die mythe is, dat een zakelijk kunstenaarschap nog steeds door velen als iets verdachts wordt gezien. Je kunt je afvragen wie er eigenlijk belang bij hebben om kunstenaars die armoede aan te praten. 6
Semiotiek volgens Umberto Eco Zoals uit de beschrijving van de semiotiek van Roland Barthes blijkt, kan er een paranoïde trekje zitten aan semiotische analyses, als steeds verondersteld wordt dat er een verborgen politieke agenda achter ieder teken schuilgaat. Critici hebben erop gewezen dat de interpretatie van een teken als drager van een politieke mythe vaak maar één van de mogelijke interpretaties is, en dan nog een tamelijk willekeurige. Een semioticus die deze problematiek van tekeninterpretatie uitvoerig heeft overdacht, is Umberto Eco (1932). Eco is vooral beroemd geworden door zijn historische roman ‘De Naam van de Roos’, en juist ook in dat boek demonstreert hij zijn gedachten over de werking van tekens, via een spannend verhaal waarin een middeleeuwse monnik een reeks moorden in een klooster oplost aan de hand van de interpretatie van allerlei tekens. In het naschrift van de roman wijst Eco erop, dat de hoofdfiguur eigenlijk maar bij toeval de moord kan oplossen. Zijn methode om tekens te interpreteren blijkt eerder een kwestie van een aantal gelukkige treffers dan een volstrekt verantwoord en vooraf vast te stellen traject. Met andere woorden: de semiotische analyse is een nuttig hulpmiddel, waarmee je bij de waarheid terecht kunt komen, maar hij leidt niet noodzakelijk tot de waarheid. Interessant is, dat Eco zijn roman (en, impliciet, ieder kunstwerk) beschrijft als ‘een machine om interpretaties te genereren’. Er is dus niet één juiste interpretatie, niet één betekenis, maar er zijn talloze interpretaties mogelijk, die ons wellicht een stap verderop brengen in het ontrafelen van een mysterie. Slotopmerking Het interpreteren van kunstwerken is een boeiende, maar ook hachelijke onderneming. Zoals uit de bespreking van deze twee hoofdstukken blijkt, zijn er vele manieren om de betekenis van een beeld te bepalen, maar elk van die manieren kent zijn eigen problemen. Wat betekent dat voor de kunstenaar? Misschien wel, dat je als kunstenaar voor jezelf een standpunt zou moeten proberen te bepalen over de wijze waarop je betekenis met dat wat je maakt wenst te genereren: door middel van eenduidige iconografie, via persoonlijke symboliek, door gebruik van dubbelzinnigheden, door middel van gesproken of geschreven toelichtingen, door inbedding in culturele conventies of door nadrukkelijke positionering ten opzichte van de kunstgeschiedenis? Hoe het ook zij, juist in onze tijd, waarin mensen over de hele wereld met elkaar communiceren en waarin communicatiestoornissen aan de orde van de dag zijn, lijkt de kunst zich niet te kunnen onttrekken aan een bezinning op de zeggingskracht van in kunstwerken gebruikte (beeld)taal, en, in breder verband, op de betekenis van de kunstwereld in het wereldwijde maatschappelijke verkeer. 7
Page 1 and 2: Hoe verkrijgt een kunstwerk beteken
Page 3 and 4: gezichtsuitdrukking van de gefotoga
Page 5: Denotie en connotatie, manifest en
Page 9: Umberto Eco, De Naam van de Roos, (

Hoe verkrijgt een kunstwerk betekenis (deel 2): Semiotiek - KABK

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?