Hoe verkrijgt een kunstwerk betekenis (deel 2): Semiotiek - KABK
Hoe verkrijgt een kunstwerk betekenis (deel 2): Semiotiek - KABK
Hoe verkrijgt een kunstwerk betekenis (deel 2): Semiotiek - KABK
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
<strong>Hoe</strong> <strong>verkrijgt</strong> <strong>een</strong> <strong>kunstwerk</strong> <strong>betekenis</strong>? (Deel 2)<br />
<strong>Semiotiek</strong><br />
1. De president en de popster<br />
2. Poging tot systematisering<br />
Een mechanisme in <strong>betekenis</strong>overdracht?<br />
<strong>Semiotiek</strong> volgens Ferdinand de Saussure<br />
Denotatie en connotatie, manifest en immanent<br />
3. Roland Barthes en Umberto Eco<br />
Moderne mythen volgens Roland Barthes<br />
Neomarxisme en structuralisme<br />
Om over na te denken: kunst als tekentaal<br />
<strong>Semiotiek</strong> volgens Umberto Eco<br />
Slotopmerking<br />
4,. Samenvatting<br />
5. Verder lezen<br />
1
1. De president en de popster<br />
Een krantenfoto: de Ierse zanger Bono en de Amerikaanse president George W. Bush<br />
lopen zwaaiend door het beeld. Bush heft zijn arm, de hand iets omhoog geknikt; Bono,<br />
ook met geheven arm, maakt het vredesteken.<br />
Het zwaaigebaar van Bush kennen we als <strong>een</strong> bij uitstek presidentieel gebaar. Het is <strong>een</strong><br />
ceremonieel teken, waarbij de zwaaier zich tot niemand in het bijzonder richt. Bush<br />
richt zich tot de wereld, conform de rol waarin hij zichzelf graag ziet: de joviale maar<br />
daadkrachtige leider. Zijn daadkracht onderstreept hij met ferme passen.<br />
Het gebaar van Bono onderstreept vooral diens imago van de toffe rock & roller met het<br />
gouden hart, die zich door de autoriteit van <strong>een</strong> wereldleider niet laat intimideren.<br />
De mannen zijn kennelijk over<strong>een</strong>gekomen zich aan elkaars afwijkende kleding- en<br />
zwaaicodes niet (openlijk) te storen, want ze kijken allebei vrolijk, dat wil zeggen: ze<br />
trekken <strong>een</strong> soort van vrolijk gezicht. Toch ziet het tafereel er niet ontspannen uit. De<br />
mannen lijken vooral uit te willen dragen dat ze <strong>een</strong> goede verstandhouding hebben,<br />
terwijl dat niet noodzakelijk zo is.<br />
De foto werd genomen tijdens <strong>een</strong> ontmoeting van de popster en de president ten tijde<br />
van de zogeheten Heart of America Tour in 2002, toen Bono door de Verenigde trok om<br />
aandacht te vragen voor AIDS-problematiek in Afrika. Bono sprak toen met <strong>een</strong> aantal<br />
prominente Amerikanen, waaronder president Bush, <strong>een</strong> nieuwsfeit waarvan we hier<br />
getuige zijn.<br />
Als moderne krantenlezers zijn we dit soort plaatjes wel gewend. Ze behoren tot het<br />
genre waarin diplomatieke gebeurtenissen worden geregistreerd. Enerzijds zien we<br />
hoogwaardigheidsbekleders, die zich bewust zijn van het feit dat de wereld meekijkt, en<br />
die door middel van symbolische gebaren uitdrukking geven aan datgene wat zij willen<br />
uitstralen. Anderzijds zijn we gewend om goed te kijken naar de lichaamstaal en de<br />
2
gezichtsuitdrukking van de gefotogafeerden. Wanneer de symboliek van de<br />
topontmoeting zich moeizaam verhoudt tot de persoonlijke expressie, dan vatten wij dat<br />
op als <strong>een</strong> teken dat er iets scheef zit.<br />
In diplomatieke zin zien we hier daarom hoe het icoon van de wereldverbeteraar zich<br />
vastberaden verbroedert met het boegbeeld van de neoconservatieve reactie. In<br />
expressieve zin zien we de ietwat onnozele blik van de president en de hinderlijk door<br />
<strong>een</strong> zonnebril afgeschermde blik van de zanger. Daardoor suggereert de foto dat de<br />
beide mannen beseffen dat ze elkaar nodig hebben en dat zij daarom <strong>een</strong> pact zijn<br />
aangegaan – voor zo lang het duurt, voor zo lang hun invloed nog reikt. Het keizerlijke<br />
gebaar van Bush is leeg, maar het vredesteken van Bono is niet minder oubollig en<br />
stereotiep.<br />
De fotograaf heeft dus weliswaar de intentie die Bush en Bono hadden bij deze photo<br />
opportunity overgebracht, maar hij heeft van de gelegenheid gebruik gemaakt om die<br />
intentie te ironiseren. Bush en Bono staan daardoor te kijk op <strong>een</strong> manier die ze<br />
waarschijnlijk niet voor ogen hadden.<br />
2. Poging tot systematisering<br />
Een mechanisme in <strong>betekenis</strong>overdracht?<br />
Bovenstaand voorbeeld laat zien hoe <strong>een</strong> willekeurige krantenlezer aan het begin van de<br />
21 ste eeuw <strong>een</strong> krantenfoto kan interpreteren. Wij zijn gewend om diplomatieke codes te<br />
herkennen, en we zijn ook gewend dat <strong>een</strong> registratie van zo’n diplomatieke code op zijn<br />
beurt <strong>een</strong> code kan bevatten: we herkennen de rol van Bono en Bush aan hun gebarentaal<br />
en wij kunnen in de wijze waarop die gebarentaal geregistreerd is <strong>een</strong> subtiel<br />
commentaar op die gebaren ontdekken.<br />
Tekens (handgebaren) worden dus ingebed in <strong>een</strong> nieuw teken (<strong>een</strong> ironische<br />
krantenfoto). Dat nieuwe teken verandert de zeggingskracht van de geregistreerde<br />
tekens. Het lijkt alsof we daarmee <strong>een</strong> zeker mechanisme op het spoor zijn, waarmee<br />
informatie wordt uitgewisseld. Tegelijk lijkt het moeilijk om precies aan te wijzen hoe<br />
dat mechanisme nu precies in elkaar zit.<br />
Dit verborgen mechanisme van <strong>betekenis</strong>overdracht door middel van tekens is precies<br />
het studieobject van <strong>een</strong> tak van wetenschap die wordt aangeduid met ‘semiotiek’. 1 Het<br />
woord semiotiek is afgeleid van het Griekse ‘semeion’, wat ‘teken’ betekent. <strong>Semiotiek</strong> is<br />
de studie van en de theorievorming over tekens in de breedste zin van het woord.<br />
Ontstaan uit de linguïstiek, de taalkunde, heeft de semiotiek zich in de loop van de 20 ste<br />
eeuw ontwikkeld tot <strong>een</strong> methode die kan worden toegepast op de meest uit<strong>een</strong>lopende<br />
onderzoeksgebieden: niet all<strong>een</strong> tekst, maar ook architectuur, politiek, reclame,<br />
diergedrag, speelfilms, computerkunde en beeldende kunst zijn tegenwoordig onderwerp<br />
van semiotische analyses.<br />
1 Naast ‘semiotiek’ wordt ook het woord ‘semiologie’ gebruikt. Meestal duidt men met ‘semiotiek’ de Europese,<br />
door Ferdinand de Saussure gegrondveste variant van de discipline aan, terwijl ‘semiologie’ meer verwijst naar<br />
de methode van Charles Sanders Peirce.<br />
3
<strong>Semiotiek</strong> volgens Ferdinand de Saussure<br />
Dat wij in staat zijn om <strong>betekenis</strong>sen af te lezen van <strong>een</strong> beeld, door het beeld op te<br />
vatten als <strong>een</strong> teken, of als <strong>een</strong> complex van tekens die tezamen <strong>een</strong> <strong>betekenis</strong><br />
genereren, is misschien niet zo’n bijzondere constatering. Veel lastiger is het, om te<br />
doorgronden hoe dat precies in zijn werk gaat.<br />
In de loop van de 19 e eeuw ontstond er binnen de taalkunde behoefte aan <strong>een</strong> theorie die<br />
het genereren van <strong>betekenis</strong>sen met behulp van tekens kon verklaren; <strong>een</strong> theorie<br />
waarmee elke interpretatie van <strong>een</strong> tekst ook stap voor stap verklaard zou kunnen<br />
worden. De belangrijkste grondlegger van zo’n tekentheorie was Ferdinand de Saussure<br />
(1857-1913).<br />
Saussures belangrijkste stelling was, dat <strong>een</strong> teken bestaat uit twee elementen: <strong>een</strong><br />
‘betekenaar’ en <strong>een</strong> ‘betekende’. De letter ‘x’ is bijvoorbeeld <strong>een</strong> teken dat bestaat uit<br />
<strong>een</strong> betekenaar (<strong>een</strong> kruisje) en <strong>een</strong> betekende, de klank ‘ks’. De relatie tussen<br />
betekenaar en betekende is willekeurig, dat wil zeggen: om de klank ‘ks’ aan te duiden,<br />
hadden we ook <strong>een</strong> rondje kunnen gebruiken. Hetzelfde geldt voor woorden: het woord<br />
‘mens’ heeft als betekenaar <strong>een</strong> willekeurige relatie met het betekende. Dat blijkt<br />
bijvoorbeeld eruit dat in verschillende talen hetzelfde betekende wordt aangeduid met<br />
verschillende betekenaars (man, Mensch, homme, uomo). Een teken bestaat dus uit <strong>een</strong><br />
lege, willekeurige vorm die <strong>een</strong> welbepaalde inhoud aanduidt. Wij kunnen de tekens<br />
begrijpen, zodra wij bekend zijn met bepaalde conventies of afspraken. Om tekens te<br />
verstaan, moet men de taal geleerd hebben waarin ze zijn gesteld.<br />
Tot zover niets bijzonders. Maar, zoals uit het voorbeeld van Bush en Bono blijkt, is het<br />
mogelijk om van <strong>een</strong> teken, in dit geval <strong>een</strong> krantenfoto, niet all<strong>een</strong> <strong>een</strong> letterlijke<br />
<strong>betekenis</strong> te verstaan, maar ook <strong>een</strong> overdrachtelijke.<br />
Het handgebaar van Bush betekent niet all<strong>een</strong> het zwaaien naar de fotograaf, het betekent ook het<br />
zwaaien naar de wereld. Wie naar de wereld zwaait, spreekt de toegezwaaide aan in <strong>een</strong> andere rol<br />
dan degene die op straat iemand tegenkomt en zijn hand opsteekt. Bush zwaait naar de fotograaf,<br />
maar doet dat als wereldleider. Zijn gebaar voert terug naar Romeinse keizerstandbeelden, die op hun<br />
beurt weer associaties wekken met wereldrijken en onbegrensde macht. Kortom, het simpele zwaaien<br />
van Bush verwijst op <strong>een</strong> min of meer verborgen manier naar <strong>een</strong> hele reeks afgeleide <strong>betekenis</strong>sen,<br />
waardoor wij het lezen als <strong>een</strong> majesteitelijk machtsvertoon, vergelijkbaar met dat van de paus, Johan<br />
Cruyff of zelfs <strong>een</strong> middeleeuwse Christusfiguur.<br />
Hetzelfde geldt voor het peace-gebaar van Bono: hij grijpt terug op superpopidolen als Jimi Hendrix<br />
en John Lennon – maar riskeert ook dat hij wordt geassocieerd met <strong>een</strong> belachelijk stereotype, dat<br />
door mindere goden als Ali B. nog steeds dankbaar wordt afgekloven.<br />
4
Denotie en connotatie, manifest en immanent<br />
Een betekenaar verwijst volgens <strong>een</strong> systeem van afspraken en conventies naar één<br />
<strong>betekenis</strong>. Dit noemt Saussure het denotatieve niveau van het teken.<br />
Echter, deze denotatie heeft het vermogen om indirect allerlei overdrachtelijke<br />
inhouden op te roepen die verwant zijn met de denotatieve inhoud. Saussure noemt dat<br />
het connotatieve <strong>betekenis</strong>niveau. Het bijzondere is nu, dat <strong>een</strong> connotatie van <strong>een</strong> teken<br />
op zijn beurt weer betekenaar voor iets anders kan worden.<br />
Schematisch ziet dat er zo uit:<br />
Connotatief niveau<br />
Denotatief niveau<br />
In ons voorbeeld zou het schema er zo uitzien:<br />
Connotatief niveau<br />
Denotatief niveau<br />
Uiteraard kan het betekende op connotatief niveau zelf ook weer betekenaar worden:<br />
Betekenaar:<br />
Bush heft arm<br />
Betekenaar:<br />
Bush groet<br />
Bestekenaar:<br />
Bush toont leiderschap<br />
Betekende:<br />
Bush groet<br />
Betekenaar Betekende<br />
Betekenaar Betekende<br />
Betekenaar:<br />
Bush heft arm<br />
Betekenaar:<br />
Bush groet<br />
Betekende:<br />
Bush toont leiderschap<br />
In het tweede schema zien we dat er <strong>een</strong> soort verschuiving plaatsvindt van <strong>een</strong> teken<br />
dat zogenaamd bedoeld wordt – het brengen van <strong>een</strong> groet – naar <strong>een</strong> teken dat eigenlijk<br />
bedoeld wordt, namelijk het tonen van leiderschap.<br />
Saussure noemt dat <strong>een</strong> immanente <strong>betekenis</strong>, dat wil zeggen, <strong>een</strong> <strong>betekenis</strong> die onder<br />
de oppervlakte van het teken ligt, en die wordt gegeven door de connotatie. Deze<br />
immanente <strong>betekenis</strong> is natuurlijk veel belangrijker dan de manifeste <strong>betekenis</strong>, de<br />
<strong>betekenis</strong> die rechtstreeks zichtbaar is.<br />
In het laatste schema verschuift het perspectief opnieuw, en wordt het gebaar van Bush<br />
ontmaskerd als <strong>een</strong> poging om leiderschap uit te stralen. Het teken van leiderschap<br />
wordt hier herkend als <strong>een</strong> poging tot het creëren van <strong>een</strong> mythe van leiderschap, <strong>een</strong><br />
poging om aan de ontvanger van de groet <strong>een</strong> wereldbeeld op te leggen: het wereldbeeld<br />
waarin George W. Bush <strong>een</strong> machtig leider is, en waarin dat goed voor de wereld is,<br />
omdat de wereld sterke leiders nodig heeft.<br />
5<br />
Betekende:<br />
Bush groet<br />
Betekende:<br />
Bush toont leiderschap<br />
Betekende:<br />
Bush poogt leiderschap te tonen
3. Roland Barthes en Umberto Eco<br />
Moderne mythen volgens Roland Barthes<br />
Mensen geven tekens af, en met die tekens proberen ze, soms bewust, soms onbewust,<br />
de ontvanger van de tekens te manipuleren. Voor wie de enorme invloed die tekens aldus<br />
kunnen uitoefenen inziet, wordt het decoderen van zulke manipulaties <strong>een</strong> zaak van groot<br />
belang. Toen in de loop van de 20 ste eeuw de wereld, door de groei van de gedrukte media<br />
en de opkomst van de televisie, steeds meer tekens te verwerken kreeg, ontstond de<br />
behoefte om na te gaan op welke wijze wij al dan niet kwaadwillend worden beïnvloed<br />
door de werking van tekens. Vanaf de jaren vijftig is zo<br />
<strong>een</strong> brede beweging van semiotici ontstaan, die<br />
probeert om de verborgen mythen van de moderne<br />
samenleving bloot te leggen en te kritiseren. De Franse<br />
criticus, literator en filosoof Roland Barthes (1915-<br />
1980) is daarvan het bekendste voorbeeld. Roland<br />
Barthes probeerde verwoed de onder de oppervlakte<br />
van het moderne leven verborgen mythologieën te<br />
analyseren. Zo ontleedde hij de tekentaal van de (toen<br />
nog) nieuwe Citroen DS, schreef hij over<br />
wasmiddelenreclames en worstelwedstrijden en boog<br />
hij zich over de <strong>betekenis</strong> van kapsels in<br />
spektakelfilms.<br />
Neormarxisme en structuralisme<br />
Roland Barthes was, zoals veel Franse intellectuelen in de periode kort na de Tweede<br />
Wereld Oorlog, <strong>een</strong> neomarxist. Voor hem was de semiotische methode <strong>een</strong> instrument<br />
om maatschappijkritiek te bedrijven, zoals de neomarxistische denktrant die voorstaat.<br />
Roland Barthes was bovendien onder de indruk van <strong>een</strong> sociologische denkrichting, die<br />
wordt aangeduid als het structuralisme. Het structuralisme veronderstelt dat alles wat<br />
in <strong>een</strong> maatschappij gebeurt zo kan gebeuren, omdat er <strong>een</strong> bepaalde, onveranderlijke<br />
structuur aan die maatschappij ten grondslag ligt. Een samenleving kan daarom all<strong>een</strong><br />
veranderen wanneer die onderliggende structuur verandert. Degenen die het in <strong>een</strong><br />
samenleving voor het zeggen hebben, hebben uiteraard g<strong>een</strong> enkel belang bij zulke<br />
veranderingen en zij zullen daarom de structuur van de samenleving proberen voor te<br />
stellen als <strong>een</strong> soort natuurwet. De (verborgen) mythen in de tekentaal van <strong>een</strong><br />
samenleving demonstreren die natuurwet. Zoals hierboven al vermeld, is <strong>een</strong> mythe <strong>een</strong><br />
middel om met alledaagse tekens <strong>een</strong> wereldbeeld te bevestigen en aan de ontvanger van<br />
de tekens op te leggen. Wanneer die mythen zichtbaar worden gemaakt, kunnen ze<br />
gekritiseerd worden als valse ideologie – met alle gevolgen van dien voor de voortgaande<br />
klassenstrijd.<br />
Om over na te denken: kunst als tekentaal<br />
Ook de beeldende kunst kan worden opgevat als <strong>een</strong> tekensysteem. Vanuit neomarxistisch oogpunt is het<br />
interessant om te onderzoeken van welke mythen de beeldende kunstwereld, zoals wij die kennen, zich<br />
bedient. Een semiotische analyse à la Barthes zou zich bijvoorbeeld kunnen richten op de iconische<br />
<strong>betekenis</strong> van de geniale, maar armlastige kunstenaar Vincent van Gogh. De mythe van Van Gogh zou<br />
kunnen zijn dat het goed is als kunstenaars arm zijn: wie kunst wil maken, moet offers brengen. Gevolg<br />
van die mythe is, dat <strong>een</strong> zakelijk kunstenaarschap nog steeds door velen als iets verdachts wordt<br />
gezien. Je kunt je afvragen wie er eigenlijk belang bij hebben om kunstenaars die armoede aan te<br />
praten.<br />
6
<strong>Semiotiek</strong> volgens Umberto Eco<br />
Zoals uit de beschrijving van de semiotiek van Roland Barthes blijkt, kan er <strong>een</strong><br />
paranoïde trekje zitten aan semiotische analyses, als steeds verondersteld wordt dat er<br />
<strong>een</strong> verborgen politieke agenda achter ieder teken schuilgaat. Critici hebben erop<br />
gewezen dat de interpretatie van <strong>een</strong> teken als drager van <strong>een</strong> politieke mythe vaak maar<br />
één van de mogelijke interpretaties is, en dan nog <strong>een</strong> tamelijk willekeurige.<br />
Een semioticus die deze problematiek van<br />
tekeninterpretatie uitvoerig heeft overdacht, is<br />
Umberto Eco (1932). Eco is vooral beroemd geworden<br />
door zijn historische roman ‘De Naam van de Roos’, en<br />
juist ook in dat boek demonstreert hij zijn gedachten<br />
over de werking van tekens, via <strong>een</strong> spannend verhaal<br />
waarin <strong>een</strong> middeleeuwse monnik <strong>een</strong> reeks moorden in<br />
<strong>een</strong> klooster oplost aan de hand van de interpretatie<br />
van allerlei tekens.<br />
In het naschrift van de roman wijst Eco erop, dat de<br />
hoofdfiguur eigenlijk maar bij toeval de moord kan<br />
oplossen. Zijn methode om tekens te interpreteren<br />
blijkt eerder <strong>een</strong> kwestie van <strong>een</strong> aantal gelukkige<br />
treffers dan <strong>een</strong> volstrekt verantwoord en vooraf vast<br />
te stellen traject. Met andere woorden: de<br />
semiotische analyse is <strong>een</strong> nuttig hulpmiddel, waarmee<br />
je bij de waarheid terecht kunt komen, maar hij leidt<br />
niet noodzakelijk tot de waarheid. Interessant is, dat Eco zijn roman (en, impliciet, ieder<br />
<strong>kunstwerk</strong>) beschrijft als ‘<strong>een</strong> machine om interpretaties te genereren’. Er is dus niet<br />
één juiste interpretatie, niet één <strong>betekenis</strong>, maar er zijn talloze interpretaties mogelijk,<br />
die ons wellicht <strong>een</strong> stap verderop brengen in het ontrafelen van <strong>een</strong> mysterie.<br />
Slotopmerking<br />
Het interpreteren van <strong>kunstwerk</strong>en is <strong>een</strong> boeiende, maar ook hachelijke onderneming.<br />
Zoals uit de bespreking van deze twee hoofdstukken blijkt, zijn er vele manieren om de<br />
<strong>betekenis</strong> van <strong>een</strong> beeld te bepalen, maar elk van die manieren kent zijn eigen problemen.<br />
Wat betekent dat voor de kunstenaar? Misschien wel, dat je als kunstenaar voor jezelf<br />
<strong>een</strong> standpunt zou moeten proberen te bepalen over de wijze waarop je <strong>betekenis</strong> met<br />
dat wat je maakt wenst te genereren: door middel van <strong>een</strong>duidige iconografie, via<br />
persoonlijke symboliek, door gebruik van dubbelzinnigheden, door middel van gesproken<br />
of geschreven toelichtingen, door inbedding in culturele conventies of door nadrukkelijke<br />
positionering ten opzichte van de kunstgeschiedenis?<br />
<strong>Hoe</strong> het ook zij, juist in onze tijd, waarin mensen over de hele wereld met elkaar<br />
communiceren en waarin communicatiestoornissen aan de orde van de dag zijn, lijkt de<br />
kunst zich niet te kunnen onttrekken aan <strong>een</strong> bezinning op de zeggingskracht van in<br />
<strong>kunstwerk</strong>en gebruikte (beeld)taal, en, in breder verband, op de <strong>betekenis</strong> van de<br />
kunstwereld in het wereldwijde maatschappelijke verkeer.<br />
7
4. Samenvatting<br />
In het moderne leven worden we overspoeld door visuele boodschappen: krantenfoto’s,<br />
reclames, nieuwsbeelden. Wij zijn gewend zulke beelden kunnen op te vatten als tekens,<br />
waarmee <strong>betekenis</strong>sen worden overgedragen. De mechanismen die ten grondslag liggen<br />
aan die <strong>betekenis</strong>overdracht zijn het studieobject van de semiotiek (ook wel semiologie<br />
genaamd). <strong>Semiotiek</strong> houdt zich bezig met theorievorming over tekensystemen en de<br />
systematische analyse van tekens en heeft in de 20 ste eeuw toepassing gevonden in de<br />
meest uit<strong>een</strong>lopende gebieden.<br />
• Volgens Ferdinand de Saussure bestaat <strong>een</strong> teken uit <strong>een</strong> betekenaar en <strong>een</strong><br />
betekende. De betekenaar is willekeurig, maar de inhoud is welbepaald door<br />
denotatie: de afspraak dat met <strong>een</strong> betekenaar <strong>een</strong> zekere, afgesproken<br />
<strong>betekenis</strong> wordt aangeduid. Deze <strong>betekenis</strong> heeft echter altijd <strong>een</strong> aantal<br />
eigenschappen, die als bij<strong>betekenis</strong> kunnen worden opgeroepen door de<br />
betekenaar. Saussure noemt dat de connotaties van het teken. Een betekende<br />
kan daarom op zijn beurt betekenaar worden van <strong>een</strong> specifieke connotatie.<br />
Aldus wordt het mogelijk om met tekens niet all<strong>een</strong> letterlijke <strong>betekenis</strong>sen over<br />
te dragen, maar ook figuurlijke. Saussure noemt die het ‘immanente’, verborgen<br />
<strong>betekenis</strong>niveau.<br />
• De Franse criticus Roland Barthes werkte Saussures tekentheorie uit tot <strong>een</strong><br />
methode om tekens als dragers van mythen te ontmaskeren. Volgens Barthes kan<br />
<strong>een</strong> teken op connotatief niveau worden gebruikt om <strong>een</strong> zeker wereldbeeld te<br />
propageren en op te leggen aan de ontvanger van het teken. Barthes paste de<br />
semiotische methode van Saussure toe binnen <strong>een</strong> neomarxistischstructuralistisch<br />
perspectief. Door de mythen achter de tekens te analyseren,<br />
bedreef hij maatschappijkritiek. De neomarxistische semiotiek van Barthes is<br />
zelf ook voorwerp van kritiek geworden: <strong>een</strong> verborgen politieke agenda achter<br />
<strong>een</strong> teken is maar één van de talloze mogelijke interpretaties die aan <strong>een</strong> teken<br />
kan worden verbonden.<br />
• Semioticus Umberto Eco beschouwt de wereld als <strong>een</strong> verzameling tekens die<br />
systematisch kan worden geanalyseerd, maar die daardoor nog niet niet<br />
noodzakelijk tot juiste inzichten leidt. Kunstwerken zijn voor hem ‘machines om<br />
<strong>betekenis</strong> te genereren’.<br />
Het feit dat <strong>kunstwerk</strong>en, en zelfs de kunstwereld als zodanig als tekens kunnen worden<br />
opgevat, noopt ons als kunstenaars, juist ook in ons tijdperk van globalisatie en migratie,<br />
tot <strong>een</strong> standpunt over de wijze waarop wij <strong>betekenis</strong> willen overdragen.<br />
5. Verder lezen<br />
Aart van Zoest, <strong>Semiotiek</strong>. Over tekens, hoe ze werken en wat we ermee doen, Baarn<br />
(Ambo), 1978<br />
Goede inleiding in de semiotiek.<br />
Roland Barthes, Mythologies, Paris (Editions du Seuil), 1957<br />
Standaardwerk van Roland Barthes, met tal van prachtige analyses en <strong>een</strong><br />
theoretische slotbeschouwing. In vele talen vertaald.<br />
8
Umberto Eco, De Naam van de Roos, (Bert Bakker) Amsterdam 1983.<br />
De overbekende roman van Eco waarin semiotiek wordt uit<strong>een</strong>gezet via<br />
misdaadverhaal in middeleeuws klooster.<br />
Umberto Eco, De grenzen van de interpretatie, (Bert Bakker) Amsterdam, 1991<br />
Een voorbeeld van de theoretische omgang van Eco met semiotiek. Leuk om <strong>een</strong>s<br />
in te grasduinen.<br />
9