FAK-Manifes vir Demokratiese Afrikaners - Welkom by die FAK

www.vryeafrikaan.co.za 15 September 2006
FAK-Manifes vir
Demokratiese Afrikaners
(korter weergawe) *
AFRIKANERS WORD VANDAG MET ’N
WESENLIKE VRAAG OOR DIE TOEKOMS GEKON-
FRONTEER: IS DAAR NOG VIR AFRIKANERS AS
’N UNIEKE KULTUURGEMEENSKAP ’N TOEKOMS
WAARBINNE HULLE SAAM MET DIE VEELHEID
VAN ANDER DEMOKRATIESE GEMEENSKAPPE IN
SUID-AFRIKA ’N VRYE, GELUKKIGE EN
VOORTREFLIKE LEWE KAN NAJAAG?
I
n antwoord op die inleidende vraag: Ons
menslikheid kom in die dialoog en balans tussen die
universele en die partikuliere
tot sy of haar reg. In en deur
die spanningsveld tussen
beide kragte kan van ’n egte
menslikheid gepraat word.
Dit is ook waar vir Afrikaners.
Ook hulle word altyd
weer voor die uitdaging
gestel om ’n balans tussen
genoemde kragte op te soek.
As mense het ons
vandag met twee historiese
kragte te doen waardeur die
feit van gemeenskap op die
spel geplaas en ons menslikheid
as gevolg daarvan aan ’n diepliggende vorm
van ontwrigting onderwerp word. Ons verwys na die
hegemonie van die neoliberale globalisme, wat die
mens tot verbruiker reduseer, asook na aspekte van die
nasiestaat en die wyse waarop laasgenoemde gestalte
binne Suid-Afrika gekry het en steeds kry. Ons staan
by elkeen van dié ontwrigtende kragte ten opsigte van
ons menswees stil.
Die neoliberale globalisme het simbolies
sowel as materieel ’n bykans onbetwiste gesag oor die
ganse kultuurpolitieke landskap van die hedendaagse
mens verwerf. Kritici van dié orde verwys daarna as
die “kultuur van die dood”. Waarom? Omdat dit in
gevolge die mensbeeld wat ten grondslag daarvan lê,
mense tot blote verbruikers reduseer wat slegs hul eie
korttermyn belange in die hier en nou van die
ekstatiese verbruikersmoment najaag.
Alhoewel dit ’n strategie is wat die
kapitalisme reeds vanaf die vroeë modernisme teen
gemeenskappe ontplooi het, kon dit vanweë die invloed
van tradisionele etiese, maatskaplike en politieke
strukture nooit volledig slaag nie (1). Vanweë die
beperkende rol wat dié strukture steeds in die epog van
die kapitalisme aan die
uitbreiding van begeertes en
behoeftes opgelê het, is die
mens steeds ervaar as in
beginsel méér as slegs blote
verbruiker. Met die globale
wegkalwing van eersgenoemde
kragte en in die besonder
na die historiese val van die
Berlynse Muur ervaar die
globale orde homself egter as
vrygestel om inderdaad sy ryk
van begeertes ongehinderd te
vestig. Elke gemeenskapsbinding
word afgewerp. Die
mens word nou by uitstek
verbruiker.
As gemeenskap altyd weer verwys na ’n
netwerk van verpligtinge jeens andere, dan word die
neoliberale orde gekenmerk deur sy poging om die self
uit dié netwerk te isoleer - en die enkelstaande individu
self as die enige plig uit te roep.
As daar nog ’n rol in die globalisme aan die
tradisionele veelheid van gemeenskappe toegeken
word, is dit om hulle ter wille van hoër winsgrense in
te span. So word die gemeenskappe byvoorbeeld
dikwels blote objekte van toeristiese ervarings. Daarom
* Hierdie artikel is ’n verkorte weergawe van die FAK-Manifes vir Demokratiese Afrikaners wat op 16 September in Pretoria
bekendgestel word. Die volledige weergawe is beskikbaar by www.vryeafrikaan.co.za
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 1

ook nie vreemd nie dat etniese temas tans hoogmode is
en wyd verspreid oor die visuele landskap van veral die
globale advertensiewese lê. Vanaf etniese temaparke
tot en met gestileerde tribalisme in die sit- en
slaapkamer; vanaf mode-baronne se ‘ethnic chic’ tot en
met postmoderne argitekte wat, verveeld met die
gesimuleerde kroonlyste uit die Klassieke, elke
denkbare lokale grondstof gebruik om die beeld van
byvoorbeeld Afrika-etnisiteit te verkoop. “Sien ’n Sanjagter
in sy natuurstaat vir $100 per dag”, of “Koop ’n
Zoeloe-ervaring tydens ’n naweek-uitstappie na die
Noordkus”, lui dit in sy pro-etniese advertensies.
Histories is die verskynsel van verbruik nog
altyd omgewe deur ’n magdom religieuse, estetiese en
andersoortige simbole waardeur betekenis daaraan
gegee is. Dié simboliek het onder meer daarvoor
gesorg dat ‘verbruik’ altyd weer in balans met ’n
gemeenskapstigtende verskynsel soos ‘die geskenk’
bedink is. Die verbruik deur die self en die geskenk aan
andere was nog altyd ervaar as belangrike konstituente
van die ritmes eie aan gemeenskap. Sonder die
sirkulering van geskenke kan daar nie iets soos
gemeenskap wees nie. Met die opheffing van die ou
simboliek wat verbruik altyd weer omgewe het, word
dit egter vanuit sy samehang met die geskenk
losgemaak en word verbruik voortaan bloot ter wille
van verbruik nagejaag. So gaan die geskenk en die
stigtende effek daarvan op gemeenskappe verlore.
Die koalisie tussen die Suid-Afrikaanse staat
en die veelheid van gemeenskappe volg ’n patroon wat
vanaf die vroegste oorspronge van die nasiestate in die
vroeë moderne tyd bykans konsekwent gehandhaaf is.
Ons durf nie vanweë ons unieke en dikwels uiters
traumatiese verlede dié groter patrone en historiese
kragte miskyk nie. Ook ons apartheidsverlede is ’n
afskaduwing daarvan, en nie ’n tydlose afwyking wat
loodreg vanuit die lug geval het nie. Om die waarheid
te sê, as die groter patrone en historiese kragte ten
grondslag van apartheid en die tipe staat wat dit was,
nie raakgesien word nie, is ons in ons veroordeling
daarvan tot ’n soort morele manicheïsme verdoem:
apartheid word met al wat boos is geïdentifiseer, terwyl
die weerstand daarteen slegs goed kan wees. In die
proses loop ons die wesenlike gevaar om die
strukturele voorwaardes vir iets soos apartheid juis
intakt te laat. So kan apartheid homself juis ironies
genoeg in die naam van die stryd teen apartheid
kontinueer.
Met behulp van dié herdefiniering van kennis
het nasiestate daarin geslaag om uniforme strukture aan
hul onderskeie grondgebiede op te lê, dit is
uniformiteite waarvan die omvang tot op datum
ongekend in die geskiedenis van die mensdom was.
Eén simboliese orde en één materiële orde, soos
gemanifesteer in eén onderwysstelsel, één universitêre
stelsel, één gesondheidstelsel, één weermag, één
polisie, één vervoer-, pos- en telekommunikasiestelsel,
één mark, één geldstelsel, en - les bes - één taal is aan
die ganse werklikheid opgedwing.
Om hul uniforme wil op almal af te dwing,
beroep meerderhede (dikwels ’n bepaalde etniese
meerderheid) hulself meestal op die
“meerderheidsbeginsel”. Laasgenoemde beginsel is in
die begin van die modernisme en met die opkoms van
die nasiestate tot ’n soort heilige beginsel uitgeroep.
Voortaan is die wese van die demokrasie daarmee
geïdentifiseer. Met behulp van die
meerderheidsbeginsel het die nasiestate, ten spyte van
al die geweld teen minderhede en die ondemokratiese
optrede wat daarmee gepaard gegaan het, dan ook
‘legitimiteit’ aan die proses van standaardisering
verleen.
Apartheid was ’n tipiese manifestasie van ’n
nasiestaatlike minderheidsregering wat sy wil tot
standaardisering by wyse van ekonomiese, militêre en
politieke mag op ander gemeenskappe afgedwing het.
Vandag het ons met die teenoorgestelde situasie
te doen: Aan die hand van die meerderheidsbeginsel
word opnuut ’n proses van standaardisering
deurgevoer. Die effek daarvan op die verwikkelde
tekstuur van gemeenskappe is soortgelyk as dié in
apartheid. In terme van die wyse waarop die staat
homself in al sy geledinge opstel, is daar eenvoudig nie
’n diepgewortelde sin vir die plurale nie. Vanweë sy
strukturele wil tot standaardisering sal dit ’n bomenslike
ingrype, ’n ware deus ex machina verg as
daar hoegenaamd iets tereg kom van die inheemse tale
in Suid-Afrika. Die heersende regering en die staat kan
homself nie in hierdie verband van sy
verantwoordelikheid verskoon deur die vinger te wys
na die sogenaamde mense op grondvlak wat hulle
kinders na Engelse skole toe stuur nie. Die feit is dat
hyself alreeds by voorbaat deur ’n kragtige netwerk van
simbole die boodskap uitgestuur het dat Engels die
statustaal in die land is. En dat ons almal eintlik niks is
as ons nie eers dié magtige en voortreflike taal
bemeester het nie. Hyself is die grootste agent van
eentaligheid. Sy gebare tot die teendeel grens aan
geveins.
Die effek van die beleid van verteenwoordigendheid
as ’n praktiese manifestasie van die
meerderheidsbeginsel is verwoestend op die gedagte
van veeltaligheid ... en in die praktyk veral
verwoestend op die status en gebruik van Afrikaans.
Prof. Koos Malan het reeds in verskeie publikasies
daarop gewys: deur die beleid van verteenwoordigendheid
word ’n stuk standaardisering ongeag
welke talige tekstuur ook al bruut op almal afgedwing.
Op grond van die eis dat die wil van die meerderheid
binne elke konteks verteenwoordig moet word, kan
Afrikaans haarself in bykans geen enkele instelling in
die ganse land handhaaf nie. Vanaf die kleinste tot die
grootste instellings moet almal in gelid met die wil van
die meerderheid gebring word.
Teen die agtergrond van bogenoemde kragte,
naamlik die proses van globalisering en die
sentraliserende werking van die nasiestaat: Waar staan
Afrikaners as ’n unieke kultuurhistoriese gemeenskap
vandag? Nog nader geformuleer, hoe het Afrikaners die
afgelope dekade en meer op genoemde kragte
geantwoord?
Om hierdie vrae te antwoord, gebruik ons ’n
onderskeid wat Régis Debray aanlê om die werking
van onder meer kulturele strukture te verstaan. Ons
verwys na die onderskeid tussen ‘oordrag’ en
‘kommunikasie’ (2). Volgens Debray funksioneer
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 2

kulturele strukture die beste wanneer oordrag en
kommunikasie in balans met mekaar gehou word.
Eerstens, oordrag. Met behulp van ’n veelheid
van instellings (familie, skole, universiteite,
kunsterade, uitgewerye, kerke, regeringsinstansies,
ensovoorts) dra kulturele strukture hul tradisies,
gebruike en gewoontes oor en gee hulle kontinuïteit
aan hulle self. Sonder die oordrag waartoe instellings
gemeenskappe in staat stel, kan hulle nie ’n bepaalde
identiteit oor tyd heen aanneem en so ’n rol in die
geskiedenis speel nie.
Met behulp van ’n magdom kommunikatiewe
middele (boeke, koerante, radio, TV, die cd, dvd en
internet, ensovoorts) skep kulturele strukture ook
netwerke van interaksie en kommunikasie. Wat gebeur
met kommunikasie?
Met kommunikasie lê kulturele strukture nie
klem op kontinuïteit nie, maar veel eerder op
diskontinuïteit. Om die waarheid te sê, in die wêreld
van kommunikasie word die kontinue eerder aan
disrupsie, bevraagtekening en verandering onderwerp.
In plaas daarvan om kontinuïteit aan die oue te gee,
soek egte kommunikasie eerder die opwinding van die
- momenteel - nuwe op. Die kommunikasie van ‘ou
nuus’ - die geskiedenis - is per definisie oneffektiewe
kommunikasie, tensy dit in onmiddellik verteerbare -
en ook onmiddellik weer vergeetbare - flitse verpak
kan word. As oordrag dan ook oor tyd heen afspeel,
speel kommunikasie eerder in die onmiddellike hier en
nou af.
Beide funksies, sowel oordrag as
kommunikasie, sowel die kontinue as die diskontinue,
sowel produksie as verbruik, is onontbeerlik vir
kulturele strukture om hoegenaamd lewensvatbare
strukture te wees. Ons kan ook sê dat instellings aan
die kommunikatiewe wêreld die verhoë bied waarop
daar hoegenaamd gekommunikeer kan word, terwyl
kommunikasie altyd weer die voorwaarde vir die
verlewendiging daarvan is. Kulturele strukture tree in
’n krisis wanneer slegs die kontinue of die diskontinue
beklemtoon word.
In die era van die postmoderne nasiestaat en
globalisering waarna hierbo verwys is, word die balans
tussen kommunikasie en oordrag, tussen verbruik en
produksie, ten gunste van eersgenoemde kragte
skeefgetrek. Veral vanaf die Thatcher- en Reaganrewolusies
in Brittanje en die VSA tydens die 1980’s
word die postmoderne mens toenemend in
kommunikatiewe terme as ’n pure verbruiker ervaar. In
plaas daarvan om hom- of haarself te verstaan as
iemand wat ’n rol binne bepaalde instellings ter wille
van kontinuïteit speel, word die mens toenemend
vanuit dié dinge geabstraheer en tot ’n pure, losstaande
individu gereduseer wat slegs op verbruik toegespits is.
Daar kan met reg gesê word dat Afrikaners
onder meer tydens die apartheidsjare klem op oordrag
ten koste van kommunikasie, op kontinuïteit ten koste
van diskontinuïteit, op produksie eerder as verbruik
gelê het. ’n Tipiese voorbeeld hiervan is die talle
anekdotes oor Afrikaner-ouers wat in die eerste
dekades van die vorige eeu hulle verbruik ingekort het
ter wille daarvan dat hulle kinders opvoeding op skool
en universiteit kon ontvang. Dié anekdotes is by uitstek
’n metafoor van ’n gemeenskap wat oordrag,
kontinuïteit en produksie hoër as kommunikasie,
diskontinuïteit en verbruik ag.
Vanuit ’n metapolitieke oogpunt beoordeel was
die voordeel verbande aan die klem op oordrag ten
koste van kommunikasie ’n hoë graad van
geborgenheid en ’n duidelike toekomsbeeld. Die nadeel
daaraan verbonde was ’n beperking van diskontinuïteit,
vrye denke en ruimtes vir individuele self-ekspressie.
Daarom ook g’n wonder nie dat dié tyd ook staan in die
teken van die heerskappy van die politikus ten opsigte
van die skrywer. Terwyl die politici as vertolkers van
die gedagte van oordrag die botoon gevoer het, het die
skrywers, by uitstek die vertolkers van kommunikasie
en diskontinuïteit, struktureel die onderspit gedelf.
Sedert die 1960’s, -70’s en -80’s en veral ná die
oorgang van 1994 het Afrikaners ’n merkbare
verandering ondergaan. As genoemde dekades nog
deur ’n klem op oordrag en produksie gekenmerk was
(met al die deugde - en ondeugde - eie daaraan), het die
klem vanaf dié tyd toenemend na kommunikasie en
verbruik geskuif.
Vanuit ’n metapolitieke oogpunt beoordeel, is
die voordeel daaraan verbonde juis die wyd verspreide
gevoel dat ’n eie individualiteit, meningsverskille en
kreatiwiteit toelaatbaar is. Figure wat oordrag
simboliseer, is dan ook toenemend vervang met figure
wat diskontinuïteit simboliseer. Simptomaties hiervan
is die feit dat die rol van die politikus veral ná 1994
onder Afrikaners aan betekenis ingeboet het, terwyl die
rol van kunstenaars (volgens ongepubliseerde
navorsing is Steve Hofmeyr die mees invloedryke
Afrikaner) en die kunstefeeste vanaf dié tyd ongekend
toegeneem het. Vanuit ’n metapolitieke oogpunt
beoordeel is die nadeel van die epog van
kommunikasie, diskontinuïteit en verbruik geleë in ’n
ernstige en dikwels selfs patologiese graad van
onsekerheid oor die toekoms van die Afrikaners as ’n
kultuurhistoriese gemeenskap. Gemeenskapsgeborgenheid
maak toenemend plek vir die radikale teendeel
daarvan, naamlik gemeenskapsontbinding.
Maar daarom ook die fundamentele
kontradiksie in die strategiese mondering van
Afrikaners die afgelope dekade: Terwyl globalisering
en die nuwe nasiestaat dit allernoodsaaklik vir
Afrikaners gemaak het om ook en te midde van die
noodsaak van kommunikasie hul aandag op oordrag en
kontinuïteit te rig, het Afrikaners teen die agtergrond
van die oordrywing van oordrag in die verlede verkies
om hul eensydig toevlug tot kommunikasie en verbruik
te neem. In plaas daarvan dat Afrikaners in dié tyd
opnuut die voorwaardes vir gemeenskapsgeborgenheid
geskep het, het hulle in ’n reaksie op die oordrywing
van oordrag in die verlede eerder die voorwaardes vir
die verdere ondermyning daarvan geskep.
Talle voorbeelde kan in hierdie verband genoem
is. Die mees sigbare voorbeeld is waarskynlik die
verandering in private voorkeure van Afrikaners,
waarin ’n merkbare verskuiwing vanaf oordrag na
kommunikasie en verbruik plaasgevind het. Dit vind
onder meer neerslag in die verskuiwing in
beroepskeuses (vanaf ‘onderwyser’ en ‘predikant’ tot
‘ondernemer’), private en toeristiese lewenstyle,
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 3

verbruikersverwagtings aan kerke (religieuse
opwinding, gevoel, afwesigheid van voorskriftelikheid),
andersoortige wyses van omgaan met
liggaamlikheid en gesinstrukture (seksuele verbruik
eerder as institusionele kontinuïteit), ensvoorts.
Die twee voorbeelde van ’n oormatige toeeiening
van die kultuur van kommunikasie en verbruik
waarna hieronder verwys word, hou verband met die
rol wat die sogenaamde regtekultuur onder Afrikaners
speel, asook die strategiese betekenis wat aan
kommunikasie toegeken word.
Terwyl die mens tot verbruiker gereduseer
word, word die beroep op regte die wyse waarop die
mens sy of haar status as verbruiker tussen en saam
met ander verbruikers formaliseer.
Hierdie kragte het die afgelope dekade en meer
’n enorme invloed op Afrikaners uitgeoefen. Dit blyk
onder meer uit die hoë vertroue wat Afrikaners vanaf
die oorgang in die kultuur van regte gestel het en steeds
stel. Daarmee het Afrikaner willens en wetens hulself
ook op ’n wesenlike wyse tot een van die belangrikste
uitgangspunte van die globale orde verbind, naamlik
die voorkeur vir verbruik. Die regtekultuur steun
immers op die gedagte dat die mens ook en veral wat
sy of haar regte betref sigself in ’n posisie van
afhanklikheid jeens ’n staat stel wat die regte moet
waarborg. Eerder verbruik as produksie is hier die
imperatief.
Die uitgangspunte ten grondslag van die De
Klerk-era is uitgangspunte wat ontleen is aan die
Thatcher-bewind en die liberale regskultuur wat dit
onderlê het. Die wyse waarop die De Klerk-era met sy
kenmerkende “Grondwet-optimisme” die onderhandelings
aangeknoop en deurgevoer het, is ’n bewys
hiervan. In die uiteindelike sluit van die verstandhouding
tussen veral die NP en die ANC het eersgenoemde
uitgegaan van ’n buitengewone hoë vertroue op die
regtekultuur met sy anker, naamlik die Grondwet.
Tegelyk het die kwessie van institusionele oordrag
bykans volledig buite die beeld van die NP geval.
Daarom ook dat daar in die verstandhouding wat tussen
dié partye bereik is, geen voorsiening vir spesifieke
institusionele ruimtes gemaak is waarbinne Afrikaans
byvoorbeeld op universitêre vlak ’n relatief beskutte
bestaan kon voer nie. Die argument van die kant van die
NP was deurgaans dat die beroep op individuele regte
genoegsaam sou wees om institusionele voorsiening vir
die behoud en oordrag van Afrikaans te maak.
Die gebeure van die afgelope dekade het hierdie
uitgangspunt as ’n gevaarlike misvatting uitgewys:
Sonder institusionele beskerming waarbinne oordrag
kan plaasvind, kan Afrikaans nie op universitêre vlak
oorleef nie. Die huidige krisis in die universitêre
oorlewing van Afrikaans is ’n direkte gevolg van die
nalating van ’n klem op institusionele oordrag ten
gunste van ’n klem op individuele regte tydens die
onderhandelings in die vroeë 1990’s.
Teen die agtergrond van die oormatige klem
op kontinuïteit tydens die jare voor 1994 is dit
verstaanbaar dat Afrikaners ná die belangrike datum
die diskontinue logika van kommunikasie omhels het.
Dit is daarom ook nie vreemd nie dat Afrikaners vanaf
dié tyd veral in die wêreld van kommunikasie
buitengewoon gepresteer het. As ’n repliek op die
ideologiese verstarring en benoudheid van die verlede,
het Afrikaners die geleentheid aangegryp om veral in
die wêreld van die kunste en die musiek ’n ongekende
hoeveelheid skeppende energie los te breek. Die
ongekende opbloei van die kunstefeeste vanaf 1994
dwarsoor die land is ’n duidelike illustrasie hiervan.
Afrikaners sou egter ’n ernstige kultuurstrategiese
fout begaan indien hulle uit hul kommunikatiewe
(disruptiewe, kortstondige, hier en nou) prestasie op die
gebied van die kunste en die musiek sou aflei dat die
vraag na kontinuïteit en oordrag daarmee beantwoord
is. Dit is byvoorbeeld ’n wesenlike moontlikheid onder
Afrikaners dat hulle hul prestasies op die gebied van
kommunikasie met prestasies op die gebied van
oordrag sal verwar. Anders geformuleer, dit is ’n
wesenlike moontlikheid dat Afrikaners vandag en in
repliek op die verlede uitsluitlik op kommunikasie sal
fokus, terwyl die eise van oordrag geïgnoreer en self
verdring word.
Die opwinding, ekstase en vrygestelde energie
wat met die kommunikatiewe handeling gepaard gaan,
moet egter in balans gebring word met die noodsaak
van oordrag en kontinuïteit. Indien die nuut vrygestelde
energie van die kommunikatiewe handeling nie in die
ritme van instellings (skole, universiteite, ensovoorts)
vertaal word nie, loop dit die gevaar om slegs nog ’n
verbruikersmoment tussen duisend ander
verbruikersmomente te word - iets wat kom en gaan en
uiteindelik geen bydra daartoe lewer dat oordrag kan
gebeur nie.
(1) Vergelyk Hans Achterhuis, Het rijk van de schaarste
(Baarn: Ambo, 1988).
(2) Régis Debray, Transmitting Culture (New York:
Columbia University Press, 2000).
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 4

12 riglyne vir die toekoms
1). Die FAK gaan uit van die standpunt dat
kultuurpolitieke gemeenskappe hulself altyd weer
op transendente werklikhede, op dinge groter as
hulself, beroep.
Die FAK vind in hierdie verband aansluiting by die
Christelike tradisie en die wyse waarop die
transendente volgens dié tradisie voorgestel en verstaan
word. Die FAK soek aansluiting by ’n skeppende,
onbevange maar getroue vertolking van die Christelike
transendente. Terselfdertyd is die FAK ook gevoelig
vir ander religieuse tradisies, ook onder Afrikaners, en
die bydrae wat die religie buite kleinlike politieke
misbruik om tot die hoogste menswees lewer.
2). In aansluiting by die tradisie plaas die FAK ook
’n hoë premie op die begrip “menslikheid” soos wat
dit hierbo uiteengesit is. In ’n era waarin die begrip
menslikheid op velerlei wyses aan ernstige spanning en
ontwrigting onderwerp word, is die FAK daarvan
oortuig dat wat dit beteken om mens te wees in
beskerming geneem moet word. Die FAK is daarom
ook daarvan oortuig dat sy oproep tot erkenning van
die gemeenskappe vandag nie deur ander motiewe
gevoed word as juis deur ’n sin vir ons gedeelde
menslikheid nie.
3). Die FAK meen dat die demokratiese erfenis
onder Afrikaners uitgebou en beskerm moet word.
Anders verwoord, die demokratiese tradisie en die
plurale etos van openheid jeens die ander wat dit
onderlê, is volgens die oordeel van die FAK die beste
politieke tradisie waardeur ons menslikheid in
beskerming geneem en tot sy of haar reg kan kom.
4). Die FAK meen dat die demokratiese sin vir
selfverantwoordelikheid en selfstandige handeling
onder Afrikaners uitgebou en beskerm moet word.
Volgens die FAK gee die etos van
selfverantwoordelikheid en die positiewe idee van
vryheid wat dit onderlê, aanleiding tot deelname en
kollektiewe geluk. Die positiewe idee van vryheid
behoort sterk onder Afrikaners uitgebou en gekultiveer
te word.
5). Die FAK maak voorspraak vir die kultuur van
‘produksie’ en die houding van selfstandigheid wat
dit onderlê. Tegelyk handhaaf dit ’n kritiese
voorbehoud jeens die kultuur van onbeperkte
‘verbruik’, wat dikwels tot omvattende patrone van
passiewe afhanklikheid jeens andere aanleiding gee.
6). Die FAK beywer hom vir die herstel van die
Afrikaners se selfrespek, eiewaarde en ’n
gebalanseerde sin vir die komplekse aard van ons
geskiedenis, asook ’n kritiek op pogings om die
geskiedenis van die Afrikaner op ’n
ongebalanseerde wyse aan ’n proses van
delegitimering te onderwerp. Slegs in en deur die
betrokkenheid by en die herskepping van hulself as
demokratiese gemeenskap, kan hul selfrespek en
eiewaarde herstel word.
7). Die FAK strewe na groter koördinasie en
samehang tussen Afrikaners. In hierdie verband
beywer die FAK hom vir ’n ‘n inklusiewe
gemeenskapsraad vir Afrikaners wat op ’n
legitieme en strategies sinvolle wyse vir Afrikaners
kan intree. In plaas van eenheid en fragmentasie
verkies die FAK eerder om ’n toestand van samehang
en koördinasie tussen Afrikaners na te strewe. Die
FAK beskou nie die grondwetlike vrae in Suid-Afrika
as noodwendig afgehandel nie, maar as ’n saak wat
deurlopend en na gelang van die eise van die politieke,
maatskaplike en ekonomiese werklikhede herbesoek
moet word. In ’n toekomstige gemeenskapsraad vir
Afrikaners sal die vrae waarmee Afrikaners vandag te
doen het, telkens met behulp van ’n sin vir die
grondwetlike eise daaraan verbonde hanteer.
8). Die FAK maak voorspraak vir ’n Afrika van
selfrespekterende gemeenskappe, dit wil sê vir ’n
Afrika waarin die gemeenskappe soveel as moontlik
inspraak in hul eie lewe verwerf. Die FAK is daarvan
oortuig dat die weg na ekonomiese herstel van Afrika
in en deur die gemeenskappe en hul produktiewe
deelname aan die ekonomiese lewe sal geskied. Waar
moedertale bevorder word, daar het dit ook ’n
skeppende gevolg op die ekonomie. Kortom, waar die
veelheid van Afrika-tale bemagtig word, daar sal die
gemeenskappe ook bemagtig word om op ’n
selfstandige wyse aan die ekonomie deel te neem.
9). Die FAK strewe ’n verstandige verhouding met
die regering na. Daarmee word bedoel dat
Afrikaners met betrekking tot die regering
anderkant die uitsiglose spel tussen ‘samewerking’
en ‘opposisie’ behoort te tree.
10). Die FAK strewe skeppende bondgenootskappe
na tussen die veelheid van selfrespekterende
gemeenskappe in Suid-Afrika, Afrika en elders in
die wêreld (soos met die stamlande van Afrikaners).
11) Die FAK dat ’n ander wêreld as die een van
totale verbruik en geweld moontlik is. Daarom vind
die FAK aansluiting by daardie demokratiese
kragte wat vandag in die
alterglobaliseringsbeweging vir ’n demokratiese,
vreedsame wêreldorde werk.
12) Die FAK beskou die ekologie nie as ’n onderdeel
van die ekonomie nie, maar as die voorwaarde
daarvan. Daarom is die FAK verbind tot ’n
ekonomiese bestel waarin selfstandigheid eerder as
rykdom nagejaag word, en waarin die ekonomie en
die ekologie in harmonie staan. So ’n ekonomie is
nie een waarin die mensgemaakte massa-armoede
van ons tyd enige plek het nie.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 5

Afrikaners en die Toekoms
’n Kultuurstrategiese beoordeling
FAK-Manifes vir Demokratiese Afrikaners
16 September 2006
A
1. Inleiding
frikaners word vandag met ’n wesenlike vraag oor
die toekoms gekonfronteer: Is daar nog vir
Afrikaners as ’n unieke kultuurgemeenskap ’n toekoms
waarbinne hulle saam met die veelheid van ander
demokratiese gemeenskappe in Suid-Afrika ’n vrye,
gelukkige en voortreflike lewe kan najaag?
Om enigsins op ’n sinvolle wyse op dié vraag te
kan antwoord, word in die FAK-Manifes op ’n enigsins
omvattende wyse stilgestaan by ’n kultuurstrategiese
waardering van die stand van Afrikaners vandag. Veral
die volgende vier sake word hieronder uitvoerig ter
sprake gebring.
1. In die eerste afdeling word stilgestaan by die
uitgangspunt ten grondslag van hierdie kultuurstrategiese
beoordeling. Dit verwys na die voorwaarde
vir die verwesenliking van ons menswees. Ons gaan
hieronder uit van die standpunt dat ons menswees tot
sy reg kom in die balans tussen ons universele
mensheid (dit wat ons almal met mekaar deel) en dit
wat ons as ’n besondere kultuurhistoriese gemeenskap
kenmerk.
2. In die tweede afdeling word aangevoer dat
genoemde balans, wat dit vir ons moontlik maak om ’n
sinvolle bestaan te voer, vandag aan ernstige vorme
van ontwrigting onderwerp word. Dit hou verband met
die werking van twee historiese kragte: Vanweë die
proses van globalisering en die werking van die
nasiestaat (in sowel die apartheidsjare as vandag) word
die balans tussen die algemene en die partikuliere
versteur en word ons menslikheid en diepste op die
spel geplaas.
3. In die derde afdeling word met behulp van
die kultuurstrategiese onderskeid tussen ‘oordrag’
(kontinuïteit) en ‘kommunikasie’ (diskontinuïteit)
aangevoer dat Afrikaners die afgelope dekade ernstige
gebreke in hul vermoë tot oordrag en dus tot die
kontinuïteit van hulself as kultuurgemeenskap vertoon.
As die era van apartheid gekenmerk is deur ’n
oormatige klem op oordrag en kontinuïteit (met ’n
verlies aan openheid, ’n sin vir die ander en skeppende
denke), het Afrikaners vandag met die teenoorgestelde
te doen, naamlik ’n oormatige beklemtoning van
kommunikasie (met ’n verlies aan sin vir die toekoms).
4. Alhoewel die fokus van die FAK-Manifes
hoofsaaklik op ’n analise van die huidige stand van
Afrikaners val, word in die vierde en laaste afdeling
afgesluit met enkele riglyne vir ’n vrye, gelukkige en
voortreflike bestaan as unieke kultuurgemeenskap.
Die FAK-Manifes het nie in isolasie ontstaan
nie. Buiten dat dit sy ontstaan te danke het aan verskeie
interne gesprekke wat die FAK binne die bestek van ’n
jaar oor die saak gevoer het (onder meer binne die
konteks van sy lyfblad, Die Vrye Afrikaan), is dit ook
die gevolg van verskeie gesprekke wat hy landwyd met
gewone mense sowel as met leidinggewende figure uit
die georganiseerde kultuurlewe die afgelope 18 maande
gevoer het.
2. Uitgangspunt: Hegel se
“Konkrete Universaliteit”
Wanneer oor die stand van Afrikaners vandag nagedink
word, moet dit binne die breedste moontlike geestelike
horison gesitueer word. Die vraag is hoe ons universele
menswees tot sy of haar reg kan kom? Nog pertinenter:
Hoe kan die menswees van Afrikaners vandag tot hulle
reg kom? Die eerste paragrawe wil ’n antwoord op dié
belangrike vraag wees.
Vanuit ’n kultuurpolitieke perspektief gesien,
speel ons menswees af en kom dit ook tot sy of haar reg
in die spanningsveld tussen die universele en die
partikuliere, tussen die feit van ons algemene menswees
is en die feit dat laasgenoemde sigself tegelyk nie anders
as in en tussen ’n groot verskeidenheid van partikuliere
gemeenskappe manifesteer nie. Ons menswees speel nie
af in ’n pure abstrakte ruimte en tyd bokant die veelheid
van gemeenskappe en tradisies verhef nie, maar juis in
en tussen hulle. Slegs vanweë die beliggaming van ons
menswees in die veelheid van spesifieke gemeenskappe
kan dit hoegenaamd gestalte kry.
Tussen ons universele menswees en die
veelheid van gemeenskappe bestaan daar nie ’n blote
toevallige of ekstrinsieke verband nie, maar ’n
intrinsieke verband. Ons universele menswees kom met
ander woorde nie anders tot sy reg as in en deur ons
deelname aan ’n veelheid van gemeenskappe nie. In en
deur dié deelname gee ons hoegenaamd inhoud aan wat
dit beteken om mens te wees. Ons is daarom ook nie
soos wat dikwels beweer word in die eerste plek
vryswewende individue wat in beginsel bokant ons
gemeenskappe verhef staan en wat as’t ware slegs
agterna besluit tot watter gemeenskap ons wil behoort
nie. Vanweë die intrinsieke verband waarvan hierdie
sprake is, is ons altyd alreeds deel van ’n bepaalde
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 6

gemeenskap of gemeenskappe. In plaas daarvan om
dan ook as individue te besluit tot watter gemeenskap
ons wil behoort, word ons individualiteit by voorbaat
reeds op ’n onontsnapbare wyse deur die gemeenskappe
waartoe ons behoort gestempel.
Dieselfde argument is ook op die veelheid van
taalgemeenskappe van toepassing. As mense bevind
ons onsself altyd weer in een of ’n veelheid van
taalgemeenskappe. Ons menswees staan dan ook nie
los daarvan nie. Inteendeel, ons omskrywing van wat
dit beteken om mens te wees word altyd weer en
noodwendig deur een of ander partikuliere taal met sy
bykans ontelbare simboliese herinneringe en
verwysings beïnvloed. Om ons universele menswees
vanuit Engels of Chinees of Maori of Afrikaans te
verwoord en daaraan inhoud te gee, sal telkens ook
weer ander aksente, al is die ook hoe minimaal, by ons
omskrywing daarvan medeïmpliseer. En dikwels lê ’n
ganse wêreld juis in hierdie klein verskille opgesluit.
Niemand ontsnap hierdie feit nie, ook nie
diegene wat poog om ’n voorspraak vir ons universele
menslikheid onafhanklik van die beliggaming daarvan
in partikuliere taalgemeenskappe te maak nie. Ten
spyte van hul voorsprake beskik ook hulle nie oor ’n
pure universele taal waarmee hulle inhoud daaraan kan
gee nie. Inteendeel, ook hulle eie voorspraak vir die
gedagte van ons universele menslikheid word altyd
weer deur een of ander partikuliere taal bemiddel en so
ook onvermydelik daardeur gestempel.
Die Duitse filosoof, Hegel, het ons reeds in die
19de eeu geleer om die begrip menslikheid nie as ’n
pure abstrakte of formalistiese saak te verstaan nie,
maar as iets wat deur ’n sogenaamde “konkrete
universaliteit” gekenmerk word. Daarmee het Hegel
juis bedoel dat ons universele menswees slegs sin
verkry wanneer dit binne bepaalde tradisies en
gemeenskappe beliggaam word. In die proses het
Hegel homself tereg ook van twee moontlikhede in ons
nadenke oor menswees gedistansieer, naamlik die
eensydige beklemtoning van die abstrak-universele en
die eensydige beklemtoning van die konkreetpartikuliere.
Beide is in hul onverbreekbare samehang
nodig, sowel die universele as die konkrete:
Enersyds is enige voorspraak vir ons universele
menslikheid ’n papier-dunne of betekenislose
voorspraak solank as wat nagelaat word om aan te toon
wat dit binne hierdie of daardie partikuliere konteks en
tussen hierdie of daardie gemeenskappe beteken. Om
die waarheid te sê, as die voorspraak vir ons universele
menslikheid nie deur so ’n konkreetheid gekenmerk
word nie, neig dit om in ’n wêreldvreemde en
voorskriftelike moralisme om te slaan. Hegel het
dikwels op die gevare van so ’n voorskriftelikheid
gewys.
Andersyds, het Hegel geïmpliseer, as ons in ons
voorspraak vir die begrip menslikheid slegs die
konkrete manifestering daarvan in partikuliere
gemeenskappe beklemtoon, vergeet ons die universele.
Die negatiewe moontlikheid wat daarmee gepaard
gaan, is dat ons dan die gevaar loop om ons eie
partikuliere gemeenskap met ons menswees as sodanig
te identifiseer! My menswees val dan met my eie
gemeenskap saam. Maar daarmee verval ons
noodwendig in een of ander vorm van xenofobiese
partikularisme.
Om beide ‘patologieë’ te voorkom, moet ons
oor ons menswees vanuit die samehang tussen die
universele en die konkrete nadink. Hegel se ‘konkrete
universaliteit’ is in hierdie verband steeds
rigtinggewend. Wanneer slegs die universele bedink
word, het ons met ’n lewelose abstraksie en dikwels
gevaarlike moralisme te doen. Wanneer ons daarenteen
slegs die partikuliere beklemtoon, val ons in die
benoudheid van die geslote gemeenskap vas.
In antwoord op die inleidende vraag: Ons
menslikheid kom in die dialoog en balans tussen die
universele en die partikuliere tot sy of haar reg. In en
deur die spanningsveld tussen beide kragte kan van ’n
egte menslikheid gepraat word. Dit is ook waar vir
Afrikaners. Ook hulle word altyd weer voor die
uitdaging gestel om ’n balans tussen genoemde kragte
op te soek.
Gemeet aan dié uitgangspunt met sy voorkeur
vir ’n balans tussen die universele en die konkrete,
waar staan Afrikaners vandag?
3. Historiese konteks
As mense het ons vandag met twee historiese kragte te
doen waardeur die feit van gemeenskap op die spel
geplaas en ons menslikheid as gevolg daarvan aan ’n
diepliggende vorm van ontwrigting onderwerp word.
Ons verwys na die hegemonie van die neoliberale
globalisme, wat die mens tot verbruiker reduseer,
asook na aspekte van die nasiestaat en die wyse waarop
laasgenoemde gestalte binne die Suid-Afrika gekry en
steeds kry. Ons staan by elkeen van dié ontwrigtende
kragte ten opsigte van ons menswees stil.
3.1. Die neoliberale globalisme
Dié orde het simbolies sowel as materieel ’n bykans
onbetwiste gesag oor die ganse kultuurpolitieke
landskap van die hedendaagse mens verwerf. Kritici
van dié orde verwys daarna as die “kultuur van die
dood”. Waarom? Omdat dit in gevolge die mensbeeld
wat ten grondslag daarvan lê, mense tot blote
verbruikers reduseer wat slegs hul eie korttermyn
belange in die hier en nou van die ekstatiese
verbruikersmoment najaag. Enige visie op die mens as
synde gerig op transendente ideale en op die poging om
oor geslagte heen kontinuïteit daaraan te gee, word
daarmee radikaal afgewys. As daar van iets soos
transendente ideale in dié kultuur sprake is, lê dit
ironies genoeg in die wêreld van verbruik self
opgesluit. Dit wat heilig is, word met die ervaring van
verbruik hier en nou geïdentifiseer.
Die strategie wat deurgaans deur die globale
kultuur ingespan word om sy ryk van verbruik te
vestig, is teoreties relatief eenvoudig: Mense word
vanuit hul netwerke van gemeenskappe geabstraheer en
as hiperverbruikers, dit wil sê as vryswewende
individue met ’n eindelose hoeveelheid behoeftes en
begeertes, herdefinieer. Alhoewel dit ’n strategie is wat
die kapitalisme reeds vanaf die vroeë modernisme teen
gemeenskappe ontplooi het, kon dit vanweë die invloed
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 7

van tradisionele etiese, maatskaplike en politieke
strukture nooit volledig slaag nie. 1 Vanweë die
beperkende rol wat dié strukture steeds in die epog van
die kapitalisme aan die uitbreiding van begeertes en
behoeftes opgelê het, is die mens steeds ervaar as in
beginsel méér as slegs blote verbruiker. Met die
globale wegkalwing van eersgenoemde kragte en in die
besonder na die historiese val van die Berlynse Muur
ervaar die globale orde homself egter as vrygestel om
inderdaad sy ryk van begeertes ongehinderd te vestig.
Elke gemeenskapsbinding word afgewerp. Die mens
word nou by uitstek verbruiker.
Die gevolg van hierdie gebeure wat homself
wêreldwyd voltrek, is dat die mensdom se veelheid van
gemeenskappe, waaronder ons taal-gemeenskappe, aan
’n radikale vorm van ontwrigting onderwerp word. As
gemeenskap altyd weer verwys na ’n netwerk van
verpligtinge jeens andere, dan word die neoliberale
orde gekenmerk deur sy poging om die self uit dié
netwerk te isoleer - en die enkelstaande individu self as
die enige plig uit te roep.
As daar in die epog van globalisme nog
hoegenaamd van ‘gemeenskap’ sprake is, is dit
gemeenskap in pure formalistiese terme, dit wil sê
gemeenskap as ’n blote versameling individue wat
kontraktueel hulself daartoe verplig om hulle gedeelde
‘belange’ in beskerming te neem. Die gedagte dat
gemeenskappe by uitstek te doen het met die deel van
hul ‘wese’ met mekaar en nie in die eerste plek met die
opweeg van ‘belange’ nie, word daarmee weggedoen.
So word ons menslikheid self drasties ingekort.
As daar nog ’n rol in die globalisme aan die
tradisionele veelheid van gemeenskappe toegeken
word, is dit om hulle ter wille van hoër winsgrense in
te span. So word die gemeenskappe byvoorbeeld
dikwels blote objekte van toeristiese ervarings. Daarom
ook nie vreemd nie dat etniese temas tans hoogmode is
en wyd verspreid oor die visuele landskap van veral die
globale advertensiewese lê. Vanaf etniese temaparke
tot en met gestileerde tribalisme in die sit- en
slaapkamer; vanaf mode-baronne se ‘ethnic chic’ tot en
met postmoderne argitekte wat, verveeld met die
gesimuleerde kroonlyste uit die Klassieke, elke
denkbare lokale grondstof gebruik om die beeld van
byvoorbeeld Afrika-etnisiteit te verkoop. “Sien ’n Sanjagter
in sy natuurstaat vir $100 per dag”, of “Koop ’n
Zoeloe-ervaring tydens ’n naweek-uitstappie na die
Noordkus”, lui dit in sy pro-etniese advertensies.
Maar ons universiteite en die soort
gemeenskappe wat hulle eens was, is waarskynlik die
treffendste voorbeeld van hoe die begrip ‘gemeenskap’
vandag aan ontwrigting onderwerp word. Universiteite
verteenwoordig nie meer in die globale orde die
gedagte van Bildung nie. Universiteite verstaan hulself
met ander woorde nie meer as gemeenskappe
waarbinne die gedagte van ons universele menslikheid
beliggaam en uitgebou kan word nie, dit wil sê as
ruimtes waarin Hegel se konkrete universaliteit gestalte
kan kry nie. Hulle verstaan hulself eerder as pure
besighede wat bloot hul eie ekonomiese belange
1 Vergelyk Hans Achterhuis, Het rijk van de schaarste
(Baarn: Ambo, 1988).
najaag. Die neoliberale clichés met behulp waarvan
universiteite hulself vandag aan hulle ‘kliënte’
verkoop, regeer ons universitêre landskap op ’n
onbeskaamde wyse. As ons praat van die kultuur van
die dood hou dit ook intiem met die dood van die ou
universiteitswese verband.
Die aansprake van die neoliberale ideologie met
sy redusering van menswees tot ’n hiperindividuele
verbruiker is nie net histories ongegrond nie, maar ook
’n verwringing van ons menswees. Histories is die
verskynsel van verbruik nog altyd omgewe deur ’n
magdom religieuse, estetiese en andersoortige simbole
waardeur betekenis daaraan gegee is. Dié simboliek het
onder meer daarvoor gesorg dat ‘verbruik’ altyd weer
in balans met ’n gemeenskapstigtende verskynsel soos
‘die geskenk’ bedink is. Die verbruik deur die self en
die geskenk aan andere was nog altyd ervaar as
belangrike konstituente van die ritmes eie aan
gemeenskap. Sonder die sirkulering van geskenke kan
daar nie iets soos gemeenskap wees nie. Met die
opheffing van die ou simboliek wat verbruik altyd weer
omgewe het, word dit egter vanuit sy samehang met
die geskenk losgemaak en word verbruik voortaan
bloot ter wille van verbruik nagejaag. So gaan die
geskenk en die stigtende effek daarvan op
gemeenskappe verlore.
As die begrip “menslikheid” nie in die veelheid
van gemeenskappe beliggaam word nie, bly dit ’n blote
abstraksie en kom daar, ten spyte van al die neoliberale
gepraat daaroor, juis niks daarvan tereg nie. Om die
waarheid te sê, dikwels is die beroep daarop ’n blote
geveins waaragter vorme van ressentiment jeens ander
gemeenskappe weggesteek word. Agter die gepraat oor
universele menslikheid word ’n renons jeens ander
partikuliere gemeenskappe gekultiveer. So is die
Westerse verbintenis tot menslikheid dikwels ’n blote
rookskerm waaragter hy sy eie partikuliere lewenstyl
aan almal as nastrewenswaardig voorhou.
3.2. Gemeenskap in die nasiestaat
Maar dit bring ons ook by die tweede ontwrigtende
krag in die lewe van gemeenskappe, naamlik die
erfenis van die nasiestaat en die wyse waarop dit
sigself vandag in Suid-Afrika manifesteer.
Die koalisie tussen die Suid-Afrikaanse staat en
die veelheid van gemeenskappe volg ’n patroon wat
vanaf die vroegste oorspronge van die nasiestate in die
vroeë moderne tyd bykans konsekwent gehandhaaf is.
Ons durf nie vanweë ons unieke en dikwels uiters
traumatiese verlede dié groter patrone en historiese
kragte miskyk nie. Ook ons apartheidsverlede is ’n
afskaduwing daarvan, en nie ’n tydlose afwyking wat
loodreg vanuit die lug geval het nie. Om die waarheid
te sê, as die groter patrone en historiese kragte ten
grondslag van apartheid en die tipe staat wat dit was,
nie raakgesien word nie, is ons in ons veroordeling
daarvan tot ’n soort morele manicheïsme verdoem:
apartheid word met al wat boos is geïdentifiseer, terwyl
die weerstand daarteen slegs goed kan wees. In die
proses loop ons die wesenlike gevaar om die
strukturele voorwaardes vir iets soos apartheid juis
intakt te laat. So kan apartheid homself juis ironies
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 8

genoeg in die naam van die stryd teen apartheid
kontinueer.
Watter patrone of strukture kenmerk die
nasiestaat? Die belangrikste imperatief van die
moderne nasiestate is om die ruimte waaroor hulle
heers, te standaardiseer. Om dit te kan doen, is
“kennis” deur die nasiestate toenemend as ’n blote
instrument van burokratiese standaardisering ervaar.
Met behulp van dié herdefiniering van kennis het
nasiestate daarin geslaag om uniforme strukture aan hul
onderskeie grondgebiede neer te lê, dit is uniformiteite
waarvan die omvang tot op datum ongekend in die
geskiedenis van die mensdom was. Eén simboliese
orde en één materiële orde, soos gemanifesteer in eén
onderwysstelsel, één universitêre stelsel, één
gesondheidstelsel, één weermag, één polisie, één
vervoer-, pos- en telekommunikasiestelsel, één mark,
één geldstelsel, en - les bes - één taal is aan die ganse
werklikheid opgedwing.
Vanweë sy wil tot standaardisering ervaar
nasiestate altyd weer die veelheid van gemeenskappe
as ’n hindernis, dit wil sê die veelheid van
gemeenskappe met hul veelheid van kennisideale en
simboliese ordes, hul veelheid van herinneringe en
geskiedenisse, hul veelheid van deugde en ook
praktyke waarbinne hul deugde gekultiveer kan word,
en natuurlik ook hulle veelheid van tale, idiome en
aksente. Ter wille van standaardisering moet die
veelheid altyd weer opgeruim en onder die
uniformerende koördinate van sy burokratiese
rasionaliteit tuisgebring word. Uniformiteit is sy
hoogste imperatief. Met verwysing na die Franse
nasiestaat, miskien dié nasiestaat in die era van die
modernisme, skryf Eric Hobsbawm dan ook:
“Ethnicity, history, the language or patois spoken at
home, were irrelevant to the definition of ‘the
nation.’” 2
Om hul uniforme wil op almal af te dwing,
beroep meerderhede (dikwels ’n bepaalde etniese
meerderheid) hulself meestal op die “meerderheidsbeginsel”.
Laasgenoemde beginsel is in die begin van
die modernisme en met die opkoms van die nasiestate
tot ’n soort heilige beginsel uitgeroep. Voortaan is die
wese van die demokrasie daarmee geïdentifiseer. Met
behulp van die meerderheidsbeginsel het die nasiestate,
ten spyte van al die geweld teen minderhede en die
ondemokratiese optrede wat daarmee gepaard gegaan
het, dan ook ‘legitimiteit’ aan die proses van
standaardisering verleen.
Minderhede het daarenteen in die era van die
nasiestate eerder van dinge soos militêre, ekonomiese
en politieke mag gebruik gemaak om die ander
gemeenskappe aan hul wil te onderwerp en ’n uniforme
standaard op alles af te dwing. Maar watter weg ook al
gevolg is, die effek is altyd weer dieselfde:
Gemeenskappe word dikwels deur nasiestate onder
druk geplaas en selfs uit die weg geruim. Vóór die era
van die nasiestate was daar tientalle tale in Frankryk,
Engeland, Nederland en elke ander gebied in Europa,
die Amerikas en Afrika. Ná die vestiging van die
2 E. J. Hobsbawm, Nations and Nationalism Since 1780
(Cambridge University Press, 1990), p. 88.
nasiestate is hulle meestal en selfs binne enkele
dekades met slegs één taal vervang.
Apartheid was ’n tipiese manifestasie van ’n
nasiestaatlike minderheidsregering wat sy wil tot
standaardisering by wyse van ekonomiese, militêre en
politieke mag op ander gemeenskappe afgedwing het.
Vandag het ons met die teenoorgestelde situasie
te doen: Aan die hand van die meerderheidsbeginsel
word opnuut ’n proses van standaardisering deurgevoer.
Die effek daarvan op die verwikkelde tekstuur
van gemeenskappe is soortgelyk as dié in apartheid. In
terme van die wyse waarop die staat homself in al sy
geledinge opstel, is daar eenvoudig nie ’n diepgewortelde
sin vir die plurale nie. Vanweë sy strukturele
wil tot standaardisering sal dit ’n bo-menslike ingrype,
’n ware deus ex machina verg as daar hoegenaamd iets
tereg kom van die inheemse tale in Suid-Afrika. Die
heersende regering en die staat kan homself nie in
hierdie verband van sy verantwoordelikheid verskoon
deur die vinger te wys na die sogenaamde mense op
grondvlak wat hulle kinders na Engelse skole toe stuur
nie. Die feit is dat hyself alreeds by voorbaat deur ’n
kragtige netwerk van simbole die boodskap uitgestuur
het dat Engels die statustaal in die land is. En dat ons
almal eintlik niks is as ons nie eers dié magtige en
voortreflike taal bemeester het nie. Hyself is die
grootste agent van eentaligheid. Sy gebare tot die
teendeel grens aan geveins.
Die effek van die beleid van verteenwoordigendheid
as ’n praktiese manifestasie van die
meerderheidsbeginsel is verwoestend op die gedagte
van veeltaligheid ... en in die praktyk veral verwoestend
op die status en gebruik van Afrikaans. Prof. Koos
Malan het reeds in verskeie publikasies daarop gewys:
Deur die beleid van verteenwoordigendheid word ’n
stuk standaardisering ongeag welke talige tekstuur ook
al bruut op almal afgedwing. Op grond van die eis dat
die wil van die meerderheid binne elke konteks
verteenwoordig moet word, kan Afrikaans haarself in
bykans geen enkele instelling in die ganse land
handhaaf nie. Vanaf die kleinste tot die grootste
instellings moet almal in gelid met die wil van die
meerderheid gebring word.
Maar dit gaan hier nie net oor instellings wat
voor die wil tot standaardisering in ’n monolitiese
eentaligheid forseer word nie. Dieselfde meerderheidslogika
word ook dwarsoor die land teen die simboliese
universum van ’n gemeenskap soos die Afrikaners
gemobiliseer, met vernietigende implikasies vir die
respek wat ons demokrasie vir die veelheid van verhale,
geskiedenisse en herinneringe behoort te betoon. Die
wyses waarop die pleknaam-kwessie hanteer word, is
hiervan ’n voorbeeld. Die voorgestelde wysigings van
name soos Lydenburg en Potchefstroom, wat ’n
besondere betekenis in die geskiedenis van Afrikaners
het, is ’n flagrante vergryp teen die gedagte van ’n land
wat op ’n plurale etos gegrond is. As dit ’n demokrasie
is, is dit die demokrasie waarin die wil van die
meerderheid (en téén die uitdruklike bepalings van die
grondwet) die enigste effektiewe stem in instellings
geword het. Gemeet aan enige gebalanseerde opvatting
van die demokrasie is dit nie ’n demokrasie nie. Kortom,
deur die beleid van verteenwoordigendheid vertoon die
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 9

meerderheidsbeginsel homself in sy mees gemeenskapsvyandige
kante.
4. Strategiese beoordeling
van Afrikaners
Teen die agtergrond van bogenoemde kragte, naamlik
die proses van globalisering en die sentraliserende
werking van die nasiestaat: Waar staan Afrikaners as ’n
unieke kultuurhistoriese gemeenskap vandag? Nog
nader geformuleer, hoe het Afrikaners die afgelope
dekade en meer op genoemde kragte geantwoord?
Om hierdie vrae te antwoord, gebruik ons ’n
onderskeid wat Régis Debray aanlê om die werking
van onder meer kulturele strukture te verstaan. Ons
verwys na die onderskeid tussen ‘oordrag’ en
‘kommunikasie’. 3 Volgens Debray funksioneer
kulturele strukture die beste wanneer oordrag en
kommunikasie in balans met mekaar gehou word.
Daarsonder kan kulturele strukture nie hulself op ’n
skeppende wyse handhaaf nie. Die wyse waarop
Afrikaners op die proses van globalisering en die
sentraliserende nasie-staat geantwoord het, hou ten
nouste verband met die feit dat hulle die afgelope
dekade en meer eensydig klem op kommunikasie ten
koste van oordrag geplaas het. (Sonder om te sterk te
vereenvoudig, kan met reg beweer word dat die era van
apartheid die era was waarin oordrag ten koste van
kommunikasie beklemtoon is).
Wat word daarmee bedoel? Wat word bedoel
met ‘kommunikasie’ en ‘oordrag’? En waarom word
die noodsaaklike balans tussen dié kragte vandag onder
Afrikaners aan spanning onderwerp? Ons verduidelik
eers die begrippe ‘oordrag’ en ‘kommunikasie’ (asook
die begrippe ‘produksie’ en ‘verbruik’ wat in noue
samehang daarmee gesien moet word), waarna op die
Afrikaners gefokus word.
4.1. Oordrag en kommunikasie
Eerstens, oordrag. Met behulp van ’n veelheid van
instellings (familie, skole, universiteite, kunsterade,
uitgewerye, kerke, regeringsinstansies, ensovoorts) dra
kulturele strukture hul tradisies, gebruike en gewoontes
oor en gee hulle kontinuïteit aan hulle self. Sonder die
oordrag waartoe instellings gemeenskappe in staat stel,
kan hulle nie ’n bepaalde identiteit oor tyd heen
aanneem en so ’n rol in die geskiedenis speel nie.
Met hul klem op oordrag gee kulturele strukture
kontinuïteit aan hulself. Daarom ook dat die wêreld van
oordrag altyd weer deur die feit van ‘verpligting’ jeens
die gemeenskap gekenmerk word. Deur sy veelheid
van instellings lê kultuurgemeenskappe ’n verpligting
aan gemeenskappe op om kontinuïteit aan hul gedeelde
tradisies, hul diepste oortuigings en hul ideale te gee.
Sonder dié verpligting wat instellings aan
gemeenskappe oplê, kan geen oordrag plaasvind nie.
Wanneer gemeenskappe dié verpligtinge afwerp en hul
lede byvoorbeeld eerder hul eie private en individuele
3 Régis Debray, Transmitting Culture (New York: Columbia
University Press, 2000).
belange opsoek, kan oordrag nie plaasvind nie en kan
kultuurgemeenskappe ook nie as sodanig aan die
geskiedenis deelneem nie.
Daarmee word nie gesê dat ‘oordrag’ en die
kontinuïteit wat dit impliseer, nie met die aktiewe
produksie van dinge te doen het nie. Ten spyte van die
vereenvoudiging wat daarin opgesluit lê, kan in
aansluiting by die belangrike ekonomiese onderskeid
tussen ‘produksie’ en ‘verbruik’ juis gesê word dat
oordrag in die teken van produksie staan: Instellings is
die ruimtes waarbinne kulturele strukture die middele
produseer waardeur oordrag kan plaasvind.
Soos wat instellings nie sonder die ‘verpligting’
wat dit oplê bedink kan word nie, net so kan produksie
ook nie plaasvind sonder ’n sekere vorm van
verpligting nie. Laasgenoemde tree onder meer na vore
in die deugde waaroor beskik moet word om op ’n
sinvolle wyse te kan produseer, dit is deugde soos
vertroue in en solidariteit met andere, arbeidsaamheid,
opskorting van onmiddelllike bevrediging, praktiese
wysheid, dapperheid, ensovoorts. Sonder dié deugde en
die verpligting wat dit oplê, kan produksie en oordrag
nie gebeur nie. In ’n wêreld waarin oordrag en
produksie ten gunste van kommunikasie en verbruik
onderbeklemtoon word, word die verpligting wat dié
deugde aan mense oplê, ook bevraagteken. Eerder
onmiddellike behoeftebevrediging as deugdelike
produksie word dan belangrik. Maar dit bring ons by
die tweede begrip, naamlik ‘kommunikasie’ (en in
aansluiting daarby, die begrip ‘verbruik’).
Met behulp van ’n magdom kommunikatiewe
middele (boeke, koerante, radio, TV, die cd, dvd en
Internet, ensovoorts) skep kulturele strukture ook
netwerke van interaksie en kommunikasie. Wat gebeur
met kommunikasie?
Met kommunikasie lê kulturele strukture nie
klem op kontinuïteit nie, maar veel eerder op
diskontinuïteit. Om die waarheid te sê, in die wêreld
van kommunikasie word die kontinue eerder aan
disrupsie, bevraagtekening en verandering onderwerp.
In plaas daarvan om kontinuïteit aan die oue te gee,
soek egte kommunikasie eerder die opwinding van die
- momenteel - nuwe op. Die kommunikasie van ‘ou
nuus’ - die geskiedenis - is per definisie oneffektiewe
kommunikasie, tensy dit in onmiddellik verteerbare -
en ook onmiddellik weer vergeetbare - flitse verpak
kan word. As oordrag dan ook oor tyd heen afspeel,
speel kommunikasie eerder in die onmiddellike hier en
nou af. Indien die kommunikatiewe handeling nie in
die hier en nou ’n effek het nie, kan dit nie as goeie
kommunikasie beskou word nie. Dit het slegs sin
omdat dit NOU verbruik word. Die kommunikeerder
vra dan ook nie soseer na die gevolg van sy
kommunikasie vir die volgende geslag of geslagte nie,
maar na die gevolg daarvan vir die onmiddellike hier
en nou. Net soos met oordrag kan die betekenis van
kommunikasie ook in ekonomiese terme vertaal word.
As oordrag met die produksie van dinge verbandhou,
hou kommunikasie eerder met die verbruik daarvan
verband: Dit wil sê die verbruik van kennis, inligting,
nuus, vermaak, ensovoorts.
Beide funksies, sowel oordrag as
kommunikasie, sowel die kontinue as die diskontinue,
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 10

sowel produksie as verbruik, is onontbeerlik vir
kulturele strukture om hoegenaamd lewensvatbare
strukture te wees. Ons kan ook sê dat instellings aan
die kommunikatiewe wêreld die verhoë bied waarop
daar hoegenaamd gekommunikeer kan word, terwyl
kommunikasie altyd weer die voorwaarde vir die
verlewendiging daarvan is. Kulturele strukture tree in
’n krisis wanneer slegs die kontinue of die diskontinue
beklemtoon word.
In die era van die postmoderne nasiestaat en
globalisering waarna hierbo verwys is, word die balans
tussen kommunikasie en oordrag, tussen verbruik en
produksie, ten gunste van eersgenoemde kragte
skeefgetrek. Veral vanaf die Thatcher- en Reaganrewolusies
in Brittanje en die VSA tydens die 1980’s
word die postmoderne mens toenemend in
kommunikatiewe terme as ’n pure verbruiker ervaar. In
plaas daarvan om hom- of haarself te verstaan as
iemand wat ’n rol binne bepaalde instellings ter wille
kontinuïteit speel, word die mens toenemend vanuit dié
dinge geabstraheer en tot ’n pure, losstaande individu
gereduseer wat slegs op verbruik toegespits is. Met
verwysing na die Thatcher-era en die nagevolge
daarvan op die breë Westerse en geglobaliseerde
wêreld, skryf Nicholas Boyle dan ook: “Society is no
longer to consist of ‘particular people’ who have both a
fixed role of their own and a notion of how that
contributes to the common good; it consists only of
‘individuals’ and their desires, and the state no longer
represents a sense of collective identity but is reduced
to a ‘system of needs’”. 4
Maar daarmee dompel die postmoderne wêreld
homself in die krisis van oordrag: In plaas daarvan om
die instellings en praktyke in beskerming te neem
waardeur oordrag kan plaasvind, word die ganse
ervaringswêreld van die mens ingekort tot die hier en
nou, dit wil sê tot die ekstase van die
verbruikersmoment. Daarom skryf Boyle ook in
dieselfde werk dat die Thatcher-era alles in sy vermoë
gedoen het om die politieke beperkinge op ons as
produsente op te hef en ons as verbruikers te
herdefinieer. Met verwysing na onder meer die
postmoderne huwelikslewe en die wyse waarop
liggaamlikheid vandag vanuit die produktiewe na die
verbruikersmodus vertaal word, skryf Boyle dan ook as
volg: “Bodies are seen as the locus only of
consumption, not of production”. 5 Maar daarmee word
oordrag en die kontinuïteit wat die instelling van die
huwelik onder meer moontlik gemaak het, onder
ernstige spanning onderwerp. Dit is ’n waarheid wat
nie net op ’n instelling soos die huwelik van toepassing
is nie, maar op ’n wye reeks instellings, soos skole,
universiteite, ensovoorts.
4.2. Afrikaners in die era van verbruik
Daar kan met reg gesê word dat Afrikaners onder meer
tydens die apartheidsjare klem op oordrag ten koste
van kommunikasie, op kontinuïteit ten koste van
4 Nicholas Boyle, Who Are We Now? (Edinburgh: T&T
Clark, 2000), p. 30.
5 Ibid, p. 59.
diskontinuïteit, op produksie eerder as verbruik gelê
het. ’n Tipiese voorbeeld hiervan is die talle anekdotes
oor Afrikaner-ouers wat in die eerste dekades van die
vorige eeu hulle verbruik ingekort het ter wille daarvan
dat hulle kinders opvoeding op skool en universiteit
kon ontvang. Dié anekdotes is by uitstek ’n metafoor
van ’n gemeenskap wat oordrag, kontinuïteit en
produksie hoër as kommunikasie, diskontinuïteit en
verbruik ag.
Vanuit ’n metapolitieke oogpunt beoordeel was
die voordeel verbande aan die klem op oordrag ten
koste van kommunikasie ’n hoë graad van
geborgenheid en ’n duidelike toekomsbeeld. Die nadeel
daaraan verbonde was ’n beperking van diskontinuïteit,
vrye denke en ruimtes vir individuele self-ekspressie.
Daarom ook g’n wonder nie dat dié tyd ook staan in die
teken van die heerskappy van die politikus ten opsigte
van die skrywer. Terwyl die politici as vertolkers van
die gedagte van oordrag die botoon gevoer het, het die
skrywers, by uitstek die vertolkers van kommunikasie
en diskontinuïteit, struktureel die onderspit gedelf.
Sedert die 1960’s, -70’s en -80’s en veral ná die
oorgang van 1994 het Afrikaners ’n merkbare
verandering ondergaan. As genoemde dekades nog
deur ’n klem op oordrag en produksie gekenmerk was
(met al die deugde - en ondeugde - eie daaraan), het die
klem vanaf dié tyd toenemend na kommunikasie en
verbruik geskuif.
Vanuit ’n metapolitieke oogpunt beoordeel, is
die voordeel daaraan verbonde juis die wyd verspreide
gevoel dat ’n eie individualiteit, meningsverskille en
kreatiwiteit toelaatbaar is. Figure wat oordrag
simboliseer, is dan ook toenemend vervang met figure
wat diskontinuïteit simboliseer. Simptomaties hiervan
is die feit dat die rol van die politikus veral ná 1994
onder Afrikaner aan betekenis ingeboet het, terwyl die
rol van kunstenaars (volgens ongepubliseerde
navorsing is Steve Hofmeyr die mees invloedryke
Afrikaner) en die kunstefeeste vanaf dié tyd ongekend
toegeneem het. Vanuit ’n metapolitieke oogpunt
beoordeel is die nadeel van die epog van
kommunikasie, diskontinuïteit en verbruik geleë in ’n
ernstige en dikwels selfs patologiese graad van
onsekerheid oor die toekoms van die Afrikaners as ’n
kultuurhistoriese gemeenskap.
Gemeenskapsgeborgenheid maak toenemend plek vir
die radikale teendeel daarvan, naamlik
gemeenskapsontbinding.
Afrikaners het veral vanaf 1994 op globalisering
en die nuwe nasiestaat geantwoord deur hulself
toenemend in die wêreld van kommunikasie en
verbruik te ‘verskans’, eerder as om te midde van die
noodsaak van laasgenoemde ook te vra na wyses
waarop hulle instellings van oordrag versterk en
uitgebou kan word.
Maar daarom ook die fundamentele
kontradiksie in die strategiese mondering van
Afrikaners die afgelope dekade: Terwyl globalisering
en die nuwe nasiestaat dit allernoodsaaklik vir
Afrikaners gemaak het om ook en te midde van die
noodsaak van kommunikasie hul aandag op oordrag en
kontinuïteit te rig, het Afrikaners teen die agtergrond
van die oordrywing van oordrag in die verlede verkies
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 11

om hul eensydige toevlug tot kommunikasie en verbruik
te neem. In plaas daarvan dat Afrikaners in dié tyd
opnuut die voorwaardes vir gemeenskapsgeborgenheid
geskep het, het hulle in ’n reaksie op die oordrywing
van oordrag in die verlede eerder die voorwaardes vir
die verdere ondermyning daarvan geskep.
Talle voorbeelde kan in hierdie verband genoem
word. Die mees sigbare voorbeeld is waarskynlik die
verandering in private voorkeure van Afrikaners,
waarin ’n merkbare verskuiwing vanaf oordrag na
kommunikasie en verbruik plaasgevind het. Dit vind
onder meer neerslag in die verskuiwing in
beroepskeuses (vanaf ‘onderwyser’ en ‘predikant’ tot
‘ondernemer’), private en toeristiese lewenstyle,
verbruikersverwagtings aan kerke (religieuse
opwinding, gevoel, afwesigheid van voorskriftelikheid),
andersoortige wyses van omgaan met
liggaamlikheid en gesinstrukture (seksuele verbruik
eerder as institusionele kontinuïteit), ensvoorts.
Die twee voorbeelde van ’n oormatige toeeiening
van die kultuur van kommunikasie en verbruik
waarna hieronder verwys word, hou verband met die
rol wat die sogenaamde regtekultuur onder Afrikaners
speel, asook die strategiese betekenis wat aan
kommunikasie toegeken word.
4.2.1. Afrikaners en die regtekultuur
Alhoewel ’n wye reeks van faktore tot die oorgang van
1994 aanleiding gegee het (die val van die Berlynse
Muur, ensovoorts), is die belangrikste invloed op dié
gebeure vanuit ’n metapolitieke perspektief die era van
Thatcher en die ideologiese uitgangspunte waarop dit
gerus het. Buiten die persoonlike verbintenis tussen
figure soos Thatcher self en oud-pres. FW de Klerk,
was die ‘ideologiese’ denkklimaat van waaruit die
destydse Nasionale Party die onderhandelings en die
onmiddellike jare daarna benader het, beïnvloed en
moontlik gemaak deur die era van Thatcher en in die
besonder deur die kultuur van regte eie daaraan.
Ons het reeds hierbo daarna verwys: Volgens
die uitgangspunte van die Thatcher-era word die mens
vanuit sy verbintenisse jeens ’n veelheid van
gemeenskappe geabstraheer en tot vryswewende
individu en verbruiker gereduseer. Dit is ook binne
hierdie konteks dat die postmoderne kultuur van regte
so belangrik geword het: Terwyl die mens tot
verbruiker gereduseer word, word die beroep op regte
die wyse waarop die mens sy of haar status as
verbruiker tussen en saam met ander verbruikers
formaliseer.
Hierdie kragte het die afgelope dekade en meer
’n enorme invloed op Afrikaners uitgeoefen. Dit blyk
onder meer uit die hoë vertroue wat Afrikaners vanaf
die oorgang in die kultuur van regte gestel en steeds
stel. Daarmee het Afrikaners willens en wetens hulself
ook op ’n wesenlike wyse tot een van die belangrikste
uitgangspunte van die globale orde verbind, naamlik
die voorkeur vir verbruik. Die regtekultuur steun
immers op die gedagte dat die mens ook en veral wat
sy of haar regte betref sigself in ’n posisie van
afhanklikheid jeens ’n staat stel wat die regte moet
waarborg. Eerder verbruik as produksie is hier die
imperatief. Om jouself op jou regte as individu of as
gemeenskap te beroep, vooronderstel immers dat daar
’n instansie - die staat - is wat gehoor sal gee aan dié
beroep en dat hy dit inderdaad ook aan jou sal
voorsien.
In hierdie opsig heers daar ’n radikale verskil
tussen die neoliberale kultuur van regte en die
demokratiese tradisie. Die natuurlike impuls van die
demokraties-republikeinse tradisie is om as produsente
deel te neem aan die stig en onderhouding van
openbare instellings waardeur kontinuïteit aan die res
publica, die sake van openbare belang, gegee kan
word. As die neoliberale kultuur van regte steun op die
houding van afhanklikheid jeens die staat wat die regte
moet waarborg, steun die demokraties-republikeinse
tradisie daarenteen op die gedagte van selfstandige
handeling in en deur eie instellings. Terwyl die liberale
tradisie tot die beginsel van verbruik verbind is, is die
demokratiese tradisie tot die beginsel van produksie
verbind. As die een ingeskryf is in die
kommunikatiewe kultuur, is die andere een
onlosmaaklik deel van die kultuur van oordrag.
Die uitgangspunte ten grondslag van die De
Klerk-era is uitgangspunte wat ontleen is aan die
Thatcher-bewind en die liberale regskultuur wat dit
onderlê het. Die wyse waarop die De Klerk-era met sy
kenmerkende “Grondwet-optimisme” die
onderhandelings aangeknoop en deurgevoer het, is ’n
bewys hiervan. In die uiteindelike sluit van die
verstandhouding tussen veral die NP en die ANC het
eersgenoemde uitgegaan van ’n buitengewone hoë
vertroue op die regtekultuur met sy anker, naamlik die
Grondwet. Tegelyk het die kwessie van institusionele
oordrag bykans volledig buite die beeld van die NP
geval. Daarom ook dat daar in die verstandhouding wat
tussen dié partye bereik is, geen voorsiening vir
spesifieke institusionele ruimtes gemaak is waarbinne
Afrikaans byvoorbeeld op universitêre vlak ’n relatief
beskutte bestaan kon voer nie. Die argument van die
kant van die NP was deurgaans dat die beroep op
individuele regte genoegsaam sou wees om
institusionele voorsiening vir die behoud en oordrag
van Afrikaans te maak.
Die gebeure van die afgelope dekade het hierdie
uitgangspunt as ’n gevaarlike misvatting uitgewys:
Sonder institusionele beskerming waarbinne oordrag
kan plaasvind, kan Afrikaans nie op universitêre vlak
oorleef nie. Die huidige krisis in die universitêre
oorlewing van Afrikaans is ’n direkte gevolg van die
nalating van ’n klem op institusionele oordrag ten
gunste van ’n klem op individuele regte tydens die
onderhandelings in die vroeë 1990’s.
Die beroep op sogenaamde gemeenskaps- of
minderheidsregte wat ná 1994 dikwels deur verskeie
vertolkers van die belange van Afrikaners gemaak is
(en wat dikwels as ’n kritiek teen die ooreenkoms van
1994 gebruik word), verteenwoordig nie noodwendig
’n breuk met die neoliberale verbruikerskultuur nie.
Waarom nie? Die beroep op minderheidsregte
kan ’n gemeenskap binne die verbruikersbenadering
vasskryf indien dit nie tegelyk aan belangrike politieke
voorwaarde voldoen nie. Die gemeenskap wat op
minderheidsregte ’n beroep doen, moet kan aantoon dat
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 12

daar ’n politieke wil bestaan om dié regte in bepaalde
instellings te beliggaam. Sonder die politieke wil om
die regte in instellings soos skole en universiteite te
beliggaam, knoop die beroep op minderheidsregte ’n
gemeenskap vas aan die verwagting dat die staat aan
haar die nodige regte moet waarborg sonder dat sy
haarself daarvoor aktief en via die moeisame weg van
politieke mobilisering en selfstandige handeling, dit wil
sê via die weg van produksie, hoef te beywer.
Nog meer, sonder die politieke wil om
minderheidsregte in instellings te beliggaam, word die
nie-realisering daarvan ’n voldonge feit en kan
laasgenoemde - die nie-realisering van die beroep op
minderheidsregte - juis die teendeel bereik van wat
aanvanklik onderneem is. Want die nie-realisering
daarvan kan juis tot die demoralisering eerder as die
politieke mobilisering van die minderheid aanleiding
gee.
4.2.2. Afrikaners en kommunikasie
Teen die agtergrond van die oormatige klem op
kontinuïteit tydens die jare voor 1994 is dit
verstaanbaar dat Afrikaners ná dié belangrike datum
die diskontinue logika van kommunikasie omhels het.
Dit is daarom ook nie vreemd nie dat Afrikaners vanaf
dié tyd veral in die wêreld van kommunikasie
buitengewoon gepresteer het. As ’n repliek op die
ideologiese verstarring en benoudheid van die verlede,
het Afrikaners die geleentheid aangegryp om veral in
die wêreld van die kunste en die musiek ’n ongekende
hoeveelheid skeppende energie los te breek. Die
ongekende opbloei van die kunste-feeste vanaf 1994
dwarsoor die land is ’n duidelike illustrasie hiervan.
Afrikaners sou egter ’n ernstige
kultuurstrategiese fout begaan indien hulle uit hul
kommunikatiewe (disruptiewe, kortstondige, hier en
nou) prestasie op die gebied van die kunste en die
musiek sou aflei dat die vraag na kontinuïteit en
oordrag daarmee beantwoord is. Dit is byvoorbeeld ’n
wesenlike moontlikheid onder Afrikaners dat hulle hul
prestasies op die gebied van kommunikasie met
prestasies op die gebied van oordrag sal verwar.
Anders geformuleer, dit is ’n wesenlike moontlikheid
dat Afrikaners vandag en in repliek op die verlede
uitsluitlik op kommunikasie sal fokus, terwyl die eise
van oordrag geïgnoreer en self verdring word. Verskeie
vertolkers van die wêreld van Afrikaners gaan dan ook
uit van die vooronderstelling dat kommunikasie “alles
is”. (Die mees toegespitsde weergawe van dié
Afrikaners is hulle wat uit hoofde van ’n oormatige
vertroue in kommunikasie selfs ontken dat hulle
Afrikaners is. Volgens hulle is die idee van die
Afrikaner, al word hy of sy ook hoe ‘oop en wyd’
geformuleer, iets wat nie kommunikatief gerehabiliteer
kan word nie). Prestasies word dan ook gemeet aan die
“trefkoers” wat in die openbare media behaal word.
Die opwinding, ekstase en vrygestelde energie
wat met die kommunikatiewe handeling gepaard gaan,
moet egter in balans gebring word met die noodsaak
van oordrag en kontinuïteit. Indien die nuut vrygestelde
energie van die kommunikatiewe handeling nie in die
ritme van instellings (skole, universiteite, ensovoorts)
vertaal word nie, loop dit die gevaar om slegs nog ’n
verbruikersmoment tussen duisend ander
verbruikersmomente te word - iets wat kom en gaan en
uiteindelik geen bydra daartoe lewer dat oordrag kan
gebeur nie.
5. Riglyne vir die Toekoms
Teen die agtergrond van en ook in antwoord op
bogenoemde kultuur-strategiese beoordeling van
Afrikaners, vind die FAK aansluiting by die volgende
riglyne. Dit word hieronder in ’n bondige formaat
verwoord.
1). Die FAK gaan uit van die standpunt dat
kultuurpolitieke gemeenskappe hulself altyd weer
op transendente werklikhede, op dinge groter as
hulself, beroep. Daarin vind hulle hul hoogste ideale
saamgetrek, die diepste grond vir hul eie wese.
Dit is ook waar van die sogenaamde sekulêre en
neoliberale era van vandag: Alhoewel dié era dikwels
voorgee om ‘neutraal’ ten opsigte van ’n of die
transendente werklikheid te wees, grond ook hy
homself in wat as transendente uitgangspunte (en selfs
’n eie teologie) beskou kan word. Vergelyk die rol wat
die handves van menseregte in dié era speel; die
absolute betekenis wat aan die mens as verbruiker
toegeken word; die absolute vertroue in kommunikasie;
die voorkeur vir die vryswewende individu,
ensovoorts.
Die FAK vind in hierdie verband aansluiting by
die Christelike tradisie en die wyse waarop die
transendente volgens dié tradisie voorgestel en verstaan
word. Die FAK soek aansluiting by ’n skeppende,
onbevange maar getroue vertolking van die Christelike
transendente. Terselfdertyd is die FAK ook gevoelig
vir ander religieuse tradisies, ook onder Afrikaners, en
die bydrae wat die religie buite kleinlike politieke
misbruik om tot die hoogste menswees lewer.
2). In aansluiting by die tradisie plaas die FAK ook
’n hoë premie op die begrip “menslikheid” soos wat
dit hierbo uiteengesit is. In ’n era waarin die begrip
menslikheid op velerlei wyses aan ernstige spanning
en ontwrigting onderwerp word (onder meer vanweë
die gewelddadige erfenis van die nasie-staat -apartheid,
post-apartheid -; die proses van globalisering), is die
FAK daarvan oortuig dat wat dit beteken om mens te
wees in beskerming geneem moet word.
Ons menslikheid kom vanuit ’n kultuurpolitieke
perspektief eers tot sy of haar reg wanneer gestrewe
word na ’n balans tussen die universele en die
partikuliere, tussen dit wat ons as mense met mekaar
deel en dit wat ons as mense van mekaar onderskei
vanweë ons veelheid van tradisies, tale en
gemeenskappe.
Vandag dreig dié balans om verlore te gaan
vanweë die verrinnewering van die gemeenskappe van
die mensdom. Die FAK is daarom ook daarvan oortuig
dat sy oproep tot erkenning van die gemeenskappe
vandag nie deur ander motiewe gevoed word as juis
deur ’n sin vir ons gedeelde menslikheid nie.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 13

3). Die FAK meen dat die demokratiese erfenis
onder Afrikaners uitgebou en beskerm moet word.
Waarom? Omdat die demokratiese erfenis en die etos
wat dit onderlê die beste daartoe in staat is om tussen
die universele en die partikuliere te bemiddel. In en
deur die demokratiese tradisie word voorkom dat slegs
die universele of slegs die partikuliere beklemtoon
word. In en deur die demokratiese tradisie word dié
kragte eerder altyd weer in ’n oop gesprek by mekaar
betrek.
Anders verwoord, die demokratiese tradisie en
die plurale etos van openheid jeens die ander wat dit
onderlê, is volgens die oordeel van die FAK die beste
politieke tradisie waardeur ons menslikheid in
beskerming geneem en tot sy of haar reg kan kom.
4).Die FAK meen dat die demokratiese sin vir
selfverantwoordelikheid en selfstandige handeling
onder Afrikaners uitgebou en beskerm moet word.
Waarom? Die antwoord daarop hou ten diepste met ons
gemeenskaplike vry-wees en geluk verband: Slegs in
die aanvaarding van selfverantwoordelikheid kan die
Afrikaners positief inhoud aan hulle gemeenskaplike
ideale gee en kan hulle die vreugde van vry-wees
ervaar.
Tegelyk is die FAK krities ten opsigte van die
sogenaamde negatiewe idee van vryheid, dit wil sê die
idee waarvolgens elke individu vry is wanneer hy of sy
vry is van die aansprake van andere (die gemeenskap)
is, dit wil sê vry is om sy of haar lewe slegs volgens
hulle eie private voorkeure in te rig. Alhoewel die
kultuurpolitieke meriete van negatiewe vryheid nie
ontken mag word nie, gee dit dikwels aanleiding tot
privatisering en onttrekking. Laasgenoemde is ’n
verskynsel wat tans wyd onder Afrikaners voorkom.
Volgens die FAK gee die etos van selfverantwoordelikheid
en die positiewe idee van vryheid wat
dit onderlê, aanleiding tot deelname en kollektiewe
geluk. Die positiewe idee van vryheid behoort sterk
onder Afrikaners uitgebou en gekultiveer te word.
5). Die FAK maak voorspraak vir die kultuur van
‘produksie’ en die houding van selfstandigheid wat
dit onderlê. Tegelyk handhaaf dit ’n kritiese
voorbehoud jeens die kultuur van onbeperkte
‘verbruik’, wat dikwels tot omvattende patrone van
passiewe afhanklikheid jeens andere aanleiding gee.
Die FAK ervaar in hierdie verband die etiek van
produktiewe selfdoen wat steeds onder talle van ons
professies vaardig is (die landbou, regsgeleerdes,
medici, onderwysers en dosente, ensovoorts) as ’n
kosbare erfenis wat uitgebou en beskerm moet word.
In aansluiting hierby maak die FAK ook
voorspraak vir die beginsel van subsidiariteit.
Laasgenoemde beginsel steun op dié lewenshouding
wat sê dat gemeenskappe so ver as moontlik
verantwoordelikheid vir hulself moet aanvaar, en dat
hulle slegs dié dinge aan andere (byvoorbeeld die staat)
moet oorlaat waarvoor hulle nie self
verantwoordelikheid kan aanvaar nie.
6). Die FAK beywer hom vir die herstel van
Afrikaners se selfrespek, eiewaarde en ’n
gebalanseerde sin vir die komplekse aard van ons
geskiedenis, asook ’n kritiek op pogings om die
geskiedenis van Afrikaners op ’n ongebalanseerde
wyse aan ’n proses van delegitimering te
onderwerp.
Die FAK is daarvan oortuig dat die Afrikaners
nog nie die gevolge van die era van apartheid en die
psigiese, maatskaplike en politieke geweld wat
daarmee gepaard gegaan het, verwerk het nie. Juis dit
lê ten grondslag van die diep vorme van selftwyfel en
gebrek aan sin vir die toekoms wat vandag onder
Afrikaners vaardig is.
Die FAK is daarvan oortuig dat genoemde
patologieë nie oorkom sal word solank as wat
Afrikaners privatistiese lewenstyle van verbruik najaag
en hulself in die proses daarvan weerhou om betrokke
te raak by en ook gestalte te gee aan ’n demokratiese
lewe nie. Slegs in en deur die betrokkenheid by en die
herskepping van hulself as demokratiese gemeenskap,
kan hul selfrespek en eiewaarde herstel word.
7). Die FAK strewe na groter koördinasie en
samehang tussen Afrikaners. In hierdie verband
beywer die FAK hom vir ´n inklusiewe
gemeenskapsraad vir Afrikaners wat op ’n
legitieme en strategies sinvolle wyse vir Afrikaners
kan intree.
Die FAK meen dat die gedagte van “eenheid”
onder Afrikaners nie ’n wenslike ideaal is nie. Die
begrip eenheid berg in hom die moontlikheid om die
plurale rykdom onder Afrikaners uit te doof en met ’n
verstikkende eenstemmigheid te vervang.
Tegelyk is die FAK daarvan oortuig dat
“fragmentasie” ook nie ’n gewensde toestand onder
Afrikaners is nie. Die fragmentasie van kultuurgemeenskappe
dui nie noodwendig op die
aanwesigheid van skeppende energie nie, maar eerder
van die wil om van die geskiedenis afskeid te neem.
In plaas van eenheid en fragmentasie verkies die
FAK eerder om ’n toestand van samehang en
koördinasie tussen Afrikaners na te strewe.
Die FAK het reeds die afgelope jaar saam met
instansies vanuit die ganse kultuurpolitieke spektrum
gestalte begin gee aan die verwesenliking van ’n
gemeenskapsraad vir Afrikaners. As die proses met
omsigtigheid, oorleg en verantwoordelikheid hanteer
word, sal die gedagte inderdaad in die afsienbare
toekoms ’n werklikheid word.
Die FAK beskou nie die grondwetlike vrae in
Suid-Afrika as noodwendig afgehandel nie, maar as ’n
saak wat deurlopend en na gelang van die eise van die
politieke, maatskaplike en ekonomiese werklikhede
herbesoek moet word. In ’n toekomstige
gemeenskapsraad vir Afrikaners sal die vrae waarmee
Afrikaners vandag te doen het, telkens met behulp van
’n sin vir die grondwetlike eise daaraan verbonde
hanteer.
8). Die FAK maak voorspraak vir ’n Afrika van
selfrespekterende gemeenskappe, dit wil sê vir ’n
Afrika waarin die gemeenskappe soveel as moontlik
inspraak in hul eie lewe verwerf, ’n toestand waarin
die ekonomiese, maatskaplike en kultuurpolitieke
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 14

weefsel van gemeenskappe nie aan die ontbindende
werking van staatsentralistiese magte of die heerskappy
van die mark uitgelewer is nie.
Die FAK is daarvan oortuig dat die weg na
ekonomiese herstel van Afrika in en deur die
gemeenskappe en hul produktiewe deelname aan die
ekonomiese lewe sal geskied.
Die FAK is ook daarvan oortuig dat die
ekonomiese eise wat vandag aan die gemeenskappe
van Afrika gestel word, nie van die kulturele eise
geïsoleer kan word nie. Die taalsosiologie het dit reeds
telkemale in die jongste verlede bewys: ‘ekonomie’ en
‘kultuur’ gryp in op mekaar. Waar die een ’n
skeppende werklikheid is, het dit ook ’n positiewe
uitwerking op die ander een. Waar moedertale bevorder
word, daar het dit ook ’n skeppende gevolg op die
ekonomie. Kortom, waar die veelheid van Afrika-tale
bemagtig word, daar sal die gemeenskappe ook
bemagtig word om op ’n selfstandige wyse aan die
ekonomie deel te neem.
9). Die FAK strewe ’n verstandige verhouding met
die regering na. Daarmee word bedoel dat
Afrikaners met betrekking tot die regering
anderkant die uitsiglose spel tussen ‘samewerking’
en ‘opposisie’ behoort te tree. Sowel die een as die
ander kan, gegewe die eise van die tyd, nodig wees.
Enersyds behoort Afrikaners hul samewerking
aan die regering te bied waar dit enigsins moontlik is.
Andersyds behoort Afrikaners hulself die reg
voor te behou om hulself krities uit te laat oor praktyke
wat nie hulself en die demokratiese bedeling dien nie,
soos met die ondemokratiese gevolge verbonde aan die
beleid van verteenwoordigendheid, die miskenning van
Afrikaans in die openbare lewe, die omvattende
psigiese en maatskaplike ontwrigting wat misdaad en
die geweld teen die boeregemeenskap tot gevolg het,
die skokkende omvang wat emigrasie vanweë
bogenoemde faktore onder ons mense aangeneem het,
ensovoorts.
10). Die FAK strewe skeppende bondgenootskappe
na tussen die veelheid van selfrespekterende
gemeenskappe in Suid-Afrika, Afrika en elders in
die wêreld (soos met die stamlande van Afrikaners).
11). Die FAK glo daarin dit ´n ander wêreld as die
een van totale verbruik en geweld moontlik is.
Daarom vind die FAK aansluiting daardie
demokratiese kragte wat vandag in die
alterglobaliseringsbeweging vir ´n demokratiese,
vreedsame wêreldorde werk.
12). Die FAK beskou die ekologie nie as ´n
onderdeel van die ekonomie nie, maar as die
voorwaarde daarvan. Daarom is die FAK verbind
tot ´n ekonomiese bestel waarin selfstandigheid
eerder as rykdom nagejaag word, en waarin die
ekonomie en die ekologie in harmonie staan. So ´n
ekonomie is nie een waarin die mensgemaakte
massa-armoede van ons tyd enige plek het nie.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 15

Vandeesmaand se hoofartikel
Vyf jaar na 11 September
V
reemde gewaarwording: ofskoon die herhalende
beelde van twee vliegtuie wat in New York se
Twin Towers vasvlieg, vervaag het, is die wêreld
steeds vasgevang in ’n klimaat van terreur, paniek en
onsekerheid. Dit is asof ons almal stilswyend in die
rommel van beton en glas staan en die reuk van dood
en vrees ruik.
By versigtige nabetragting was 11 September
2001 die afgryslike korrektief
wat moes kom op die
euforie van die ander “9/11”:
die sloping van die Berlynse
Muur wat op 9 November
1989 begin het. Dié
gebeurtenis het destyds gelyk
na die finale triomf van
liberale demokrasie en
globale kapitalisme, in so ’n
mate dat Francis Fukuyama
berug verklaar het dat ons
die einde van die geskiedenis
nader, aangesien al wat nou
nog oorbly die vestiging van
dié stelsels is daar waar dit
nog nie inslag gevind het nie.
Fukuyama se stelling
is sedertdien deur sowel die
geskiedenis as verskeie
denkers weerlê, maar 11
September 2001 het die grootste gaping in Fukuyama
se werk aangetoon, naamlik die fout om daardie
wêrelddele waar die liberale demokrasie en globale
kapitalisme nog nie gevestig is nie, as “die buitekant”
te beskou. Dit het die genialiteit van ’n Jean
Baudrillard geverg om in ’n beroemde opstel (1) kort
na 11 September 2001 uit te wys dat die uitsluiting van
daardie wêrelddele ’n effek van die liberale demokrasie
en veral die globale kapitalisme self is. Kortom,
daardie “agterlike” wêrelddele is nie uitgesluit uit die
heersende model van ontwikkeling nie, maar is die
voedings- en stortingsterreine daarvan!
Geen grondstof is vandag so ’n belangrike
voedingsmiddel vir die “ontwikkelde” wêreld as olie
nie, en geen grondstof het meer materiële en simboliese
afval gegenereer nie, soos ons vandag in die groeiende
ekologiese krisis, asook die vernietiging van tale,
gemeenskappe en kulture kan sien. Dit is dan ook geen
wonder nie dat die religie – die duursaamste van alle
simboliese voedingsbronne – vandag dié terrein van
stryd is, waar dit wissel tussen die verskrikking van
politieke misbruik (Bush/Ben-Laden) tot verheffing en
hoop (Johannes Paulus II, die Dalai Lama), om maar
enkele voorbeelde te noem.
Vyf jaar na 11 September 2001 weet ons dat die
interafhanklikheid van die wêreld in die era van
globalisering ons lewens elke dag intiem raak: Selfs die
VSA, die laaste supermoondheid, kan nie eens meer sy
tradisionele volmagoorloë (gister Latyns-Amerika,
vandag die Midde-Ooste) voer nie, want sy ekonomie
is meer as enige ander blootgestel aan die gevoelige
olieprys. Toe die olieprys wou raak-raak aan 80 dollar
per vat was Israel se speelruimte in Libanon ook
afgesluit …
Tekenend van die heersende wêreldklimaat van
vrees en terreur was die
sukses van Peter Jackson se
Lord of the Rings-trilogie. In
een van die films probeer ’n
bejaarde koning sy mense uit
die komende oorlog hou deur
aan Aragorn te sê: “You are
asking me to take my people
into open war.” Waarop die
antwoord kom: “No, my lord,
open war is already upon us.”
Die gevaar van oorlog,
veral sedert die vernietiging
van die tragiese bewussyn wat
erken dat almal ’n deel van
die waarheid beet het, is dat
dit ons lei na die verskrikking
van ’n eensydige visie van
goed en kwaad, soos tans
vergestalt deur Bush se
“demokratisering” van die
Midde-Ooste en Ben-Laden se jag op die “heidene”.
Maar daar is ’n ander soort oorlog wat vandag
gevoer moet word: die oorlog vir ’n interafhanklikheid
wat nie wedersyds vernietigend nie, maar wedersyds
verligtend en bevrydend is. Waar magshebbers
dwarsdeur die geskiedenis ’n monopolie gehad het op
die middele om afstand te oorbrug en mense te
mobiliseer, het die opkoms van nuwe tegnologieë van
assosiasie (Bernard Stiegler) ons vandag gevoer na ’n
era waarin hierdie moordmonopolie gebreek is.
Om ’n voorbeeld te gee: hierdie hoofartikel
word in Durbanville geskryf; hersien in Houtbaai,
Stellenbosch, Orania, Pretoria en Johannesburg;
geproeflees en uitgelê in Pretoria; gedruk in
Johannesburg; en uiteindelik lands- en wêreldwyd
versprei op papier sowel as elektronies. Minder as tien
jaar gelede sou Die Vrye Afrikaan as gemeenskapsbinder
ter wille van ’n ander wêreld in eie taal
onmoontlik gewees het: vandag kan dit teen die
oormag van brute kommersialiteit, vervlakking, valse
inligting en illusies in bestaan.
Dwarsoor die wêreld is demokrate van alle tale,
gelowe en kleure daagliks besig om deel te neem aan
die skepping van ’n ander wêreld. Hoe groter die krisis
(en die valse glans) van globale kapitalisme word, hoe
meer hoor ons van gemeenskapsbanke, tegnologies
intelligente dorpies en landboukoöperatiewe. Hoe meer
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 16

die politieke elites van die gevestigde liberale
demokrasieë verkiesings in klugte verander, hoe meer
herleef die politieke lewe in die vorm van die
Maatskaplike Wêreldforum, die “nee” vir ’n
korporatiewe Europa en die groter outonomie vir
plaaslike gemeenskappe. Hoe erger die energiekrisis
word, hoe vindingryker word daar gedink oor skoner
energie, energiebesparing en die herstel van die
omgewing. Hoe groter die neokonserwatiewe
geweldpleging in die Midde-Ooste en elders in die
naam van demokrasie word, hoe groter word die
internasionale solidariteit met die gewone mense van
die Midde-Ooste, vanaf Israel tot Palestina, vanaf
Afghanistan tot Sirië.
Die potensiaal vir globale selfvernietiging en
politieke magsmisbruik is vandag groter as ooit. Maar
so ook die potensiaal vir deelname, verbeelding en
verandering. Want een ding is seker: daar is nie meer
’n buitekant waar ’n mens eenkant kan staan nie – om
nie deel te neem nie, is om reeds toe te gee aan die nag
wat nie hoef te wees nie.
(1) In Engels as “The Spirit of Terrorism” te lese by
http://www.egs.edu/faculty/baudrillard/baudrillard-the-spiritof-terrorism.html
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 17

Die nuwe toestand
van die wêreld
SOOS TRAGIESE SOMEROPVLAMMINGS IN DIE
VOORTDURENDE BRAND VAN DIE OUDSTE
KONFLIK TER WÊRELD GETUIG DIE ONLANGSE
VYANDIGHEDE IN GASA EN LIBANON OP HULLE
MANIER VAN DIE NUWE TOESTAND WAARIN DIE
WÊRELD HOM BEVIND, VYF JAAR NA DIE
AANVALLE VAN 11 SEPTEMBER. AFGELEI VAN
DIÉ KONTEKS, EN AS ’N SOORT KARTOGRAFIESE
PENSKETS OM ’N MENS SE PAD TE MIDDE VAN
DIE DOOLHOF VAN HUIDIGE GEBEURE TE VIND,
VOLG HIER VIER ALGEMENE OPMERKINGS EN
TIEN BONDIGE OORWEGINGS, WAT AS BESKEIE
WEGWYSERS WIL DIEN.
Deur Ignacio Ramonet *
E
erste algemene opmerking. Die sentrale verskynsel
van ons tyd, ekonomiese globalisering, lyk nie
of dit regstreeks inwerk op
die Midde-Oosterse botsings
nie. Nóg om hulle te ontketen,
nóg om hulle te ontlont.
Dit staaf twee veronderstellings:
die argaïese
karakter van hierdie oorlog
wat, soos in die 19de eeu,
territoriale dispute, nasionalistiese
spanninge en sterk
godsdienstige sentimente met
mekaar vervleg; en die fout
wat die liberale ideologie
maak deur te glo dat ’n blote
vermeerdering van gesprekvoering
vrede teweeg kan bring.
Tweede algemene opmerking. Die Midde-
Ooste mag hom wel weereens in die soeklig van die
media bevind, maar ons moet nie die belang uit die oog
verloor van die Asiatiese strategie, waarvolgens ’n
groot deel van die 21ste eeu se lot besleg word nie. As
gevolg van die toenemende gewig van die twee reuse,
Indië en China. En die feit dat die gevaar van botsings
tussen China en Taiwan, Noord-Korea en Japan, Indië
en Pakistan, nie geringgeskat moet word nie ...
Ook moet ’n mens nie suidelike Afrika uit die
oog verloor nie, waarin allerlei probleme (soos die
* Redakteur, Le Monde diplomatique. Uit die Frans vertaal
deur Sonya van Schalkwyk-Barrois, sonyavs@yahoo.com
uiterste armoede en klandestiene migrante) soos in ’n
drukpot opbou en uiteindelik in die gesig van die rykste
lande sal ontplof.
Derde algemene opmerking. Kernoorlog
word weereens een van die twee grootste bedreigings
wat oor die wêreld hang (die ander is ’n ekologiese
ramp). Israel, wat tydens onlangse gevegte klaarblyklik
gesukkel het om deur die gewone militêre middele sy
gesag af te dwing, beskik oor kernwapens, maar het nie
die Kernwapen- nieproliferasieverdrag onderteken nie,
net soos twee ander opponerende kernmoonthede:
Pakistan en Indië. Nie ver van hierdie arena nie het drie
kernmoonthede militêr betrokke geraak en begin om
teenslae te beleef: die VSA, die Verenigde Koninkryk
en Rusland. Die eerste twee in Irak en Afghanistan, en
die derde in Tsjetsjnië. Daarbenewens veg die
belangrikste militêre alliansie, die Noord-Atlantiese
Verdragsorganisasie (NAVO), waarvan Frankryk (nóg
’n kernmoontheid) lid is, ook in Afghanistan.
Hoewel daar ook elders gevare van
kernbotsings bestaan – in die Koreaanse skiereiland en
in die Straat van Taiwan (1) –
bevat die streek langs die
westerse grense van Indië tot
by die Suezkanaal ’n konsentrasie
van die mees verwoestende
arsenaal van alle tye.
Met die uitsondering van
China is al die groot magte
daar militêr aktief. Die
geringste vonkie kan die
kruitvat laat ontplof ...
Dit is waarom die
daaropvolgende krisisbeheer
’n diplomatieke kundigheid
verg waaroor slegs die Verenigde Nasies beskik. Maar,
soos wat dit in Libanon geblyk het: die VN, in sy
huidige konfigurasie, bly tegelyk onontbeerlik en
volkome magteloos in die aangesig van huidige
strydpunte. Wat betref die Europese Unie met sy lang
geskiedenis van oorlogsrampe, sou dit die beste van
alle bemiddelaars kon wees ... as dit nie so ’n politieke
dwerg gebly het nie.
Vierde algemene opmerking. Om die
strategieë wat teenswoordig werksaam is, te begryp,
moet ’n mens die drie skaakborde waarop ons toekoms
besleg word, deeglik onderskei:
- militêr, oorheers deur nasiestate wat beheer word
deur die territoriale faktor en kort verkiesingsiklusse
(wat dit vir hulle moeilik maak om probleme op die
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 18

lang termyn en op planetêre skaal te takel). Die VSA
het hier die totale oppermag, met sy begeerte om ’n
eenpolige wêreldorde af te dwing.
- ekonomies en kommersieel, waar die denkwyses van
globalisering hoogty vier, soos gedefinieer deur die
Wêreldbank, die Internasionale Monetêre Fonds (IMF),
die Wêreldhandelsorganisasie (WHO) ... Beheer deur
privaat ondernemings en finansiële belange met
toenemende verhandeling, wat die perspektief van ’n
veelpolige wêreld in die vooruitsig stel;
- ekologies en maatskaplik, waar probleme op drie
vlakke opeenhoop: Die omgewing (klimaatsverandering,
kweekhuiseffek, besoedeling, ontbossing,
drinkwater, biodiversiteit). Die noodsaak vir nuwe
internasionale reëls (rakende die stryd teen ’n
onregverdige wêreldorde wat internasionale spanninge
aanvuur, volksverskuiwings, die gebruik van geneties
aangepaste organismes, intellektuele eiendom, genetikanavorsing,
belastingontduiking, moderne misdaad).
En die toekoms van die aarde se bevolkings (Afrika,
pandemies, armoede, digitale gapings, megapole,
hongersnood, opvoeding, werkgeleenthede, natuurlike
rampe). Waar armoede, oproer, rampspoed en wanorde
die swaarste weeg.
Tussen dié drie skaakborde is die raakpunte
wisselvallig. Dikwels ooglopend, soms nie-bestaande,
in party gevalle raaiselagtig.
Benewens hierdie algemene opmerkings kan
enkele omsigtige oorwegings uit die onlangse krisis in
die Midde-Ooste afgelei word.
Eerste oorweging. Hierdie nuwe opvlamming
onderstreep ’n geopolitieke punt: hierdie kruitvatstreek
vorm sedert die Golfoorlog in 1991
onbetwisbaar die middelpunt van die huidige
“wêreldbrandpunt van onrus”. Sedert 1914 tot en met
die einde van die Koue Oorlog lê hierdie brandpunt in
Europa. Voortaan omvat dit ’n geografiese gebied
waarin Islam die oorheersende godsdiens is en waar,
van Pakistan tot Egipte, die meeste hedendaagse
konflikte plaasvind: Kasjmir, Afghanistan, Tsjetsjnië,
Kaukasië, Irak, Libanon, Palestina, Somalië, Darfoer ...
Hierdie gebied is eweneens ’n kookpot van
intense internasionale spanninge: verskille tussen
Pakistan en Indië rakende Kasjmir; dreigemente teen
Iran, wat daarvan verdink word dat hy kernwapens wil
hê; druk van Rusland in Transkaukasië; Turkye se
vrese rakende Irakkese Koerdistan; talle twiste om
beheer oor vars water; afguns veroorsaak deur die
aanwesigheid van die belangrikste brandstofreserwes te
midde van ’n reusedriehoek gevorm deur die Golf, Iran
en die Swart See.
Tweede oorweging. Hoewel Israel onbetwisbaar
die reg het om hom te verdedig, dui die
buitensporige straf waaraan Palestynse en Libanese
burgerlikes onderwerp word, paradoksaal slegs op ’n
soort waansinnige onmag. Om ’n eenvoudige rede, wat
die Amerikaners self begin insien en wat oudpresident
William Clinton soos volg uitgedruk het: “Ons kan nie
al ons vyande doodmaak nie (2).” Israel s’n is legio in
dié streek.
In ’n asimmetriese oorlog is ’n oorweldigende
militêre oorwig geensins ’n waarborg vir oorwinning
nie. Die VSA leer dit weereens uit bitter ondervinding.
“Ek is bevrees dat Irak dalk ons grootste militêre
katastrofe sedert Viëtnam mag raak,” verklaar die
voormalige minister van buitelandse sake, Madeleine
Albright (3).
Om jou toevlug tot ’n buitensporige,
oudmodiese militarisme te neem, bring niemand nader
aan ’n politieke oplossing solank vrede – die enigste
waarborg vir Israel se veiligheid – nie bewerkstellig is
nie. En vrede kom altyd deur onderhandeling met die
vyand.
Derde oorweging. Die mediafront skyn meer
bepalend te wees as ooit. Maar die inligtingkonteks het
van gedaante verwissel. Israel se plundering van
kragsentrales, telefoonverbindings en televisiestasies
(Al-Manar TV in die besonder (4)) om die teenstander
se kommunikasiestelsel doofstom te slaan, het
ondoeltreffend geblyk.
Selfone, miniatuurkameras en blogs van
vegters of ooggetuies sorg voortaan vir bykans oombliklike,
wêreldwye verspreiding van beeldmateriaal
wat die feite aan die kaak stel. Hoe intens hulle ook
mag wees, kan bombardemente nie die skakels van die
Internet, wat ontwerp is om kernvuurbestand te wees,
verwoes nie. Ook hier lyk dit nie of die Israeli’s geleer
het uit die Amerikaners se terugslae in Irak nadat
tonele van Aboe Graib en ander verpletterende
getuienis versprei is nie. En ook nie uit die
verkrummeling van die VSA se beeld in die oë van die
wêreld nie (5).
Vierde oorweging. In hierdie streek vorm
demokrasie, wat Washington oral wil instel (6), ’n
totaal ontoereikende buffer teen die aanvalle van Israel,
self ’n demokratiese staat ... Nadat die Palestyne, die
enigste Arabiese burgers in die Midde-Ooste – naas die
Libanese – wat demokraties gestem het toe hulle
Hamas in Januarie 2006 verkies het, hulle beloftes vir
soetkoek opgeëet het, kyk die Bush-administrasie nou
anderpad en laat toe dat (slegte) demokrate uitgemoor
word en hulle verkose verteenwoordigers in Gasa
gevange geneem word.
Met die oog daarop om “terrorisme te beveg”,
sal die straf wat Gasa en Libanon opgelê is,
ongetwyfeld die teenoorgestelde uitwerking hê. “´n
Operasie wat vyf rebelle doodmaak, is teenproduktief
indien die nagevolge die werwing van vyftig nuwe
rebelle is,” herinner William Pfaff (7). Die vergrype sal
uiteindelik lei tot wat Mao “die see waarin
guerrillavegters swem” genoem het.
Soos in Palestina en Libanon is radikale
Islamisme in die ganse “onrusbrandpunt” aan die
uitbrei. In sy diverse aspekte, en ondanks die
bedenkinge wat dit mag wakker maak, vorm dit die
grootste politieke mag wat gewapende teenstand teen
die VSA se imperiale dominansie bied. In sy
hoedanigheid as Messiaanse ideologie vir wie se sukses
sy kampvegters bereid is om te sterf, neem radikale
Islamisme deels die plek in van dit wat byvoorbeeld in
die 19de en 20ste eeu die anargisme of kommunisme
was. Selfs as dié vergelyking mag skok ...
En waar die politieke geweld afneem (8), soos
in Afganistan, waar die Taliban terug op die toneel en
die NAVO-magte op die verdediging is, in Somalië, in
Irak, in Palestina en in Libanon gaan dit voor die wind
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 19

met die Salafiste-stroming.
Vyfde oorweging. Die mag van
niestaatsorganisasies neem steeds toe. In die besonder
dié van nieregeringsorganisasies met ’n humanitêre,
ekologiese, maatskaplike of regsingesteldheid, wat
soms bewimpel word en nie altyd sonder eiebelang
optree nie. Maar binne die brandpunt wemel dit veral
van gewapende niestaatsorganisasies wat ’n bepalende
rol in die menigte vyandelikhede speel. Hiervan getuig
die roekelose optrede van Hamas se gewapende vleuel
in Gasa op 25 Junie, en dié van Hezbollah se
burgermagte in Libanon op 12 Julie, wat Israel se
teenaanvalle ontlok het.
Ter opmerking: êrens in hierdie gebied lê die
hoofkwartier van die VSA se “openbare vyand nommer
1”, die gewapende Islamitiese organisasie Al-Kaida,
onder leiding van Osama Ben-Laden, wat
verantwoordelikheid vir die aanvalle op 11 September
2001 aanvaar het. En teen wie Washington die huidige
“nimmereindigende” oorlog teen internasionale
terrorisme” verklaar het.
Sesde oorweging. Die gebeure van 11
September het ons inderdaad ’n nuwe era laat betree.
Die Amerikaanse president George W. Bush en sy
entourage het besluit dat die kollektiewe vrees wat
hierdie tragedie veroorsaak het, hulle uiteindelik vrye
teuels gee om ou geopolitieke waansinnighede ten
uitvoer te bring.
Om drie te noem: die aandrang op die VSA se
“imperiale” rol in die hantering van wêreldsake; die
vereenselwiging van enige nasionale weerstandstryd
(soos dié van Hamas en Hezbollah) met “terrorisme”;
en die voorkeur wat aan die alomteenwoordige
dophouding van burgers gegee word ten koste van
hulle vryheid.
Op grond van hierdie standpunte is die CIA en
ander intelligensiedienste toegelaat om verdagtes te
“verwyder” of van enige plek af te ontvoer en na
geheime gevangenisse te neem. In weerwil van die
Geneefse Konvensie en buite enige strafregtelike
raamwerk is die Guantanamo-strafkolonie geskep om
mense wat daarvan verdink word dat hulle bande met
Al-Kaida het, op te sluit en te mishandel ...
Onder die voorwendsel van leuens (in
werklikheid om sy olie in die hande te kry), is Irak, wat
geensins by die 11-September-aanvalle betrokke was
en oor geen “wapens van massavernietiging” beskik
het nie, binnegeval. In ware Wilson-styl verklaar
Washington hom gereed om die “Groot Midde-Ooste”
se grense te herskryf. Niks minder nie.
Ons weet wat van hierdie absurde ambisies
geword het. Die wêreld is vandag ’n gevaarliker plek.
En ’n nuwe reuse-aanval is nie onwaarskynlik nie. Wat
die gedugte militêre masjinerie betref, dié sit vasgeval
in Irak, gevang in ’n verlore asimmetriese oorlog,
genoop om ook op sy beurt gruweldade te pleeg of toe
te smeer (klopjagte op burgerlikes, slagtings,
sistematiese marteling (9)), wat hy na eie bewering
sedert die Viëtnam-mislukking verbied het (10).
Die politieke mislukking is nog skreiender.
Danksy die Amerikaanse optredes is Iran, wat die VSA
se grootste vyand in die streek is, nou ontslae van die
teenstanders op sy grense: die Taliban-regime in
Afganistan en dié van Saddam Hussein in Irak (11). En
Teheran kry solank sy wapens gereed om hom te
verdedig. Andersyds, terwyl Washington op hierdie
streek gekonsentreer het, het sy ou teenstanders in sy
eie agterplaas, Latyns-Amerika, die kans benut om
demokraties die bewind oor te neem in Venezuela,
Brasilië, Argentinië, Uruguay, Chili, Panama, die
Dominikaanse Republiek, Bolivia ... ’n Ongekende
pienk- of rooigety wat boonop op natuurlike wyse
Kuba en Fidel Castro gaan konfronteer.
Die afgelope klompie jare het mnr. Bush
gemeen dat hy die wêreld se probleme tot terrorisme
kon reduseer en dat hy terrorisme bloot deur militêre
onderdrukking kon takel. Hy was verkeerd. En hy het
soveel beginsels onder sy voete vertrap, soveel regte
geskend, dat Noam Chomsky sover gaan om te praat
van “die gevaarlikste regering in die geskiedenis van
Amerika”, en nie huiwer om sy land as die “grootste
terroristestaat” op aarde te bestempel nie.
Sewende oorweging. Die Irakkese oorlog is
baie duur. In 2005 het die VSA se militêre uitgawes tot
500 miljard dollar gestyg (12), wat soveel is as dié van
die res van die wêreld altesaam. Dit is ontsaglik. Veral
aangesien sy ekonomiese stelsel vanweë globalisering
nie meer net op sy vervaardigingskapasiteit steun nie,
maar op verbruik. Die VSA werk soos ’n geldpomp
wat kapitaal teen ’n tempo van 700 tot 800 miljard
dollar per jaar invoer. Kapitaal wat die verbruik van
ingevoerde goedere finansier.
So ’n pompery van die wêreld se beskikbare
geld skep ’n onhoudbare situasie. Die VSA se
handelstekort weeg swaar op internasionale finansies
en dreig om tot ’n insinking van die dollar, ’n
verhoging van rentekoerse, ’n val van aandelebeurse
(13), en ’n wêreldwye resessie te lei. Dit is een van die
grootste (onsigbare) probleme vandag.
Agtste oorweging. Geskat op bykans 700
miljard dollar, strek die Amerikaanse tekort tot
voordeel van lande met goedkoop arbeid. In die eerste
posisie staan China (14), maar ook ander opkomende
lande (Indië, Suid-Korea, Taiwan, Brasilië, Mexiko),
waarvan die ekonomiese uitbreiding kommer by die
heersende magte begin wek. Veral siende dat die koers
van grondstowwe (onder meer dié van olie) opvlam tot
groot voordeel van Rusland, Kazakstan, Venezuela,
Chili, Algerië ...
Die mededinging van maatskappye in hierdie
lande word al strawwer. Daar is reeds sowat 25 globale
multinasionale maatskappye in lande in die Suidelike
halfrond, en binnekort sal daar ongeveer honderd wees.
Skouspelagtige uitkoopaanbiedings soos die
afgeweerde een van die Chinese National Offshore Oil
op die Amerikaanse oliemaatskappy Unocal, of die
suksesvolle een van die Indiese Mittal Steel op die
Europese staalprodusent Arcelor, sal bly toeneem (15).
Dit lyk dus waarskynlik dat globalisering die
einde van ’n siklus nader. In sy huidige stuwing hou dit
’n bedreiging in vir die dominansie van die ou magte
wat altyd daar was. ’n Nuwe tydperk van
proteksionisme is dus nie uitgesluit nie.
Negende oorweging. Die gevegte tussen
Israel en Libanon het gelei tot die gedwonge
verskuiwing van ongeveer 1,2 miljoen mense (900 000
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 20

Libanese en 300 000 Israeli’s). Sulke verskuiwings as
gevolg van ’n oorlog is gewoonlik eenmalig.
Daarenteen is internasionale verhuisings van
arbeidskrag struktureel en raak dit 175 miljoen mense.
Want vanweë verhoogde produktiwiteit kan
ekonomiese groei, wanneer dit aanwesig is, rykdom
skep, maar nie meer genoeg werksgeleenthede nie.
Selfs China, wat ’n groeikoers van oor die 9% beleef,
skep ongeveer 10 miljoen werksgeleenthede per jaar,
wat twee maal minder is as die aantal mense wat nuut
tot sy arbeidsmark toetree ... (16).
Die origes moet hulle by armoede berus, of
emigreer. Maar in die geheim. Want “die markekonomie,”
soos die historikus Eric Hobsbawm opmerk,
“bevoordeel die vrye sirkulering van alle
produksiemiddele. Met die uitsondering van
arbeidskrag wat grotendeels onder staatsbeheer bly”
(17). Hordes mense, dikwels jonk en gesond, waag
hulle lewens (ons het dit in Melilla gesien, en ook in
die Kanariese eilande), om die planeet se skaars eilande
van voorspoed te bereik. Meer as 20 miljoen van hulle
het dit reggekry in die VSA (18), wat soos Europa nou
die kwessie van onwettige immigrante ooreenkomstig
nasionale veiligheidsmaatreëls hanteer. Maar die bom
van onwettige immigrasie het nog nie ontplof nie. Dié
grootskaalse menslike drama sal alle ontwikkelde
gemeenskappe swaar tref.
Tiende oorweging. Op 14 Julie 2006
bombardeer Israeliese vliegtuie die brandstof-reservoirs
van die kragsentrale van Jiye, suid van Beiroet.
Ongeveer 15 000 ton olie word in die see gestort.
Begin Augustus bereik die swart gety ’n derde van
Libanon se strande, beweeg tot by die Siriese kuste, en
bedreig Ciprus, Sirië, Turkye, Griekeland ... en Israel
(19).
Hierdie ekologiese ramp, ’n “indirekte
gevolg” van die vyandelikhede, herinner daaraan dat
omgewingsverwante probleme hoogs strategies gaan
word. By die G8-spitsberaad in Gleneagles in Julie
2005 was die stryd teen aardverwarming reeds een van
die onderwerpe op die agenda. Teen slegs enkele grade
minder of meer sal die aarde nie meer dieselfde planeet
wees nie. Die styging van die seevlak sal ongekende
rampe teweegbring. Drastiese maatreëls is nodig. En
terselfdertyd beweeg ons nader aan die punt waar daar
nie meer genoeg olie – waarvan die verbruik die
kweekhuiseffek vererger – ontgin sal kan word om aan
die vraag te voldoen nie.
In hierdie kort oorsig oor die nuwe toestand
waarin die wêreld verkeer, blyk laasgenoemde
kwessies – die klimaatsgevaar en die einde van die
olietydperk – twee van die grootste uitdagings te wees
wat die mensdom die hoof sal moet bied.
(1) Op 15 Julie 2005 sluit die Chinese generaal Zhu Chenghu,
hoof van die nasionale verdedigingsuniversiteit, nie die
moontlikheid uit dat China ’n eerste kernaanval op die VSA
mag loods indien sy belange rakende Taiwan bedreig word
nie. Kyk Martine Bulard, “Sjina skud die orde in Asië”, Die
Vrye Afrikaan, 17 Augustus 2005,
http://www.vryeafrikaan.co.za/lees.php?id=314.
(2) Le Monde, 10 Augustus 2005.
(3) Newsweek, 24 Julie 2006.
(4) Kanaal van die Libanese Sjiïtiese Hezbollah.
(5) International Herald Tribune, Parys, 14 Junie 2006.
(6) Ter wille van die beginsel wat neokonserwatiewes na aan
die hart lê, dat demokrasieë nie onderling oorlog maak nie.
Dit veronderstel dat Israel vreedsaam naas ’n demokratiese
Palestina sou kon bestaan. Jerusalem het egter pas die
teendeel bewys. En die feite toon dat Washington die ergste
“vriendelike outokrasieë” bymekaarmaak (Egipte, Saoedi-
Arabië, Jordanië, Azerbeidjan, Pakistan) – lande wat nooit as
“gevorderde bastions van tirannie” bestempel is nie, maar wat
hulle verarmde, onderdrukte bevolking, sat van korrupsie, in
die arms van radikale Islamitiese organisasies dryf.
(7) Le Monde, 19 Julie 2006.
(8) Die verslag Guerre et paix au XXIe siècle, gepubliseer
deur die Human Security Center van die universiteit van
Brits-Columbië in Vancouver (Canada), dui op afname in die
aantal konflikte sedert die einde van die koue oorlog. Binne
die Europese Unie het die twee moorddadigste gewapende
organisasies, die Ierse Republikeinse Leer (IRA) en die
Baskiese Euskadi ta Askatasuna (ETA), besluit om die
gewapende stryd op te sê. Die IRA het sy kampvegters op 29
Julie 2005 aangesê om “hulle wapens neer te lê”, en die ETA
kondig op 22 Maart 2006 ’n “permanente wapenstilstand”
aan.
(9) ’n Verslag van Human Rights Watch reken dat “die
marteling van prisoniers in Irak deur die Amerikaanse
weermag toegelaat is”. Le Monde, 25 Julie 2006.
(10) Die Los Angeles Times onthul op 6 Augustus 2006 dat
die gruweldade wat deur die Amerikaners in Viëtnam
gepleeg is, meer was as wat gedink is.
(11) Cf. Joe Klein, “The Iran factor”, Time, 24 Julie 2006.
(12) Le Point, Parys, 20 Julie 2006.
(13) Aan ontwikkelingshulp het dié land slegs 18 miljard
bestee, oftewel 0,16% van die BBP!
(14) In 2005 het die VSA produkte ter waarde van 47,8
miljard dollar aan China verkoop, terwyl hy die ekwivalent
van 201,6 miljard uit dié land ingevoer het, dus ’n 153,8
miljard voordeel vir Beijing wat boonop Amerikaanse
skatkiswissels ter waarde van 320 miljard in besit het.
(15) Cf. Capital, Augustus 2006.
(16) Le Figaro, 20 Junie 2006.
(17) L’Express, 8 Junie 2006.
(18) International Herald Tribune, 29 Junie 2006.
(19) Cf. Caroline Pailhe, “Israël, Palestine, Liban: Le chemin
le plus long vers la paix”, GRIP, Brussels, 8 Augustus 2006.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 21

• Die Vrypostige Afrikaan
Internasionale
ondersoek na SA boei
Regering vies vir VIES
Deur ons rondreisende verslaggewer, Kleinjan
Schietekat
D
ie Vrypostige Afrikaan kan vandag onthul dat ’n
nuwe internasionale verslag oor etiese standaarde
eersdaags vrygestel word. ’n Afskrif van die verslag is
deur ’n moedelose staatsamptenaar aan ons gelek en dit
het klaarblyklik reeds groot ongelukkigheid en selfs
emosionele uitputting in regeringskringe veroorsaak.
Die bekende politieke waarnermer, Professor Steve
Dikene, aan wie Die Vrypostige Afrikaan die verslag
gewys het, en wat goed op hoogte van gevoelens in die
hoogste binnekringe is, sê hy meen dié verslag “gaan
die knoffel-en-beet-petalje na ’n ou Van der Merwegrap
laat lyk”.
Die verslag is opgestel deur die Vereniging vir
Internasionale Etiese Standaarde (VIES), wat die
afgelope jare deur verskeie klagtes van gewone Suid-
Afrikaners oorval is. Een van die klaers, me. Thandi
Khumalo (81), sê in haar voorlegging aan VIES dat
“die manne in die Uniegebou se geheul met die Internet
selfs my kleinkinders ontstel – en hulle wéét van die
Net!”
Dit blyk dat die meeste klaers gebuk gaan onder
wat in die wêreld van etiek-waghonde as Rappenau se
Kaalkeiserblameersindroom bekendstaan. Dié
sindroom is die eerste keer beskryf deur die wêreldberoemde
baanbreker op die gebied van die monitering
van etiese standaarde, Erich Rappenau. Volgens
Rappenau sou mense wat aan die sindroom ly tekens
toon van ’n toenemend sardoniese humorsin, kreatiewe
verbeeldingsvlugte en algemene senuweeagtigheid, wat
die produk is van ernstige selftwyfel in omstandighede
waar die owerhede daarin slaag om die absurde
alledaags te maak.
Een van die hoofskrywers van VIES se verslag
oor Suid-Afrika, dr. John Stephens, het aan Die
Vrypostige Afrikaan verduidelik dat VIES hom in dié
verslag veral op ’n vergelykende benadering toegespits
het. Hy sê: “Ons het Suid-Afrika vergelyk met
dieselfde lande waarmee die Suid-Afrikaanse regering
homself graag vergelyk – Brittanje, Australië en dies
meer, ook Europa, maar nie Afrika nie, want die SA
regering vergelyk hom slegs met hulle om sy
meerderwaardigheid uit te wys. So kon ons daarin
slaag om ’n aantal boeiende teenoorgesteldes tussen
Suid-Afrika en sy selfgekose portuurlande vas te stel.”
Dit is juis die deel van die verslag wat hierdie
teenoorgesteldes bondig opsom, wat waarskynlik die
grootste beroering gaan veroorsaak. Met die
vriendelike vergunning van VIES haal Die Vrypostige
Afrikaan hier uittreksels hiervan aan:
“As ’n openbare amptenaar of
hoogwaardigheidsbekleër in die portuurlande van
misdaad verdink word, bedank hy; in Suid-Afrika word
daar onmiddellik ’n sameswering teen hom vermoed.
Sodanige agterdog beteken gewoonlik in die
portuurlande die verdagte se ondergang, maar hier is
dit sy laaste tree daarna om tragiese helde te word,
veral as hy oorspronklik naam gemaak het in die stryd
teen apartheid. In die portuurlande is tronkstraf vir
openbare misdaad lank en hard; in Suid-Afrika is dit
hoofsaaklik simbolies, soos gedemonstreer in die geval
van mnr. Moanie Eksêni …”
“In die portuurlande werk die howe en die
parlement saam om die mense te beskerm; in Suid-
Afrika word dit van die howe verwag om die mense se
leiers te beskerm teen hulleself en werk die parlement
nie eers met homself saam nie … Kan dit wees dat
Romeins-Hollandse reg sal moet plekmaak vir Acta
Straficana?”
“In die portuurlande werk ministers saam met
spesialiste; in Suid-Afrika moet spesialiste gedurig van
ministers se knoffelasems vlug …”
“In die portuurlande hou transformasie verband
met elektrisiteit of geestelike groei; in Suid-Afrika
beteken dit om ’n wenspan in ’n verloorspan te
verander, omdat die profiel van die spanne belangriker
is as om te wen …”
“In die portuurlande word ’n noodtoestand met
maatskaplike onstabiliteit ingestel; in Suid-Afrika
gebeur dit nie eens met misdaadgolwe nie, want die
hele weermag is elders met vredesoperasies besig …”
“In die portuurlande word etnisiteit volwasse en
demokraties gehanteer, maar in Suid-Afrika is dit ’n
onding, buiten as verskoning om meer as een vrou te
hê, of as jou etniese groep so klein en onskadelik is dat
hulle slegs vir toeriste in tradisionele dorpies tydens
kantoorure hulle tradisionele drag kan aantrek …”
“In die portuurlande kry immigrante dit
hotagter, maar in Suid-Afrika ontgeld lede van die
inheemse bevolking wat van koloniste afstam dit –
tensy die koloniste swart was, maar dit word oor die
algemeen nie aangeroer nie … In die portuurlande
moet immigrante die inheemse taal leer, maar in Suid-
Afrika moet indigene – om dit nou so te stel – die
koloniale taal leer, oftewel die verskynsel van vrye
dwang, en die moet die landstaal word, want die nasie
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 22

moet liefs nie hulle leiers verstaan nie.”
Die laaste woord kom van dr. Johanna Pieters,
bekende letterkundige en Van Wyk Louw-spesialis,
wat sê: “In Raka word die held doodgemaak, en hy het
nie eers gesteel nie.”
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 23

Intekenaars: Dit het onder ons aandag gekom dat sommige intekenaars, hoofsaaklik in die Wes-Kaap en die
Vrystaat, teen 8 September steeds nie hulle uitgawe van 18 Augustus ontvang het nie – ten spyte daarvan dat dit
reeds op 14 Augustus uit Johannesburg gepos is. Gevolglik is die uitgawe van 18 Augustus weer aan al ons
intekenaars in dié gebiede saam met hierdie uitgawe gepos. Ons vra om verskoning vir hierdie probleem. Indien
enige uitgawe u nie bereik nie, moet u ons asseblief in kennis stel deur ’n e-pos te stuur na
redakteur@vryeafrikaan.co.za, of ons intekensentrum te skakel by 011-473-8700 – Red.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 24

• Briewe
Na aanleiding van die hoofartikel in Die
Vrye Afrikaan van 18 Augustus
(“Waarheid en vrede sneuwel”) skryf
prof. Lawrie Schlemmer, redaksionele
raadslid van Die Vrye Afrikaan, uit
Houtbaai:
S
over my kennis van die opset in Israel en die
naasliggende gebiede strek, is daar inderdaad
mense en groeperinge binne Hamas en moontlik
Hisbollah wat onder sekere omstandighede daarvoor te
vinde sou wees om Israel se bestaansreg te erken en om
’n weg na vrede te soek. So ook is daar Israelis, selfs
binne die mees behoudende elemente van Sionisme,
wat ook vir een of ander skikking te vinde sou wees
mits die sekuriteit in hul land verseker sou kon word.
Die brutaliteit van die Israeli bombardemente kan nie
verstaan word sonder die wete dat Hisbollah en Hamas
doelbewus hul oorlogsmasjinerie binne woonwyke
oprig nie.
Die heersende omstandighede en natuurlik die
huidige geweld van weerskante verydel egter enige
vreedsame strategiese toenadering. Beroepe op Israel,
Hamas, Hisbollah en die streeksmagte wat hulle
ondersteun om uit eie inisiatief gewelddadige optredes
ter wille van ’n soeke na ’n skikking te staak, is
tevergeefs. Solank leidende kragte binne Hisbollah,
Hamas, Iran en ander oorde en organisasies met
diepgaande ideologiese en teologiese motiverings tot
die uitwissing van Israel verbind is en hul strategiese
sienings binne eie geledere afdwing, sou ’n
skietstilstand op sy eie slegs die onderliggnde pobleem
uitstel en dalk verdiep. Slegs ’n internasionale
vredesmag tussen die vegtende partye sal die meer
gematigde moontlikhede tyd gun om te ontwikkel.
Selfs dit sal egter vir Israelis nie die toekomstige
bedreiging vanuit Iran kan besweer nie. Volgehoue
inisiatiewe deur ’n invloedryke internasionale
taakspan sal dus ook nodig wees. Intussen help dit
weinig om enige kant te kies.
Oor dieselfde artikel skryf Elsa Lamb uit die Klein-Karoo:
K
link ook maar na propaganda, in hierdie geval teen
Israel. Is die dreigemente vir vernieteging van die
Staat van Israel ook propaganda?
Na aanleiding van Hans Pienaar se artikel “Che Guevara –
die ongeëerde held van die SA rewolusie?” skryf Philip du
Preez uit Pretoria:
M
nr. Hans Pienaar is in hierdie artikel ongelukkig
heeltemal vervreemd van die werklike volgorde
van gebeure asook sommige feitelikhede met
betrekking tot Suid-Afrikaanse en Kubaanse betrokkenheid
in Angola in 1974/1975. Dit is jammer dat
mnr. Pienaar deur middel van die hoogs gerespekteerde
Die Vrye Afrikaan ’n beeld by die lesers kan skep wat
skerp van die waarheid verskil, naamlik dat Kuba
magte na Angola gestuur het “in 1974 nadat Suid-
Afrika die land binnegeval het”. Die waarheid is dat die
eerste RSA-magte in Augustus 1975 die SWA/
Namibiese grens na Angola oorgesteek het. Dit het
gebeur op versoeke van die leiers van Unita en die
FNLA sedert ongeveer Mei 1975. Hulle het onder meer
as motivering vir hul versoeke bewys gelewer van
Kubane in Luanda en elders in Angola voor daardie
datum (Mei 1975). Dit is onvanpas om hier uit te brei
oor die redes vir Suid-Afrika se besluit om gehoor te
gee aan die versoek van Unita en die FNLA, behalwe
om te sê dat dit die Suid-Afrkaners se mening was dat
Unita en die FNLA in daardie stadium groter steun
onder die Angolese bevolking geniet het as die MPLA
wat deur die USSR en Kuba ondersteun is. Ek vertrou
dat Die Vrye Afrikaan se lesers verskeie van mnr.
Pienaar se ander uitlatings in die artikel as sy eie
mening, waarmee baie kenners nie saamstem nie, sal
beoordeel, soos bv: Castro se generaals se vernuf en
die lugmag se oorheersing van die lugruim is reeds deel
van die geskiedenis. Dis glad nie onmoontlik dat hulle
Neto en sy MPLA so bekyk het, en gou gesien het dat
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 25

hulle nie opgewasse sou wees teen Suid-Afrika en sy
swart troepe onder leiding van Jonas Savimbi nie -
vandaar die onverwagse besluit om ’n Kubaanse mag
van Havana te laat invlieg. Wat Kuba natuurlik wel
bereik het, was om die Suid-Afrikaanse magte so die
skrik op die lyf te jaag dat die era van hervorming en
uiteindelike oorgawe aan ’n demokratiese regering
begin het.
Na aanleiding van Jan van Zyl se brief oor groter
samewerking onder Afrikaners in Die Vrye Afrikaan van 18
Augustus, 2006 skryf Riëtte Zaaiman van Krugersdorp:
Hoor, hoor! Ek het waardering vir hierdie praktiese,
verstaanbare riglyne vir Afrikaners om uit een mond te
praat. Mag dit realiseer, sodat ons nie meer die spot
van die land is nie. (Julle het sekerlik al die grappies
gehoor oor vyf Afrikaners, vyf kerke, vyf politieke
partye ens.?)
Uit Pretoria skryf dr. Chris Landman, nasionale voorsitter
van die Afrikaner Alliansie:
E
k verwys na die brief van proff. J.M. Vorster en A.
Le R. Du Plooy in Beeld (4 Augustus 2006) in sake
Potchefstroom wat Tlokwe word.
Wat in SA tans onder die naam “transformasie”
gebeur, ruik alte veel na ’n totalitêre oorname
eerder as ’n politieke kompromis wat sogenaamd in
1993 bereik is. In 1993 en in 1996 - met die
inwerkingstelling van die eerste en tweede Grondwette
- is ons verseker dat die Grondwet ’n traktaat, ’n
politieke ooreenkoms tussen verskillende partye is en
dat daar vir elke gemeenskap ruimte geskep sal word.
In hierdie verband het die voorstanders van die nuwe
grondwetlike bedeling ons die versekering gegee dat
artikels 6 (oor die amptelike status van Afrikaans), 15
(oor godsdiensvryheid), 30 (oor taal en kultuur), 31
(oor kultuur-, godsdiens- en taalgemeenskappe) en 235
(oor die reg op verskillende vorme van selfbeskikking)
gemeenskapsvryhede waarborg en ruimtes skep vir die
uitlewing van identiteite.
Uit Pretoria skryf Laetitia Cordier:
N
et toe ek begin dink het dat ons op teerpaaie ry,
kom ek daagliks meer en meer agter dat ons weer
die grondpaaie verkies. Almal is van mening dat ons
vorentoe beweeg, nuwe rektor, nuwe name, nuwe alles.
Ons is egter weer besig om die apartheidskip te ry. Net
een politieke party of mening word in ag geneem. Die
Wat egter nou in die konkrete werklikheid
gebeur, is dat die politiek van die wenner-vat-alles in
werking gestel word, in plaas daarvan dat consensusbesluite
deurslaggewend vir kontroversiële aspekte (soos
bv. naams- en plekveranderinge) gesoek sal word.
Die vraag is waarom die politieke
onderhandelaars nie uit hulle gerieflike sones na vore
tree en veg vir die belange en regte wat hulle ons
verseker het grondwetlik verskans is nie. Ek verwys
natuurlik na mnr. De Klerk en Roelf Meyer, by name.
Het ons nie nou ’n fase bereik waar ’n nasionale en
internasionale konferensie gehou moet word as
terugblik op die politieke kompromis van 1993 nie?
Hoekom doen die De Klerk Stigting dit nie?
Intussen moet ons maar soos die Nederlanders
sal sê was die versekeringe wat ons gekry het, “floue
kul”. In kort: ons is belieg en bedrieg en daarmee val
die moraliteit uit die politiek uit.
skaal wat net vir ’n paar uitgesoektes blankes tot
voordeel was, swaai nou heeltemal na die ander kant
toe. Daar is geen manier dat groei in ons land kan
plaasvind indien mense mekaar soos twee jarige
peuters behandel nie.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 26

• Gedig
Liewe Oom Breyten.
(ons bring ’n ongeskilde pampoen vir jou verjaarsdag)
Hier, hoor ons nou:
raak ons in vervoering
oor vrou-voëltjies verse
wat stroopsoet
om die hart se kou
t-r-ê-k-k-e-rig deur die tande loop.
Oom dribbelbaard in die vodde groen trui
Oom yk-seer verlede
Oom toekoms so van agterstevoor
Pampoenskiller, brilkouer!
Ons staan tou met skottels vol grysdinges
en wie sou dit kam?
Hoe sou ons beentjies hul vryheid ken?
Is oom nie tog die een
wat ons leer hengel het
met wurms nie?
Verbeel jou! Ou wrakke?
die landskap in ons oë
die landskap van ons eendae
van ons aanhoudende hou teen die houslae
Lê in jóu woorde sin en maak.
Linda Neethling
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 27

Vandeesmaande se hoofartikel in
Môre Kuba…
Deur Maurice Lemoine *
T
erwyl duisende uitgeweke Kubane in Miami die
siekte en selfs dood van die “tiran” gevier het, het
die wêreld asem opgehou toe president Fidel Castro op
31 Julie binne die bepalings van die Grondwet sy
verantwoordelikhede “voorlopig” oorgedra het aan ’n
span van sewe, waaronder sy broer Raul, en wel weens
’n mediese operasie.
Nadat hulle in April 2003 gemobiliseer is ten
gunste van die aanval op Bagdad – “Vandag Irak, môre
Kuba!” - het die Nasionale Kubaans-Amerikaanse
Vereniging (NKAV) onmiddellik vanuit Florida gevra
vir die omverwerping van die regering in Havana. Op 2
Augustus het mnr. George W. Bush die volgende aan
die adres van die eiland se inwoners gerig: “Ons sal
julle steun in jul pogings om ’n demokratiese
oorgangsregering te vestig” – en diegene gedreig wat
as ondersteuners van die huidige Kubaanse regering
gekant sou wees teen ’n “vrye Kuba” (1).
’n Fenomenale gebeurtenis sou in voorbereiding
wees, honderde duisende Kubane sou die strate op soek
na vryheid binnevaar en groot onstabiliteit sou heers.
Die dae het verbygegaan. Dit het nie gelyk of
enigiets aandui dat die land buite die normale optree
nie. Gewis, of mnr. Castro die tuig weer opneem of nie,
word die debat oor “die dag na hom” – opvolging of
oorgang – gevoer. En daar is inderdaad na 47 jaar se
ongedeelde mag ontevredenes, opposisie, ’n soom van
die bevolking wat nie of nie meer die rewolusie
aanhang nie. Tekorte, burokratiese onbuigsaamheid,
skending van sekere vryhede – van spraak, assosiasie,
vergadering – en opsluiting van die opposisielede is ’n
werklikheid.
Dit lei gewoonlik tot ’n ongekwalifiseerde
veroordeling. Niemand maak teen dié veroordeling
beswaar nie, ofskoon die Verenigde State sedert 1959
sy pogings tot inval, sluipmoord en sabotasie
vermenigvuldig, en die ekonomiese versmoring
versterk deur ’n blywende embargo … Blote
voorwendsel! word teengewerp, asof dit moontlik is
om die geskiedenis in stukke te verdeel en nie rekening
te hou met die inmenging van die verlede in die hede
nie …
In 2005 het Washington ’n koördineerder vir
Kuba se oorgang aangewys – mnr. Caleb McCarry
(voorheen in Afghanistan gestasioneer). Op 10 Julie
2006 het ’n verslag van die Kommissie vir Hulp aan ’n
Vrye Kuba onder medevoorsitterskap van die
* Adjunkredakteur, Le Monde diplomatique. Uit die Frans
vertaal deur Johann Rossouw, redakteur@vryeafrikaan.co.za
Amerikaanse minister van buitelandse Sake,
Condoleezza Rice, en die Amerikaanse minister van
handel, Carlos Gutiérrez, beweer dat alles gedoen word
“sodat die opvolgingstrategie van die Castro-regime
nie suksesvol is nie”.
Terwyl die dokument die Verenigde State se
hulp in die eiland vasstel op nagenoeg R620 miljoen,
skryf dit ook voor dat hierdie hulpbronne regstreeks
aan “dissidente” oorhandig word, wat opgelei sal word
en toerusting en voorrade sal ontvang. Parmantige
inmenging … en “kus van die dood” vir die Kubaanse
opposisie. Want vir die president van die Kubaanse
parlement, Ricardo Alarcón: “Solank as wat hierdie
beleid bestaan, sal daar mense geïmpliseer word wat
saamsweer met die Amerikaners en hulle geld aanvaar,
en ek weet van geen land wat so ’n aktiwiteit nie as
oortreding sal beskou nie” (2).
Die verslag beklemtoon bowenal dat die “plan”
’n geheime bylaag bevat – “weens redes van nasionale
veiligheid” en ten einde sy “doeltreffende uitvoering”
te verseker. Wat “geheime maatreëls” betref , laat die
geskiedenis van die vasteland vanaf Salvador Allende
tot Sandinistiese Nicaragua nie juis veel aan die
verbeelding oor nie.
Maar afgesien van die selfverklaarde
“oorgangskundiges” respekteer ’n beduidende deel van
die Kubaanse nasie, wat geheg is aan die prestasies in
onderwys, gesondheid en maatskaplike dienste, “Fidel”
en diegene wat die tuig sal oorneem, of hulle nou
“historiese” of jonger leiers is.
Is hierdie Kubane inderdaad so geïsoleerd as
wat beweer word? Dit is nie die geval in Afrika of in
Asië nie. En die Latyns-Amerikaanse omwentelinge
het gelei tot die bewindsaanvaarding van staatshoofde
wat beter ingelig is oor die werklikheid van die eiland
en die konteks wat sy ongebruiklike stelsel bepaal –
een party en gevorderde maatskaplike beleide.
Presidente Hugo Chávez (Venezuela) en Evo Morales
(Bolivia) het hom reeds uit sy isolasie gebring. Ster van
die spitsberaad van die Suidelike Gemeenskaplike
Mark (Mercosur) te Córdoba, Argentinië, het mnr.
Castro daar op 21 Julie ’n belangrike handelsverdrag
met die lidlande van hierdie unie, insluitend Brasilië en
Argentinië, onderteken. Hulle het dan ook gewaag om
’n openlike uitdaging te rig aan die Amerikaanse
embargo, en ’n ooglopende “hoedlig” vir ’n klein
landjie wat weier om die knie voor die voorste
wêreldmoondheid te buig.
Meer as met die Verenigde State, wat Kuba in
’n kolonie wil verander, of Europa, wat preek of sy
neus vir Kuba optrek, is dit in die verhoudings met
hierdie wêrelddeel, waar daar nou van die “sosialisme
van die 21ste eeu” – demokraties of soewerein –
gepraat word, en in sy eie lewenskragtigheid dat Kuba
voorbeelde en steun sal kry om te evolueer.
(1) AFP, 3 Augustus, 2006
(2) BBC Mundo, Londen, 13 Julie, 2006
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 28

• Ekonomierubriek
ANC-wending oor
ontwikkeling?
Deur Johan van Zyl *
I
s ’n nuwe innoverende benadering tot Plaaslike
Ekonomiese Ontwikkeling in die ANC se kaarte?
Op 14 en 15 Augustus verlede maand het ’n
belangrike konferensie plaasgevind, georganiseer deur
DPPR (Departement van Provinsiale en Plaaslike
Regering). Die doel was om hulle nuwe en verfrissende
benadering tot PEO (Plaaslike Ekonomiese Ontwikkeling)
bekend te stel, asook om ingeligte kommentaar
te verkry van ander tersaaklike instansies, veral in
regerings- en verwante kringe. Daarom het hulle dit
dan ook geadverteer as ’n “konsultatiewe konferensie”.
Oorhoofs was twee aspekte van die samekoms
belangrik en insiggewend, naamlik
• ’n sterk nuwe element in die beleidsfokus van
DPPR. Hierdie is veral gemik op die “dringende
behoefte om gemeenskappe op plaaslike vlak
regstreeks te betrek by besluitneming oor die
ekonomiese en maatskaplike vraagstukke wat hulle eie
wel en wee ‘op die grond’ raak”. Daar is gevolglik
verklaar dat ’n “nuwe gelyke vennootskap” tussen
(plaaslike) regering en verteenwoordigende groepe uit
plaaslike gemeenskappe in die praktyk ernstige aandag
moet geniet.
• begrip van DPPR se kant dat so ’n nuwe
benadering polities versigtig gehanteer sal moet word.
Hulle het inderdaad parlementêre goedkeuring verkry
vir die nuwe beleidsbenadering. Nogtans is hulle
klaarblyklik daarvan bewus dat sulke gedagtes bra
vreemd is in die groter politieke kultuur van ons land.
Trouens, bostaande element is sekerlik ’n drastiese
‘paradigmaverskuiwing’. Sal Mbeki (en die kabinet) en
veral tans die skynbaar baie invloedryke Trevor
Manuel – so ’n nuwe inisiatief goedkeur en dan nog
finansier ook?
Die slotopmerkings van die Adjunkminister van
provinsiale en plaaslike regering (me NE Hangana) om
die konferensie af te sluit, is insiggewend.
Die groot vraag wat gestel is, het gelui: “How can
local economic development, as discussed in this
Consultative Conference, hope to address the challenges
faced by South Africa in the global economy?” Die
implikasie is dat Suid-Afrika sal moet soek na ’n
uitvoerbare balans tussen lokalisering en globalisering -
vir die regering sekerlik ’n belowende nuwe aanslag!
Die Beleidsraamwerk
Die DPPR se benadering behels vier strategieë,
* Gemeenskapsekonoom
naamlik:
(a) die verbetering van vertroue in munisipaliteite
deur die mark en die publiek. Dit word beskou as ’n
kritieke eerste stap om investering te kan aantrek en om
lojaliteit in plaaslike gebiede te bou;
(b) identifisering en eksploitering van vergelykbare
en mededingende voordele in die 52 munisipale streke.
Die ontwikkelingsfokus val dus nie soseer op
individuele munisipaliteite nie, maar op die groter
streke waarbinne hulle funksioneer. Die net strek egter
duidelik landswyd;
(c) groter ondersteuning vir sakeondernemings. Dit
behels die bekende markgerigte KMMO- benadering,
dit wil sê, hulp aan klein, middelslag en mikroondernemings.
Dit is ook ’n belangrike faset van die
nuwe ASGISA-program (program vir versnelde en
gemeenskaplike groei in Suid-Afrika) – en kan aldus
dien as ’n sterk aanknopingspunt.
(d) Volhoubare ontwikkelingsgerigte GIP (Gemeenskapsinvesteringsprogramme).
“Empowering and
developing communities is probably the biggest
investment government can make in the development
of local economies”. Hierdie is die groot deurbraak –
maar tegelyk die groot uitdaging! Om ’n GIP
doeltreffend te kan deurvoer, sal baie en diepgaande
institusionele veranderings verg. ASGISA het dit in
hulle bekendstellingsdokument egter reeds duidelik
gestel dat hulle glad nie ten gunste is van institusionele
verandering nie. In die praktyk veroorsaak so ’n
benadering te veel (veral politieke) onsekerhede. Beter
om te hou by die meer konvensionele ...
Prosesvraagstukke
Vervolgens het die Adjunkminister klem gelê op
enkele belangrike prosesse om bostaande ‘WAT om te
doen’ prakties lyf te gee met behulp van riglyne
rondom ‘HOE om dit te doen’. Hier word verdere
innoverende (vir sommige selfs ‘rewolusionêre) aksies
uitgespel. Twee elemente verdien veral aandag:
• Dit is van kritieke belang om groeiende markte
binne plaaslike gemeenskappe te ontwikkel. “At this
stage it is very difficult for people in the ‘second
economy’ to sell goods in the ‘first economy’. This is a
major problem”. Die uitstaande punt hier is dat, byna
vir die eerste keer in amptelike kringe, ons dualistiese
oftewel dubbellaagekonomie korrek vertolk word!
Wanneer ASGISA byvoorbeeld na die ‘tweede
ekonomie’ verwys, bedoel hulle slegs die ou bekende
‘informele sektor’. Daar is geen begrip hier dat die
probleem in werklikheid veel groter is en wyer strek as
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 29

loot die informele sektor nie. Dit behels naamlik ons
basiese ekonomiese struktuur van twee groot sektore
langs (maar grotendeels afsonderlik van) mekaar,
naamlik (a) die (hoofsaaklik swart) stedelike en
landelike ‘townships’ wat produksiegewyse baie min
vir hulleself doen en aldus die meeste van wat hulle
ook al daagliks verbruik vanuit die tweede sektor
‘invoer’, en (b) die ‘moderne kommersiële sektor’ wat
in skerp teenstelling met die eerste hoofsaaklik self
produseer wat ook al in hierdie ‘eerste ekonomie’
verbruik word. Die kritieke verskil en skeidslyn lê dus
tussen ekonomiese selfstandigheid enersyds en sterk
ekonomiese afhanklikheid andersyds. In ons baie groot
‘tweede ekonomie’ leef die meeste inwoners vandag in
die praktyk as ‘ekonomiese gevangenes’. Dit is
hoofsaaklik die geval omdat hulle nie in staat is om
hieruit te ontsnap nie, deur byvoorbeeld (soos in die
moderne sektor) ’n eie besigheid te vestig en dan te
bemark, veral in hul nabye omgewing. In die
afhanklike ‘tweede ekonomie’ moet hulle vandag
meeding om kopers wat onder meer daaraan gewoond
geraak het om eerder by gerieflike supermarkte te
koop. Om (kleiner) plaaslike produsente te ondersteun,
dra by die tweede ekonomie geen besondere gewig nie.
’n Nuwe plaaslike ekonomiese kultuur is dalk nodig
om hiermee vordering te kan maak?
• Daar is ’n sterk saak uit te maak vir ’n proses
om te investeer in plaaslike gemeenskappe. “For us to
really progress economically, we need to allow
communities to take their economic destiny into their
own hands … a true process of partnering with
communities must therefore be the way that we deal
with economic issues”. Daar word erken dat die
vermoë van baie gemeenskappe om stewige
vennootskappe te vorm as gevolg van Suid-Afrika se
eie geskiedenis beperk kan wees. Daarom is dit
belangrik om te belê in gemeenskappe en hulle op te
bou, sodat hierdie mense hul omgewing self kan verken
en positiewe aksies kan onderneem om hulleself te
help. Dit is waarom ‘gemeenskapsgedrewe
ontwikkeling’ gaan.
Tensy dit gedoen word, sal die voorsiening van
plaaslike dienste ekonomies gesproke steeds eensydig
gedomineer word deur lewering van die aanbodkant
(supply side delivery) en sal daar steeds afhanklike
gemeenskappe geskep word.
So ’n deelnemende proses en doelwit is
sekerlik heel nuut. Dit begin selfs lyk na ’n poging om
te werk in die rigting van ‘ekonomiese demokrasie’ in
ons land!
Hoewel die nuwe PEO oftewel plaaslike
ekonomiese ontwikkelingsbeleid hoofsaaklik op swart
gemeenskappe gemik is, is dit duidelik dat enige
benadering wat vir hulle groter bevoegdhede skep om
self op grondvlak besluite te neem en dit boonop sterk
aanmoedig, ook belangrike implikasies inhou vir Suid-
Afrika se vele minderheidsgroepe.
Enkele uitdagings
Uit wat hierbo gesê is, is dit duidelik dat DPPR
inderdaad ’n baie brawe nuwe rigting wil inslaan. Wat
is die kanse dat hulle kan slaag?
Die grootste probleem lê waarskynlik op die
vlak van die ekonomiese politiek. Dit is prakties baie
nodig om nouer en doeltreffende samewerking te
verkry tussen ASGISA se nasionale benadering en
DPPR se nuwe fokus op plaaslike ekonomiese
ontwikkeling. Funksioneel gesproke is dit heeltemal
moontlik.
Maar ís die ANC bereid om selfstandiger
besluitneming deur plaaslike inwoners toe te laat? In
die Afrika-politiek is hierdie soort selfstandigheid heel
ongewoon. Die bekende politieke kultuur van ‘political
patronage’ is eerder daarop ingestel om in staat te bly
om plaaslike gemeenskappe ‘om te koop’ met beloftes
van spesiale dienslewering – met dien verstande
natuurlik dat hulle vir die regerende party sal stem.
Is die ANC bereid om hierdie lang politieke
tradisie om te swaai? Indien wel, sal hulle sekerlik
nuwe en innoverende leiding neem in Afrika – en baie
Suid-Afrikaners (wit en swart) hard laat handeklap!
Dalk word ons nog aangenaam verras.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 30

• FAK-nuus
Gemeenskap, die
tergende woord
W
at is gemeenskap? Hoe word verhoed dat
gemeenskappe beperkende, eng wêreldjies
word? Wat is die rol van gemeenskappe in die
hedendaagse politiek? Hierdie en ander vrae het op
Saterdag, 5 Augustus ter sprake gekom in die tweede
debat tussen postnasionale Afrikaner-intellektuele
meestal verbonde aan die redaksie van Die Vrye
Afrikaan – en ander Suid-Afrikaanse intellektuele
hoofsaaklik vanuit ’n sosialistiese of Swartbewussynsagtergrond.
Die deelnemers was Danie Goosen (filosoof,
FAK-voorsitter), Johann Rossouw (redakteur, FAKwoordvoerder),
Francois Bredenkamp (klassikus),
Johan van Zyl (gemeenskapsekonoom), Ntombikaninga
Malinga (politieke ontleder), Rudmilla
Bennyworthy (politieke ontleder), Sipho Seepe
(politieke kommentator), Mandla Seleoane (politieke
filosoof) en Dale McKinley (onafhanklike navorser en
maatskaplike aktivis).
Goosen en McKinley het as inleiers opgetree. In
sy inleiding het Goosen gewys op die hedendaagse
assosiasie tussen die globale kapitalistiese stelsel en
etniese gemeenskappe. Die ironie van hierdie
assosiasie is dat, terwyl die globale kapitalisme etniese
gemeenskappe toenemend onder druk plaas, dit hulle
terselfdertyd in veral die advertensiewese misbruik as
vertoonvenster van sy eie gewaande diversiteit.
Volgens Goosen is menswees ten diepste
medeverskyning, en verskyn mense in die eerste plek
binne gemeenskapsverband aan mekaar. Hierdie
kenmerk van menswees staan dwarsdeur die moderne
era in spanning met die nasiestaat, wat plaaslike
gemeenskappe normaalweg insluk. Die moderne
nasiestaat asook die globale kapitalisme se mensbeeld
is dié van losstaande individue wat per kontrak aan
mekaar verbind is, en waarvan ekonomiese
behoeftebevrediging die hoogste doel is.
Daarenteen het Goosen gewys op die noodsaak
van ’n gemeenskapsgebaseerde mensbeeld, waar mense
mekaar in gedeelde tradisies en deur die gee en neem
van geskenke ontmoet, ’n ekonomie wat allereers op
die geskenk eerder as verbruik gebaseer is.
Vanuit ’n Marxistiese hoek het Dale McKinley
aangevoer dat ’n gemeenskap op die mees basiese vlak
’n groep mense is wat iets gemeen het, waarby basies
enige maatskaplike of verhoudingskonstruksie kan
inpas. Voorbeelde van verskillende groepe wat almal
vandag reg of verkeerd as gemeenskappe beskryf word,
sluit in geografiese groepe (bv. ’n township),
geloofsgroepe, identiteitsgroepe (bv. etnies), verenigings
(bv. straathandelaars), institusionele groepe (soos
studente) en geopolitieke groeperinge (die
“internasionale gemeenskap”).
McKinley het terugverwys na die groot ontleder
van die verhouding tussen kapitalisme en
Protestantisme, Max Weber, wat dit gehad het oor die
verband tussen mense se spesifieke klasseposisie en
gemeenskaplike handeling, bv. die proletariaat wat vir
hul belange saamstaan. McKinley het sy inleiding
afgesluit met ’n pleidooi vir die beëindiging van
uitbuitende arbeidsverhoudinge sodat mense werklik
vry kan wees.
Na ’n aantal los opmerkings vanuit die gehoor
het die debat veral op dreef gekom nà McKinley se
stelling dat die meeste gemeenskappe eintlik
denkbeeldig (illusory) is, en dikwels in reaksie op een
of ander eksterne bedreiging ontstaan. Johann Rossouw
het in sy reaksie verwys na Régis Debray se ontleding
van gemeenskapsvorming, waarvolgens daar
eenvoudig geen kollektief, groep of ‘ons’ sonder ’n
teengroep of ‘hulle’ is nie. In aansluiting hierby het
Sipho Seepe gesê dat die denkbeeldigheid van
gemeenskappe hulle nie minder geldig maak nie, want
“dit is al wat ons het”, terwyl die belofte van ’n beter
samelewing steeds nie verwesenlik word nie.
Desnieteenstaande kan ons ook nie klaarkom sonder
die hoop op ’n beter samelewing nie!
Ook Mandla Seleoane het gewys op die
noodsaak van toekomsgerigte geloof om steeds aan
mense hoop te gee. Terselfdertyd het hy verwys na die
skynbaar onbegryplike verskynsel waarvolgens
werkers passief en onderdanig bly in weerwil daarvan
dat dit teen hulle belange indruis! Johann Rossouw het
geredeneer dat dié verskynsel verstaan kan word aan
die hand van Bernard Stiegler se ontleding van die
“aandagproletariaat”, oftewel daardie mense wat slegs
hulle aandag het om te “verkoop” aan die advertensie-
en kommunikasiebedryf, en wat tot enorme geestelike
uitputting en regressiewe optrede, soos geweld, lei.
Ntombi Malinga het die deelnemers daaraan
herinner dat daar nog meer gedink moet word aan die
verskynsel van “komplekse gemeenskappe”, naamlik
dat almal van ons lede van verskillende soorte
gemeenskappe is, en dat ons voortdurend in onsself
hierdie kompleksiteit moet hanteer. In aansluiting
hierby het Rudmilla Bennyworthy gevra dat die begrip
van ’n Suid-Afrikaanse nasie nie vergeet moet word
nie.
Mandla Seleoane het die deelnemers hierop
vertel van ’n interessante verwikkeling in Middelburg
op die Hoëveld. Volgens Seleoane het hy in ’n
onlangse gesprek met die voormalige MK-vegter en
eerste burgemeester van Middelburg na 1994, Ben
Mokwena, gehoor hoe Mokwena, nadat hy op bevel
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 31

van die ANC-hoofkwartier nie weer as burgemeester
aangestel is nie, begin het om ’n onafhanklike
inwonersvereniging in die munisipale politiek te
organiseer. Klaarblyklik het hy soveel sukses daarmee
begin behaal dat selfs dienende ANC-raadslede van
Middelburg hom stil-stil finansieel ondersteun. Dit
neem egter nog niks weg van een van die grootste
redes waarom munisipale regering in gebreke bly om
plaaslike gemeenskappe te dien nie, naamlik dat die
gemiddelde munisipale raadslid meer as R10 000 per
maand verdien vir een of twee raadsvergaderings per
maand, terwyl die gemiddelde munisipale werker hom
moet afsloof vir ’n salaris in die lae duisende …
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 32

• Reeks: Die Afrikaanse universiteit van die toekoms
Vermy die ideologie van
performatiwiteit!
GEENEEN SAL IN ’N DEMOKRATIESE KONTEKS
TWYFEL OOR DIE SPANNING WAT DAAR
BESTAAN TUSSEN VRYHEID EN VERANTWOOR-
DELIKHEID NIE. IN ’N OMGEWING VAN ’N NUUT
VESTIGENDE EN DEELNEMENDE DEMOKRASIE
SOOS SUID-AFRIKA, WAAR EEN VAN DIE
VERNAAMSTE UITDAGINGS DIE LEWERING VAN
BELEIDSBELOFTES IS, IS DAAR ’N TOENEMENDE
BEKLEMTONING VAN VERANTWOORDELIKHEID
EN TOEREKENBAARHEID.
Deur Sarie Berkhout *
D
it is uiteraard besonder belangrik dat burgers, en
veral dié in diens van ander burgers, toerekenbaar
gehou word vir die wyse
waarop hulle hul taak uitvoer
en die belastingbetalers se
geld bestee. Dit is dan ook
die agtergrond waarteen
prestasiebestuur oorgeneem
word vanuit die bedryfskonteks
en deel word van die
wyse waarop die openbare
domein bestuur word. Meer
mededingende prestasiebewuste
individue, so lui die
argument, sou dan soos in ’n
sakekonteks die antwoord wees vir die vestiging van
toerekenbaarheid en groter doeltreffendheid. Dit is die
onderliggende agtergrond waarbinne universiteite,
deesdae gereduseer tot hoër onderwysinstellings,
onderwerp word aan die regime van prestasiebestuur.
In ’n globale konteks waar ekonomiese kompeteerbaarheid
in die magtige kennisekonomie die oorheersende
meesleurende diskoers vorm, is die implementering
van prestasiebestuur verleidelik oortuigend.
Prestasiebestuur as meganisme in die
staatsbeheer van universiteite, wil ek redeneer, word
egter onder invloed van die ingenieurs van vooruitgang
en die dominante neoliberale diskoers gereduseer tot ’n
skadelike vorm van bewaking of dophouding
(surveillance) wat bekend staan as performatiwiteit. In
teenstelling tot diskursiewe demokratiese vorme van
verantwoordelikheid gebaseer op vertroue, word ’n
kultuur van performatiwiteit gevestig deur middel van
devolusie, mikpunte en insentiewe om institusionele
verandering te bewerkstellig. Performatiwiteit rus
* Professor in opvoedkunde, Universiteit Stellenbosch
verder op ’n vorm van remoralisering waardeur
individue verantwoordelikheid aanvaar en dit op sigself
van toepassing maak sonder inagneming van die
strukturele verweefdheid van hierdie sogenaamde
keuse om by te dra tot ‘transformasie’ en terselfdertyd
te presteer of nie.
Performatiwiteit is ’n tegnologie of kultuur
van regulering wat gebou word op beoordeling,
openbare vergelykings en in die openbaar opgehemelde
rangordelyste. Dink maar aan die sogenaamde “Ivyleague”-universiteite
van die VSA of die lyste waarin
die top-universiteite of soms programme wat by
besondere universiteite aangebied word, gelys word
van die ‘beste’ tot die ‘swakste’ ooreenkomstig ’n
aantal statistiese indikatore. In Suid-Afrika word
natuurwetenskaplike navorsers al etlike jare gegradeer
aan die hand van die NNS (Nasionale
Navorsingstigting of NRF) en
as A, B of C geklassifiseer.
Sedert 2002 word ook mense
in die sosiale wetenskappe
(geesteswetenskappe of ‘humanities’)
onderwerp aan
hierdie stelsel van portuurgroepevaluering
en -gradering
ten einde te bepaal wie in
aanmerking kan kom vir
navorsingsbefondsing deur die
NNS. Die legitimiteit van die
NNS-graderingsproses is ingebed
in ’n stelsel van portuurgroepevaluerings op
grond van persoonlike narratiewe en bewyse. Hierdie
rangorde van akademici en navorsers kan dan weer
gebruik word deur individue om te beding vir beter
poste en veral betaling, en word deur die universiteit
gebruik as bemarkingsaanduider van hulle ‘kwaliliteit’.
Universiteite wat histories staatgemaak het op
die aktiewe en kollegiale deelname van akademici
word deesdae, nieteenstaande gereelde debatte en
besware van krities bewuste akademici oor die
uitwerking en konsekwensies van sodanige stelsels,
onderwerp aan een of ander vorm van prestasiebestuur
ten einde hul posisie in hierdie ranglys-spel te verhoog.
Kritiek op performatiwiteit as prestasiebestuurstelsel
word ondermyn. Nie alleen omdat die belofte van ’n
groter beloning vir uitnemende prestasie verleidelik en
regverdig is nie, maar ook omdat diegene wat kritiseer
by implikasie gewoon ‘tog ’n bietjie lui sou wees’.
Uitgebreide en komplekse prosedures ingebed in duur
gepatenteerde stelsels vir die bestuur van menslike
hulpbronne, soos byvoorbeeld Oracle, kan gelukkig
gebruik word om die prestasie te evalueer en beloon.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 33

Omdat universiteite meer is as sake-instellings en
akademici moeilik tot kwalifikasie en kennisprodusente
en verkoopsagente (of dalk moes ek die mooi woord
kennis-entrepreneurs gebruik het) gereduseer kan word,
moet ’n klassifikasie- en beheerstelsel ontwikkel word
wat op grond van vryemarkretoriek regverdigbaar is.
Die maatstawwe vir besluite oor prestasie moet so
objektief en konsekwent as moontlik wees
nieteenstaande omgewingspesifieke bestuurspraktyke –
en wat is meer objektief as versyfering! Sentraal in
hierdie proses is die reduksie van komplekse sosiale en
politieke prosesse en gebeurtenisse, soos onderwys,
navorsing, gemeenskapsbetrokkenheid en – terloops –
die omstandighede en voorwaardes vir kennisskepping,
tot ’n stel onomstrede en gelykgeykte kategorieë van
besluitneming op grond van meetbare indikatore vir ’n
bepaalde termyn. So kan elke individu se
prestasiepunte oor omgewingsgrense heen bereken en
omgereken word om in te pas in die besigheidsplan en
die verbandhoudende strategiese aanduiders of
indikatore om die rektor en universiteit se prestasie te
kan besing. So ’n klassifikasie kan byvoorbeeld gedoen
word aan die hand van ’n vyfpuntskaal waaraan die
vergoedingsaanpassings gekoppel kan word. ’n Mens
kan ook ’n klassifikasieraamwerk gebruik waarvolgens
jy sou kon onderskei tussen die ou hout, soliede sterre
en sterre met subkategorieë soos potensiële en
groeiende sterre, soliede burgers en potensieel soliede
burgers en die verbygaande, skaars oorlewendes!
Performatiwiteitstelsels ondermyn die kritieskreatiewe
en sosiopolitieke verantwoordelikheid van
universiteite, en omskep dit tot pseudo-kompeterende
markte waar akademici gereduseer word tot agente wat
oortuig of angstig die onderliggende mededingingswaardestelsel
internaliseer en hul gedrag en denke
dienooreenkomstig skik. Só word prestasie-evaluering
vir my die soort meganisme wat Foucault beskryf het
aan die hand van die idee van die Panoptikon van
Bentham om gevangenes se gedrag in tronke te
reguleer. Dit word ’n stel institusionele leuses en
diskursiewe praktyke wat werk om academici te
reguleer deur die dissiplinering van hul beliggaming as
ster of dooie hout – al sou dit uit vrye keuse wees. Die
verleidelikheid van dié soort prestasiebestuurstelsel is
geleë in die wyse waarop die onderliggende
magsverhoudinge en beheermeganismes verdoesel
word in ’n algemeen aanvaarde diskursiewe patroon
waarin die prestasie al dan nie van die individu
volledig persoonlik geabsorbeer word. Enige vorm van
solidariteit of gemeenskaplikheid word in hierdie
geïndividualiseerde prestasiespel ondergrawe, want om
jou prestasie voortdurend te oortref, verg meer en meer
tyd en minder en minder belangstelling in die
verwording of verbeelding van die wêreld waarbinne
ons leef.
’n Verdere effek hiervan is dat die publikasie
van navorsing in ISI (International Science Index) of
die IBSS (International Bibliography of the Social
Sciences) erkende wetenskaplike tydskrifte die
belangrikste indikator van werklike prestasie laat word.
In hierdie indekse word reeds impaksaanduiders aan
individuele tydskrifte gekoppel. Dié soort indikatore
word dan gebaseer op die aantal kere wat so ’n tydskrif
of artikel gelees word (afgelaai word van die
webtuiste). Indekse vir die aantal kere wat bepaalde
tydskrifte, artikels en skrywers aangehaal word in
ander artikels word gebruik om die kwaliteit aan te dui.
’n Verhouding van publikasie- eenheid per dosent
reguleer daardeur nie net die prestasie van die
universiteit, fakulteit en departement nie, maar ook die
identiteite van individuele dosente. Die belang van
plaaslike taalgemeenskappe, soos Afrikaans, word
daardeur swyend vernietig. Afrikaanse vaktydskrifte
wat deel wil word van hierdie stelsels moet uiteraard
oorskakel na Engels. Verder ontmoedig dit publikasie
in plaaslike akademiese tydskrifte, want die wat daarin
publiseer is gewoon nie stermateriaal nie – dit dra nie
by tot die verhoging van jou posisie op hierdie ranglys
van aanhaling nie. Om tyd te bestee aan publikasies in
die openbare domein (nie portuurgroep gerefereerde
publikasies nie) is ’n seker aanduiding dat jy
verbygaande is.
In Suid-Afrika word addisionele kategorieë
om die doeltreffendheid van uitsette te meet, gekoppel
aan die deurvoersyfers van studente (d.w.s. % studente
wat binne die voorgeskrewe tyd hulle studieprogram
suksesvol voltooi). Verder is daar ook nog die
allerbelangrike reduksie van diversiteit tot die
persentasie studente en dosente ‘uit vorig benadeelde
groepe’, wat ongelukkig ’n moeilike konsep is om te
versyfer. Derhalwe moet daar gesteun word op
besluitnemingskategorieë wat oorgeërf is uit apartheid,
naamlik, wit en swart met soms ’n debat oor die wat
nie heeltemal swart is nie, en of wit vroue werklik
benadeel was of nie. Weereens word onbewustelik
daardeur ’n beheerstelsel wat tot fundamentele onreg
gelei het, voortgesit.
’n Prominente tendens wat hiermee verband
hou, is die toenemende kommodifisering van die rol
van universiteite. In plaas van insigte wat as eiendom
van die universiteit in die openbare domein geplaas
word (proefskrifte en tesisse), word ‘kennisproduksie’
gekoppel aan patenteerbare uitsette en winsgewende
produkte (ook van protokolle en tegnieke vir die
dienstesektor of kennisekonomie), veral met
sakevennote, tot voordeel van die individuele
ontdekkers en die universiteit en veral finansiers van
die navorsing.
Rondom performatiwiteit ontstaan ’n hele
nuwe taal waardeur kritiese debatte oor die vryheid en
outonomie van universiteite en hulle rol in ’n
demokrasie verdag gemaak word. Gemeenskapsdiens
word gereduseer tot filantropie of die bemarking van
en verpakte kennisprodukte vir die lewenslange
leermark. Dosente wat ondernemende entrepreneurs is,
dra by tot die uitnemende prestasie van die universiteit
sonder om te besef dat hulle daardeur verslaaf word
aan ’n vorm van werksomgewing wat ontredderend en
grensoorskrydend is ten opsigte van ’n privaat lewe en
behoorlike verhoudinge met ander.
Die koste-effektiwiteit van programme of
departemente word gebruik as die basis vir besluite
rondom die strukturering van ’n universiteit. Aangesien
die bepaling van die effektiwiteit van onderwys en
navorsing moeilik versyferbaar is, word dit gewoonlik
gereduseer tot die bepaling van die koste van die
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 34

program. Vanuit die visie vir die toekoms van die
universiteit word daar dan naas die voorleggingstellings
in die besigheidsplan voorsiening gemaak vir
’n stel indikatore wat aan uitsetmikpunte vir die
toekoms gekoppel kan word ten einde die prestasie van
die universiteit op vaste voet te plaas. Soos reeds aan
die begin geredeneer, sou dit op sigself sekerlik nie
onredelik wees om te verwag dat die bestuur van die
finansies van ’n universiteit op ’n vaste voet geplaas
word nie; wat egter wel problematies raak, is die
geleidelike verdwyning uit die agenda van die senaat
en raad van ’n universiteit van belangrike omstrede
sake en kompleksiteite van die werklikheid waarbinne
geleef en geregeer moet word. Geleidelik verander die
bestuurstelsel in ’n vorm van bewaking of dophouding
waardeur mense antwoord op die verwagte gedrag wat
deur die onsigbare meetinstrument ingebou word.
Verhoudinge en gedrag word gereduseer tot dit
waaraan identiteit in die uitnemende universiteite
gemeet en gevestig word. Elkeen moet so vaardig as
moontlik word om sigself voor te stel in die
terminologie van die belangrikste betekenaars
(signifiers) en hulle toekoms in te klee ooreenkomstig
die potensiaal tot uitnemendheid.
Ingebed in die gesprek rondom die proses is
paradoksaal die voorhou van demokratiese idees van
desentralisasie, inspraak en onderhandeling en die
beklemtoning van openbare verantwoordelikheid:
vryheid en outonomie wat gereduseer word tot die
universiteit en die akademikus se plek op die ranglys
van prestasie. Waar die politieke konteks en
magsverhoudinge waarbinne ‘kennis geproduseer’
word, verdoesel word in ’n wetenskaplike stelsel wat
toekomsrisiko’s verminder. Dit word ’n soort
wentelaksie waarin nie alleen akademici gereduseer
word tot handelaars in eie belang nie, maar diegene
sonder geld hul reg ontneem word tot aandeel in die
openbare debatte oor regverdigheid en die verbeelding
van nuwe werklikhede.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 35

• Reeks: Wat is transformasie?
Transformasie as
ware dialoog
IN HIERDIE ARTIKEL STAAN EK KORTLIKS STIL
BY KWESSIES WAT NA MY MENING RELEVANT
IS VIR DIE TRANSFORMASIEPROJEK IN SUID-
AFRIKA. DIE KOLLIG VAL OP DIE PENARIE VAN
SWART MENSE IN PROFESSIONELE OF BE-
STUURSPOSISIES NIE VOORHEEN MET SWART
LIGGAME GEASSOSIEER NIE.
Deur Nhlanhla Mkhize *
E
k stel dit dat tensy Suid-Afrikaners van alle kleure
nie as volwaardige persoonlikhede erken word nie,
wat in staat is om hulle
standpunte vanuit ’n posisie
van gelykheid te artikuleer,
sal transformasie ’n wenslike,
dog ontwykende doelwit
in Suid-Afrika bly.
Aangesien die artikel bedoel
is om oop, kritiese dialoog
oor sake hierin aangeroer aan
te wakker, was ek op die
punt af deur padlangs te
praat en nie ’n graaf ’n “tuinwerkinstrument”
te noem
nie.
Ras en
toekennings van
bevoegdheid en
onbevoegdheid
In sommige kringe is daar ’n onuitgesproke aanname
dat swart aanstellings, synde “regstellende aksie”-
kandidate, nie bevoeg of verdienstelik is nie. Dít
geskied in weerwil van die posbekleër se professionele
kwalifikasies. Dit is nie vergesog nie om te postuleer
dat dít die geval is omdat ras ’n voorste bepaler van
professionele mobiliteit in Suid-Afrika was. In die
geheel het swart mense die ondergeskikte rolle van
tuiniers, boodskappers, huishulpe, en dergelike vervul.
Dit is gevolglik moontlik dat ’n onbewuste
gerassifiseerde proses by interpersoonlike en
intergroepontmoetings intree: die neiging is om min
van swart mense te verwag, met die enkeles wat in
verantwoordelike posisies is wat as opmerklike
uitsonderings gesien word. Om sake te kompliseer,
* Medeprofessor en adjunkhoof van die Sielkundeskool,
Universiteit van Kwazulu-Natal
gebeur dit selfs dat sommige swart kliënte weens ’n
diepgesetelde geestelike gestremdheid soos onder
andere deur Biko betreur, dit moeilik vind om te
aanvaar dat mede swart mense hulle behoeftes volledig
kan hanteer. Persoonlik het ek telling verloor van die
aantal kere wat ek deur besoekers by die werk – en dit
sluit swart besoekers in – vir ’n skoonmaker aangesien
is. Bloot hierdie onuitgesproke aanname dra al by tot ’n
stresvolle, vervreemdende werkomgewing. As
oorblyfsel van ons hartseer verlede moet hierdie
situasie dringend hanteer word, aleer ons almal
gevangenes van die verlede bly. Transformasiebestuurders
moet dialoog open ten einde manifestasies
van hierdie neiging reguit te konfronteer.
Die reg om te
praat, die reg om
gehoor te word!
Vir sommige maatskappye of
organisasies is transformasie
gelykstaande aan die aantal
swart werknemers. Terwyl
transformasie wel die syferspeletjie
insluit, kan dit nie
daartoe verskraal word nie.
Deur transformasie aan getalle
gelyk te stel, loop ’n mens die
risiko van vensterversiering.
Hierdie dimensie van transformasie
het betrekking op die
diepte van die verandering. In
organisasiekringe word hierna
verwys as eersteordeverandering.
Eersteordeveranderinge, ook bekend as vlak
veranderinge, beteken om so ’n bietjie rond te speel
met die meubels (meer swart gesigte waar daar
voorheen minder was) sonder om enigsins in te meng
met die diepgesetelde aannames, kulture en psiges van
die organisasie.
Hoe manifesteer vlak veranderinge? Daar is
talle voorbeelde van hierdie verskynsel. ’n
Sogenaamde regstellende aksie- aanstelling mag verdra
word op voorwaarde dat hy of sy nie rondspeel met die
dominante psige(s) van die organisasie nie. Dit is soos
’n soort ongeskrewe sielkundige kontrak. Met ander
woorde die posbekleër word stemloos gemaak (of gee
toe aan prosesse wat hom stemloos maak) met
betrekking tot die mees kritieke aspekte van
organisasiefunksionering. Terwyl dit algemene praktyk
geword het om “verteenwoordigende” strukture te hê
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 36

om organisasiemandate uit te voer (deur bv. ’n swart
persoon of ’n vrou in ’n komitee te hê), is hierdie
praktyk onvrugbaar as die geteikende persoon bloot
daar is om gesien, maar nie gehoor te word nie. Swart
mense en vroue wat in sodanige strukture dien, voel
dikwels gefrustreerd omdat dit nie ongewoon is nie dat
hulle bydraes geïgnoreer word. As ’n mens in
aanmerking neem dat om te praat nie slegs ’n proses is
waardeur ons idees van een kop na ander koppe
verplaas nie, maar ook ’n belangrike aspek van selfheid
(positiewe selfbevestiging), kan niks meer vernederend
as ’n daad van nie-erkenning wees nie.
Terwyl die boorling (native) in bogenoemde
voorbeelde sy stem geheel en al ontsê word, word hy of
sy in sommige omstandighede toegelaat om ’n opinie
te verwoord, solank dit deur die stem van ’n
nieboorling (non-native) verwoord of op een of ander
manier versag word. In so ’n geval word iemand ’n
woordvoerder vir die swart stem of probeer hy
kwalifiseer. Waarom daar nie na die swart stem as
sodanig geluister word nie, is ’n saak van kommer.
Waarom moet die swart stem verpak word in ’n ander,
histories bevoorregte posisie voor dit ’n gehoor kan
bereik? Die deurlopende miskenning van hulle stemme
het al menige swart mens gefrustreer. ’n Kwalifikasie
is hier aan die orde: ek betoog nie dat sekere
standpunte aanvaar moet word bloot omdat hulle deur
swart mense verwoord word nie, maar eerder dat die
idee van dialoog die gelykheid van die deelnemers aan
die gesprek vooronderstel, sodat alle stemme gehoor
moet word. Dialoog erken die Ander, met wie ’n mens
kan saamstem of verskil. Enigiets anders is
skyndialoog. Ek is bevrees dat transformasiepogings in
die meeste organisasies deurspek geraak het van
skyndialoog wat daarop gerig is om die staat te paai.
Tot die mate waartoe swart mense bereid en gewillig is
om gekoöpteer te word in vernederende,
skyndialogiese ontmoetings waar hule opinies nie
ernstig opgeneem word nie, en solank hulle bereid is
om verdra te word omdat hulle nie moeilikheid maak
nie, het ons die transformasieprojek in die steek gelaat.
Begrip van die
Ander se leefwêreld
Terwyl die verskraling van transformasieprobleme tot
kommunikasiemislukkings (mis-verstand) op
ideologiese selfmoord neerkom – die soort selfmoord
dikwels deur transformasiekonsultante gepleeg – is
bereidheid om met die leefwêreld van die Ander om te
gaan, insluitend om vlot in die ander se taal en
kommunikasiepraktyke te wees, steeds kritiek.
Histories het die las van om tot terme te kom met en
selfs aan te pas by die veelvuldige leefwêrelde wat ons
diversiteit as ’n nasie vorm, vierkant op die skouers
van die (voorheen) ontkieserdes gerus. Dus, terwyl dit
as vanselfsprekend beskou is dat swart mense Engels
en Afrikaans vir onderwys- en beroepsdoeleindes moes
leer, het dieselfde nie die blanke bevolking gegeld nie.
In die swart bevolking het vlotheid in Europese tale
(hoofsaaklik Engels) ’n doel in sigself geword: dit is
beskou as blyk van ’n meerdere intellek (en is ryklik
beloon).
Tot vandag en in weerwil van grondwetlike
waarborge bly Afrikatale onsigbaar in openbare en
akademiese diskoers. ’n Mens sou dit miskien verstaan
as die meerderheid Suid-Afrikaners vlot was in die
betrokke Europese tale (terwyl kennis geneem word dat
oortuigende argumente ten gunste van Afrikatale ook
uit ander hoeke gevoer kan gevoer word), maar dit is
nie die geval nie. My ervaring in klasgee by ’n tersiêre
instelling vir meer as tien jaar het my tot die
gevolgtrekking gebring dat op die intreevlak die
meerderheid swart Suid-Afrikaanse leerders Engels nie
voldoende bemeester het nie om dit as denkinstrument
in te span (d.i. om abstrakte wetenskaplike idees te
hanteer en weer te gee), en dit sluit nie noodwendig
voormalige model C-leerders uit nie. Die meeste swart
leerders is gewoond aan kodewisseling in hulle
alledaagse gesprekke. Hierdie modus van
kommunikasie word ook deur swart onderwysers op
alle vlakke van skoling gebruik. Die kort en die klaar
daarvan is dat daar ’n gaping bestaan tussen die
alledaagse leefwêreld van die swart leerder en die
onderwysomgewing, met die onderrigtaal (en watter
sosiale en kulturele praktyke ook al daarin ingebed is)
wat ’n reuse bydrae tot hierdie gaping lewer. In
weerwil van dwingende getuienis van sielkundige
studies wat dui op die meerderwaardigheid van
moedertaalonderrig in veral die vroeë vormingsjare, het
hierdie kwessie nie die aandag wat dit in Suid-Afrika
verdien, geniet nie. Die vraag na die verband tussen
transformasie en taal is natuurlik nie beperk tot die
opvoedkundige sfeer nie: dit deurtrek alle aspekte van
ons lewens, insluitend die ekonomie en die staatsdiens.
Hiermee ’n anekdotiese voorbeeld: Ek het al meer as
een keer voorvalle meegemaak waar ’n swart kliënt
gevra is om eenkant toe te staan omdat die bankteller
nie met haar kon kommunikeer nie, en dit in ’n bank
waar die meerderheid kliënte ooglopend swart Afrikane
was. Dit het nogal ’n hele rukkie geneem vir die tolk,
’n skoonmaker, om tot haar redding te kom!
Transformasie moet daarom aandag skenk aan die
vraagstuk van taal, met inbegrip van die magsdinamika
ingebed in die praat van ’n taal.
Laat ek my nou bepaal by die vraag na die
verstaan van die Ander se kommunikatiewe praktyke
(in plaas daarvan om taal as sodanig te verstaan). Ook
hier het apartheid ons ’n gevoelige slag toegedien. Die
geografiese skeiding van swart en wit gemeenskappe
het beteken dat daar min of geen geleenthede was om
informeel te verkeer nie (om maar te swyg van op ’n
gelyke basis), selfs in situasies waar die betrokke
gemeenskappe ’n hanetreetjie van mekaar gewoon het.
Na 12 jaar van demokrasie bly ruimtelike hindernisse
verskans, ofskoon op ’n sielkundige vlak. Swart
beweging (incursion) na “wit ruimte” is nie geëwenaar
deur wit beweging na “swart ruimte” nie. Dit is egter
nie my bedoeling om oor ras, ruimte en een of ander
weergawe van die kontakhipotese hier te praat nie: Ek
stel die kwessie hier aan die orde ten einde voor te stel
dat in weerwil van die demokratiese bedeling bly die
geleenthede vir wit mense om hulleself volledig in die
leefwêreld van die swart mens te dompel so seldsaam
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 37

as voor die post-apartheid era. Dit beteken dat die
geleenthede om meer van swart kommunikatiewe
praktyke (of ervarings) te leer op swart mense se eie
terme en terrein beperk is, en so word betekenisvolle
transformasie verhinder.
´n Paar voorbeelde sal voldoende wees om die
belang te demonstreer daarvan om te leer van die
Ander se kommunikatiewe praktyke en lewenswyses.
In my vroeë dae as sielkundige intern verbonde aan die
universiteit is ’n aantal swart kinders van
Engelsmediumskole na die Sielkundesentrum verwys
omdat hulle “te stil” was, of “nie responsief in die klas
nie” of “teruggetrokke” (kyk nie die onderwyser in die
oog nie). ’n Aantal swart studente sou ook na die
Sentrum kom omdat “wit studente onophoudelik in die
klas praat” en eersgenoemde die kans ontneem om
hulle standpunte te lug. As die tutor of dosent in beide
gevalle van kultureelgebaseerde kommunikatiewe
praktyke bewus was, sou hulle die leeromgewing
struktureer op ’n wyse wat alle leerders bevoordeel.
Byvoorbeeld, in hoofstroom Westerse kultuur word
kommunikasie beskou as ’n abstrakte, konteksvrye
aktiwiteit: dit is ’n uitdrukking van die spreker se
individualiteit.
Daarenteen is kommunikasie in Afrika-opsette
grootliks ’n responsiewe aktiwiteit. Dit is afhanklik van
tekens (cues) wat ’n volwasse spreker veronderstel is
om te lees, soos wat dié tekens na vore kom in die
gespreksruimte of –veld geskep deur die daad van
kommunikasie self. Ten einde die betekenis van wat
gesê is te verstaan, moet ’n mens volledig bevoeg wees
om die konteks waarin die gesprek plaasvind, te
begryp, en dit impliseer die nodige sosiale intelligensie
om volle aandag aan die verhouding en sy dinamika te
skenk. Dit is vir hierdie rede wat gesprekke in talle
Afrikakulture neig om langer en meer spekulatief te
wees. Tydens die daaropvolgende dialoog moet ’n
mens hoflik genoeg wees om nie die verhouding tussen
jouself en die ander onnodig te beskadig nie, selfs al
stem jy nie saam nie. Tydens die gesprek is die teiken
nie die individu as sodanig nie, maar die baie
lewendige atmosfeer of konteks geskep deur die feit
dat die sprekers in ’n gesprek betrokke is.
Kommunikasie geskied asof daar ’n derde party tot die
gesprek is, selfs al is daar slegs twee sprekers. Dit
verseker dat die verhouding tussen jouself en die ander
nie beskadig word nie. Om in gebreke te bly om te let
op die konteksafhanklike tekens gedurende die gesprek
kan lei tot misverstande of probleme soos hierbo
aangestip. In kruiskulturele ontmoetings kan die geduldige,
spekulatiewe benadering wat uit die Afrikaperspektief
bedoel is om die verhouding te bewaar,
vertolk word as besluiteloosheid of selfs doodgewone
onnoselheid (om nie iets te hê om te sê nie!).
Vir hierdie en talle ander redes anderkant die
skopus van hierdie kort artikel behoort transformasie
die gewilligheid en inspanning by alle partye te wees
om hulle as gelykes in die leefwêreld van die ander te
dompel. Dit is nie ’n proses waar een groep die ander
se leefwyses toe-eien of assimileer nie. Dit betrek ’n
transformasie van ons modi van wees in die wêreld met
ander.
Laat die ware dialoog begin.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 38

• Dossier: Midde-Ooste
Israel se oorloë teen Libanon
SEDERT SY TOTSTANDKOMING HET ISRAEL, AS
“STAAT VAN DIE JODE” − OM DIE TITEL TE
GEBRUIK VAN ’N BOEK DEUR THÉODORE
HERZL, STIGTER VAN DIE SIONISTE-BEWEGING
IN 1897 − HOM TROMPOP GELOOP TEEN DIE
MEER AS DUISEND JAAR OUE OORBLYFSELS
VAN GODSDIENSTIGE PLURALISME IN DIE
MIDDE-OOSTE, TUSSEN MIDDE-OOSTERSE
CHRISTENE EN MOSLEMS, SOENNIETE, DROES-
SE, SJIÏETE OF ALAOEÏETE.
Deur Georges Corm *
I
n Palestina, Sirië, Libanon, Irak en Egipte woon ’n
verskeidenheid godsdienstige gemeenskappe, insluitend
Joods, vervleg met
mekaar (1). Die skepping
van ’n uitsluitlik Joodse staat
in hierdie diverse milieu kon
dus nie anders as om hewige
teenstand te ontlok nie.
Die eerstes wat aan
Arabiese kant bekommerd
begin raak het, reg van die
begin van die 19de eeu, was
die Christene van Palestina,
Libanon en Sirië. Hulle het
voorsien hoe hulle toekoms
bedreig sou word deur die
koms van so ’n staat, gebou
op die monopolie van ’n
gemeenskap wat gevoed word uit ’n demografiese
instroming vreemd aan die streek: Asjkenasi-Jode wat
van vervolging in Rusland en Oos-Europa vlug.
Midde-Oosterse Christen-gemeenskappe het verwag
dat die Sionistiese onderneming, gesteun deur
Europese koloniale magte, sterk op kruistogte sou trek
en dus die goeie sekulêre verhoudinge tussen Midde-
Oosterse Christene en Moslems in gevaar sou stel.
Bowendien sou die sukses daarvan sommiges in die
plaaslike Christen-gemeenskappe kon aanspoor om
dieselfde regte op te eis as die Jode wat van elders na
’n staat met Christen-gemeenskappe gekom het.
Die Joodse nedersetters het van hulle kant
* Voormalige Libanese minister van finansies, skrywer van
Le Proche-Orient éclaté (1956-2006), Parys: 2006,
Gallimard, en Orient-Occident, la fracture imaginaire, Parys:
La Découverte, 2005. Uit die Frans vertaal deur Sonya van
Schalkwyk-Barrois, sonyavs@yahoo.com
soms voor die stigting van die staat van Israel reeds die
Christelike minderhede in die Midde-Ooste as
moontlike bondgenote beskou. Hulle hoop beskaam
egter: die Christene van die groter Libanon, wat in
1919 deur Frankryk tot mandaathouer verklaar is, bly
oorwegend onbetrokke. In sy pleidooi vir ’n terugkeer
na Libanon se Feniciese oorsprong wil die
Fransskrywende Libanese digter, Charles Corm,
geensins die Sionistiese ideologie naboots nie, maar
eerder ’n moderne Libanese nasionalisme tot stand
bring wat verhewe is bo die kloof tussen Christene en
Moslems. In dieselfde tydperk beroep die Egiptiese
nasionalisme hom ook op sy faraoniese wortels, en die
opkomende Irakkese nasionalisme weer op ’n
glorieryke Babiloniese erfenis.
Michel Chiha, nog ’n Franssprekende
Libanees en ’n briljante joernalis met sterk politieke
invloed, waarsku die Libanese voortdurend teen die
destabilisering wat die staat
van Israel in die Midde-Ooste
teweeg sal bring. Hy maak
hulle attent op die vyandigheid
wat Libanon met sy
verskeidenheid van gemeenskappe
sal polariseer en stel
dié diversiteit as antitese vir
die Israeliese beleid om
gemeenskappe uit te sluit.
Iemand wat ongetwyfeld die
grootste aandeel daarin gehad
het om Libanese van hulle
land se moeilike toekoms
bewus te maak, was ’n
Maronitiese priester, Youakim Moubarac, wat sy
omvangryke oeuvre gewy het aan die gesprek tussen
Islam en die Christendom en die sentrale posisie van
sowel Libanon as Palestina in hierdie gesprek (2).
Dit is dus nie verbasend om die Libanese
weermag sy aan sy met ander Arabiese weermagte te
sien veg in die oorlog van 1948 om die totstandkoming
van die staat van Israel te probeer verhoed nie; in 1949
word ’n wapenstilstandooreenkoms tussen Libanon en
Israel onderteken. Besadig weerhou die Libanese
weermag hom daarvan om aan die oorlog van Junie
1967 deel te neem, waartydens Israel die Egiptiese
Sinai, die Siriese Golanhoogland asook Oos-Jerusalem,
die Wesoewer en die Palestynse Gasastrook beset.
Maar Libanon ontkom nie aan die groeiende spanninge
wat hierdie oorlog in die Midde-Ooste skep nie. Erger
nog: sy stelsel van demokratiese vryhede en politieke
verskeidenheid omskep die land in ’n klankkas van die
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 39

groot spanninge wat die Israeliese oorwinning oral in
die Arabiese wêreld geskep het.
Boonop bring die omvang van die Arabiese
lande se neerlaag en die besetting van die hele
Palestina diepgaande ontwrigting in die Palestynse
samelewing teweeg, veral in die vorm van gewapende
bewegings wat in die Palestynse vlugtelingkampe lede
werf, bowenal in Jordanië en Libanon, wat die grootste
getal vlugtelinge in verhouding tot hulle bevolking en
grootte ontvang. Nadat hulle in 1969 deur die
onderdrukking van die Jordaniese weermag uit
Jordanië verjaag word (“Swart September”), brei die
Palestynse weerstandbewegings hulle teenwoordigheid
in Libanon uit, vanwaar hulle soms van die grens af
guerrilla-operasies teen Israel loods. Vandaar die beleid
van grootskaalse weerwraakaksies deur die Israeliese
weermag teen die lande wat hulle huisves. So het ’n
Israeliese lugkommando in Desember 1968 in Libanon
die ganse Libanese burgerlike lugvloot vernietig, wat
groot politieke ontwrigting in die land teweeggebring
en tot die steeds ooglopender magteloosheid van sy
regering gelei het.
Om die waarheid te sê, sedert die Israelies-
Arabiese oorlog in 1973 word Libanon die uitsluitlike
slagveld vir die konfrontasie met Israel, met die Siriese
en Egiptiese fronte totaal geneutraliseer (3). So word
die weg geopen na die uitbarsting in 1975. Libanon,
wat deur baie Palestynse partye voorgehou is as ’n
model vir ’n toekomstige niegodsdienstige,
demokratiese Palestina waarin Jode, Christene en
Moslems op gelyke voet geïntegreer is, word in geweld
gedompel (4).
Hierdie uitbarsting loop uit op die stigting van
’n koalisie van niegodsdienstige Libanese groeperinge
wat as die Nasionale Beweging bekend staan en
eensgesind is met die Palestynse gewapende groepe.
Dit sluit verskeie faksies in wat aan Nasser trou sweer,
grotendeels aanwesig in die Soennietiese gemeenskap,
die Kommunistiese Party, die Siriese Volksparty en die
Sosialistiese Party van Kamal Joumblatt, vader van
Walid Joumblatt. Daarteenoor begin die Falangistiese
Party, onder die invloed van die voormalige minister
van buitelandse sake, Charles Malik, wat baie na aan
die VSA staan, om te bewapen, onder voorwendsel om
al die Christene onder die vaandel van ’n Libanese
Front byeen te bring. Laasgenoemde beoog om
Libanon te bevry van die rewolusionêre Palestynse
greep, ondersteun deur die USSR en sogenaamde
“radikale” Arabiese lande.
Vir Israel bring hierdie Libanese situasie,
aangeblaas deur sy beleid van grootskaalse
wraakaksies, opnuut ’n ou strategiese plan na vore wat
uit die begin van die 1950’s dagteken: om ’n Christenstaat
in Libanon tot stand te bring wat ’n bondgenoot
van die Joodse staat sou wees, en om laasgenoemde se
legitimiteit in die Midde-Ooste te regverdig (5). Deur
in 1978 die suide van Libanon tot by die Litanirivier in
te neem, bring sy weermag in ooreenstemming met die
ou plan van David Ben-Gurion ’n burgermag op die
been met afgerokkelde reserwetroepe uit die Libanese
weermag, en ’n dissidente Christen-offisier aan die
hoof. Hierdie burgermag roep in April 1979 ’n staat
van “vrye Libanon” uit op die 800 km 2 wat die
Israeliese weermag tot in 2000 beset, reglynig teen die
VN-Veiligheidsraad se resolusie 425.
Terselfdertyd, hoewel die Siriese weermag in
die lente van 1976 Libanon binnegaan om die opmars
van troepe van die koalisie van Palestynse bewegings
(6) en die Nasionale Beweging teen die Libanese Front
se forte te stuit, knoop die partye waaruit laasgenoemde
bestaan met Washington se goedkeuring verhoudinge
met Israel aan. Geleidelik kom ’n gedeelde strategie tot
stand met die doel om ’n totale politieke ommekeer in
Libanon teweeg te bring: die Falangistiese Party maak
van ’n nuwe Israeliese inval gebruik om die mag oor te
neem, en sluit onder VSA-beskerming ’n vredesooreenkoms
met Israel; die gewapende Palestynse
bewegings sou uitgewis word. Hierdie strategie kry
gestalte met die inname in 1982, waartydens generaal
Ariel Sharon Beiroet van Junie tot einde Augustus
beleër voordat hy ’n Falangistiese owerheid in Libanon
instel met die steun van die Weste, Saoedi-Arabië en
Egipte.
Te midde van die aggressie verkies die
Libanese parlement ’n president vir die Falangistiese
republiek (Bechir Gemayel) en, toe dié om die lewe
gebring word, sy broer Amin. Onder Amerikaanse druk
onderteken die nuwe bewind in 1983 ’n ongelyke
vredesverdrag met Israel. Terselfdertyd word 200 000
Christene van die Sjoef-gebied – ’n bergagtige streek
suidoos van Beiroet – met geweld gedwing om te
verskuif: die Israeliese weermag hits Droesse en
Christen-burgermagte aan om mekaar te dood voordat
hy uit die gebied onttrek. Die gewapende organisasies
van niegodsdienstige Libanese partye, steunpilare van
die weerstand teen die besetting sedert 1978, word deur
die Falangistiese bewind ontwapen en verjaag, gesteun
deur die multinasionale ingrypingsmag wat in
Augustus 1982 na Libanon gestuur is om te help met
die ontruiming van Palestynse vegters en om die
burgerlike bevolking te beskerm. Die welslae het ons in
Sabra en Chatila gesien ... Dit is dan die
omstandighede wat gelei het tot die totstandkoming
van die Party van God, Hisbollah, wat aktief volgelinge
werf onder die Sjiïetegemeenskap, tot aksie aangespoor
deur die Irannese godsdienstige rewolusie en sy
hardnekkige mobilisering om met die Israeliese
besetting van die Suide klaar te speel.
Nóg die VSA, nóg Israel kry dit reg om van
Libanon ’n satelliet te maak, en Libanon raak
verstrengel in ’n spiraal van gemeenskapdisintegrasie.
In 1990-1991, as vergoeding vir sy steun aan die anti-
Irakkese koalisie, gee die Westerse lande hom beheer
oor Sirië. Die land word omvorm in ’n Saoedi-Siriese
kondominium toe Rafik Hariri, een van die koning van
Saoedi-Arabië se staatmakers, premier word: hy beklee
dié pos ononderbroke van 1992 tot 1998, en weer van
2000 tot 2004, en sleur die land mee in ’n ongekende
vlaag van eiendoms- en finansiële spekulasie. Libanon
erf in die proses ’n skuld van 40 miljard dollar, maar
talle familielede, howelinge, Arabiese prinse, Siriese
offisiere, plaaslike banke en beleggingsfondse word
ryker as in enigeen se wildste drome.
Die VN se Veiligheidsraad aanvaar in
September 2004 resolusie 1559, wat Libanon se
wankele status onder die loep bring. Ná die inval in
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 40

Irak en ooreenstemmend met sy “Nuwe Midde-Ooste”projek,
weier die VSA om die Land van Seders in die
wentelbaan te laat van die Siries-Irannese spil, waarvan
Hisbollah volgens hom ’n blote uitvloeisel is: hy
beplan dus om laasgenoemde uit te wis. Die resolusie
veroordeel enige verlenging van die mandaat van die
Libanese president, Emile Lahoud, (wat beskou word
as hoofsteun van wat die VSA tot “terroriste”organisasie
verklaar het); dit eis die onttrekking van
Siriese troepe, die ontplooiing van die Libanese
weermag in Suid-Libanon en die ontwapening van alle
burgermagte – met ander woorde Hisbollah − wat egter
in Libanon en die res van die Arabiese wêreld as
“weerstandsbeweging” bestempel word, maar ook
Palestynse organisasies wat nog daar is.
Met ongebruiklike stiksienigheid neem die
Franse diplomatieke diens die leiding in hierdie
resolusie, ongetwyfeld ter wille van versoening met die
VSA ná die onenigheid aangaande Irak. Maar
terselfdertyd dompel dit Libanon in ’n volslae
destabilisering en neem hom terug na die situasie
waarin hy tussen 1975 en 1990 was: ’n gevegsterrein
vir al die vyandelike magte van die Midde-Ooste. Die
planne om die suide van Libanon opnuut te beset, word
dus van stapel gestuur. Aan hulle kant werk die VSA
en Frankryk ná die moord op Rafik Hariri aktief mee
om ’n plaaslike mag in Libanon tot stand te bring wat
gunstig teenoor die Amerikaanse denkwyse sal staan:
dié sogenaamde mag van 14 Maart word saamgebind
rondom die Hariri-familie en mnr. Joumblatt.
Die Veiligheidsraad buit boonop die moord op
die voormalige premier uit om ’n indrukwekkende
reeks resolusies aangaande die saamstelling van ’n
internasionale ondersoekkommissie te aanvaar, gevolg
deur verdere resolusies vir ’n internasionale hof, asook
herbevestiging van die noodsaak dat die Libanese
regering resolusie 1559 toepas. Hierdie bedrywigheid
van die VN se hoogste liggaam vorm ’n vreemde
kontras met sy passiwiteit toe Israel in Julie 2006 die
ganse Libanese volk gyselaar gehou het, hele streke
verwoes, honderde inwoners doodgemaak en
tienduisende ander tot ’n gevaarlike uittog gedwing het
...
Klaarblyklik bly Libanon ’n aansienlike
steurnis vir Israel en die “internasionale gemeenskap”,
wat hierdie buitensporige aggressie steun of lafhartig
laat voortduur, nes die gewelddadigheid wat teenoor
die res van Palestina uitgeoefen word. Die VSA en
Israel slaag in 2006 ewe min as met die “chirurgie” wat
hulle in 1982 toegepas en Libanon vir jare in lyding
gedompel het, as Palestina vandag.
Hou die “oorlog tussen beskawings”, die
teoretiese raamwerk vir die leerstelling van oorlog teen
“terrorisme” en “Islamitiese fascisme” wat die
Amerikaanse administrasie sedert 1992 voorhou, nie
die gevaar in dat Libanon opnuut tot ’n bloedige
interne oorlog tussen gemeenskappe gedryf sal word
nie? Sal Libanon se roeping as simbool van
godsdienstige pluralisme, wat die Israeli’s so dwars in
die krop steek, teen hierdie jongste mishandeling
staande kan bly? Dit is gerusstellend om te sien dat die
meerderheid Christene in Libanon, in teenstelling met
hulle gemoedstoestand in 1975, hul intellektuele en
politieke erfenis wat hierbo beskryf word, terugvind.
Generaal Michel Aoun, voormalige
bevelvoerder van die Libanese weermag wat tevergeefs
in 1989-1990 probeer het om Sirië uit Libanon te dryf,
kom nou na vore as die mees gewilde man in die
Christen-gemeenskap. Self ’n boorling van die
suidelike voorstede van Beiroet, verklaar hy sy
solidariteit met die nuwe teëspoed wat die land tref,
maar erger nog die Sjiïete-gemeenskap wie se
woongebiede verwoes is. Deur dit te doen, rig hy ’n
skans op teen ’n nuwe onenigheid tussen
gemeenskappe wat die ongehoorde geweld van die
Israeliese optrede hoop om te skep. So ’n onenigheid
sou die beste middel vir die Joodse staat en sy
bondgenote in Washington wees om opnuut, soos in
1982, te poog om hierdie “rebelse” volk te breek en as
satelliet in te lyf.
Sal die propagandistiese sirenes van ’n
“botsing tussen beskawings” en die uitputting van ’n
hele land wat sedert 1975 alleen, saam met die
Palestyne, die aanslag van die Israeliese
oorlogsmasjinerie moes verduur, nie uiteindelik die
einde beteken van die bewonderenswaardige weerstand
wat die Libanese burgerlike samelewing teen al hulle
teëspoed bied nie? Sal die tallose leemtes en vaaghede
van die Veiligheidsraad se resolusie 1701 nie gebruik
word om Israel en die VSA toe te laat om hulle wil op
die Libanese regering af te dwing en in sy binnelandse
aangeleenthede in te meng, soos wat hulle voortdurend
sedert die aanvaarding van resolusie 1559 probeer doen
nie? Baie Libanese wil graag hê dat hulle land neutraal
in die konflik tussen Israel en Palestina moet word,
hom van sy Siriese hinterland moet afsny, en die soort
Monte Carlo word vir ryk olie-emirs in die nuwe
Midde-Ooste wat George Bush beloof het. Maar dié
ou, papbroekige droom sal Libanon nie in staat stel om
die historiese uitdagings waarvoor hy te staan kom, die
hoof te bied nie. En wat teenswoordig by almal spook,
is die skim van ’n burgeroorlog waartoe die VSA Irak
onder die dekmantel van “demokratisering” dryf, en die
botsing tussen Soenniete en Sjiïete wat die Arabiese
regimes met hulle onderhorigheid aan die VSA in die
streek aanblaas.
Hierdie disintegrasie dra by tot Israel en die
VSA se planne. Dit berei die weg na nog groter chaos
en lyding. Sal Libanon hom kan verdedig en die
merkwaardige vlaag van eensgesindheid onder al sy
gemeenskappe in die aangesig van hierdie aggressie
kan laat standhou? Slegs die toekoms sal ’n antwoord
hierop kan gee.
(1) Cf. Histoire du pluralisme religieux dans le bassin
méditerranéen, Parys : Geuthner, 1998.
(2) Cf. Youakim Moubarac, un homme d’exception, Beiroet:
La Librairie orientale, 2004.
(3) Die Egiptiese president Anwar El-Sadat gaan in 1977 na
Jerusalem, en sluit daarna in 1978, onder Amerikaanse
beskerming, ’n vredesverdrag met Israel: hierdie gebeure
ontketen opnuut geweld in Libanon (cf. Le Liban
contemporain. Histoire et société, Parys: La Découverte,
2005). Die Siriese front – op die besette Golanhoogland –
beleef daarenteen tot vandag toe ’n kalmte wat in teenstelling
staan met die langdurige destabilisering van Libanon.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 41

(4) In sy beroemde toespraak op 12 November 1974 voor die
VN se Algemene Vergadering, praat Jasser Arafat van sy
“droom”: die totstandkoming van “´n enkele demokratiese
staat waarin Christene, Jode en Moslems sal woon in ’n staat
wat op die basis van geregtigheid, gelykheid en broederskap
gebou is”.
(5) Lees “La Balkanisation du Proche-Orient”, Le Monde
diplomatique, Januarie 1983.
(6) Een van sy eerste optredes sou die slagting by die
Palestynse kamp Tal Al Zaatar gedurende daardie somer
wees.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 42

• Dossier: Midde-Ooste
Tien oë vir ’n oog…
IN EEN VAN DIE MESOPOTAMIESE VERTREKKE
VAN DIE LOUVRE-MUSEUM STAAN ’N IMPO-
SANTE TWEE-EN-’N-HALF-METER-HOË BASALT
BEELDHOUWERK UIT OM EN BY 1730 VOOR
CHRISTUS. AAN DIE BOPUNT, VOOR SHAMASH,
SONGOD EN SIMBOOL VAN GEREGTIGHEID,
TROON KONING HAMMURABI, EN ONDER HOM
VERSKYN SY REGSKODE, EEN VAN DIE OUDSTES
TER WÊRELD. ONDER DIE WETTE WAT IN
WIGVORMIGE TEKENS OPGETEKEN STAAN,
FIGUREER DIE BEROEMDE TALION, WAT DIT
HET OOR DIE WEDERKERIGHEID VAN MISDAAD
EN STRAF.
Deur Dominique Vidal *
O
p hierdie beginsel steun die Ou Testament
wanneer dit (in Levitikus 24:17-22) sê (ou
vertaling...): “Iemand wat
moord pleeg, moet die doodstraf
kry. As iemand ’n ander
se dier doodmaak, moet hy
dit vervang. Die beginsel is:
’n lewe vir ’n lewe. As
iemand ’n medemens beseer,
moet aan hom presies
dieselfde gedoen word: as hy
iemand se been gebreek het,
moet sý been ook gebreek
word; as hy iemand se oog
beskadig het, moet sý oog
ook beskadig word; as hy
iemand se tand uitgeslaan
het, moet sý tand ook
uitgeslaan word”. Elders maan Levitikus (19:18) egter
tot versoening: “Jy mag nie wraak neem of ’n grief
koester teen jou volksgenoot nie …”.
Die Nuwe Testament (Matteus 5:38-39) neem
lynreg standpunt teenoor die Talion in wanneer Jesus
sê: “Julle het gehoor dat daar gesê is: ‘´n Oog vir ’n
oog en ’n tand vir ’n tand.’ Maar Ek sê vir julle: Julle
moet julle nie teen ’n kwaadwillige mens verset. As
iemand jou op die regterwang slaan, draai ook die
ander wang na hom toe.” Die Koran weer weifel
(Soeraat II, vers 178): “Die Talion is aan julle
voorgeskryf wat betref doodslag: ’n vryman vir ’n
* Assistant-redakteur, Le Monde diplomatique, en Midde-
Oosterse kenner. Uit die Frans vertaal deur Sonya van
Schalkwyk-Barrois, sonyavs@yahoo.com
vryman, ’n slaaf vir ’n slaaf, ’n vrou vir ’n vrou. Maar
hy wat op die een of ander wyse deur sy broer vergewe
is, moet aan ’n gepaste versoek toegee en bereidwillig
skadevergoeding betaal.”
’n Mens twyfel of mnre Ehud Olmert en Amir
Peretz ooit in die geskiedenisboeke opgeteken sal
word, tensy dit dan is as aanstokers van ’n oorlog wat
so teenproduktief is as wat dit bloedig is. In ieder geval
sal hulle die skeppers wees van ’n nog erger weergawe
van die Bybelse gesegde: “Tien oë vir ’n oog en tien
tande vir ’n tand.” Want die operasies wat so digterlik
“Somerreëns” en “Nuwe koers” heet, het die lewens
geëis van 160 Israeli’s (van wie die oorgrote
meerderheid soldate was) en 1 400 Libanese en
Palestyne (onder wie ’n oorweldigende meerderheid
burgerlikes), gevoeg by Hisbollah se verliese wat na
beraming tussen 80 (volgens dié beweging) en 500
(volgens Israel) kan wees (1). Hierdie telbord – wat
proporsioneel dié van die tweede Intifada en sy
onderdrukking oortref (ongeveer 1 000 Israeli’s en 4
300 Palestyne gedood) – opper ’n knellende vraag,
waarop die smouse belas met
die “verkoop” van hierdie
barbarisme ’n antwoord sal
moet gee: is die lewe van ’n
Israeli, na hulle mening, tien
keer soveel werd as dié van ’n
Arabier?
Kenmerkend van
sogenaamde “asimmetriese”
konflikte, is hierdie ongelykheid
voor die dood ’n
Achilleshiel vir onwrikbare
ondersteuners van Israel.
Bernard-Henri Lévy het dit
duidelik aangevoel toe hy in
sy notas in Le Point van 20
Julie skryf: “Ek sou nietemin graag aan dié wat [van
wanbalans] praat, wou vra hoe hulle sou reageer as
terroristekommando’s op ons grondgebied sou kom,
met totale minagting, selfs ontkenning van ons grense,
om Franse soldate te ontvoer (2).” André Glucksmann
verkies weer om terug te kap: “Die verontwaardiging
van vele verontwaardigdes maak my op my beurt
verontwaardig. (...) Sommige Moslem sterftes word so
lig soos ’n veer geweeg, ander weeg tonne. Dit is
dubbele standaarde (3)”. En die bohaai rondom die
gestorwenes in Kana te vergelyk met die stilte rondom
dié in Irak, Tsjetsjnië en Darfoer.
Maar sou die media se onverskilligheid jeens
laasgenoemde regverdig dat hulle eersgenoemde
verswyg? André Glucksmann sou moeite hê om dit te
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 43

eweer, nadat hy in 1999 – saam met Romain Goupil,
Claude Lanzmann en Bernard-Henri Lévy, wat toe
almal die Israeliese oorlog gesteun het – ’n beroep
gedoen het waarin hulle verklaar: “Natuurlik
veroordeel ons terrorisme, maar jy verjaag nie ’n
terroris deur burgerlikes te bombardeer nie (4).” Wat
betref ons “hedendaagse Malraux” (of, volgens die
hagiograwe, Sartre of Tocqueville), wat beweer dat hy
in ’n drievoudige ontvoering die sleutel tot hierdie
oorlog sien, lyk dit of hy vergeet dat die Israelies-
Palestynse “vulkaan”, om Jasser Arafat se woord te
gebruik, reeds sestig jaar lank gereeld tot uitbarsting
kom: 1948, 1956, 1967, 1973, 1982, plus twee
Intifadas, en ter uitbreiding ’n burgeroorlog in Libanon
en twee oorloë in Irak...
Die neem van enige gyselaars is natuurlik
afkeurenswaardig. Maar hoe kan ’n mens net die
gevangeneming op 25 Junie van die soldaat Gilad
Shalit so beskryf, en nie die klopjag op 34 Palestynse
ministers en parlementslede vier dae later – en, begin
Augustus, die arrestasie van die voorsitter van die
Wetgewende Raad nie? Daarbenewens, het Israel nie
die voorwendsel van twee gevangenes van Hisbollah
gebruik om op sy beurt gyselaars te neem nie? Twee
ganse bevolkings, dié van die Gasastrook, en dié van
Libanon – plus daarby, dié in die noorde van sy eie
land? Boonop kon hierdie drie soldate met ’n uitruiling
van gevangenes (wat Israel van die hand wys, beide
einde Junie en middel Julie) vrygelaat gewees het,
maar in plaas daarvan moet die Libanese nou oor hulle
gestorwenes rou, en wanneer die 900 000 vlugtelinge
na hulle huise toe terugkeer, ’n verwoeste land van
nuuts af opbou...
Hierdie eensydige blik is tot satwordens toe
deur die televisie, radio en koerante aan ons opgedis.
Kan enigeen wat die drie Israeliese gevangenes betreur,
vergeet dat meer as 10 000 Palestyne in aanhouding is,
van wie 600 in Julie gevange geneem is (5)? Is die feit
dat Hisbollah sommige van sy vuurpyle met dodelike
koeëllaers laai, genoegsame rede vir Israel om
trosbomme, fosforwapens of selfs verarmde uranium te
gebruik, soos wat Human Rights Watch getuig (6)? En
waar hierdie nieregeringsorganisasie ernstig maan dat
die nie-onderskeid tussen burgerlike en militêre teikens
op ’n “oorlogsmisdaad” neerkom, meld dit dat dit
“geen gevalle gevind het waar Hisbollah burgerlikes as
skild gebruik het om hulle teen Israeliese teenaanvalle
te beskerm nie”. Dit is wel so dat “vegters
vuurpylrigters in bevolkte gebiede of naby VNwaarnemers
opgerig het”, maar dit “regverdig nie die
Israeliese weermag se grootskaalse gebruik van
blindelingse aanvalle wat reeds soveel burgerlike
lewens gekos het nie” (7). En is dit geloofwaardig om
die skade wat Hisbollah in die noorde van Israel
aangerig het, te betreur, maar regverdiging te vind vir
Israel se “stortvloed van vuur, yster, staal en bloed”
wat die Land van Seders se infrastrukture – geboue,
paaie, brûe, hawens en lughawens, kragsentrales,
fabrieke, ens. – vernietig het? In so ’n mate dat die
koste van die oorlog op 1 miljard dollar aan die een
kant, en 6 tot 10 miljard ander kant geskat word...
Hierdie “dubbele standaarde” word nie net in
die Midde-Ooste toegepas nie. Onder Franse politici,
joernaliste en talle landsburgers het dit ’n soort
verstandelike refleks geword wat so Pavloviaans is dat
dit soms feitlik onbewus gebeur. En wat by baie ander
kwessies opduik.
Tekenend hiervan is die aangeleentheid van
Ilan Halimi en Shahib Zehaf. Op 13 Februarie 2006
word Ilan Halimi, 23 jaar oud, dood aangetref nadat hy
in Bagneux (Hauts-de-Seine, net buite Parys) aangehou
en gemartel is. Hoewel dit waarskynlik is, gesien die
slagoffer se herkoms en sekere opmerkings deur sy
aanhouers, is die antisemitiese aard van die moord nie
uit die staanspoor bewys nie. Dit weerhou nie die
belangrikste staatsowerhede sowel as die kerke,
politieke partye en media daarvan om te mobiliseer nie.
Meer as 50 000 mense neem op 26 Februarie aan ’n
protesoptog in Parys deel. Ses dae later, in Oullins
(Rhône-distrik), word Shahib Zehaf, 42, deur drie skote
gedood. Hoogs waarskynlik om dieselfde redes, maar
weereens kan die rassistiese karakter van die moord nie
bewys word nie. Maar feitlik almal wat vir Ilan Halimi
opgekom het, bly stil. Eers drie weke later betoog 2
000 protesteerders in Lyon. En SOS Rassisme plak kort
daarna plakkate op teen mure in Frankryk, waarop
staan: “´n Arabier dood in Oullins, ’n Jood dood in
Parys – twee pelle vermoor”...
Hierdie wanbalans is geen uitsondering nie:
dit kenmerk die meeste kommentaar op rassisme en
antisemitisme in Frankryk. Gevalle van anti-Joodse
geweld het wel onteenseglik vinniger toegeneem as
ander van 2000 tot 2002. Daarna het dit óf stadiger
toegeneem, óf – soos in 2005 – vinniger afgeneem. Die
Nasionale Raadgewende Kommissie vir Menseregte
(CNCDH) teken dit onomwonde aan (8). Maar nie
alleen onderskat politici en joernaliste die
kwantitatiewe toename in anti-Arabiese en anti-
Moslem rassisme nie, hulle kyk ook die kwalitatiewe
aspek daarvan mis: die kontras tussen die
marginalisering van antisemitisme en die opwelling
van anti-Arabiese en anti-Moslem vooroordele ná 11-
September. Gevolglik verklaar 90% Franse dat hulle
bereid sou wees om ’n Jood as president van die
Republiek te verkies, maar slegs 36% sou vir ’n
Moslem-kandidaat stem (9).
Dit is die moeite werd om – met die nodige
omsigtigheid – die meningspeiling te lees wat vir die
CNCDH se verslag in 2006 gedoen is. Een uit elke drie
Franse verklaar dat hy of sy rassisties is (8% meer as in
2004), en 63% van hulle (+5%) reken dat “sekere
gedrag soms rassistiese reaksies kan regverdig”. Wat
slagoffers van rassisme betref, dui die peilings eerstens
op “Noord-Afrikane” en “Moslems” (42%), gevolg
deur “uitlanders” en “immigrante” (26%), en dan
“Afrikane” en “Swartes” (17%) – en daarna kom
Franse (12%), “Jode” (6%) en “mense met ’n ander
velkleur” (6%)…
Om deurgaans ’n rangorde aan die
verskillende soorte rassisme te gee, sou wees om ’n
weg vir elkeen te berei. Sommiges het dit duidelik nie
verstaan nie, soos blyk uit reaksies ná die onlangse
ontbinding van die Ka-groep, ingevolge die wet van 10
Januarie 1936 op “gevegsgroepe en private
burgermagte”: die regering se dekreet verwys met reg
na “die verspreiding van idees en teorieë wat poog om
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 44

diskriminasie, haat en rassegeweld te regverdig en aan
te moedig” (10). Dieselfde kenmerke geld by ander
klein groeperinkies wat egter nie ontbind is nie, in die
besonder die Joodse beskermingsliga, wat verbied is in
die VSA, Kanada en, in die vorm van die Kach-party,
in Israel. Nietemin tel ’n mens nie eens meer die dade
van geweld wat hulle, soos ook Betar, al gepleeg het
teen kampvegters vir ’n regverdige vrede tussen Israel
en Palestina nie, tot selfs in die howe (11). Het iemand
al hierdie teenstrydigheid uitgewys?
´n Laaste verontrustende feit. Kort na die
beweging om protes te maak teen die Franse “Kontrak
teen armoede en uitsluiting” (Contrat précarité
exclusion oftewel CPE), begin die koerant L’Humanité
’n petisie vir amnestie vir betogers wat “voor die voet”
deur die howe veroordeel is – en aan wie die president
uiteindelik nie op 14 Julie grasie verleen het nie.
Waarom het niemand ’n soortgelyke inisiatief op tou
gesit ter verdediging van die honderde jeugdiges wat
laas winter onregverdig veroordeel is tydens die
opstande in die voorstede nie?
’n Suiwer ideologiese debat, sou ’n mens kon
sê. Maar dit is nie waar nie: die onwrikbare afwysing
van “dubbele standaarde” is onder meer bepalend vir
enige vreedsame oplossing van die Israelies-Arabiese
konflik. Benewens ander motiewe vir hulle aggressie,
voer die Israeliese leiers aan dat hulle wil vergoed vir
Beiroet se onvermoë om die VN Veiligheidsraad se
resolusie 1559 toe te pas. Verheug oor hierdie
verklaring, is die internasionale gemeenskap versigtig
om nie sy verbasing te wys nie: dit is wel die eerste
keer dat Tel Aviv blyke daarvan gee dat hy die VN se
resolusies wil respekteer.
Indien Israel uiteindelik van plan is om dié
van die Veiligheidsraad, of selfs die Algemene
Vergadering (12), toe te pas, lê daar vir hom baie werk
voor. Resolusie 181 van 29 November 1947 besluit op
die “verdeling” van Palestina in twee state, een Joods,
die ander Arabies. Resolusie 191 van 11 Desember
1948 bepaal die “reg op terugkeer” van vlugtelinge.
242, op 22 November 1967, vra die “onttrekking van
Israel se gewapende magte uit die besette gebiede” in
ruil vir erkenning van “sy reg om in vrede te leef binne
veilige, erkende grense”. Resolusie 3226, op 22
November 1974, meld duidelik “die Palestynse volk se
reg op soewereiniteit en nasionale onafhanklikheid”,
ens.
En dan moet hy veral nie die drie mees
onlangses vergeet nie. Dié van die Veiligheidsraad
(1397) wat op 12 Maart 2002, vir die eerste keer sedert
1947, ’n visie herbevestig “waar twee state, Israel en
Palestina, naas mekaar binne veilige, erkende grense
leef”. Dié van die Algemene Vergadering (A/RES/ES-
10/15) wat op 20 Julie 2004 die Internasionale Hof in
Den Haag se uitspraak onderskryf waarin die afbreek
van die muur op die Wesoewer gelas word. En
natuurlik resolusie 1701, waarmee die Veiligheidsraad
– teoreties gesproke – op 11 Augustus vanjaar die
oorlog van die Noordelike somer van 2006 op ’n einde
verklaar ...
(1) Al hierdie syfers is op 14 Augustus deur AFP verskaf. Die
Israeliese vereniging Betselem reken dat Julie 2006 die
moorddadigste maand in Palestina was sedert April 2002.
(www.btselem.org/english/firearms/20060803_Civilians_kill
ed_in_Gasa.asp)
(2) In Le Point. Let op die gebruik van die werkwoord
“ontvoer” (“kidnapper” in Frans): die soldate was egter nie
kinders nie, al staan Lévy in vertedering voor hulle
“verwaarloosde” voorkoms wat hom herinner aan “die
uitbundige gestoei van bataljonne jong republikeine” in
Spanje (Le Monde, 27 Julie 2006). Interessant genoeg
gebruik Claude Lanzman dieselfde werkwoord in sy artikel in
Le Monde (3 Augustus 2006).
(3) Le Figaro, 8 Augustus 2006.
(4) Le Figaro, 15 November 1999.
(5) International News Media Center, 31 Julie 2006.
(6) Cf. The New York Times, 25 Julie 2006 en
www.fair.org/index.php?page=2931.
(7) Sien http://hrw.org/reports/2006/lebanon0806/
(8) Lees die verslae van 2001 tot 2006 by: www.commissiondroits-homme.fr/.
(9) Lees onderskeidelik Nonna Mayer, “La France n’est pas
antisémite”, Le Monde, 4 April 2002, en die ondersoek oor
“L’islam en France” geloods deur Artenice Consulting, April
2004.
(10) AFP, 29 Julie 2006.
(11) ’n Opsomming is te vind by:
www.communautarisme.net/Extremisme-pro-israelien-lesprincipaux-faits-imputes_a298.html
(12) Kyk na die webwerf www.un.org/Depts/dpa/qpal/.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 45

• Dossier: Midde-Ooste
Israel: Die generaals lei
GENERAAL SHLOMI COHEN LEI DIE BEROEMDE
BRIGADE VAN ALEXANDRONI. OP 15 AUGUS-
TUS 2006 LÊ HY BESOEK AF BY SY SOLDATE,
PAS TERUG VAN DIE FRONT: HULLE KLA
LUIDKEELS DAT HULLE NIE BEHOORLIK
INGELIG IS OOR DIE TEENSTANDER NIE, NÓG
TOEGERUS IS OM HOM DIE HOOF TE BIED.
Deur Amnon Kapeliouk *
“O
ns weier om deel te hê aan die volgende oorlog.
Ons het families,” sê sommige. Die generaal
beskuldig hulle van ’n “gebrek aan motivering” en
nadat hy dreig om ’n
“soldaat in die tronk te gooi”,
vertrek hy, terwyl almal hom
toesnou: “Skaam jou!”
Hierdie toneel, soos
berig deur die tweede
Israelse openbare radiostasie,
spreek boekdele oor die
verwarring, die wanorde en
die boosheid wat in Israel
woed sedert die aankondiging
van die wapenstilstand,
na ’n oorlog waartydens
Tsahal, een van die
magtigste leërs in die wêreld,
nie oor Hisbolla kon seëvier
nie – ’n guerillamag bestaande
uit ’n paar duisend vegters. ’n Stortvloed van
openbaarmakings stroom uit die media en onthul die
gebrek aan voorbereiding en die foute wat die koste
van die konflik uiteensit: 160 oorledenes (119 soldate
en 41 burgerlikes), nagenoeg 1500 beseer, ’n miljard
dollar se erge verwoesting vir die ekonomie. Om nie
eens te praat van die (mislukte) ambisie van ’n bydrae
tot die totstandkoming van ’n “Nuwe Midde-Ooste”
nie, soos nagestreef deur die Bush-administrasie wat
uit die staanspoor vir Israel aangepor het om Hisbolla
binne hierdie konteks “te breek”...
In werklikheid het die polemiek reeds ontstaan
met die uitbreek van die konflik, maar sonder om enige
groot golwe te veroorsaak, toe meningspeilings
gepubliseer is wat oënskynlik algehele ondersteuning
vir die land se politieke en militêre leiers gee. Vol
selfvertroue het Ehud Olmert op 1 Augustus verklaar:
* Joernalis, Jerusalem. Skrywer van Arafat, l’irréductible,
Parys: Fayard, 2004. Uit die Frans vertaal deur André
Crous, cinephile2@gmail.com
“Hisbolla verteenwoordig nie meer die gevaar van
vroeër nie. Die volk word nie meer bedreig nie, want
hulle trotseer konflik en behaal die oorwinning.” Hy
het bygevoeg: “As die geveg vandag sou eindig, sou
die Nabye Ooste reeds heeltemal anders lyk, danksy
die algehele sukses van die Israeliese weermag en die
Israeliese volk.” Twaalf dae later is hierdie
grootpratery heel misplaas. Die generaals verskyn wel
nog op die televisie om by herhaling te verklaar dat
Israel (sonder enige bewyse) aan die wen is, maar daar
is ander wat heeltemal anders hieroor dink.
Vir generaal Giora Eiland, oudhoof van die
Raad van nasionale verdediging, direk gekoppel aan
die Eerste Minister, is dit meer ’n kwessie van
“gelykop speel”. Hy vertel dat “vier tot vyf maande”
nodig sal wees voor dit duidelik
word wie die oorwinnaar
was. Sommige militêre figure
steun eenvoudig op die
ontleding van Sjeik Hassan
Nasrallah, wat die dag van die
wapenstilstand as ’n “strategiese
en historiese oorwinning”
aan die Party van God
toegeskryf het. Volgens hulle
kon die weermag Hisbolla nóg
breek, nóg ontwapen en nie
eens die twee soldate bevry
wie se gevangeneming op 12
Julie as verskoning vir die
oorlog aangevoer is nie. Hulle
praat ook van ’n “tweede rondte” waarvoor Israel
hierdie keer met nog groter erns moet voorberei.
Die meeste Israeli’s het nog altyd in die waan
verkeer dat militêre ervaring ’n belangrike aanwyser
van sukses is vir ’n politikus. Dienooreenkomstig sal
generaals die beste leiers wees vir die land. Dit is
waarom politieke partye, soos die mees invloedryke
burgerinstellings, alles in hulle vermoë doen om die
generaals te trek. Inderdaad was die land se drie
belangrikste staatshoofde van die afgelope vyftien jaar
oudweermagoffisiere: Itzhak Rabin, Ehud Barak en
Ariel Sharon.
En tog het die publiek harde kritiek teen Barak
uitgespreek deur hom ’n verpletterende nederlaag toe te
dien met die verkiesing in Februarie 2002. Dit was kort
na sy rol in die mislukking van die Camp Davidsamesprekings,
wat gelei het tot die uitbreek van die
tweede Intifada. Generaal Sharon, wat hom opgevolg
het, het die Oslo-verdrae geïgnoreer en die Wesoewer
militêr herwin voor hy sy nuwe politiek van eensydige
terugtrekking uit Gaza toegepas het. Weens ’n beroerte
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 46

wat hom aan die einde van 2005 buite aksie gestel het,
sal hy nog ’n tyd lank in die pad staan van enige hoop
op vrede met die Palestyne.
Itzhak Rabin was die enigste van hierdie
generaals wat ’n ware politikus geword het. Maar drie
skote, op 4 November 1995 deur ’n fanatieke verregse
Jood afgevuur, het sy lewe beëindig en ook die pogings
wat aangewend is om ’n onafhanklike Palestynse
entiteit te skep op die terrein wat sedert 1967 beset
word. Alles hang dus af, nie van die rang wat ’n man in
die weermag bereik het nie, maar van sy
wêreldbeskouings, van oortuigings en politieke moed.
Nie net in Israel nie: Generaal Charles de Gaulle,
“vader” van dekolonisering, het niks gemeen –
behalwe miskien die strepe op sy uniform – met
generaal Raul Salan, vegter van Franse Algerië nie.
Dit is toevallig dat die huidige leier van die
Israeliese regering, Ehud Olmert, en sy Minister van
Verdediging, Amir Peretz, albei ’n onindrukwekkende
militêre agtergrond het. Soos alle Israeli’s het hulle in
die weermag diensplig gedoen, maar hul kennis van
verdediging bly uiters beperk. Dis sekerlik waarom die
stafhoof, Dan Haloutz, hulle so hartlik verwelkom het:
sodat hy hulle makliker om die bos kan lei. Selfs die
Marokkaans-gebore Peretz, van die Arbeidersparty,
wat nog altyd ’n vakbondslid was en pasifistiese
oortuigings het, het in dié strik getrap.
Sedert sy nominasie en veral sedert die
aanvang van operasies in Gasa (28 Junie), het duidelike
harmonie geheers tussen die generale staf en “sy”
minister ... byna. Laasgenoemde het oordryf deur
byvoorbeeld te spog dat dit hý was wat die lugmag
opdrag gegee het om eers Palestynse en toe Libanese
residensiële areas te teiken. ’n Spotprent wat deur
Haaretz gepubliseer is, beeld twee generaals uit wat
toekyk hoe Peretz opdragte gee aan ’n klein soldaatjie
naby ’n gebombardeerde Palestynse area; die een
fluister vir die ander: “Hy het vinnig sy les geleer.”
Dis wat duidelik was op 12 Julie. In plaas
daarvan om die twee Israeliese soldate wat deur
Hisbolla gevange geneem is, te ruil vir vegters van dié
organisasie wat in Israel se hande is (’n transaksie wat
die Minister van Buitelandse Sake, Tzippi Livni,
uiteindelik teen middel-Augustus oorweeg het as laaste
uitweg), het Peretz hom geskaar by die opinie van die
generale staf, wat hom ’n ware “vuurstorm” beloof het
– een wat “binne enkele dae” al die Hisbolla-vestings
sou vernietig, 300 slagoffers tussen die Libanese
burgerlikes en hoogstens 90 in die Israeliese weermag
en algemene bevolking sou hê. Die generaals het
bevestig dat Israel se vermoë om weerstand te bied teen
Hisbolla en dus teen die Arabiese wêreld herstel moet
word. Deur by te voeg dat die verwoesting van die
militêre middele van die Sjiïtiese burgermag die
situasie in Libanon heeltemal sou verander, maak hulle
dieselfde fout as hulle Amerikaanse “oueres” in Irak: ’n
mag wat diepgewortel is in die menslike en politieke
samestel van ’n gemeenskap kan nie op militêre wyse
uitgewis word nie.
Niks is egter meer onvoorspelbaar as die
ontwikkeling van ’n oorlog nie, selfs wanneer die een
kant veel groter as die ander is. Pleks van lourierkranse
om hulle hoofde moet Haloutz, Peretz en Olmert
toekyk hoe hul gewildheid kwyn en boonop voor ’n
kommissie van ondersoek verskyn. Dit roep wrede
herinneringe op: na die verrassing van 1973,
waartydens Egipte en Sirië ’n week lank die stryd
gevoer het met Israeliese magte, het dié wat gelei is
deur Shimon Agranat ’n aardskudding op die Israeliese
politieke toneel veroorsaak. Eweneens, kort na die
slagting van Sabra en Chatila (1982), het die magte van
Itzhak Kahane generaal Sharon gedwing om sy
portefeulje as Minister van Verdediging af te lê.
Hoe ver sal die kommissie van ondersoek
gaan, wat middel-Augustus deur die Minister van
Verdediging op die been gebring is? Sal dit aan die
volk kan verduidelik waarom die inligtingsdienste nie
die Hisbolla-operasie sien kom het nie, nóg die swaard
van Damokles gemeet het wat dié se vuurpyle vir die
noordelike derde van Israel verteenwoordig? Sal dit
aan die armstes kan verduidelik waarom hulle weens
die gebrek aan middele om elders in die land
beskutting te soek, tevrede moes wees met
tuisgemaakte skuilings? En aan die soldate verduidelik
waarom die weermag hulle nie opgelei het om guerillamagte
te beveg nie? “Om ons só na die slagveld te
stuur,” verduidelik een van hulle, “is soos om ’n
chirurg wat jare laas sy hand aan ’n skalpel gesit het, te
vra om ’n ingewikkelde operasie uit te voer en te hoop
dat dit suksesvol sal wees.” Maar bowenal moet ’n
antwoord gesoek word op ’n baie belangrike vraag: Is
dit nie tyd vir die Joodse Staat om sy toekoms te
waarborg nie? Nie deur middel van duidelik
misleidende militêre mag nie, maar deur grondige
vredesamesprekings met sy Palestynse, Siriese en
Libanese buurlande? Die eensydigheid wat Sharon en
Olmert verdedig, lyk taamlik uitgedien.
Wat die oorlogsmisdade betref wat gedurende
die twee-en-dertig vreeslike dae van konflik gepleeg is,
is dit verkieslik om te vertrou – en sodoende agter die
kap van die byl te kom – op die skepping van ’n
internasionale tribunaal. Maar sal dit ooit gebeur?
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 47

• Dossier: Midde-Ooste
Sjiïtiese Irakiërs:
’n “homogene gemeenskap”?
DIE GEWELD IN IRAK BEREIK ’N KRITIEKE
VLAK, WAT DIE MEDIA AL HOE MINDER
INTERESSEER; DIE KONFLIK IS LANKAL NIE
MEER NUUS NIE, EN DIE NUWIGHEID VAN DIE
OORLOG IN LIBANON IS VEEL AANLOKLIKER.
DIE SEKTARIESE AANVALLE TUSSEN SOEN-
NIETE EN SJIÏETE IS ROETINE, DAAGLIKS STERF
TIENTALLE EN WORD HONDERDE BESEER.
Deur Peter Harling en ons spesiale verslaggewer,
Hamid Yasin *
H
ierdie geweld het grotendeels die belang van
operasies verbygesteek wat besettingsmagte
teiken. In die hoofstad
Bagdad verteenwoordig die
loop van die Tigris-rivier ’n
grens tussen die linkeroewer
se Sjiïtiese meerderheid (al-
Roesafa) en die Soennitiese
meerderheid (al-Karkh) van
die regteroewer. Breë enklawes
het weliswaar behoue
gebly aan beide kante, veral
die gebiede met ’n sterk
godsdienstige konnotasie van
al-Kadhimiya (Sjiïete) en al-
Adhamiya (Soenniete). Die
proses van polarisering, wat
gevorm word uit frontlinies,
“voorspel gewelddadiger en meer gestruktureerde
gevegte”, soos ’n verteenwoordiger van die gewapende
Soennietegroep, Jaysh Ansar al-Sunna, dit stel.
Volgens die mees invloedryke vertolkings in
Irak en oorsee veg twee “gemeenskappe” om mag: aan
die een kant, ’n Arabiese Soennitiese “gemeenskap”
wat blykbaar by die vorige regering geaffilieer is en ’n
sekulêre monopolie oor sentrale instellings verloor het;
en aan die ander kant, ’n Arabiese Sjiïtiese “gemeenskap”,
tradisioneel gemarginaliseer in die politieke
arena, vir wie die Amerikaanse inval ’n historiese
geleentheid sou bied om as demografiese meerderheid
hulle stem dik te maak. Hierdie siening het die
* Onderskeidelik verantwoordelik vir Irak, Sirië en Libanon
by die Internasionale Krisisgroep (ICG), en doktorale student
aan die Instituut vir Politieke Studies in Parys. Uit die Frans
vertaal deur André Crous, cinephile2@gmail.com
voordeel van eenvoud, maar dit weerspieël nie die
veelvuldigheid van die oogmerke wat die akteurs op
die Irakkese politieke arena in die visier het nie. Dit
ondersteun ’n dinamika wat eerder behou as gevoed
moet word, deur die “gemeenskappe” – wat in
werklikheid baie diverse groepe bevat – te
“essensialiseer”.
Die versoeking om die Sjiïete as ’n homogene
entiteit te verstaan, word bespeur in die huidige debat
oor waar hulle trou lê – in Irak of by Iran. Koning
Abdoellah van Jordanië het in Desember 2004 gepraat
van die “groeiende Sjiïsme” wat die Sjiïete van die
Golf, Irak, Sirië en Libanon verteenwoordig as ’n
vyfde kolonne, ’n bedreiging vir die belange van
Soenniete, gerig deur Teheran. Die Egiptiese president,
Hosni Moebarak, het olie op die vuur gegooi met sy
stelling dat die wêreld se
Sjiïete histories getrouer is
aan Iran as aan hulle eie land.
Modieuse navorsers verander
hierdie veralgemening in ’n
konsep in navolging van die
opkomende Amerikaanse Vali
Nasr, wat die verkiesingsoorwinning
van die Sjiïete in
Irak in 2005 lees as ’n faktor
in die remobilisasie van al die
Sjiïete in die streek rondom ’n
gemeenskaplike identiteit en
verdeelde aansprake wat
meganies in diens is van
Irannese ambisies.
’n Ander skool veroordeel hierdie argument,
waarteen ’n “Irakkese nasionalisme” teen alle deernis
voorgestel word. ’n Ingeligte Irannese waarnemer het
die volgende te sê gehad: “Intrasjiïtiese solidariteit sal
nie die fundamentele fraktuurlyn transendeer wat die
Arabiere van die Perse skei nie. Dit lyk asof almal
vergeet het dat Irakkese Sjiïete agt jaar lank teen die
Irannese Sjiïete in die Irak-Iran- oorlog geveg het, die
bloedigste oorlog van die tweede helfte van die
twintigste eeu. Volgens inligting wat ons uit Irak
ontvang, waardeer die Irakiërs – selfs diegene wat in
ballingskap in Iran geleef het, nie die Irannese invloed
in hul land nie.”
Hierdie debat is nie sonder betekenis nie. Die
persepsie van ’n Sjiïtiese herlewing kan potensieel die
politiek beïnvloed wat deur die VSA, die Arabiese
regerings en veral die monargieë van die Golf gevoer
word – regimes wat enige ambisie in Iran noodwendig
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 48

as vyandig ervaar. Hierdie ambisie voed ’n haat jeens
die Sjiïete wat al hoe meer algemeen in Soennitiese
omgewings voorkom, konserwatief en andersins. In
Irak is daar nou selde ’n Soennitiese prediker wat nie
na Sjiïete as rawafidh (apostate) verwys nie – ’n
neerhalende term wat lankal gebruiklik geword het in
die woordeskat van djihadi’s soos Aboe Moessab al-
Zarkawi (vorige leier van Al-Kaida in Irak).
Die verwysing na “nasionalisme” is eintlik nie
voldoende om die gedrag van die Irakkese Sjiïete
tydens die konflik met Iran te verklaar nie, hoewel dit
in ag geneem moet word. Die proses van nasionale
opbou, wat in die eerste helfte van die twintigste eeu
begin is, het toe nog nie heeltemal misluk nie. In die
1970’s het die regime nog aktief hulpbronne na die
Suide versprei – dis waarom daar in dorpe soos
Diwaniya en Nassiriya groot kontingente vir die polisie
en die weermag gewerf is. Die plattelanders het nie die
kragtige landbouhervorming wat met die staatsgreep
van die Baath-party ingestel is, vergeet nie.
“Progressiewe” politiek het aan die regime die
ondersteuning van baie arm Sjiïete verseker.
Terselfdertyd het die totalitêre karakter van die regime
gelei tot uitwissing van die geloofsirkels van Najaf en
die uitroeiing van politieke projekte wat met die Baathparty
meeding – naamlik kommunisme en Islamisme.
Uiteindelik het die populêre weermag van meer as 500
000 man ook ’n sleutelrol gespeel deur die Sjiïete
onder dwang teen Iran te mobiliseer.
’n Keerpunt is bereik met die oorlog in 1991
en die opstande daarna, wat ’n fase ingelei het van
groeiende differensiasie tussen die kollektiewe
identiteite: toestemming tot outonomie, burgeroorlog
en toe die (ekonomiese) ontwikkeling van Kurdistan;
elders, die verwerping van die Staat se kliëntgerigte
verskaffingsmodel, wat vervang is deur ’n ekonomie
van roofsug en bevoordeling – ’n ekonomie gebaseer
op familiebande en ’n blinde vertroue in die Staat.
Hierdie verskuiwing is veral pynlik ervaar deur die
Sjiïtiese gemeenskappe wat voorheen die grootste
voordeel getrek het uit die moontlikhede van
maatskaplike vooruitgang wat deur die regime gebied
is – staatsamptenare, soldate en kleinhandelaars. Maar
dit het nie die Soennitiese Arabiere of die Christene
gespaar nie, selfs al het hulle oor die algemeen relatief
beter toegang tot hulpbronne gehad via hul
familiebande in Irak of in die buiteland. In die Suide is
daar by die verarming ’n politiek van ekonomiese
weerwraak gevoeg wat bedryf is teen die Sjiïtiese
buurte wat in 1991 by opstande betrokke was: ’n dorp
soos Hilla het tot 2003 slegs een of twee uur
elektrisiteit per dag ontvang. Dit het veroorsaak dat
werkswinkels en fabrieke verskuif is en het ’n uittog
van die arbeidsmag teweeggebring.
Nogtans het die begrip van die “Sjiïtiese
gemeenskap” as martelaar nie werklik posgevat voor
die val van die regime in 2003 nie – gesien as die
ondergang van die Soennitiese orde. Die sektariese
karakter van die toekenning van poste in die politieke
sisteem, soos bedink deur die Amerikaanse
administrasie, het oorgegaan in ’n vorm van
“wedywering tussen slagoffers”: elke akteur grond sy
mededinging om ’n magsposisie op die gewig van die
onreg wat hy verduur het. Die kampvegters van die
Opperste Vergadering vir die Islamitiese Revolusie in
Irak (OVIRI), gelei deur Abdoel Aziz Al-Hakim,
beklemtoon sodoende die talle martelaars in die familie
van hul leier, asook sy sleutelrol in die opstande van
1991. Die getroue militante van Moqtada al-Sadr,
daarenteen, verwyt hulle daarvoor dat hulle ballingskap
gekies het, dat hulle Irakkese oorlogsgevangenes
gemartel het ten bate van die Iraniërs en dat hulle die
rebelle in 1991 deur ’n voortydige onttrekking in Iran
in die steek gelaat het. Op hulle beurt word hulle
daarvan aangekla dat hulle die belange van die regime
dien en ’n hele aantal agente vanuit hul geledere
gewerf het.
Die herinterpretasie van die Irakkese
geskiedenis ingevolge ’n Soenniet-Sjiïet-tweedeling
gee die doodsteek aan “Irakkese nasionalisme”.
Irakiërs van verskillende agtergronde het nie meer
enige gemene verwysings nie: die merkers van hul
gemeenskaplike geskiedenis – soos die einde van die
monargie (1958), die staatsgreep deur die Baath-party
(1968), die Golf-oorlog (1991) en die Anglo-
Amerikaanse inmenging – is bitter twispunte wat die
sektariese skeiding weerspieël; nasionale hulpbronne
word nie meer herverdeel nie, maar opgeraap en
skaamteloos geprivatiseer; instellings word verskeur en
in eensydige vestings omskep. In die retoriek oorleef
daar wel vae verwysings na ’n Irak wat die skeidings te
bowe kan kom, maar die definisie hiervoor ontbreek
helaas. In die praktyk lê die reaksie op die verkiesing,
die arbitrêre geweld, die nepotisme en weergalose vlak
van korrupsie die belangrikheid van vertroue op iets
anders as ’n nasionale vlak bloot.
Hierdie situasie omskep Iran derhalwe nie in
’n nasie wat – noodwendig of “deur aanneming” – vir
die Irakkese Sjiïete is nie. In die suide van die land is
daar gemengde gevoelens jeens die Persiese bure.
Moqtada al-Sadr gebruik byvoorbeeld ajatolla Ali Al-
Sistani se Irannese herkoms om hom te bespot. Die
inwoners van die dorp al-Amara geniet dit om na dié
van Kout as “Perse” te verwys – in hulle oë ’n erg
minagtende term. Terwyl die portrette van ajatolla
Ruhollah Khomeini en sy opvolger Ali Khamenei oral
te siene is, erken slegs enkele figure op die politieke
verhoog die Irannese begrip van velayat-e faqih
(dogmatiese regering), pilaar van die Islamitiese
republiek van Iran. Die houding van ajatolla Sistani
teenoor sy Irannese eweknieë was nog altyd
diplomaties – hy vermy dit om sekere rooi lyne oor te
steek – en volkome onafhanklik. Dit sou verder
voorkom asof hy in Iran, in sy hoedanigheid as
vertolker van die geskrewe tekste, ’n belangriker rol as
die “gids” (ajatolla Khamenei) speel.
Iran plaas sy kaarte in Irak met groot
omsigtigheid op die tafel en oefen sy invloed deur talle
kanale uit. Teheran verkies die deelname van sy
bondgenote aan die politieke proses, om dit sodoende
beter te oriënteer, terwyl hy alles doen om bande met al
die politieke akteurs te smee, insluitende Moqtada al-
Sadr, geswore vyand van die OVIRI. Op ’n meer
plaaslike vlak borg Iran klein groepe, soos Tha’r Allah
in Bassora, sonder om sy rol daarin noodwendig uit te
basuin: aanvalle teen die koalisie word nie links en regs
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 49

ondersteun nie, en hulle het byvoorbeeld geweier om
die tenkafweertoerusting aan die rebelle te verskaf wat
aan die Libanese Hisbolla gegee is. In Najaf word talle
studiebeurse beskikbaar gestel en boekskenkings
gedoen by die Khamenei-instituut. Die Irannese
satellietkanaal al-Alam het ook omrede sy
professionaliteit ’n groot kykertal onder Sjiïtiese
Irakiërs.
Daar is ander maniere om ’n goeie beeld van
Iran na buite uit te dra: humanitêre aksies en
ekonomiese beleggings. In teenstelling met die
monargieë van die Golf het die Islamitiese Republiek
van Iran sy grense met groot vryheid oopgestel vir
toeriste en pelgrims. Sy betreklike kalmte en
vooruitstrewendheid het hulle baie beïndruk, en ’n veel
toegankliker en gasvryer gesig gebied as wat hulle
verwag het.
Die Irannese strategie berus paradoksaal nie
op ’n getrouheidsrefleks nie, maar op die begrip van ’n
Sjiïtiese bevolking waarvan die diversiteit erken word,
bestaande uit baie verskillende kollektiewe identiteite.
’n Diep maatskaplike skeiding stel die konserwatiewe
Sjiïtiese groepe (die gelowiges van Najaf, die
handelaars van heilige stede, die stede se
middelklasinwoners, en so meer) teenoor die
“rewolusionêre” massas wat Moqtada al-Sadr navolg.
Bowendien het die dorpe van die Suide hul eie
kenmerke en spesifieke probleme. Kout is ’n klein
plattelandse dorpie sonder indrukwekkende
geskiedenis, wat geneig is om weg te draai van die
federale ambisies van die groot Suide. Die heilige stad
van Najaf, onder beheer van Sistani en die OVIRI,
maak weer ander partye afgunstig. In Bassora stel ’n
geveg om die dood – oor die beheer van hulpbronne,
veral dié vanuit die smokkel van olie verkry – die
verskillende “Islamitiese” partye en hul onderskeie
burgermagte teenoor mekaar.
Hoe verder ’n mens van die hoofstad
wegbeweeg, waar die konfrontasies tussen Soenniete
en Sjiïete ’n (skyn-)eenvormingheid van elke kamp
aanmoedig, hoe groter word die moontlikheid van
intersjiïtiese geweld. Terwyl die bevolking van die
Suide oral teleurgestel word deur partye waarvan baie
verwag is, swig die paradigma van heropbou op
streeksvlak voor ’n logika van onmiddellike wins,
kliëntgerigtheid en intimidasie. Dís waarom die
alewige hervorming en inisiatiewe wat in Bagdad
bespreek word, so sinneloos is.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 50

• Dossier: FAK-Manifes
Manifes:
die hoekom en die wat daarvan
DIE BEGRIP MANIFES SUGGEREER DIKWELS
POGINGS OM SITUASIES VAN ERNSTIGE
ONSEKERHEID EN WANHOOP TE PROBEER
VERDRYF EN SEKERHEID EN HELDERHEID IN DIE
PLEK DAARVAN TE STEL. DIT VERKLAAR
GEDEELTELIK WAAROM AFRIKANERS JUIS NOU
’N ERA VAN MANIFESTE BELEEF. MANIFESTE
VERTEENWOORDIG INDERDAAD POGINGS OM
AFRIKANERS SE TOESTAND VAN WANTROUE EN
VERTWYFELING TE PROBEER HANTEER.
Deur Koos Malan *
D
ie begrip manifes suggereer ook ’n aanspraak op
gesaghebbendheid en gee voor om rigtinggewend
te wees. Dié skyn verseker
egter nie noodwendig die
sukses van manifeste nie.
Trouens, manifeste het waarskynlik
eerder ’n geskiedenis
van mislukking as van
sukses. Om sinvol en
suksesvol te wees, moet ’n
manifes deur die FAK drie
dinge doen:
• Eerstens moet dit die
toestand en posisie van
Afrikaners akkuraat vertolk.
• Tweedens moet dit
Afrikaners se politieke
patologieë – die misplaaste
en selfbenadelende reaksies op ons problematiek –
begryp.
• Derdens moet dit weliswaar nie ’n bloudruk nie,
maar in algemene terme die rigting vir samehangende
openbare aksie aandui.
Afrikanertoestand
Die teenswoordige sentiment onder die oorgrote
meerderheid Afrikaners is een van vertwyfeling,
wantroue en wisselende grade van angs. Daar heers
gebrekkige vertroue of daar hoegenaamd ’n blywende
plek vir Afrikaners in Suid-Afrika is en – indien
Afrikaners wel ’n plek het – of dit as ’n
selfrespekterende gemeenskap of bloot as ’n klompie
losdrywende individuele ondernemers is. Daar heers
groeiende en tegelyk grondige rede tot angs oor
persoonlike veiligheid. Afrikaners deel dié angs met
* Medeprofessor in regte aan die Universiteit van Pretoria
ander Suid-Afrikaners, maar onder eersgenoemde is dit
meer akuut vanweë die feit dat Afrikaners nie oor die
politieke magsmiddele beskik of die vooruitsig het om
daaroor te beskik om iets hieromtrent te kan doen nie.
Daar heers ewe grondige redes vir groeiende angs
vanweë die feit dat ons taal, kulturele en
onderwysbelange – dinge wat van wesenlike belang vir
enige gemeenskap is – grotendeels aan die diktate van
’n onsimpatieke en bykans oppermagtige regering
uitgelewer is. In die aangesig van ’n falende openbare
sektor heers daar toenemende wantroue in Suid-Afrika
se vermoë om ’n funksionerende staat in stand te hou,
of in plaas daarvan in toenemende grade van
wanfunksionering en chaos te versink. Onder die
Afrikaanse jeug word Suid-Afrika se politieke orde
gewantrou weens sy onvermoë of onwilligheid om die
beroeps- en dergelike geleenthede te bied wat hulle
professionele ambisie in dieselfde
mate as dié van ander
jong Suid-Afrikaners kan
bevredig. Die enorme vertroue
wat daar sedert 1994 op die
Grondwet as belangebeskermer
geplaas is, het merkbaar
verweer. Die gekwetste geskiedsbeeld
wat die afgelope
jare van Afrikaners gekweek
is, het die morele vesel wat
die voorwaarde vir selfvertroue
en selfgeldende aksie is,
beduidend ondermyn en gelei
tot wesenlike wantroue onder
Afrikaners oor hulle vermoëns
en hulle reg op enige openbare aansprake. Die
partypolitiek, wat vir bykans ’n eeu die primêre middel
vir die omsien na Afrikanerbelange was, het gekwyn
tot die bykans niksbeduidende rol wat dit vandag het,
en die partypolitieke leierskap – die korps van leiers
wat eweneens vir bykans ’n eeu die hoofobjek van die
politieke vertroue van Afrikaners was, het verdwyn en
is nie met nuwe middele en nuwe leierskap vervang
nie. Alles waarna pas verwys is, kan terug herlei word
na ’n enkele kernoorsaak vir die toenemende angs en
wantroue: Afrikaners as ’n minderheid sonder politieke
mag en beduidende hefkrag en oënskynlik sonder enige
ander middele en vermoë beleef ’n diepliggende verlies
aan beheer om enigiets omtrent die oorsake van hulle
angs en vertwyfeling te kan doen.
Reaksies
Dit lei tot ’n verskeidenheid van reaksies, wat op
sigself die verdere verlies aan vertroue vererger en die
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 51

vermoë tot selfstandige aksie belemmer. Daaronder tel
die volgende:
• die aanhoudende stroom van Afrikaner-emigrante;
• ongenoegsame belangstelling van Afrikaners in
openbare sake, omdat dit oënskynlik geen belofte
van sukses inhou nie;
• onrealistiese hunkering na die herstel van die ou
orde en buitensporige en onhaalbare politieke
aansprake en verwagtings;
• ’n invlug in politieke en godsdienstige
ekstremisme;
• ’n poging om onsekerheid te besweer deur die
opsoek van valse sekerhede in buitelandse
strominge, soos aanknoping by die Amerikaanse
neokonserwatisme, wat baie herinner aan sommige
Afrikaners se vroeëre vereenselwiging met die
Britse Ryk of met die nasionaal-sosialisme.
Afrikaners se reaksies en bedrywighede in die
huidige tydsgewrig is egter nie net te bekla nie. Daar is
tewens ’n magdom van (kleiner) aksies deur
organisasies, groepe en individue op ’n veelheid van
terreine. Daarbenewens is daar ook by diegene wat nie
by die een of ander aktiwiteit betrokke is nie – tans nog
die oorgrote meerderheid – ’n behoefte om hulle
energie in sinvolle optrede te stort. Daar is enorme
potensiële energie, maar nie naastenby genoeg
instrumente waarin die beskikbare potensiële energie
doelmatig gekanaliseer kan word nie. Anders gestel,
die meeste Afrikaners wil graag hul energie vir
doelmatige kollektiewe aksie beskikbaar stel, maar
daar heers grootskaalse onduidelikheid oor presies wat
die kollektiewe handelinge moet wees en op welke
doelwitte dit moet mik.
Slotsom
Teen hierdie agtergrond moet ’n manifes in die
besonder:
- Afrikaners se gewenste verhouding met die
regering en met ons swart landgenote op so ’n manier
definieer dat dit die belofte van ’n blywende
ewewigtige en ontspanne modus vivendi inhou.
Daarvolgens moet Afrikaners allermins politieke mag
oor Suid-Afrika begeer, maar nogtans sodanige
konkrete erkenning geniet dat die fisieke, ekonomiese
en kulturele welsyn van Afrikaners permanent
beskerming geniet;
- Voorts moet ’n manifes lewensbeskoulik rigting
gee, wat beteken dat dit die idees waarvolgens
Afrikaners hulleself in ’n geglobaliseerde wêreld en
binne ’n plurale samelewing moet inrig, sal moet
uitspel. Tegelyk moet die manifes sigself uitdruklik
opstel teen die misplaaste reaksie op ons problematiek,
waarna hierbo verwys is;
- Derdens moet dit breë doelwitte stel, wat
Afrikaners, gegewe ons huidige problematiek,
verwesenlik wil sien. Op grond van hierdie breë
doelwitte moet algemene en gefokuste samehang
tussen die baie inkoherente aksies wat daar reeds is,
bewerkstellig word. Gegewe die heldere omskrywing
van doelwitte moet die manifes ook die potensiële
vermoë van die talle welmenende maar tans nog
onaktiewe Afrikaners in daadwerklike energie help
omsit.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 52

• Dossier: FAK-Manifes
Afrikaners:
Burgers eerder as verbruikers
IEMAND MOET NOG EENDAG ’N ROMAN SKRYF
OOR WAT WERKLIK GEBEUR HET MET DIE
LEGENDARIESE “KRUGER-MILJOENE”. DIE
WYSE WAAROP DIE GOUDBATES VAN DIE OU
ZUID-AFRIKAANSCHE REPUBLIEK IN 1900 UIT
PRETORIA VERWYDER IS TERWYL DIE BRITSE
MAGTE AL AAN DIE BUITEWYKE VAN DIE STAD
WAS, EN LATER TERUGGESMOKKEL IS NA DIE
VEROWERDE REPUBLIEK, SAL BELANGRIKE
ELEMENTE VAN SO ’N VERHAAL VORM.
Deur Jaap Steyn *
M
aar die hooftema van die verhaal sal nie soseer
die spioenasie- en smokkelsages wees nie, maar
wat die gebeurtenisse ons
vertel omtrent die betrokkenheid
van Afrikaners van
’n eeu gelede by hul
gemeenskap.
Politieke kluisenaarskap,
sosiaal-kulturele isolasie
en ’n toewyding aan persoonlike
verryking sou, soos
vandag, ook destyds die
maklikste gewees het. Die
verlore oorlog het immers
die soort gevolge gehad wat
nie onbekend aan ons tyd is
nie.
Gustav Preller, gewese
amptenaar van die departement van mynwese, wou
emigreer (na Argentinië). Genl. Jan Smuts was
swartgallig oor die toekoms en skryf in ’n pessimistiese
brief: "The spirit of South Africa is crushed by the
disappointment, the ruin, the losses of the past ... I
sometimes ask myself whether South Africa will rise
again." Genl. JBM Hertzog het met ’n gevoel van
magteloosheid deur die strate van Bloemfontein gestap
en is aangegryp deur die ellende van sy volksgenote
wat hom hulpeloos, stom en verdwaas aangestaar het.
Pres. MT Steyn, dodelik siek, is na Nederland gebring
vir behoorlike behandeling.
Baie gou was hulle almal egter betrokke by
hulle mense en het so ’n wending aan die geskiedenis
van Suid-Afrika gegee.
Interessant is Smuts iemand na wie baie
Afrikaners vandag met nuwe oë kyk. Hy was gemoeid
met die “Kruger-miljoene” – wat in werklikheid maar
* Taalsosioloog en skrywer van Van Wyk Louw: ’n
Lewensverhaal (Kaapstad: Tafelberg, 1998)
net ’n paar duisend pond was. Ondanks sy aanvanklike
pessimisme het hy volgens ’n Afrikaans-nasionale
historikus, D.W. Krüger, besef dat die Afrikaners se rol
glad nie uitgespeel was nie, en dat hulle groter behoefte
gehad het as aan stoflike hulp alleen.
Hy vat (Die Kruger-miljoene, 73-74) Smuts se
opvattings saam: “Vir hom was die voortbestaan van
die Afrikanerdom, verarmd en politiek magteloos, op
die spel. Noodleniging was wel noodsaaklik, maar die
beskikbare fondse, versprei oor ’n groot aantal
behoeftes, sou min beteken. Pleks daarvan kon die geld
tot groter positiewe resultate lei indien dit vir hoër
oogmerke gemobiliseer en aangewend word.”
Dié “hoër” oogmerke was die handhawing van
die taal deur middel van eie skole en die
instandhouding van ’n volksbewussyn. ’n Eie pers was
nodig om die mense weer polities bewus te maak.
Hiervoor was die
ZAR-bates, wat in die oorlog
na Nederland oorgeplaas is,
van groot waarde. ’n Gewese
staatsekretaris van die ZAR,
dr. W.J. Leyds, het die geld in
die geheim vir nasionale
doeleindes na die Transvaalse
Afrikanerleiers gestuur.
Die Britse regering het
alles in sy vermoë gedoen om
dit in die hande te kry. ’n
Wydvertakte Britse geheime
diens in Europa het briewe
tussen Afrikanervriende onderskep
en die Milner-bewind
in Suid-Afrika op die hoogte gehou van party van
Leyds se stappe om die geld aan genls. Louis Botha en
Smuts in Pretoria te besorg. Alfred Milner het sekere
mense en instellings laat dophou om vas te stel wie
bystand kry en van wie af dit kom.
Nieteenstaande al die Britse stappe het die
bietjie republikeinse geld die leiers bereik. Binne ’n
paar jaar het hulle ’n hele netwerk van persorgane
gevestig en skole met ’n Afrikaanse gees opgerig,
waarin Engels nie die enigste voertaal was nie.
Die geld was net genoeg om ’n begin te maak.
Die gemeenskap self moes alles in stand hou.
Koerantberigte van dié tyd lewer getuienis van mense
se offervaardigheid. Sommige het ’n groot deel van hul
karige inkomste afgestaan aan skoolgeld, of het basaars
en konserte gehou om skole aan die gang te hou. Het
Westen, tans Volksblad, het jare lank gevaar geloop om
te sluit, en het soms sy plattelandse lesers gevra om
maar hul intekening met plaasprodukte te betaal as
hulle nie die geld in die hande kon kry nie.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 53

Enkele jare later het die Unie van Suid-Afrika in
1910 tot stand gekom – waarvan Smuts die groot
argitek was. Hertzog en Steyn het gesorg dat
“Hollands” saam met Engels as een van die offisiële
tale erken is. Daarmee is die beginsel van amptelike
meertaligheid vir Suid-Afrika gevestig. Terselfdertyd
het die beweging om van Afrikaans ’n kultuurtaal te
maak, van krag tot krag gegaan, en dié beweging is
begin deur die man wat wou emigreer, naamlik Gustav
Preller. Hy is in diens geneem deur De Volksstem, een
van die koerante wat met die ZAR-geld opgerig is
Hulle vier, en tienduisende meer, was burgers
van ’n gemeenskap eerder as verbruikers van ’n vrye
mark. ’n “Elkeen-vir-homself”-mentaliteit sou hulle
met minagting verwerp het. Niemand van hulle het ryk
geword nie, maar hulle het hul gemeenskap help
bemagtig.
Die omstandighede van Afrikaners van ’n eeu
gelede was in baie opsigte moeiliker as vandag. Wat
tans demoraliserend werk, is die ongunstige en steeds
verswakkende demografiese posisie van Afrikaners, en
van Afrikaanstaliges in die algemeen, asook die
demonisering van Afrikaners. Dit maak mense passief
en bang vir stryd.
Wat dieselfde gebly het, is dat die taal sentraal
staan. ’n Mens moet jou afvra of die passiwiteit van
baie Afrikaanstaliges oor die verontagsaming van die
taalbepalings van die Oorgangsgrondwet en later die
Grondwet nie bygedra het tot die groeiende
magswellus van die bewindhebbers nie. Talle
Afrikaners wat beter behoort te geweet het, het soms
die owerheid se kant gekies wanneer “taalstryders” oor
taalkwessies gekla of geprotesteer het.
Een van die positiewe ontwikkelings van die
afgelope jaar of wat is dat taalaktivisme toeneem, dit
wil sê aksies om druk op maghebbers te probeer
uitoefen om ongewenste taalbeleide en taalpraktyke te
verander. Dit sluit in litigasie, drukgroepvorming,
gemeenskapsmobilisering, ondersoeke, mediadekking,
selfs geweld. Tot dusver is Suid-Afrika vry van
laasgenoemde.
’n Paar voorbeelde van aktivisme. Die eerste is
die hofsake wat verskeie Afrikaanse skole gevoer het
teen onderwysdepartemente wat hulle taalbeleid
verander het. ’n Saak wat veral aandag getrek het, was
die hofgeding van die Afrikaanse laerskool Mikro in
Kuilsrivier wat deur die Wes-Kaapse
onderwysdepartement gedwing is om Engelse leerlinge
te aanvaar. Toe die Kaapse hooggeregshof die skool
gelyk gee, het die departement na die appélhof in
Bloemfontein geappelleer, wat ook teen die
departement uitspraak gegee het. Johann Rossouw het
in Die Vrye Afrikaan van Maart 2005 die bedenklike
metodes van die departement uitstekend ontleed.
’n Tweede voorbeeld van taalaktivisme is ’n
ondersoek wat proff. Hermann Giliomee en Lawrence
Schlemmer in opdrag van die Suid-Afrikaanse
Akademie vir Wetenskap en Kuns uitgevoer het na die
posisie van Afrikaans as voertaal aan die histories
Afrikaanse universiteite. In hul verslag, ’n Vaste plek
vir Afrikaans. Taaluitdagings op die kampus, toon
hulle aan hoe die dubbelmediumbeleid van die
Universiteite van Stellenbosch en Pretoria Afrikaans
nadelig raak. Sommige vakke is prakties verengels.
’n Derde aksie was ’n taaldebat wat in 2005 in
Die Burger gevoer is oor die taalbeleid van
Stellenbosch. Een van die hoogtepunte was die toetrede
van die Afrikaanse skrywers, wat selde as verenigde
front optree. Sowat 150 skrywers het ’n versoek aan
die raad van die Universiteit van Stellenbosch gesteun
om die dubbelmediumbeleid te heroorweeg.
Daar was die afgelope tyd nie alleen taalaksies
nie, maar ook ander bedrywighede. Daaronder is die
pogings van Solidariteit om emigrante na die land terug
te lok en regstellende aksie op ’n minder onregverdige
wyse toe te pas.
Die groter betrokkenheid van Afrikaners by
beleide en praktyke wat hulle raak, is een van die
gesondste ontwikkelings van die afgelope ses jaar.
Ongelukkig is die betrokkenheid steeds maar klein.
Te veel mense dink politiek gaan net oor
verkiesings. In die moderne demokrasie gaan dit
dikwels oor maniere om die mag van die meerderheid
aan bande te lê, en die belange van minderhede te
beskerm of te bevorder.
Daar is Afrikaanse instansies wat finansieel kan
help, soos die Dagbreektrust. Dié kan byvoorbeeld ’n
Afrikaanse publikasie help wat in diens van ’n nuwe
Afrikanerpolitiek staan.
Die regering se kommunikasiehoof, mnr.
Themba Maseko, het onlangs gewys op “’n gaping
tussen die regering en voorheen bevoordeelde
gemeenskappe – hoofsaaklik die wit gemeenskappe. Ek
dink as ’n regering reik ons nie voldoende uit na
daardie gemeenskap nie” (Volksblad, 9 Augustus
2006).
Die gaping word groter. Wat daartoe bydra, is
die maghebbers se onbedwingbare begeerte om alles te
beheer en te reguleer – van sport tot die regsberoep tot
private hospitale, van munisipaliteite tot private
ondernemings. Transformasie met sy menigte wette,
regulasies en voorskrifte, soos die Wet op Breë Swart
Ekonomiese Bemagtiging, bepaal die lot van individue
en ondernemings.
Die bewind het al baie gedoen om Afrikaners te
laat lyk na setlaars wat tydelik in die land is slegs om
geld te maak, en enige tyd kan uitwyk na ’n ander land.
Hul historiese erfenis in die vorm van plekname en
monumente is konstant onder bedreiging, húl verhaal
van hul eie verlede word verwerp en die taal wat hulle
met die ander Afrikaanstaliges deel, word stelselmatig
op alle terreine verdring.
Groter deelname aan politieke aksies is nodig
om te voorkom dat ons tot permanente setlaarstatus
gereduseer word. Ook om die uitwasse van
taalmarginalisering, regstellende aksie, kwotas en
onregverdige transformasiepraktyke te bestry.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 54

Die groot polemiek oor die Universiteit van Stellenbosch se taalbeleid was een van die grootste taaldebatte in die Suid-
Afrikaanse media die afgelope eeu.
Daar was miskien net vier wat naastenby so omvangryk was.
Die eerste was die dekadelange debat oor die keuse tussen Afrikaans of Nederlands as kultuurtaal vir
Afrikaanstaliges. Van die belangrikste deelnemers was die manne van die taalbeweging, soos Gustav Preller, Jannie de
Waal, CJ Langenhoven, DF Malherbe en JJ Smith.
Die tweede was dié vroeg in die twintigste eeu oor genl. Hertzog se Vrystaatse onderwyswet wat taalgelykheid
in die Vrystaatse skole moes teweegbring, en sy optrede teen inspekteurs wat hom teëgegaan het. Hy het ’n hofgeding
teen die inspekteurs verloor, maar die Afrikanerpubliek het die koste help dra. Met die geld wat oorgebly het, is die
grootste Afrikaanse literêre prys, die Hertzogprys, ingestel.
Die derde is ’n lawine van anti-Afrikaanse briewe in die Engelse pers toe die SAUK in 1937 besluit het om
Afrikaanse aankondigings in die oorwegend Engelse radiodiens in te voer. So hewig was die protes daarteen dat die
SAUK ’n afsonderlike Afrikaanse diens begin het.
Die vierde was ’n langdurige debat in Die Volksblad oor die voertaal van UKOVS in die vroeë 1940’s. Dit het
ten dele gelyk geloop met ’n lang debat oor die voorneme van die regering om enkelmediumskole deur dubbel- of
parallelmediumskole te vervang. UKOVS het Afrikaans geword, en enkelmediumskole is behou.
Afrikaans kon baat vind by taalaktivisme in die vorm van perspolemieke, al het die wenners ten tyde van hul
optrede min politieke mag gehad – of selfs geen.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 55

• Dossier: FAK-Manifes
Afrikaner-manifeste:
Die verlede van die toekoms
MENSE SE TOEKOMSVERWAGTINGE IS
BEPALEND VIR HULLE OPTREDE IN DIE HEDE EN
HULLE OORDEEL OOR DIE VERLEDE. DIT GELD
IN MENSE SE INDIVIDUELE LEWENS TEN
OPSIGTE VAN HULLE PERSOONLIKE WELSYN EN
VOORUITGANG EN GELD OOK EWESEER IN HUL
GROEPSVERWAGTINGE EN VOORUITSIGTE.
Deur Pieter Kapp *
D
it is die toekomsverwagting van ’n groep/
gemeenskap/kultuur/volk/staat wat die energie
genereer om skeppend met
die hede om te gaan in die
geloof dat hulle daardeur ’n
beter weg na die toekoms
skep. Die geskiedenis van
die Westerse beskawing is
ondenkbaar sonder die
stroom literatuur wat bedoel
is om hierdie toekoms bepalend
te beïnvloed. Die
oorgrote meerderheid daarvan
bly in die privaat domein
van die skrywer(s) en die
intellektuele gemeenskap.
Enkeles word bepalende
dokumente in die geskiedenis. Dit gebeur omdat dit
wat oorspronklik vir ’n spesifieke individuele
omstandigheid verwoord is, in die loop van die
geskiedenis ’n veel wyer toepassing vind. Daardeur
word dit manifestasies in die openbare domein. Dit
funksioneer as ’n stel waardes en beginsels waaroor ’n
bepalende konsensus gegroei het en wat daarom die
besit van die groter eenheid word. Die status van so ’n
verklaring of manifestasie word bepaal deur die mate
waarin dit in die openbare domein – hoofsaaklik, maar
geensins uitsluitend nie, die politieke terrein – inhoud
aan verskillende beleidstandpunte kan gee. Talle volke
en belangegroepe het sodanige manifeste wat hulle
toekomsideale en posisionering verteenwoordig. Daar
is egter drie sodanige stelle dokumente wat in die loop
van die geskiedenis ’n buitengewone internasionale
status en erkenning ontwikkel het. Elkeen het in die
besondere omstandighede van sy tyd ontstaan, met ’n
beperkte toepassing op net een belang, maar omdat die
geskiedenis die beginsels daarin vervat voortdurend
opnuut geïnterpreteer en veel algemener toegepas het,
het dit die status van klassieke manifeste met
* Besoekende navorsingsgenoot, Departement Geskiedenis,
Universiteit van die Vrystaat, pkapp@telkomsa.net
internasionale betekenis en toepassing ontwikkel. Die
eerste is die drie basiese manifeste of oktrooie waarop
die Britse parlementêre monargie gebaseer is: die
Magna Carta of Great Charter van 1215, die Petition
of Rights (1415) en die Bill of Rights (1689). In die
geval van die VSA is dit Declaration of Independence
(1776) en die Bill of Rights wat die eerste twaalf
artikels van die Amerikaanse grondwet soos in 1791
finaal bekragtig is, verteenwoordig en wat as die basis
van die moderne republikeinse demokrasie dien. Die
derde dokument is die Franse Verklaring van die Regte
van die Mens (1789) wat die basis vorm van die klem
op menseregte in die hedendaagse wêreld. Twee
Westerse dokumente wat as
manifeste ’n belangrike maar
omstrede en veel minder
algemeen aanvaarde rol speel,
is Adam Smith se The Wealth
of Nations (1776) wat die
intellektuele basis van klassieke
kapitalisme sou vorm en
Karl Marx se Das Kapital
(1848) wat die basis van die
klassieke sosialisme en
kommunisme sou vorm.
Bogenoemde dokumente
vertoon bepaalde gemeenskaplike
kenmerke. Hulle
begin almal as individuele
klagtes, besware of verset. Dit ontwikkel vanweë
bepaalde omstandighede spoedig tot algemene klagtes
en verset wat dan op grond van algemene beginsels en
belange verwoord word in eise of vereistes wat gestel
word om te verseker dat soortgelyke griewe in die
toekoms op billike en deelnemende wyse gehanteer sal
word. Daardie eise en beginsels is aanvanklik net van
toepassing op ’n geselekteerde groep – dit is eksklusief,
maar word in die loop van die geskiedenis toenemend
inklusief om alle belange te kan insluit.
’n Afrikaanse tradisie?
Is daar in Afrikaans vir Afrikaners tekste/uitsprake/
geskrifte wat beskou kan word as manifeste waarin
hulle toekomsverwagtinge en die basiese beginsels van
hoe die samelewing bestuur en ontwikkel behoort te
word, verwoord word en wat die vermoë bevat het om
van eksklusief na inklusief ontwikkel te word? Daar
het nog altyd ’n boeiende debat geheers oor die vraag
in hoeverre Afrikaners se denke oor hulle toekoms ’n
historiese diepgang verteenwoordig.
Hoewel Afrikaanse denke al lank besig is om
so ’n proses te deurloop op grond van geskrewe
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 56

onne, is die einde van die debat nog nie sigbaar nie.
Dit is trouens ’n ope vraag of die einde van so ’n debat
ooit bereikbaar of wenslik is.
Die pogings van enige groep/volk/kultuur/
staat om hul eie toekomsideale en verwagtinge in ’n
verklaring tot woorde en waardes te bring, hang nou
saam met die vraag hoe hulle hulleself sien. Wat is
hulle identiteit, wat is hul waardes en wat is hul
belange op ’n gegewe tydstip? Vir Afrikaners het die
vraag al so dikwels konkrete vorm aangeneem met vrae
soos: Wie en wat is ’n Afrikaner? Wat is die verband
tussen identiteit en nasionalisme? Hoe word verskillende
identiteite in ’n gemeenskaplike omvattender
bewussyn versoen of verteenwoordig? Wanneer het ’n
Afrikaanse identiteit en Afrikaanse denke ontstaan? Is
daar iets soos Afrikanerdenke? Op hierdie vrae is ’n
verskeidenheid antwoorde gegee wat ter wille van
hanteerbaarheid tot die volgende eenvoudige en basiese
beskouinge gereduseer kan word:
• Die aanspraak dat so ’n bewussyn van eie
identiteit en eie toekomsverwagting reeds vroeg in die
Kompanjietyd onder die dominante Nederlandse
koloniste ontwikkel het. Dit is soms teruggevoer na die
instelling van die Vryburgers in 1657. Ander het dit
gekoppel aan die verset van die koloniste teen Willem
Adriaan van der Stel in 1706, en nog ander aan die
verset van die Kaapse koloniste teen die onbevoegde
bestuur van die VOC sedert 1779, in die geskiedenis
bekend as die Patriotte-beweging, en koppel hierdie
beweging dan aan die sogenaamde republikeinse
strewe van Swellendam en Graaff-Reinet in 1795. In
die geskiedskrywing word ook debat gevoer oor die
vraag in hoeverre die Groot Trek ’n uitdrukking van ’n
nasionale bewussyn by Afrikaners verteenwoordig. Die
opstand teen die Britse anneksasie van die Transvaal in
1881 en die ontstaan en ontwikkeling van die
Genootskap van Regte Afrikaners in 1875 en die
Afrikanerbond in 1879 word almal as fases in hierdie
ontwikkeling gesien. Elkeen van hierdie standpunte het
sy bepaalde voorstanders wat daarin die werklike
oorsprong van ’n Afrikaanse toekomsverwagting en
toekomsideaal en die manifestering van ’n duidelike
nasionale politieke bewussyn meen terug te vind. Elk
van die ander mededingende groepe in die Suid-
Afrikaanse samelewing speel dan ’n marginale rol in
die ontwikkeling van hierdie bewussyn en word as
probleme of uitdagings gesien wat gehanteer moet
word.
• ’n Tweede standpunt is dat identiteitsbewussyne,
en die daarmee gepaardgaande
vooropstelling van die eie groep se belange en
toekomsverwagtinge, ’n moderne twintigste-eeuse
politieke konstruksie is wat op die verlede teruggekaats
word om eietydse magsbelange te dien. Oorspronge en
tradisies word dan “uitgevind” of gebeure word so
vertolk dat dit kan dien as bewys vir die ontstaan en
ontwikkeling van so ’n strewe of bewussyn.
• ’n Derde standpunt verwerp die gedagte dat
toekomsideale uit idealistiese oorwegings van
belangrike beginselsake soos vryheid, selfbeskikking,
of demokratisering ontwikkel. Ras en klas is vir hierdie
beskouinge die twee bepalende faktore op grond
waarvan groepe hulself identifiseer. Dit is dus ’n klas
of ’n rassebewussyn wat primêr bepaal hoe mense oor
hulself en die toekoms dink en wat gewortel is in hulle
sosio-ekonomiese posisie en verhoudinge.
Tien basiese “manifeste”
Die Afrikaner se vroeë geskiedenis is arm aan enige
intellektuele inhoud van betekenis. Pogings om ’n
Afrikaanse bewussyn ver terug te voer in die
geskiedenis na byvoorbeeld die stryd teen Willem
Adriaan van der Stel of die uitsprake van die onsekere
karakter Hendrik Bibault is onoortuigend. Die
koloniste in die VOC-tydperk het aan hulleself gedink
as vry mense in ’n Hollandse samelewing, bestuur deur
’n onbevoegde handelsmaatskappy. Tog het die eerste
tekens van ’n eie identiteitsbewussyn wel in hierdie tyd
sy kop uitgesteek. Dit was egter die Britse oorname
van die Kaap wat koloniale Afrikaners/Hollanders
toenemend voor die vraag sou plaas: wie is ons en wat
is ons rol en plek in hierdie samelewing? Soos in die
geval van die klassieke Westerse manifeste het konflik
die rede verskaf waarom mense oor hulleself en die
toekoms moes begin dink en daarvan rekenskap gee.
Dit was konflik teen die mag van die burokrasie,
konflik teen die Britse mag en konflik met inheemse
groepe oor grond en water en sekuriteit wat die lont
van die selfondersoekproses na die toekoms aangesteek
het.
Die woelige geskiedenis van Afrikaners vanaf die
1830’s het eintlik ’n goeie teelaarde gebied vir die
ontwikkeling van individuele standpuntstellings wat
die potensiaal sou hê om uit te styg tot intellektuele
erfgoed wat as bakens op die pad van Afrikanerdenke
oor hulself beskou kan word. Watter tien
dokumente/geskrifte/uitsprake sou histories as die
betekenisvolste beskou kan word? Dit sal uit die aard
van die saak van historikus tot historikus verskil. My
persoonlike keuse sou die volgende wees:
1. Vier dokumente uit die tydperk 1779-1795
(die tydperk van die Amerikaanse en Franse
Rewolusies en die Patriotteverset in Nederland) waarin
die Kaapse koloniste in hulle versoekskrifte en verset
duidelik ’n meer algemene denke verteenwoordig as
die tradisionele partikuliere klagtes. In die
Burgermemorie van 1779 word die kolonie as ’n
burgerstaat (‘n staat waarin die belange van die burgers
primêr is) beskryf en word geëis dat die burgers
inspraak in die regering moet kry wanneer sake wat die
burgery raak, ter sprake kom; dat hulle die reg moet hê
om hul eie verteenwoordigers te kies en dat hulle groter
vryheid in ekonomiese bedrywighede moet geniet. In
die petisie van 1784 gaan hulle verder en beroep hulle
op die Switserse, Nederlandse en Amerikaanse
voorbeelde en stel dit as beginsel dat hulle staan op
“het eene ontegenspreeklijke en onbetwisbare
waarheid: dat alle beschaafden Volkeren des
Aardbodens insonderheid der recht der Nature,
onmiddelijk van God Almagtig hebben ontfangen wat
die reg op sekuriteit van persoon en besit behels en wat
deur die verteenwoordigers van “Volkstemme,
geroepen en gesteld worden”. In die verklaring van die
Extra Ordinaire Heemraad en Gecombinnerde
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 57

Vergadering van Graaff-Reinet op 6 Februarie 1795
het hulle onderhorigheid aan die VOC opgesê.
Swellendam het vier maande later verder gegaan en op
14 Julie 1795 verklaar dat hulle hulle nie langer as
onderhorig aan die VOC beskou nie, maar as burgers
van “ Ons Liewe Vaderland” die Vrye Republiek van
Nederland. Denkbeelde uit Europa en die VSA, hoe
beperk en oppervlakkig ook al begryp, het hul weg na
die voorposte van die kolonie gevind.
2. ‘n Eiesoortige stel tekste is te vinde in die
koerante van die jare 1828-1838, wat aantoon hoedat
leidende Hollandse koloniste meer doelbewus aandag
aan hul eie plek en rol in die Kaapse samelewing gegee
het. Aanleidend hiertoe was die veroordeling van die
koloniste se behandeling van die Khoi en veral John
Fairbairn se skerp uitsprake teen die Hollandse
koloniste in The South African Commercial Advertiser.
Met die stigting van die koerant in 1824 het Fairbairn
onderneem om niks te skryf wat wrywing tussen die
Hollandse en Engelse koloniste kon veroorsaak nie.
Teen 1831 het hy heeltemal hiervan afgewyk en die
Hollandse koloniste in skerp taal veroordeel vir hulle
gehegtheid aan hulle ou moederland en hulle
bewustheid van hul Hollandse afkoms. ’n Aantal nuwe
koerante het ontstaan waarin die ontluikende politieke
bewustheid van ’n aantal Hollandse koloniste duidelik
waargeneem kan word. Die koerant met die
insiggewende naam De Zuid-Afrikaan het hom vanaf
1831 ten doel gestel om die belange van die Hollandse
koloniste onder sy vleuels te neem en om ’n egte
solidariteitsgevoel, gebaseer op wedersydse begrip en
aanvaarding van mekaar, tussen Hollander en
Engelsman te bou. Hoofartikels en briewe in dié
koerant bied interessante leesstof oor hierdie
ontwakende selfbesef by Afrikaners. Dit word veral
geïllustreer deur die doelbewuste afwys van die naam
kolonis en die gebruik van terme soos Zuid-Afrikaan,
Afrikaan, Africanus en Africaner om hulleself te
beskryf. In 1838 verskyn ’n koerant met ’n nog
betekenisvoller naam wat veel weerklank in die
Afrikaanse geskiedenis sou vind: De Ware Afrikaan ...
Die spreuk van die Patriottebeweging van 1779
verskyn nou weer: Eendrag maakt magt. Die leuse van
die nuwe koerant is Het Volk de Oorsprong van alle
Magt. ’n Derde koerant wat ook in 1838 verskyn, De
Meditator, het hom in reaksie op die veroordeling van
die koloniste deur die Philip Fairbairn-groep en die
Londense Sendinggenootskap ten doel gestel om ’n
nuwe patriotisme by die koloniste te ontwikkel en hulle
te laat besef dat hulle nie meer Engelse of Hollanders is
nie, maar Suid-Afrikaners.
3. Uit die tydperk van die Groot Trek is daar vyf
dokumente wat ook as manifeste van breër beginsels
beskryf kan word. Die Manifes van Piet Retief (2
Februarie 1837) lê twee beginsels neer: sekuriteit van
eiendom en persoon wat in die vorm van klagtes oor
die gebrek daaraan in die Kolonie verwoord word (en
dus die bekende patroon van die Amerikaans-Europese
voorbeelde volg) en ’n verbintenis, in die enigste
gedrukte weergawe van die Manifes soos in The
Graham’s Town Journal gepubliseer, “ [to] uphold the
principles of liberty.....no one shall be held in a state of
slavery....a quiet life.....will not molest any people, nor
deprive them of the smallest property....frame a code of
laws”. Laasgenoemde word dan in drie latere
manifestasies struktureel tot uitdrukking gebring.
Eerstens, die eerste Voortrekker Grondwet van 2
Desember 1836 wat die beginsel van regering deur die
volk en onderwerping aan die gesag van die staat
behels. Tweedens, die Nege Resolusies van 6 Junie
1837 (ook bekend as die tweede Voortrekkerregering)
waarin die beginsels vervat is dat die regering en die
regspraak deur verkose verteenwoordigers, deur die
volkstem aangewys, behartig moet word. Derdens, die
Nege Artikels in ’n brief van Andries Hendrik
Potgieter (3 Desember 1838) waarin hy die
vryheidsbeginsel wat die Groot Trek ten grondslag lê,
verwoord: “wy beschouwen ons als vrye burgers om te
kunnen gaan waar wy verkiest sonder iemand te
benadelen daar alle Nasies vrey seyn en gaat” en
waarin hy verduidelik dat hulle die grondgebied waar
hulle vestig, gekoop het van opperhoofde en konings.
Vierdens, die Grondwet van die Republiek Natalia van
1838 waarin die kiem van die Amerikaanse
demokraties-republikeinse stelsel van 1776 vervat is.
Die regeringsmag word gesetel in ’n verkose Raad van
Representanten en alle ampsdraers verbind hulle tot ’n
bestuurstelsel waarin korrupsie en uitbuiting geen rol
sal speel nie. Soos in die geval van die VSA, Brittanje
en Frankryk was die toepassing van hierdie beginsels
in die praktyk ’n saak wat met veel probleme en
verdeeldheid gepaard gegaan het, wat impliseer dat die
beginsels dikwels net beginsels was. Dit toon egter
duidelik die basiese waardestelsels waarop hulle hulle
sake gereël het.
4. Dat toekomsverwagtinge nie net op sekuriteit,
bestuur en orde en dissipline gebaseer was nie, blyk uit
’n ander dokument wat die status van ’n manifes oor
die toekoms verdien, omdat dit ’n beginsel vervat het
wat ’n proses aan die gang gesit het wat tot vandag
groot invloed uitoefen. Dit is die oproep van die
Genootskap van Regte Afrikaners aan “al hulle
landgenote”. Ook in hierdie dokument word die
klagtes en besware eers gestel voordat by die beginsel
gekom word. Al die klagtes handel oor die “wegneem
van ons moedertaal” en dan word die beginsel gestel:
“..as jy een volk syn taal afneem, dan maak jy hom tot
een doofstomme; jy ontneem hom die wysheid van syn
voorvaders wat bewaard is in al die spreuke,
spreekwoorde, uitdrukkens ens”. Die manifes bevat
dan ook ’n oproep “om same te staan ver ons taal deur
dik en dun”.
5. Terwyl die toekomsverwagting soos deur
Voortrekkers verwoord, in Transvaal en die Vrystaat
tot Hollands/Afrikaner republieke gelei het, het die
ontstaan van ’n taalbeweging soos die Genootskap van
Regte Afrikaners in die Kaapkolonie uiteindelik ook na
die politieke terrein deurgevloei. Die stigting van die
Afrikanerbond sou in hierdie behoefte voorsien. Dié
Bond het verskillende Grondwette in die loop van sy
geskiedenis van 1879 tot 1911 gehad. Sy
toekomsverwagting word in beginsel egter die beste
verwoord in die manifes wat SJ du Toit op 20 Junie
1879 in Di Patriot gepubliseer het. In sy moderne
Afrikaans het dié manifes verklaar: “Wat ons nodig het,
is nie alleen ’n Genootskap om die regte van die
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 58

Hollandse taal in die Parlement en op skool te
handhaaf nie. Nee, ons moet hê: ’n Afrikanerbond
waarin alle Afrikaners hulle sal tuis voel en tot heil van
’n Verenigde Suid-Afrika sal saamwerk; ... waarin
geen nasionaliteit ons van mekaar skei nie, maar
waarin almal wat Afrika as hulle vaderland erken sal
saamwerk as broers van een huis, al is hulle van
Engelse, Hollandse, Franse of Duitse afkoms;....[wat]
voorsien dat in die onderwys die taal van alle dele van
die bevolking gelyke regte in die skool, die kantore, die
regbank en die parlement moet hê.”
6. Die traumatiese ervaring met die Anglo-
Boereoorlog het genoeg omstandighede geskep om
enige manifestasie van ’n positiewe
toekomsverwagting en die formulering van ’n
beginselriglyn vir so ’n toekoms by Afrikaners in die
kiem te smoor. Die harde werklikhede het egter ook die
belofte van ’n nuwe energie vir die toekoms bevat. ’n
Dokument wat waarskynlik as ’n verteenwoordigende
monster van hierdie hoop op opstanding te midde van
die neerslagtigheid van nederlaag en verwoesting
uitdruk, is die woorde van Waarnemende
Staatspresident, Schalk Burger, van die Zuid-
Afrikaansche Republiek by die sluiting van die Vrede
van Vereeniging op 31 Mei 1902: “Broeders, wij staan
bij het graf van ons Volk. Wij hebben de wapens
neergelegd, en de strijd die dood, ellende en
verwoesting aanbracht, beëindigd. Dog nu moeten wij
een anderen strijd ingaan, veel groter en edeler. Het
zal onze plicht zijn, door krachtsinspanning en
opoffering te arbeiden aan het wederoprichten van
ons volk, en hierin ligt een groot werk voor ons.”
7. ‘n Dokument wat die fundamentele beginsel
vir hierdie weeroprigting sou neerlê, was genl JBM
Hertzog se De Wildt-toespraak van 7 Desember 1914
waarin hy die beginsel gestel het dat versoening en
samewerking in Suid-Afrika op die beginsel van Suid-
Afrika eerste moet geskied. Dit het ’n politieke storm
veroorsaak wat vir die daaropvolgende twintig jaar die
verloop van die Suid-Afrikaanse geskiedenis ingrypend
sou beïnvloed.
8. In dieselfde tydperk en te midde van ’n ander
verwoestende burgeroorlog, die Eerste Wêreldoorlog in
Europa, skryf ’n briljante en vroeg gestorwe jong
teoloog en filosoof ’n teks wat vandag vrywel
onbekend is. Dié teks verteenwoordig inderdaad die
jeug se manifes vir die toekoms. Tobie Muller het pas
teruggekeer van ’n besonder suksesvolle
studieloopbaan in Skotland en Nederland. Op
Stellenbosch het hy hom in hewige konflik met die
gevestigde Nederlandse kerk en akademiese belange
bevind oor sy pleidooie vir Afrikaans. In sy
Geloofsbelydenis van ’n nasionalis het hy die
negatiewe gees van sy tyd met ’n geesdriftige
toekomsverwagting teengegaan. Hy skryf oor die
selfvernietigende gebeure in Europa en die taalstrewe
op Stellenbosch en verklaar dan: “Ek self sou my
erfenis as lid van die Afrikaanse nasie vir geen ander
burgerreg in die wêreld wil verruil nie ...... As jong
nasie [in teenstelling met die gekwelde Europa] sien
ons amper ons hele loopbaan tegemoet. ’n Jong volk
leef vorentoe. Sy leuse is die hoop; geduld en moed sy
wagwoorde; ’n jeugdige entoesiasme sy dryfveer; en sy
ywer is nog ongekoel deur die ontnugtering van
mislukking .... Laat Jong Suid-Afrika sy nasionale
geloofsbelydenis onderteken, nie met sy naam, maar
met sy lewe en dan het ons niks te vrees vir die toekoms
nie.”
9. Tobie Muller se verwysing na die
“ontnugtering van mislukking” sou dekades later sy
merk laat op die oplaaiende frustrasies onder ewe jong
vernuwende Afrikaners met die rassebeleid en situasie
in Suid-Afrika. Die “soeke na geregtigheid” word die
uitgangspunt van ’n “liberale nasionalisme” wat
waarskynlik die beste verwoord word deur die jong
Afrikaner-intellektueel en skrywer, NP van Wyk
Louw. Sy woorde sou ’n nuwe manifes word vir die
toekoms. In 1951 skryf hy, “jou politieke beskouing
self kry waarde alleen deur die mate waarin jy hierdie
waardes van ‘menslikheid’ en ‘geregtigheid’ in sy
strewe opneem.” Vir die volgende vyftig jaar sou
Afrikaners en Suid-Afrika met hierdie ideaal worstel.
In die huidige tydsgewrig kom hierdie ideaal onder
nuwe druk.
10. Die worsteling met hierdie toekomsideaal het
tussen 1990 en 1996 tot die merkwaardige
onderhandelingsproses gelei waardeur ’n magsgroep
vrywillig van die mag afstand gedoen het ten einde
groter menslikheid en geregtigheid moontlik te maak.
Die magspel en uitdagende aksies van dié tyd het in
talle woorde en uitsprake uitdrukking gevind. Ten
opsigte van Afrikaners se toekomsverwagting is ’n
uitspraak van FW de Klerk waarskynlik die beste
manifestasie van hulle toekomsverwagtinge. In 1997,
dit wil sê nadat hy uit die regering van nasionale
eenheid getree het, het hy die volgende as
toekomsideaal geformuleer: “Suid-Afrika het met sy
oorgangsproses ’n ongelooflike prestasie gelewer
waarop alle Suid-Afrikaners met reg trots kan wees. Al
die betekenisvolle politieke groeperinge en leiers het
hiertoe ’n wesenlike bydrae gelewer. Deur die
volledige en volwaardige erkenning van hierdie
bydraes, deur die nuwe waardering vir die kritiese
funksie van opposisiegroeperinge as die waghonde
van die demokrasie en deur die bevestiging en
versterking van ’n ware burgerlike samelewing kan
die proses van versoening se sukses verseker word. Ek
glo ons kan en wil dit doen. Ons het die
mensemateriaal en die wil en gees om dit te doen. Ons
moet net die onderskeidingsvermoë om te sien hoe dit
gedoen moet word, verskerp.”
Die verlede van die toekoms
Bogenoemde tien bousteentjies in Afrikaners se
toekomsverwagting toon hoe hulle denke en waardes
van die eenvoudige en basiese na die komplekse en
omvattende ontwikkel het. Dit volg die basiese patroon
van die beroemde en intellektuele Amerikaanse en
Europese ontwikkelinge. Dit begin as persoonlike
ontevredenheid en klagtes wat tot meer algemene
griewe en standpunte ontwikkel. Dit groei tot die
ontwikkeling van eise gebaseer op beginsels van
algemene toepassing in die daaglikse bestuur en lewe.
Dit begin as eksklusiewe aansprake gerig op die
belange van ’n enkele heersende leierskap en gedy tot
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 59

toenemend inklusiewe waardestelsels wat uiteindelike
universele toepassing kan vind. Opposisie, konflik,
uitdagende vraagstukke en verhoudinge, indringende
en langdurige debat en intellektuele leierskap vorm die
skering en inslag van die proses. Tussen formulering en
aanvaarding en aanvaarding en toepassing lê egter ’n
hele stuk geskiedenis.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 60

Suid-Afrika se
subimperiale projek
PRESIDENT THABO MBEKI HET ONLANGS IN SY
NELSON MANDELA-GEDENKLESING ’N PLEI-
DOOI GELEWER VIR ’N “ERBARMINGSVOLLE
SAMELEWING”. MAAR SY REGERING SE OPTRE-
DE OP DIE WÊRELDVERHOOG OOR DIE AFGE-
LOPE JARE IS ALLESBEHALWE ERBARMINGSVOL
OF BARMHARTIG.
Deur Patrick Bond *
E
tlike dekades gelede was die groot vraag in Suid-
Afrika of die haaie in Pretoria – veral PW Botha, Pik
Botha en hulle fantasie oor ’n
‘Konstellasie van Suider-Afrikaanse
State’ die streeksvissies
gaan oorheers. Vandag gons
Afrika-elites van regeringsweë,
groot sakeondernemings en die
burgerlike gemeenskap oor die
vraag: kan die verslae van die
voortgesette APRM (African
Peer Review Mechanism) vir
NEPAD (New Partnership for
Africa’s Development) nuwe
lewe inblaas? Dalk moet ons
dit anders stel: verleen die
APRM en NEPAD aan
Pretoria legitimering vir die
fasilitering van ’n nuwe rondte
neoliberalisme in Afrika? En dan moet ons verder vra: Is
daar ’n alternatiewe benadering tot die opbou van streeksen
internasionale gemeenskapsolidariteit vir Suid-Afrika se
subimperialisme?
In werklikheid het Suid-Afrika se eie APRMproses
in 2006 in gebreke gebly om die woelinge en
onrus weer te gee wat hier aan die kom is, soos
byvoorbeeld deur polisieverslae van gemiddeld 16
protesaksies daagliks in 2005. Pretoria se ‘sanitised,
self-assessment report’ voor die APRM, in die woorde
van die Sunday Times (15 July 2006), het spesifieke
verwysings na vorige skandale verwyder en geen
fundamenteel oorspronklike voorstelle gemaak oor hoe
dit aan die bevolking ’n duideliker stem wil toeken nie.
Soos Paul Graham van die IDASA dit gestel het, toon
die APRM-dokument wat in middel 2006 vrygestel is
‘… substantial alteration from the report discussed in
Kliptown’ (voor 1700 afgevaardigdes), en gevolglik het
* Direkteur van die Centre for Civil Society aan die
Universiteit van KwaZulu-Natal. Jongste werk: Looting
Africa: The Economics of Exploitation, London, Zed Books
en Pietermaritzburg, University of KwaZulu-Natal Press,
2006
“..a substantial amount of the texture of the debates..”
in die slag gebly.
“Whether participation in such efforts is worth the time
and effort when so many other tasks are undone is a
matter of debate…”
Hy verklaar voorts dat wat in ’n Suid-Afrikaanse
APRM-verslag moes gestaan het, ons nie hoef besig te
hou nie, want woorde is slegs woorde. Om eerder te
fokus op die strukturele funksies van NEPAD enersyds,
en anti-neoliberale aktivisme andersyds, moet ons
etlike kwellende, teenstrydige prosesse ondersoek wat
oor die afgelope aantal jare die pas versnel het.
Kortweg is die Suid-Afrikaanse regering se
wêreldhervormingsvoorstelle totaal en al in die wiele gery,
veral in die geval van die VN,
die Wêreldbank, IMF (Internasionale
Monetêre Fonds) en
WHO (Wêreldhandelsorganisasie)
waar Pretoria-politici sigbaar
van die toneel begin sluip
het. Dit maak weinig sin vir die
burgerlike samelewing om
hervorming langs hierdie weë te
bevorder solank dit duidelik is
dat president Thabo Mbeki in
elke inisiatief misluk het teen
wat hy ‘globale apartheid;
noem. Terselfdertyd het Pretoria
se eie subimperiale projek ook
begin wankel, met dié dat
vredesonderhandelings in Afrika onbetroubaar geblyk het,
beskamende diktators hulle mag verstewig het en
Johannesburgse kapitaal nie meer ruimte het om te
akkumuleer nie.
Globale regeringsmislukking
Hoofsaaklik om hierdie probleme te verdoesel lewer
Pretoria periodiek anti-imperialistiese retoriek. Greg
Mills, in daardie stadium direkteur van die SA Instituut
van Internasionale Sake, het dit as oppervlakkig soos volg
beskryf: ‘I think there was a bluster by the South African
government, or those associated near or around it, prior to
the American invasion of Iraq in March last year (2003),
but that was toned down fairly quickly by the South
African government and most notably, president Mbeki.
Really, there has not been much in the way of
condemnation of the American position since March last
year’.
Inderdaad het Nelson Mandela in Mei 2004 sy
aanval van Januarie 2003 op die krygsheer George W.
Bush teruggetrek, ‘because the United States can play a
very important role in promoting peace in the world,
and this is the role which we would like the United
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 61

States to play.’
Slegs ’n jaar later het Mbeki Bush besoek en hom
die volgende meegedeel: “I appreciate very much the
commitment you have demonstrated now for some
years with regard to helping us to meet our own
domestic South African challenges, as well as the
challenges on the African continent.” In daardie
stadium het die openbare samelewing in die VSA se
sienswyse teen die aanwesigheid van Washington se
troepe in Irak gedraai. Met herinneringe van die
mislukte VSA-sending in Somalië het Mbeki Bush
geweldig gehelp met sy aanbod van Afrika-soldate –
nie VSA-soldate nie – om die kontinent te polisieer.
“We’ve got the people to do this – military, police,
other – so long as we get this necessary logistical
support. I think that’s what’s critically important”, het
hy verklaar. Bush het heelhartig saamgestem, maar met
dien verstande dat die opening van basisse in kritieke
Afrika-terreine hierby uitgesluit word.
VSA - militêre hulp was ’n sensitiewe kwessie, want
om die ‘kritiek belangrike’ logistieke steun te verkry, eis
Bush ’n besonder gewigtige quid pro quo: blootlegging
van die Internasionale Kriminele Hof (International
Criminal Court). In 2003 was Suid-Afrika een van die
lande wat glo VSA - militêre hulp ter waarde van ’n paar
miljoen dollar ingeboet het omdat dit ingestem het om met
die Hof saam te werk teen VSA -burgers – byvoorbeeld die
Pentagon en Staatsdepartemente se oorlogsmisdadigers –
as en indien hulle aangekla en verhoor sou word. In 2005
het dit egter aan die lig gekom dat Washington in plaas
daarvan om Pretoria ten opsigte van militêre hulp op die
swartlys te plaas, bloot militêre befondsing vir Suid-Afrika
deur sy Europese beheerpos in Stuttgart gekanaliseer het
sodat twee addisionele bataljonne vir Afrika-sendings
beskikbaar gestel kan word. Op sy beurt sou dit weer
Washington se imperiale las met betrekking tot die
polisiëring van Afrika verlig.
In ruil hiervoor het Mbeki ’n setel in die VN-
Veiligheidsraad verlang. Tydens die ernstigste veldtog
in Augustus 2005 het hy nie sy sin gekry nie,
gedeeltelik vanweë opposisie teen sy Bantustanleiersrol
deur die AU (Afrika-Unie), wat ’n kompromis
verwerp het wat twee Afrika-setels sonder vetoreg
behels, asmede setels vir Duitsland, Japan, Indië en
Brasilië. Feitelik het Mbeki die AU ’n globale neo-
apartheidsoplossing aangebied waarvolgens die nuwe
lede aan die tafel mag sit, maar oneindig minder mag
het as die vyf staande permanente lede, wat vetoreg oor
Veiligheidsraadaangeleenthede kan uitoefen.
Dit het nie veel verskil van die
apartheidshervormingstrategie wat in 1983 deur PW
Botha voorgestel (en deur die ANC, die UDM (United
Democratic Movement) en ander aktiviste verwerp is)
om die mag van die meerderheid met behulp van
eiesoortige burgerskapregte te verskraal nie.
Om enigsins vertroue in die VN te stel as oord vir
progressiewe steun – of selfs wrywing teen die mag van
die VSA – was in daardie stadium in elk geval ’n
dwaling. ’n Formidabele blok van neokonserwatiewe
en neoliberale manne (en soms vroue) het al aan die
stuur van multilaterale sleutelinstellings gestaan. Die
Europese Unie se keuse van die Spaanse
neokonserwatiewe Rodrigo Rato as besturende direkteur
van die Internasionale Monetêre Fonds in mid-2004 is in
Januarie 2005 opgevolg deur die nuwe hoof van
UNICEF (United Nations Children’s Fund), Bush se
landbouminister Ann Veneman (ook al was die VSA en
Somalië die enigste twee verteenwoordigers uit 191
lande wat geweier het om die VN se Konvensie oor die
Regte van die Kind te onderskryf). ’n Maand later is
die uittredende neoliberale hoof van die WHO
(Wêreldhandelsorganisasie), Supachai Panitchpakdi
van Thailand (wat beide VSA - en EU-belange van
2003-05) gedien het, gekies om die VN se Konferensie
oor Handel en Ontwikkeling te lei. In Bush se grootste
staatsgreep is Paul Wolfowitz – ’n deurtrapte
oorlogsmisdadiger – in Maart 2005 verkies om die
leisels van die Wêreldbank op te neem, kort na ’n paar
raadplegende telefoonoproepe van Bush aan Mbeki en
’n paar ander nasionale regeerders. Teen die aanbreek
van die April 2005-byeenkomste is die
komiteevoorsitter en SA Minister van Finansies, Trevor
Manuel, tot morele steun aan die nuwe leiers
gereduseer: ‘… both Rodrigo here and Paul Wolfowitz
are wonderful individuals, perfectly capable’
(Wêreldbank 2005). Die Europese Unie se taai
handelsonderhandelaar, Pascal Lamy, het ’n paar weker
later die direkteurskap van die
Wêreldhandelsorganisasie gewen. As finale maatreël
om te verseker dat Washingon se instruksies aan Kofi
Annan so eksplisiet as moontlik bly, het Bush John
Bolton as VSA -ambassadeur aan die VN aangestel.
Maar Washington het ook op sy vriende in Pretoria
gesteun vir bystand.
Die imperiale agenda
Wat voer VSA -beplanners in die mou in Afrika? Die
tydperk in die 1990’s na die mislukte ingryping in
Somalië, toe Washington se leunstoelvegters Afrika uit
die sig laat gly het, kon moontlik tot ’n einde gekom
het met 11 September. Een van die skerpste kritici van
die VSA se Afrikabeleid, Bill Martin (2004), voer aan
dat “The discourse of internal and international
terrorism is thus not simply substituting for the
ideology of the Cold War, but is forging new military
and ideological networks as capable of repressing
internal dissent as pursuing ‘foreign’ terrorists.”
Die VN het ’n Africa Contingency Operations and
Assistance Programme ingestel om gunsteling-militêre
magte te steun. Weermaggeneraal Charles Wald, wat
die Afrikaprogram van die Europese Bevelsgroep
aanvoer, het die BBC vroeg in 2004 meegedeel dat hy
beoog om vyf brigades met 15,000 man in
samewerking met streeksvennote insluitende Suid-
Afrika op die been te bring.
Afrika bly ’n belangrike gebied in Washington se
offensiewe teen militante Islamitiese netwerke, veral in
Algerië en Nigerië in die noordweste, Tanzanië en Kenia
in die Ooste, en Suid-Afrika. Beheer oor Afrikaimmigrasie
na die VSA en Europa is van kardinale
belang, deels vanweë die uitbreiding van die VSA styl
van gevangeneming via privaatsektorfirmas soos
Wackenhut, wat in geprivatiseerde Suid-Afrikaanse
gevangenisbestuur belê het, saam met die berugte
Lindela-uitleweringskamp vir ‘onwettige immigrante’.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 62

Die ontwikkeling van ’n hoogs rasgedrewe globale
aanhoudings- en identifikasiestelsel is goed op dreef.
Intussen is die Pentagon se militêre betrekkings met
Pretoria volkome ‘genormaliseer’ teen Julie 2004, in die
woorde van die SA adjunkminister Aziz Pahad. In
vennootskap met General Dynamics Land Systems het die
staatsbeheerde Denel summier begin om 105-mm-artillerie
sy aan sy van ’n liggepantserde voertuigbak met ’n
skiettoringloop te bemark ter ondersteuning van verbeterde
“Stryker Brigade”-Gevegseenhede (‘‘n 3500-man-formasie
van infanterie, pantser en artillerie in verskillende variasies
van dieselfde 8x8- liggepantserde voertuig’). In die lig van
Pretoria se 1998-besluit om $6 miljard in hoofsaaklik
offensiewe wapens soos straalvegters en duikbote, te belê,
groei die vrees dat die bewaring van vrede ’n blote
toesmeer is van ’n baie groter geopolitiese agenda, en dat
Mbeki besig is om stilswyend ’n veel groter VSA -rol in
Afrika toe te laat as wat nodig is: van die olieryke Golf
van Guineë en Horing van Afrika tot opleidingsbasisse in
die Suide en Noorde.
Ongetwyfeld kan Suid-Afrika darem op een
intervensie roem wat sy
menseregteretoriek regverdig:
leierskap van die beweging in
1997 om landmyne te verban
(en vandaar ’n grootskaalse
ontmyningsrol vir Suid-
Afrikaanse besighede wat in
die eerste plek gehelp het om
die myne te plant). Maar die
nuwe regering in Pretoria het
sy standvastiger oriëntasie
getoon deur in 1994 die
Myanmar- militêre junta as
wettige regering te erken; die
land se hoogste amptelike
toekenning aan Indonesiese
diktator Suharto te maak drie
maande voor sy afsterwe (en
in die proses $25 miljoen aan
donasies vir die ANC daaruit
te wen); wapens aan lande
verkoop wat massageweld
beoefen soos Algerië, Colombië,
Peru en Turkye, en nader
aan die tuisfront onderdrukkende
regimes in Zimbabwe
en Swaziland gekoester.
Oppervlakkig gesien het
Pretoria se senior rolle in die bemiddeling van konflikte in
Burundi en die Demokratiese Republiek van die Kongo
(DRK) gedurende 2003 positief voorgekom. Van nader
bekyk, lyk die ooreenkomste meer in die styl van eliteooreenkomste
wat die ‘laedigtheidsdemokrasie’ en
neoliberale ekonomiese bewinde in plek hou. Bowendien,
aangesien baie van die veglustige magte uitdruklik
uitgelaat is, het die daaropvolgende weke en maande na
vredesverklarings periodieke slagtings van gewone burgers
in albei lande, en ’n bynastaatsgreep in die DRK beleef.
Die DRK is veral geviktimiseer deur die Suid-Afrikaanse
regering toe dit by die betaling van Mobuto se enorme
buitelandse skuld gekom het, ’n punt wat hieronder weer
aangeroer word.
Pretoria se wêreldleierskap?
Toe die Suid-Afrikaanse regering eers sy gewilligheid
getoon het om eiebelang bo beginsels te stel, het die
internasionale politieke magsentra toenemende vertroue
in Mandela, Mbeki, Manuel en Erwin begin stel, en aan
hulle binnekringtoegang tot talle internasionale
eliteforums gegee. Na gelang globale ‘establishment’instansies
onder skoot gekom het, het hulle soms probeer
om hulself met ’n dosis van die Nuwe Suid-Afrikaanse
legitimiteit te herposisioneer; kyk maar na Mandela se
streling in 1998 van die IMF tydens die Oos-Asiatiese
krisis, en van Clinton tydens die Lewinsky-seksskandaal.
Inderdaad is Pretoria se leidende politici in die laat
1990’s toegelaat om die voorsitterstoel van die VN-
Veiligheidsraad, die Beheerraad van die IMF en
Wêreldbank, die VN-Konferensie oor Handel en
Ontwikkeling, die Gemenebes, die Wêreldkommissie oor
Damme, asook talle ander belangrike globale en
kontinentale liggame in te neem. Gelyktydig met sy
aanvaarding van Derdewêreldleierskap het Pretoria ook
die leiding geneem van die
Beweging van Onverbonde
Lande, die Organisasie vir
Afrika-eenheid en die Suider-
Afrikaanse Ontwikkelingsgemeenskap.
Maar dit was net die
opwarmingsperiode. In ’n
koorsagtige vier jaar wat in
September 2001 begin het, het
Mbeki en sy kollegas gasheer
gespeel of leidende rolle
vertolk by die volgende belangrike
internasionale gebeurtenisse:
die Wêreldkonferensie
teen Rassisme in Durban (September
2001); die lansering
van NEPAD in Abuja, Nigerië
(Oktober 2001); die Doha,
Qatar ministeriële spitsberaad
van die Wêreldhandelsorganisasie
(November 2001);
die VN se Finansiering vir
Ontwikkeling-konferensie in
Monterrey, Mexico (Maart
2002); G8-spitsberade in
Kananaskis, Kanada (Junie
2002), Evian, Frankryk (Junie
2003), Sea Island, Georgia (Junie 2004) en Gleneagles,
Skotland (Julie 2005); die bekendstelling/lansering van
die Afrika-Unie in Durban (Julie 2002); die
Wêreldberaad op Volhoubare Ontwikkeling (WSSD) in
Johannesburg (Augustus-September 2002); die Davos
Ekonomiese Wêreldforum (Januarie 2003 en by
geleentheid daarna); George W. Bush se eerste besoek
aan Afrika (Julie 2003); die Cancun WHO
ministersberaad (September 2003); Wêreldbank/IMFjaarvergaderings
in Dubai (September 2003) en
Washington (September 2004 en 2005); die VN-
Millennium Ontwikkelingsspitsberaad (September
2005); en die Hong Kong WHO-ministersberaad
(Desember 2005).
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 63

In weerwil van toenemende geleenthede vir
deelname in die wandelgange van mag deur NRO’s is
bykans niks werklik bereik deur die 2001-05-geleenthede
nie:
• op die VN se rassismekonferensie het Mbeki met
die EU saamgesweer om die eise van NRO’s en
Afrikaleiers vir vergoeding vir slawerny/kolonialisme/
apartheid te verwerp;
• NEPAD het bloot ’n tuisgekweekte weergawe van
die Washington-Konsensus verskaf;
• te Doha het die Minister van Handel, Alec Erwin,
die Afrika-afvaardiging so verdeel dat dit ’n herhaling van
die ontkenning van konsensus verhoed het wat die Seattleministersberaad
in Desember 1999 gedwarsboom het;
• in Monterrey was Manuel mede- spitsberaadleier
(met die voormalige besturende direkteur van die IMF,
Michel Camdessus), het hy die Mexikaanse oudpresident
Ernesto Zedillo in die verleentheid gestel en alle lopende
IMF/Bank-strategieë gelegitimiseer;
• uit Kananaskis is Mbeki vort met ’n skamele
addisionele $1 miljard-belofte aan Afrika, (afgesien van
fondse reeds in Monterrey beloof), en geeneen van die
daaropvolgende G8-berade – Evian, Sea Island of
Gleneagles – het ware vordering in die sak gebring nie;
• die Afrika-Unie het sowel NEPAD as die
Zimbabwiese regime van president Robert Mugabe
gesteun, wat die selfverdedigende politieke projek van
Afrika-elite verder geïllegitimeer het;
• op die Johannesburgse Wêreldberaad oor
Volhoubare Ontwikkeling het Mbeki VN- demokratiese
prosedure ondermyn, die privatisering van die natuur
gefasiliteer en niks gedoen om die lot van die wêreld se
arm meerderheid te probeer verlig nie;
• in Davos het wêreld-elites Afrika geïgnoreer, in
2003 en daarna;
• as vergoeding vir die befondsing van ’n been van
Bush se Afrikatoer het Mbeki bloot die VSA se
kontakman’ oor Zimbabwe geraak, en het hy alle konflik
oor Irak se herkolonisering vermy;
• in Cancun het die ineenstorting van
handelsonderhandelinge – weereens gekataliseer deur die
uitstappery van Afrikane – Erwin ‘teleurgestel’ gelaat;
• by Wêreldbank- en IMF-jaarvergaderings van
2001-05, met Manuel as leier van die
Ontwikkelingskomitee, was daar geen Bretton Woodsdemokratisering,
nuwe skuldverligting of Post-
Washingtonse beleidshervorming nie; en
• die VN se Millennium Oorsigberaad (2005) het aan
Mbeki genoegsame gronde vir gebrokenheid van hart
besorg en hom sy lot laat bekla: ‘We should not be
surprised when these billions do not acclaim us as
heroes and heroines.’
Verdere mislukkings het aan die lig gekom in 2006
tydens die onderhandelings van die Doha-rondte wat in
Julie (onder die applous van die progressiewes in die
Globale Suide) in duie gestort het, met verskuldigde
respek vir die G8 se hulp en gestanddoening aan beloftes
’n jaar na hulle Gleneagles-spitsberaad. Vanweë die kloof
tussen egte wêreldskaalse hervormingsmoontlikhede het
die aandag na die kontinentale skaal verskuif, waar ’n
paar lande – insluitende Suid-Afrika – teësinnig ’n skerp
afgebakende portuurgroepshersiening ondergaan het. Dit
is hier waar die Weste se deurlopende oorwinning oor
Afrika – in politieke, militêre en ideologiese verband –
nie alleen die voortsetting van neoliberalisme nie, maar
ook kerngesonde regering en teenkorrupsie-truuks behels
onder die dekmantel van NEPAD vereis.
Die afsteek van kleims op Afrika
Teen vroeg 2001 in Davos het Mbeki duidelik laat blyk
wie se belange NEPAD sal dien. Ons vertaal: ‘Dit is
betekenisvol dat die eerste formele inligtingsessie oor
die vordering van die ontwikkelingsproses van hierdie
program by geleentheid van die Wêreld- Ekonomiese
Forum-vergadering plaasvind. Die welslae van die
implementering hiervan verg die inkoop (aktiewe
deelname) van lede van hierdie geslaagde en
lewenskragtige forum. Internasionale kapitaal sal baat
vind by groot infrastruktuurkonstruksiegeleenthede op
die openbare/private vennootskapsmodel, geprivatiseerde
staatsdiens, deurlopende strukturele aanpassing,
geïntensiveerde internasionale eiendomsreg en verskeie
van NEPAD se sektorale planne, almal gekoördineer
vanaf ’n Suid-Afrikaanse kantoor beman deur
neoliberaliste en oop vir ekonomiese en geopolitiese
hekbewaking. Die werklike NEPAD-dokument is in die
openbaar op 23 Oktober 2001 in Abuja, Nigerië, deur
Afrika-staatshoofde amptelik bekendgestel. Binne 18
maande is NEPAD deur die Withuis se voorste Afrikabeampte
as ‘filosofies in die kol’ beskryf.
Wie trek die meeste voordeel uit NEPAD?
Johannesburg-gebaseerde korporasies het tougestaan as
‘nuwe imperialiste’, ’n probleem wat vir Jeff Radebe,
Pretoria se destydse minister van openbare
ondernemings, vroeg in 2004 groot kommer verskaf het:
‘There are strong perceptions that many South African
companies working elsewhere in Africa come across as
arrogant, disrespectful, aloof and careless in their
attitude towards local business communities, work
seekers and even governments’.
Teen hierdie agtergrond het die linkse Afrika-vleuel
diepgaande skeptisisme oor NEPAD se hoofstrategieë
uitgespreek. In April 2002 het bondige kritiek uit ’n
konferensie van die Raad op Ontwikkeling en
sosiowetenskaplike Navorsing in Afrika en Derdewêreld
Netwerk-Afrika (Council for Development and Social
Science Research in Africa and Third World Network-
Africa) voortgekom. Volgens die vergadering se
resolusie sluit die fundamentele gebreke van NEPAD,
wat die sentrale elemente van die Wêreldbank se Can
Africa Claim the Twenty-first Century? en die VN se
Economic Commission on Africa’s Compact for African
Recovery sluit die volgende in:
(a) die neoliberale ekonomiese beleidsraamwerk
wat die kern van die plan vorm en wat die strukturele
beleidsaanpassings van die vorige twee dekades herhaal,
sonder om die ramspoedige uitwerking van daardie
beleide uit te lig.
(b) die feit dat die Afrika-bevolking in weerwil van
NEPAD se geproklameerde erkenning van hulle sentrale
plek in die plan, geen rol gespeel het in die voorstelling,
ontwerp of formulering van die NEPAD nie;
(c) dat dit nieteenstaande sy uitgesproke besorgd-
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 64

heid oor maatskaplike en gender-gelykberegtiging,
steeds die maatskaplike en ekonomiese maatreëls
aanvaar wat bygedra het tot die marginalisering van
vroue;
(d) dat sy belangrikste teikens, in weerwil van sy
aanspraak op Afrika-oorsprong, steeds buitelandse
skenkers bly, veral in die G8;
(e) dat sy visie van demokrasie gedefinieer word
deur die behoeftes om ’n funksionele mark te skep;
(f) deurdat die eksterne omstandighede wat
grondliggend aan Afrika se ontwikkelingskrisis is,
onderbeklemtoon word, dit geen betekenisvolle
maatreëls tref om die uitwerking van hierdie omgewing
op Afrika se ontwikkelingspogings te bestuur of aan
bande te lê nie. Inteendeel, die betrokkenheid wat dit
nastreef by instansies en prosesse soos die Wêreldbank,
die IMF, die WHO, die Verenigde State se Africa Grow
and Opportunity Act, die Cotonou-ooreenkoms sal
Afrika se ekonomieë steeds tot sy nadeel in hierdie
omgewing vassluit;
(g) dat die middele vir mobilisering van hulpbronne
die disintegrasie van Afrika-ekonomieë, wat ons onder
strukturele aanpassing en WHO-regulasies aanskou het,
verder aanhelp.
Afrika-kritiek van neoliberalisme is nie beperk tot
globalisering, die ‘Washington Consensus’ se makroekonomiese
beleide, skuldelike daglonerskap en
onbillike handelsooreenkomste nie. (Die Afrikahandelsnetwerk,
die Gender-en-handelsnetwerk en
Jubilee Afrika se affiliate is gereelde intellektuele kritici
van en aktiewe protesteerders teen makro-ekonomiese
neoliberalisme op die terreine van wêreldskaalse
onderhandelings en Afrika-elite-spitsberade.) Benewens
NEPAD en die APRM is verskeie ander prosesse gemik
op die koöptering van die Afrika- burgerlike samelewing
– Referate oor Armoedeverligtingstrategieë, die
Millenium Ontwikkelingsdoelwitte en die noordgedrewe
Make Poverty History-veldtog (wat gedeeltelik uit
Gordon Brown se kantoor bestuur word) – almal
voorbeelde van aanvaarding van die breë parameters van
neoliberalisme en almal in dié kassie en almal misoeste,
selfs volgens hul eie beperkte standaarde.
Benewens makroskaalse neoliberalisme word die
skade wat deur markgesentreerde beleide aan die
ekologie en mikro-ontwikkelings berokken word, nou
ook alom erken. Van die opspraakwekkendste
protesopwellings het in areas van gelokaliseerde
omgewingsgeregtigheid plaasgevind, waarvan die 2004wenner
van die Nobelprys vir Vrede, Wangari Maathai,
se stryd twee dekades gelede om Kenia se
Groengordelbeweging teen die belange van die korrupte
nasionale staat en groot kapitaal te bou, ’n sprekende
voorbeeld is. Meer onlangs nog het vroue in die olieryke
Nigeriese Delta gereeld sitproteste by die plaaslike
kantore van die multinasionale maatskappye gehou.
Oliewerkers het energiek op verskeie Delta-verhoë
protes aangeteken, nie slegs oor lone nie, maar ook oor
breër eko-maatskaplike eise en selfs sover gegaan om
korporatiewe bestuurders ’n tydlank gyselaar te hou.
In Botswana vorm inheemseregte-veterane
drukgroepe teen die DeBeers-diamantkorporasie, die
Wêreldbank en die regering van Botswana oor die
verskuiwing van die Basarwa/San-groep uit die sentraal-
Kgalagadi. Volgens die Guardian, is die Khoisan wat vir
verskuiwing vanaf diamantontginningsgebiede geteiken
is, ‘se watervoorrade afgesny voordat hulle met
belaglike vergoeding in troostelose nedersettings
afgelaai is.’ Solidariteit was sterk genoeg om die
Botswana Gazette in Augustus 2002 die regering ’n
‘sieklike internasionale muishond’ te laat noem. In
dieselfde gees staan aktiviste groot damme teen wat
massa-groepverskuiwings in Namibië (Epupa), Lesotho
(Hoogland Waterprojek), Uganda (Bujagali) en
Mosambiek (Mphanda Nkuwa), asook die Tjaad-
Kameroense Oliepypleiding sal meebring.
Pogings om die kloof tussen die globaal-lokale en
die Noorde en Afrika te oorbrug, word op talle ander
gebiede aangewend, insluitend (maar nie uitsluitlik nie)
‘Treatment Action’-kampvegters teen die houvas van
farmaseutiese korporasies op die monopolie van
antiretrovirale patente; aktiviste wat Monsanto se
voortdrywing van die VSA na Suid-Afrika na etlike
Afrikalande teenstaan; bloeddiamantslagoffers van Sierra
Leone en Angola wat ’n deels geslaagde globale
transaksie te Kimberley sluit; ’n groeiende netwerk wat
Liberië se langdurige uitbuiting deur Firestone Rubber
bevraagteken; Oil Watch-skakeling van Nigeriese Delta-
en talle ander gemeenskappe van die Golf van Guinee; en
Ghanese, Suid-Afrikaanse en Nederlandse aktiviste wat
die privatisering van water teenstaan.
Solidariteit was ook ’n eienskap van
vergoedingskampvegters, gelei deur Suid-Afrika se
Jubileum en Khulumani, wat op 2004-hofnederlae
gereageer het met beloftes om nog harder te veg. Op
hulle beurt is hulle deur die werk van die Nigeriese kerk-
en skuldaktiviste, wat etlike jare gelede die aandag
gefokus het op die rol wat Britse en Switserse banke
gespeel het in Sani Abacha se plundersprie in die 1990’s,
en wat betekenisvolle konsessies verkry het om
onwettige kapitaalonttrekking (steeds een van Afrika se
ontkragtendste ekonomiese probleme) aan bande te lê.
Elders in Afrika is daar veldtogte van burgerlike
samelewingsgroepe onderweg teen omgewingsrassisme,
toksiese storting, asbesskade, verbrandingsoonde,
biorowery, geneties gemanipuleerde voedsel,
koolstofruiling en lugbesoedeling. Bewegings teen die
privatisering van Afrika se basiese dienste, hoofsaaklik
water en elektrisiteit, maar ook munisipale afval,
gesondheid en onderwys – het in 2000 in Accra en
Johannesburg begin en spoedig globale solidariteit
getrek. ’n Pan-Afrikaanse Vigsbehandelingsnetwerk van
MIV-aktiviste sit die werk van Suid-Afrika se Treatment
Action Campaign voort om onbillike monopoliepatente
op lewensreddende medikasie aan te vat.
Kan pogings soos hierdie meer gekonsentreerd
belyn word, en sal hulle diegene van die tradisionele
geslag kan oorreed om ernstiger maatskaplike
veranderingsaktivisme op te neem, in teenstelling met
die APRM- doodloopkonsultasies? Indien wel, is dit
moontlik dat die Afrika- Maatskaplike Forum
(ASF/AMF) die bron sal wees van sodanige koördinasie
en konsensusbereiking. Die AMF se oorspronklike
Bamako-deklarasie (2002) het daarop aangedring dat die
‘waardes, praktyke, strukture en instansies van die
teenswoordig dominante neoliberale orde vyandig en
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 65

strydig is met die realisering van Afrika se waardigheid,
waardes en aspirasies. Wat veral sorg gewek het, was
NEPAD.
Die Forum het neoliberale globalisasie en verdere
integrasie van Afrika in ’n onbillike sisteem as basis vir
sy groei en ontwikkeling verwerp. Daar was in hierdie
verband sterk konsensus dat inisiatiewe soos NEPAD,
wat ingegee is deur die IMF-WB-strategieë van
Strukturele Aanpassingsprogramme, handelsliberalisering
wat Afrika bly onderwerp aan ongelyke
handelstransaksies, en regeringsbeperkings wat uit die
praktyke van Westerse lande ontleen is, nie in die kultuur
en geskiedenis van die nasies van Afrika gewortel is nie.
Watter meriete is daar dan in APRM-deelname,
NEPAD-legitimering en die generering van verwarring
onder kiesers namens Johannesburgse kapitaal, Pretoria
se subimperiale agenda en die VSA se Staatsdepartement
en Pentagon? Diegene in die Suid-Afrikaanse
samelewing wat opreg verbind is tot ’n renaissance in ’n
Afrika wat van uitbuiting bevry is, moet hulle eerstens
kwel oor die enorme skade wat deur hul eie regering en
kapitalistiese klas aangerig word.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 66

Kapitalistiese materialisme en
die etiek van die omgewing
WAT IS VOLHOUBAARHEID? DIE BEGRIP VAN
VOLHOUBAARHEID KOM UIT DIE BEWUS-
WORDING DAARVAN DAT MENSE NATUURLIKE
HULPBRONNE NODIG HET VIR OORLEWING.
HIERDIE HULPBRONNE WISSEL VAN SKOON LUG
EN WATER TOT BOUSTOWWE SOOS HOUT EN
METAAL.
Deur JWH Ferguson *
H
ierdie bewussyn was nie altyd daar nie, maar het
eers gedurende 1972 gestalte gekry toe
verteenwoordigers van 28 lande, insluitende die VSA,
bymekaargekom het vir die Stockholmse konferensie
oor die menslike omgewing. Hierdie konferensie het
die noodsaak beklemtoon van sterk optrede om skade
aan die menslike omgewing te beperk. Een van die
uitkomste van die konferensie was Earthwatch, ’n
wêreldwye omgewingsopname. Die Stockholmkonferensie
het daartoe gelei dat die Wêreldkommissie
vir die Omgewing en Ontwikkeling van die VN in
1987 die sogenaamde Brundtlandverslag uitgebring
het, genoem na Me. Gro Harlem Brundtland, die
Noorweegse voorsitter van die komissie. Die
Brundtlandverslag het beklemtoon dat baie armoede
wêreldwyd meegebring word deur ’n verswakkende
omgewing, en het volhoubare ontwikkeling gedefinieer
as “ontwikkeling wat a) die behoeftes van die huidige
geslag aanpak b) sonder om die behoeftes van
toekomstige geslagte in gevaar te stel”. Daar is baie
bykomende definisies vir volhoubaarheid, maar die
meeste daarvan sluit hierdie twee beginsels in. Hierdie
etiese reëls is ook beliggaam in die verskillende
verdrae wat gesluit is tydens die spitsberade in Rio de
Janeiro (die sg. Aardeberaad, 1992) en later in
Johannesburg (2002). Die beraad in Rio de Janeiro het
’n breë raamwerk gestel vir ’n verskeidenheid van
internasionale ooreenkomste. Die bekendste hiervan
was die Konvensie oor Biodiversiteit, wat gehandel het
oor die volhoubare benutting van en toegang tot
biodiversiteitshulpbronne. Dis ironies dat die VSA tot
op hierdie tydstip nog nie hierdie konvensie bekragtig
het nie: 188 ander lande het wel. Die oogmerk van
hierdie verdrae was om op internasionale vlak gestalte
te gee aan beleidstellings wat volhoubaarheid inhou,
soos verwoord in ’n dokument, Agenda 21. Die begrip
volhoubaarheid is baie verbreed binne die Suid-
Afrikaanse verband, gesien die politieke verlede van
ons land. So byvoorbeeld verklaar die Nasionale
Omgewingsbestuurswet (nr. 107 van 1998; NEMA) as
een van sy grondbeginsels dat “ontwikkeling
* Sentrum vir Omgewingstudies, Universiteit van Pretoria
volhoubaar moet wees in soverre dit die maatskaplike,
omgewings- en ekonomiese aspekte betref” (let op die
volgorde), asook dat “alle omgewingsbestuur mense en
hul behoeftes voorop (moet) stel en hul fisiese,
sielkundige, ontwikkelings-, kulturele en maatskaplike
behoeftes (moet) dien”. Die vraag wat ontstaan, is in
watter mate die voldoening aan maatskaplike behoeftes
die beskerming van die fisiese omgewing kan
beïnvloed (voordelig of nadelig), en of die klem nie
besig is om weg te skuif van ons onvervangbare
natuurlike hulpbronne, wat die hoofdryfveer agter
internasionale omgewingsbeleid sedert die Stockholmkonferensie
was nie.
Ekonomiese ontwikkeling
en volhoubaarheid
Paul Ehrlich, die bekende Amerikaanse bioloog, het ’n
sterk argument daarvoor uitgemaak dat lande wat
ekonomies onderontwikkel is, ’n baie kleiner per
capita-effek op die omgewing het as ontwikkelde
lande. Hierdie stelling is in ’n groot mate waar, want
inwoners van sentraal-Afrika het nie luukse
motorvoertuie met V8-enjins, dubbelverdiepinghuise of
rekenaarspeletjies nodig nie, en daarom is hul per
capita-omgewingsimpak baie laag. Byvoorbeeld,
inwoners van Bangladesh gebruik sowat 144 olie-kgekwivalente
per capita per jaar om energie te verskaf
vir oorlewing, terwyl die vergelykbare syfer vir die
VSA sowat 8 000 is, ’n vyftigvoudige verskil.
Sommige mense romantiseer om hierdie rede
onderontwikkeling. Wat waar is, is dat Westerse
ekonomiese ontwikkeling ’n groot omgewingseffek het
op enige land, selfs in die geval van onderontwikkelde
lande. ’n Land soos die Verenigde Arabiese Emirate se
per capita-energieverbruik het oor veertig jaar
toegeneem van ’n syfer vergelykbaar met dié van
Bangladesh tot 11 331, die hoogste verbruiksyfer ter
wêreld. Die dryfveer hieragter was natuurlik die
besteding van die reusagtige inkomste uit olieverkope
gedurende hierdie tydperk. Die VSA het tans ook een
van die hoogste per capita-omgewingsimpakte ter
wêreld met betrekking tot energiegebruik, vrystelling
van kweekhuisgasse en verskeie ander maatstawwe.
Kapitalisme en in die besonder materialisme het dus ’n
baie nadelige uitwerking op die volhoubaarheid van
omgewingshulpbronne. Die vraag is in watter mate
Westerse ekonomiese ontwikkeling gaan voortduur
voordat ons natuurlike hulpbronne soos olie, goud,
water en ander hulpbronne opgebruik is. ’n
Ekonomiese groeikoers van 6% (soos die Suid-
Afrikaanse regering in die vooruitsig stel) behels die
ooreenstemmend versnelde gebruik van beskikbare
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 67

omgewingshulpbronne. Dit is duidelik dat ekonomiese
groei op sigself nie volhoubaar is nie. Die
verantwoordelike langtermyndoelwit behoort ekonomiese
hervorming te wees om ’n groter aantal mense
van lewensmiddele te voorsien met die bestaande (of
selfs ’n verlaagde) ekonomiese omset. Hierdie
perspektief is nie gewild onder ekonome nie, maar dit
het die afgelope dekade aanleiding gegee tot die
vakgebied van ekologiese ekonomie (ecological
economics). ’n Onlangse boek deur twee Suid-
Afrikaanse ekonome, James Blignaut en Martin de
Witt, (Sustainable Options, Juta 2004) beklemtoon die
swakhede in die paradigma van aanhoudende
ekonomiese groei: “a world posessed by the ideology
of growth”. Dis boeiende leesstof.
Hoe kan volhoubaarheid
bereik word?
Daar word natuurlik al lank gepraat oor die
ekonomiese prosesse waardeur volhoubaarheid behaal
kan word. Dit word algemeen aanvaar dat die impak
van die ekonomiese proses op die omgewing nie
ingesluit word by die pryse van produkte nie, wat ’n
faling van die ekonomiese proses (market failure) tot
gevolg het. Die koste van hierdie omgewingsimpak is
’n eksternaliteit, met ander woorde, dit word nie
gemeet as deel van die konvensionele ekonomiese
proses nie. Voorsiening rakende lugbesoedeling word
nie ingereken by die vervaardigingsproses nie,
waarskynlik omdat dit moeilik is om geldwaarde te heg
aan skoon lug. Daar is twee basiese benaderings om
markfaling te bekamp. Die konvensionele benadering
is dié van omgewingsekonomie (enviromental
economics) wat van die standpunt uitgaan dat
volhoubaarheid behaal word deur die internalisering
van die eksternaliteite, dit wil sê, deur prosesse soos
besoedeling deel te maak van die kosteberaming van ’n
vervaardigingsproses. Op hierdie manier betaal klante
vir die omgewingseffek van produkte en kan die
opruiming van die omgewing ekonomies bekostig
word. Die populêre benadering van “morsjorskostes”
(polluter-pays principle) volg regstreeks uit
omgewingsekonomie en was die direkte dryfveer agter
inisiatiewe soos die onlangse regulasies oor plastieksakke
en is ook in die nasionale omgewingswetgewing
ingebou. Omgewingsekonomie vertrek vanuit die
aanname van ’n bestaande ekonomiese proses en hoe
dit aangepas kan word om omgewingsimpak in
berekening te bring. In teenstelling hiermee is die
benadering van ekologiese ekonomie, wat uitgaan van
die standpunt van omgewingsdienste (environmental
services) wat bepaal of ’n ekonomiese proses
hoegenaamd wenslik is. Omgewingsdienste sluit
prosesse in soos die verskaffing van skoon water,
bewaring van water (byvoorbeeld vleilande), skoon
lug, vrugbare grond en biodiversiteit. Byvoorbeeld:
volgens ekologies-ekonomiese beginsels word die
wenslikheid van die aanbring van ’n plantasie op die
Drakensbergse platorand bepaal deur die uitwerking
wat dit gaan hê op die hoeveelheid en gehalte van
water in die betrokke opvanggebied en die effek wat dit
het op grondkwaliteit en biodiversiteit. Indien die
omgewingskostes groter is as die voordele wat die
plantasie as houthulpbron inhou, is dit nie wenslik om
die plantasie te vestig nie. Die bekende versigtigheidsbeginsel
(cautionary principle) waarvolgens
ekonomiese prosesse nie aangepak word indien hulle
nadelige omgewingseffekte nie gekwantifiseer word
nie of groter is as hulle voordele) is nou verwant aan
ekologies-ekonomiese beginsels. Die gemeenskaplike
probleem vir sowel omgewings- as ekologiese
ekonomie is ’n objektiewe ekonomiese waardebepaling
van omgewingsdienste of die beskadiging daarvan, tans
’n aktiewe navorsingsveld.
Is internalisering prakties
bereikbaar?
Die verskaffing van kernkrag as bron van energie kan
as voorbeeld dien van die problematiek rondom die
internalisering van omgewingskade. In hierdie geval is
die koste van internalisering maklik berekenbaar: die
koste van die veilige berging van kernafval. Die afval
van kernkragsentrales word geklassifiseer in verskeie
grade van skadelikheid. Die gevaarlikste afval is
waarskynlik die plutonium-uitskot wat ’n halfleeftyd
van etlike tienduisende jare het. Die radioaktiwiteit van
hierdie afval is ’n gesondheidsrisiko vir mense en
daarom word dit op “veilige” plekke geberg. Baie keer
word dit geberg in “geologiese bergruimtes”, dit wil sê,
ondergrondse bergplekke wat dieper lê as die gewone
watertafelvlakke. Die sogenaamde korrelbed- modulêre
reaktors (KBMR/PBMR) wat vir Suid-Afrika beplan
word, het meer afval per kWh elektrisiteit as
konvensionele kernreaktors, alhoewel dit ’n laer graad
van radioaktiwiteit sal hê. Die internalisering van die
hoë koste om die afval te berg, word op allerlei
maniere bewerkstellig. Gewoonlik word die afval
geberg deur staatsinstansies wat die waarborg lewer dat
die afval op verantwoordelike wyse gehanteer word. In
sulke gevalle word die kostes gewoonlik as deel van
die belastingheffing ingewin. In sowel die VSA as
Frankryk word ’n heffing van sowat 0.1 sent/kWh
gehef (sowat 2% van die totale energiekoste aan die
publiek). Die probleem is dat die enigste direkte
kostedekking vir berging dié is wat tydens die
opwekking van die elektriese krag geskied, terwyl daar
elke jaar betaal moet word vir die berging van
kernafval wat gebruik is om in die verlede krag op te
wek. Indien die volle koste gehef sou word vir die
berging van kernafval oor ’n tydperk van 40 000 jaar
sal die koste per kWh geweldig hoër wees as wat tans
betaal word. Ek het nog geen volledig uitgewerkte
kosteskatting vir die ultra-langtermynberging van
kernafval gesien nie, en die saak is tans baie
kontensieus in die VSA en in Brittanje. Die
gevolgtrekking is dat, waar ’n groot deel van die
omgewings-eksternaliteite in die geval van kernafval
relatief maklik berekenbaar is (oneindig makliker as
die vrystelling van kweekhuisgasse), is daar nog nie die
politieke wil om ’n algemeen aanvaarde en sistematiese
metode te vind om internalisering van sulke kostes te
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 68

laat plaasvind nie: dit plaas ’n vraagteken oor die
volhoubaarheid van kernkrag.
Bestaan die politieke wil om
volhoubaarheid te bereik?
’n Belangrike bron van kommer vir sover dit die
omgewing betref, is die internasionale uitvoer van
gevaarlike afval vanaf ontwikkelde lande na
onontwikkelde lande. Laasgenoemde lande kan ’n
bedryf uit afval maak deur dit teen betaling te ontvang
en te berg. Natuurlik is dit ’n vuil spel, letterlik en
figuurlik. Die Basel-Konvensie van 1989, met inbegrip
van wysigings wat later aangebring is, plaas streng
beperkings op die oorgrensbeweging van gevaarlike
afval. Weereens het die VSA tot nog toe nie die
konvensie bekragtig nie, terwyl die EU die konvensie
in sy geheel in hul wetgewing ingebou het. Daarom is
daar waarskynlik wel internasionale vordering op
hierdie gebied.
Die implementering van die Kyoto Protokol is
’n voorbeeld van die internasionale pogings tot
volhoubare ontwikkeling wat moontlik kan misluk
weens gebrek aan die volle saamwerking van alle
partye. Die Kyoto Protokol is ’n internasionale verdrag
waarin 162 lande onderneem het om teen 2008 hul
vrystelling van sg. “kweekhuisgasse” (hoofsaaklik
koolstofdioksied en metaan) te verminder tot 5%
benede die die vlakke waarop dit teen 1990 was.
Menslike vrystelling van kweekhuisgasse in die
atmosfeer is hoofsaaklik die gevolg van die opwekking
van industriële energie en is een van die belangrike
faktore wat aardverwarming teweegbring. Lande wat
die verdrag onderteken het, het by implikasie
onderneem om hul industriële prosesse aan te pas om
minder kweekhuisgasse vry te stel en om dus die koste
van die vrylating van hierdie gasse te internaliseer. Die
implementering van sulke veranderinge is duur en sal
die pryse van energie beïnvloed. Die toestand word
versleg deur die feit dat die koste van internalisering
uiteindelik die vrystelling van kweekhuisgasse oor die
afgelope 15 jaar en langer sal moet neutraliseer. Die
Westerse wêreld het dus verskeie dekades “op skuld”
geleef in terme van die internalisering van die
skadelike uitwerking van kweekhuisgasse en die Kyoto
Protokol verseker dat ’n deel van hierdie skuld nou
ingevorder word. Die VSA en Australië het tot dusver
in gebreke gebly om die verdag te bekragtig: hulle
standpunt is dat die internalisering van die effekte van
kweekhuisgasse te duur is en hul ekonomieë sal skaad.
Die meerderheid van die besware wat die VSA opper
oor die geldigheid van wetenskaplike teorieë oor
aardverwarming het te make met die genoemde
ekonomiese agenda. Die Europese lande het so sterk
gevoel oor die implementering van die Kyoto Protokol
dat hulle op eie houtjie voortgegaan het met die
bekragtiging en implementering daarvan in hul eie
lande, onafhanklik van die standpunte van die VSA en
Austalië. Die bekragtiging daarvan deur Rusland het
die finale stukrag verleen om die verdrag te in werking
te stel in lande wat dit wel bekragtig het.
'n Duidelike voorbeeld van die gebrek aan wil
om volhoubaarheid te bereik, is die geskiedenis van die
oorbenutting van die wêreld se visbronne. In weerwil
van die Internasionale Konvensie oor Visvangs en die
Benutting van Mariene Hulpbronne (1958) sowel as
uitvoerige wetenskaplike inligting en voorspellings oor
die vernietiging van hierdie hulpbron is die meeste
visbronne van die wêreld sódanig oorbenut dat hulle
nie binne ons leeftyd na die oorspronklike vlakke van
beskikbaarheid voor oorbenutting kan herstel nie. Die
Voedsel- en Landbou-Organisasie (FAO) van die VN
verklaar dat die meerderheid van die visbronne óf ten
volle, óf oorbenut word en dat visvangste uit die see
ondanks nuwe tegnologie sedert 1987 staties was.
Verskeie visindustrieë in die noordelike halfrond het
verdwyn. In hierdie gevalle het goeie wetenskaplike
kennis nie die politieke wil aangewakker nie.
Uiteindelik bepaal die aantal mense die
hoeveelheid hulpbronne wat benodig word, synde dit
binne ’n bepaalde land of wêreldwyd. Die beperking
van bevolkingsgrootte is ’n baie onpopulêre onderwerp
in die onderontwikkelde wêreld. Die vraag of
volhoubaarheid van hulpbronne binne die bestaande
kapitalisiese stelsel behaal kan word, kan nie met ’n
duidelike “ja” of “nee” beantwoord word nie, maar
hang grotendeels af van die lewenstandaard waarop ons
staatmaak. Indien die materialistiese Amerikaanse
leefstyl aanvaar word, is die moontlikheid van
volhoubaarheid uiters skraal - trouens, die VSA
eksploiteer op sommige maniere die dissipline wat
ander lande aan die dag lê ten opsigte van
omgewingsbenutting. Indien die Europese, meer
besuinigende lewenstyl aanvaar word, asook die
mentaliteit wat daarmee saamgaan, is daar ’n
moontlikheid dat ons langer sal kan oorleef met die
bestaande hulpbronne.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 69

• Hoor en sien
Eitemal, ons vroegste
professionele liedteksskrywer
AS BAANBREKER VIR IETS WAT INDERTYD ’N
VOLK GENOEM IS – AFRIKAANSSPREKEND, LET
WEL – HET EITEMAL, OFTE WEL J. DU P.
ERLANK, ONDER GROOT DRUK “KULTUUR-
PRODUKTE” GELEWER, VAN REFERATE OP
VOLKSFEESTE AF TOT BY LIEDTEKSTE VIR DIE
FAK SE VOLKSANGBUNDEL. (HOEVEEL JONG
MENSE WEET NOG DAT FAK VIR FEDERASIE
VAN AFRIKAANSE KULTUURVERENIGINGE
STAAN?)
Deur Hennie Aucamp *
S
o baie van Eitemal se kultuurarbeid is deur die tyd
ingehaal, omdat dit aan
die politiek van ’n verbygegane
era behoort. Wat
eenmaal ernstig bejeën is,
tref jou vandag as holle
retoriek, maar in die 1930’s
het die kultuurpolitieke
toesprake van Eitemal ’n
vonk geslaan uit die skares
wat sy Dingaansdag-orasies
bygewoon het. Hierdie
toesprake het selfs tot die
1950’s geduur toe ek ’n
student was op Stellenbosch.
As student van
Eitemal het ek ’n ánder mens
leer ken as die orator,
naamlik ’n hoogs beskaafde
man wat die Griekse Tragedie
en Ibsen aan my voorgestel
het in my Honneursjaar.
Wel was ek, soos DJ
Opperman, bewus van die
spanning in Eitemal tussen
nasionale strewes en
universele waardes, maar in
my omgang met Eitemal,
later as student-assistent, het
dié dualisme nooit ’n rol gespeel nie. Ek het net van
Eitemal die Europese kultuurmens kennis geneem, en
ontsaglik baie by hom geleer. Hy het my onder meer as
* Jongste digbundel Dryfhout (Kaapstad, Tafelberg, 2005).
Hierdie artikel het in Die Burger van 23 Junie 1981 verskyn
as deel van ’n huldiging aan Eitemal met sy tagtigste
verjaardag. Dit is op 25 en 26 Maart 2005 hersien en
uitgebrei.
skrywer help vorm, en respek vir woordgebruik en
prosaritme by my gevestig. Sy kort, versigtige
voorwoord tot my eerste bundel, Een somermiddag, het
’n groot verantwoordelikheid op my geplaas, want hy
het dié orakelwoord gespreek: “Dít verwag ek van
hierdie skrywer: Hy sal daardie latere, dieper dinge óf
glad nie sê nie, óf net so eerlik en onbevange sê as
hierdie eerste indrukke van sy jeug.”
Wat sou Eitemal in later jare van my
(lied)tekste gedink het, talle uitgesproke eroties? Die
urbane gees in hom sou dalk besef het dat ek Afrikaans
na nuwe terreine wou neem, met woordskeppinge wat
“nuwe gevoelighede” wil uitsê. Dit kan ook wees dat
hy droewig sou gevoel het omdat ek in pienk en lilaareas
inbeweeg het.
Die een stuk kultuurarbeid van Eitemal wat
nie deur die tyd gekanselleer
is nie, maar tot die huidige
dag toe voortduur, is sy
liedteksvertalings vir die
FAK. Jong mense van die
een-en-twintigste eeu het
hulle herontdek, en sing hulle
selfs op laserskywe, en Bambi
heraktiveer hulle ook, sy dit
by wyse van ironie. Bambi –
die Nazi-suster van Evita
Bezuidenhout – beskou die
FAK-sangbundel as haar privaat-Bybel.
Daar is natuurlik
iets hoogs ambivalents omtrent
Pieter-Dirk Uys se
flirtasie met die Weimarkultuur,
’n kwessie wat om
nader ondersoek vra. Waar is
jong M-studente met ’n
kultuurpolitieke agtergrond?
’n Mens merk telkens
hoeveel vreugde Eitemal
aan sy FAK-arbeid gehad het.
Hy het in sy beste liedtekste
die digter in hom vrygestel –
soos daardie “bange vlinder”
waarvan hy in een liedteks
skryf.
Enkele voorbeelde van Eitemal se FAK-werk:
As ek moeg word vir die lewe in die stad
Lok my die wandelpad
In die veld pluk ek ’n wandelstaf
Van die naaste doringboompie af,
En sing my wandellied
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 70

of:
Goud en silwer het ek lief,
met hul kartelrandjies –
Lank aan Pa my bedelbrief,
Kort bly die kontantjies.
Platsak sit ek tuis en kwyn,
En ek sien van verre
Net die maan se silwerskyn,
Goudlag van die sterre.
Dis miskien die allergrootste kompliment aan Eitemal
dat mense vandag waarskynlik glad nie weet wie die
pas aangehaalde woorde geskryf het nie. Vir hulle was
die woorde altyd daar, onvervreembaar deel van die
lied wat hulle sing; en hiermee word Mark Twain se
uitspraak omtrent ’n volksliedjie bevestig: “A song that
nobody ever wrote.”
Eitemal se liedtekste in die bekende FAKvolksangbundel
moet teen twee agtergronde gesien
word.
As voorsitter van die Johannesburgse
Kunsvereniging (1928-1935) het Eitemal dikwels
sangkompetisies vir solo- en koorsang gereël. Geskikte
musiek moes uit nood vertaal word, en hiermee het hy
sy leerskool as liedteksskrywer deurloop.
’n Tweede agtergrond is Eitemal se referaat
“Kulturele betekenis van die volkslied” (kyk Die
Huisgenoot van 29 Januarie 1932) wat by ’n
Kultuurkongres in Desember 1931 gehou is. Dié
referaat is ook ’n credo wat Eitemal se hele filosofie
omtrent volksang binne die volkslewe uiteensit – “’n
ritmies-melodiese vertolking van daardie volk se
innerlike wese,” sê hy op een plek.
Daarom verset hy hom dan ook heftig teen
“vreemde aangewaaide sentimentaliteite”, en teen die
“oorryp produkte van ’n oorryp, dekadente
beskawingslewe”.
Die ironie is dat so baie van die liedere wat in
die FAK-bundel opgeneem is, uit Europese tale vertaal
is, meestal uit Duits; ook die meerderheid van Eitemal
se liedtekste. (Herskeppings of herdigtings sou ’n beter
benaming wees as “vertalings”.)
Die Duitse Hoogromantiek, met sy hernieude
belangstelling in die volkse, is ’n onloënbare
kultuurelement in die Afrikaanse kultuurlewe van voor,
tydens en selfs ná die Tweede Wêreldoorlog. Sekerlik
het die Wandervögel-kultuur en die daaruitvolgende
Hitler Jugend-kultus hul intrede gedoen in die stap- en
piekniek-musiek van die Afrikaner; beslis in dié van
my generasie. Male sonder tal het ek in my
bergklimjare geluister “na my eie voeteval/op pad oor
berg en dal”.
As gewikste redenaar kry Eitemal dit byna reg
om die verduitsing van die Afrikaanse kultuur goed te
praat. “Volksliedere,” sê hy, “is die grootste
wêreldwandelaars,” waarmee hy op hul aanpasbaarheid
aan nuwe kulture dui.
Die verafrikaansing van “Sarie Marais”, “Die
brug op ons plaas”, “Wanneer kom ons troudag,
Gertjie?” is dus vir Eitemal aanneemlik, want “selfs as
ingeburgerde volksliedere is hulle frisser, gesonder,
lewenskragtiger as sommige van die goedkoop
ballademusiek . . . vandag.”
Of dié vertalings, mooi soos hulle is, die
“tuisnywerheid” voldoende gestimuleer het, bly ’n ope
vraag. ’n Veel sterker invloed op die tuisnywerheid
was die Musiek & Liriek-beweging van die 1980’s,
onder leiding van Merwede van der Merwe en Rosa
Keet.
Daar is ’n sterk ooreenkoms tussen sommige
gedigte in Weerklankies (1928) en Phaeton en ander
verse (1931) en Eitemal se “toegepaste verse”
(liedtekste), veral die sangerige verse wat soms met hul
titel reeds hul singbaarheid verklaar, soos “’n
Cabaretliedjie”, “’n Somerliedjie”, “Ligte liedjie”.
Dis tog jammer dat laasgenoemde lied later, in
Jan Bouws se verwerking, as “Ou Magjaar se liedjie”
bekend geraak het: die oorspronklike titel was minder
dubbelsinnig. Eitemal het inderdaad, ná die lees van ’n
bundel Engelse vertalings van Hongaarse (Magjaarse)
volksliedjies, tot sy eie skepping gekom (“Ligte
liedjie”); maar baie mense dink tot vandag toe dat Ou
Magjaar ’n volksmens is, stellig bruin, baie soos “Ou
Sagrys” en “Ou Flenterkatiera” van WEG Louw.
(Interessant dat albei Louw-broers in die 1930’s tot die
herontdekking van die volksliedjie gekom het – Duitse
invloed?)
Die drinklied speel ’n opvallende rol in
Eitemal se digwerk, en weer moet gevra word: Duitse
invloed? Dink aan “Kom nou kêrels”, ’n tradisionele
studentelied, verwerk deur Dirkie de Villiers, wat só
begin:
Kom nou kêrels, laat ons sing,
Skuif die boeke nou opsy!
Al die bitter jermiades,
al die skandes en die skades
van die bloktyd is verby.
Talle van Eitemal se liedtekste was “blitsarbeid”, soos
DJ Opperman Eitemal se opdragwerk noem. Soms, só
het Eitemal hom in ’n gesprek met my herinner, het hy
sommer ’n paar liedtekste op een aand geskryf. Enkele
liedtekste toon dan ook spore van oorhaastigheid, soos
’n “magtige dreuning” wat “gesweef” kom, of die twee
g’s wat onmiddelik op mekaar volg in die reël “Hoe
sag gly ons bootjie”, en betekenisverwarring kan skep.
Die hang na die retoriese en die clichématige
wat Eitemal se poësie soms ontsier, val minder op in sy
liedtekste. Die clichématige is trouens tiperend van die
meeste liedtekste, soos byvoorbeeld dié van Noël
Coward, wat toevallig ook hoogs produktief was in die
1920’s en 1930’s. Dis of ritme en klank die
clichématige in ’n liedteks demp of selfs besweer, soos
in die volgende strofe van Eitemal:
Hoor die blomme en die blare
Bewend van die winter praat,
Doodgedoemde martelare,
Siek, en van die son verlaat.
Selfs met bogemelde toegewing moet erken word dat
sommige van Eitemal se liedtekste reddeloos verouder
het. Party van sy nasionale oproepe, nogal bombasties
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 71

in aanslag, klink ver verwyder van die politiek van die
nuwe millennium; en talle van Eitemal se
liefdesliedjies is vir die eietydse smaak te onskuldig en
simplisties.
Het dié vereenvoudiging dalk met die tipiese
idealisme van die romantikus te maak? Ek herinner my
hoe Eitemal op ’n BTK-toer in die 1970’s opgegee het
oor jong BTK-lede, almal studente, wat dan ook “in hul
erotiese lewe kerngesond” sou wees. (’n “Kerngesonde
erotiese lewe” is natuurlik ’n verskuiwende begrip.
Wat vir een mens ’n elikser is, is vir die ander gif; en
so was dit van altyd af.)
Die (Suid)-Afrikaner het sedert 1931 (die jaar
van Eitemal se referaat) ’n stadskultuur ontwikkel,
plaasromantiek van die óú soort is vir altyd daarmee
heen. Die volgende reël van Eitemal gaan hoegenaamd
nie meer op nie: “Die liefde is nog ’n natuurlike uiting
van somerwarme lewensvolheid, die beminde is ’n fris,
gesonde Boerenooi, wat jy met ’n spogperd moet
benader voor die huwelik, en met ’n rooiwielwa en ’n
rooi span osse moet wegneem na die huwelik.”
Die verse en liedtekste waarin Eitemal op sy
boertigste is, toon ’n veel sterker oorlewingsvermoë as
sy sentimentele verse. Die ruie boerehumor van sy
Wes-Transvaalse verhale in Skaduwees teen die muur
weer vanself sedeprekery, en so ook die humor in
byvoorbeeld die slotstrofe van “Die kreukels in haar
rok”:
Ek ken ’n Boerenooi
Met wange glad te rooi,
Doedeldidado, doedeldidaho!
En oog wat nie meer jok
En kreukels in haar rok.
Doedeldidado, doedeldidaho!
(Net jammer van die gejodel doer op die vlak van Wes-
Transvaal.)
Daar is ook ander tekste in die FAK-sangbundel, van
ander skrywers, wat nie rekening hou met die
dilemmas van eietydse Afrikaanssprekendes nie; jong
mense vir wie selfs Koos du Plessis se “Sprokie vir ’n
stadskind” te romanties is.
Desondanks en desnieteenstaande kan
eietydse liedteksskrywers baie van Eitemal, ons eerste
liedteksskrywer, leer. Sy liedtekste is toeganklik en
hoogs singbaar, en hieraan, onder andere, dank hulle
hul oorlewing. Hoeveel van vandag se liedtekste gaan
nog na sewentig jaar met oorgawe gesing word? (Laat
maar vir een oomblik van die Duitse “bloudruk”
vergeet word.)
Dis jammer dat Eitemal so skraps toegegee
het aan sy “dekadenter” self; soms in “’n liedjie van
verlange”, soms in ’n versigtige kabaretliedjie; dikwels
in drinkliedere, soos in die volgende eieskepping:
Nog ’n skuinse grappie, kêrels,
Nog ’n glasie wyn,
En die gore werklikheid
Sal in mis verdwyn.
Vonkelwyn en skaterlaggies
Sprinkel oor ons leed,
Tot ons al die muf misérie
Om ons heen vergeet.
Styf gearm huis toe slinger
Onder singlawaai,
Wyl die dronk ou wêreld om ons
Rondomtalie draai.
Bogemelde gedig, “Drinklied”, pleit om toonsetting,
selde deur wie, man of vrou, maar verkieslik uitgevoer
deur ’n man, want manlike erotiek lê smeulend ingebed
in hierdie “dekadente” teks.
Die tweespalt in Eitemal se psige is nooit
bevredigend opgelos nie. Hy het, soos talle
baanbrekers, voorrang verleen aan wat hy gevoel het sy
openbare taak is, eerder as om te doen wat hy wíl doen
en wat vir hom persoonlike plesier verskaf.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 72

• Hoor en sien
Musiekrubriek
Deur Herman van Niekerk
D
ie hoofdoel van hierdie musiekrubriek is om
musiekinligting te kommunikeer wat nie
noodwendig algemeen en gereeld ons (oor)drempels
bereik nie – of waaraan ’n mens nie aldag blootgestel
word nie. Die doel van die inhoud is hoofsaaklik
inligtinggewend, soms aanbevelend en partykeer
vertolkend. Ons wil veral fokus op nuwe en moontlik
minder toeganklike musiekinligting.
U word genooi om inligting oor musiek aan ons
te voorsien (of sommer bloot te laat weet van musikale
aksies waarvan ons kan kennis neem), en ons sal poog
om blootstelling daaraan te verleen met inagneming
van die doel van ons rubriek en die beskikbaarheid van
bladruimte vir ’n spesifieke uitgawe. Stuur
mediaverklaring en inligting aan: Die Vrye Afrikaan:
Musiek, Posbus 1010, Auckland Park 2006, of stuur ’n
vonkpos aan mccosa@ibi.co.za. Positiewe en
opbouende kommunikasie is enige tyd welkom, maar
indien dit vir publikasie oorweeg moet word, moet
inligting ons asseblief minstens ses (6) weke voor die
publikasiedatum van ’n spesifieke uitgawe bereik. –
byvoorbeeld: indien inligting vir Desember 2006
oorweeg moet word, moet dit ons asseblief teen 15
Oktober 2006 bereik.
Ons hoor graag van u!
JANNIE DU TOIT EN CHRISTA STEYN –
20 JAAR SAAM OP DIE VERHOOG
(overgesetsynde: Jannie en die Tannie)
Na hul woelige begin as solokunstenaars (Jannie gered
uit die regsberoep) maak Jannie en Christa sedert 1986
saam musiek.
’n DVD van Jannie en die Tannie is so pas
uitgereik. Die DVD is beskikbaar by winkels en ook by
agterplaas@icon.co.za.
’N RADIOSTASIE OM NIE TE VERSMAAI NIE
Toegang tot radio-uitsendings bly ’n unieke wyse van
kommunikasie, en radio is by uitstek ’n medium vir
musiek.
Daar is ’n sterk toename in die toeganklikheid
en beskikbaarheid van internetradio. Maar as daar een
radiostasie is wat (vir jare al) nie te versmaai is nie –
wanneer dit kom by die blootstelling aan musiek- en
musiek-inligting, is dit die BBC se Radio 3. Hierdie
uitsendings – vanaf die magtige en omvangryke BBC –
kan onder meer klokhelder via die internet gehoor
word by www.bbc.co.uk/radio3/.
BBC Radio 3 beywer hulle vir die bevordering
en beluistering van klassieke musiek, jazz,
wêreldmusiek, dramas en kunsbesprekings. Die
radionetwerk fokus op die aanbieding van sowel
lewendige uitsendings as spesiaal voorafopgeneemde
musiek wat die beste kwaliteit van Brittanje en die
wêreld weergee – dit sluit in uitvoering van die BBC se
eie musiekgroepe.
Voordele van die gebruikersvriendelike webblad
van die BBC – en dus dié van die BBC se Radio 3 – is
die feit dat programinhoud deeglik vooruit bekend
gemaak word, asook om weer na reeds uitgesaaide
programme te luister – en dat ’n mens selfs beheer het
oor die uitsending daarvan, en natuurlik die
verskeidenheid van programme oor 24 uur. Wat is
onder andere op die luisterspyskaart wanneer u Radio3
van die BBC bereik? (vinnig getel is daar 55 omroepers
vir 90 programme wat weekliks uitgesaai word).
• Onder die titel A Bach Christmas het BBC
Radio 3 byvoorbeeld verlede jaar vanaf 16 tot 25
Desember gefokus op die komposisies van JS Bach en
in daardie tydperk al Bach se komposisies uitgesaai;
• Die BBC Proms het vanjaar uit meer as 70
musiekuitvoerings in die Royal Albert-Saal bestaan.
Die seisoen het vanjaar gestrek vanaf 14 Julie tot 9
September – toe die laaste uitvoering onder die
bekende Last night of the Proms plaasgevind het.
• The Choir is ’n program op Sondae wat fokus
op kore, koormusiek, koordirigente, koormusiekkomponiste
en aanverwante onderwerpe. Suid-
Afrikaanse koormusiek het byvoorbeeld op 4 Junie
vanjaar aan die beurt gekom en kore en komponiste
van Suid-Afrika het in die program hul buiging
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 73

gemaak.
• Nog ’n koorprogram op Radio 3 is die
immergroen Choral Evening Song wat sedert 7
Oktober 1926 weekliks uitgesaai word – vanjaar dus in
sy 80ste jaar. Die program fokus veral op kerkmusiek.
• Composer of the week is ook een van die oudste
programme op Radio 3. Tans bied Donald Macleod die
programme daagliks aan tussen 12 en 1 nm. (GMT).
• Dan is daar programme met titels soos The
Decca Boys, Discovering Music, Late Junction (vir
ongewone musiek), Lunchtime Concerts, Opera Quiz,
Music Matters, New Generation Artists, Notes on
Poetry, Stage and Screen, Voices en verskeie
jazzprogramme – om ’n paar lokkers op te noem.
VAN ALLES EN NOG WAT
• Hans Potgieter is ’n Suid-Afrikaanse pianis wat
hom al vir ’n geruime tyd in Europa (Switzerland en
Frankryk) bevind. ’n CD van hom is pas uitgereik. Op
die album voer hy werke uit van BRAHMS, Maurice
OHANA en Alberto GINASTERA. Die CD is
beskikbaar by Azania Musiek teen R120 (posgeld
ingesluit) by leonore.e@telkomsa.net.
• The Red Door Intieme Teater is gesellig op
die oewers van die Kliprivier in Henley-on-Klip naby
Johannesburg en Vereeniging, en vorm deel van Irma
Coetzee se landelike ruimte van ’n eetplek, slaapplek,
winkel én ’n intieme teater. Vir meer inligting oor die
teaterprogram vir die res van 2006, en inligting oor die
restaurant wat van Woensdae tot Saterdae funksioneer,
stuur ’n vonk aan thereddoor@mweb.co.za, telefoneer
na 082 413 6184 en ’n faks na 016 366 0892.
• Die La Motte Klassieke Musiekreeks vind
seisoenaal plaas in die historiese kelder op die
landgoed net buite Franschhoek. Die komende seisoen
begin op 7 Oktober met die Capella Catherinae-koor uit
Stockholm. Kaartjies vir die uitvoerings op La Motte is
telkens beskikbaar by Angela by 021-8763114 en
tasting@la-motte.co.za asook www.la-motte.com. Alle
uitvoerings begin om 7nm.
• Die Música Viva Musiekfees vind plaas in
Lissabon, Portugal vanaf 23 September tot en met 27
Oktober 2006. misomusic@misomusic.com en
www.misomusic.com/
• ’n Fees vir nuwe musiek bekend as Arena vind
in Riga, Latvia plaas vanaf 13-28 Oktober 2006.
arenafest@music.lv en www.arenafest.lv.
• In Frankryk vind die 9de Novelum Fees vanaf
14-27 November plaas. Die program fokus op die
interaksie van verskillende kunsvorme met musiek.
eole@studio-eole.net en www.studio-eole.net.
• Die Huddersfield Fees vir Kontemporêre
Musiek word beskou as die grootste musiekfees van sy
soort in die Verenigde Koninkryk. Vanjaar fokus die
program op orkeswerke, vrye improvisasies,
skootrekenaars, elektroniese kamer-opera, wit klank,
radiomagnetiese klank, ensovoorts. info@hcmf.co.uk
en www.hcmf.co.uk.
Vir KOMPONISTE:
• Gesoek! ’n Komposisie vir robotte: Die Logos
Stigting in Gent, België, is op soek na komposisies vir
die M&M-orkes. Die M&M-orkes bestaan uit 30
musiekrobotte – sommige van die robotte is
geoutomatiseerde instrumente (soos klaviere, orrels en
vibrafone), en die res van die orkes bestaan uit
nuutgeskepte musiekrobotte. Al die robotte word
beheer deur ’n netwerk van rekenaars. Meer inligting is
beskikbaar by die Logos Stigting, M&M, Kongostraat
35,B-9000 Gent, België en by
kristof.lauwers@logosfoundation.org.
• Vir kreatiewe musici en komponiste bied die
Gaudeamus Stigting in Amsterdam van 15-22 April
2007 die Internasionale Gaudeamus Interpreteerders
kompetisie aan. Meer inligting is beskikbaar
per epos aan: interpreters@gaudeamus.nl.
Inligting vir hierdie rubriek word onder andere
voorsien deur MCCOSA (Die Musiekkommunikasiesentrum
van Suider-Afrika en IAMIC (Die
Internasional Assosiasie vir Musiekinformasiesentrums).
Die samesteller is Herman van Niekerk –
mccosa@ibi.co.za en Posbus 1010, Auckland Park,
2006 Suid-Afrika.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 74

• Hoor en sien
Die beiteltjie
klink ná in
kabaret
DIE AKADEMIE HET HOMSELF VEREER TOE DIT
DIE HERTZOGPRYS VIR DRAMA IN 2006 AAN
DEON OPPERMAN TOEGEKEN HET, WANT DIE
SUID-AFRIKAANSE TONEEL SOU AANSIENLIK
ARMER GEWEES HET SONDER OPPERMAN SE
BYDRAE AS DRAMATURG, TONEELSPELER,
REGISSEUR, KORTOM, TONEELMENS IN DIE
VOLSTE SIN VAN DIE WOORD.
Deur Hennie Aucamp *
I
n ’n huldiging van Deon Opperman, “Deon se
beiteltjie”, (De Kat, winter 2006), gebruik Liz
Meiring Deon Opperman se respek vir N.P. van Wyk
Louw se gedig “Die beiteltjie” (Nuwe verse) as
vertrekpunt. In watter hoë mate Deon Opperman “Die
beiteltjie” sy eie gemaak het, blyk uit ’n gedig van
Opperman, “Die Plukker”, wat in 1995 in die
herfsuitgawe van Lantern verskyn het. Hier, met verlof
van Deon Opperman, volg die gedig:
Die Plukker
Ek sien ’n sonryp perske,
daar doer bo aan ’n tak,
hy groei daar en hy gloei daar,
vol sap en lig gepak.
Ek haal my hoogste trapleer,
want dit moet mens verstaan,
’n plukker moet sy klim ken
as hy ’n boord ingaan.
Ek dra my trapleer na die boom,
en plaas hom net mooi reg,
so met die eerste trapslag
klim ek die aarde weg.
Al hoër en al hoër,
op boontoe na die vrug,
al hoër en al hoër,
my mandjie op my rug.
Verby tak, blaar en wolke,
trap vir trap, dis ver,
* Jongste digbundel Dryfhout (Kaapstad, Tafelberg, 2005)
verby die maan, verby die son,
verby planeet en ster.
So hoog klim ek dat onder
sien ek die heelal draai,
en bo my kop die goue vrug
waar hemelswinde waai.
Aan die toppunt van my leer
huiwer ek ’n ruk,
dis moeilik, selfs ’n kuns
om so ’n ding te pluk.
Dan reik ek uit en vat hom,
sy sap kan ek al proe,
laat val hom in my mandjie
en dra hom aarde toe.
Dié vrug deel ek met almal,
ek sê: neem, eet en glo.
hierdie stukkie perske
kom uit die boord daarbo.
Selfs met ’n eerste lees vermoed jy dat “Die Plukker”
teen ’n bestaande teks klink, en dan besef jy dat “Die
Plukker”, wat klein begin, maar geleidelik na kosmiese
dimensie begin groei, “Die beiteltjie” as oermodel het;
die hele gang, om J.C. Steyn by te haal, van klippie,
oor rots, oor land, tot aan die heelal, word hier in ’n
ander verband herhaal, maar met presies dieselfde
stygende opwinding.
Vir die leser wat die hele avontuur van
intertekstueel lees wil meemaak, volg nou die volledige
teks van “Die beiteltjie”, met verlof van die literêre
eksekuteurs van Van Wyk Louw.
Die beiteltjie
Ek kry ’n klein klein beiteltjie,
ek tik hom en hy klink;
toe slyp ek en ek slyp hom
totdat hy klink en blink.
Ek sit ’n klippie op ’n rots:
– mens moet jou vergewis:
’n beitel moet kan klip breek
as hy ’n beitel is –
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 75

ek slaat hom met my beiteltjie
en dié was sterk genoeg:
daar spring die klippie stukkend
so skoon soos langs ’n voeg:
toe, onder my tien vingers bars
die grys rots middeldeur
en langs my voete voel ek
die sagte aarde skeur,
die donker naat loop deur my land
en kloof hom wortel toe –
só moet ’n beitel slaan
wat beitel is, of hoé?
Dan, met twee goue afgronde
val die planeet aan twee
en oor die kranse, kokend,
verdwyn die vlak groen see
en op die dag sien ek die nag
daar anderkant gaan oop
met ’n bars wat van my beitel af
dwarsdeur die sterre loop.
’n Literêre snuffelaar sal nóg ’n literêre bron agter “Die
Plukker” sien oprys, soos die plukker al hoër met sy
trapleer na die uiteindelike perske klim, naamlik ’n
onsterflike fragment van Sapfo, wat só klink in die
Afrikaanse vertaling van prof. P.J. Conradie:
Soos ’n soet appel rooi word op die punt van ’n tak
Hoog in die top van die boom; die appelplukkers het
dit vergeet –
Nee, hulle het dit nie heeltemal vergeet nie, maar hulle
kon nie daarby
kom nie.
Terug na “Die beiteltjie”:
Dit het in Oktober 1949 onder die titel “Vir
die speletjie” in Standpunte verskyn. Van Wyk Louw
se voorlopige titel is van belang in soverre dit die spel
beklemtoon; die ernstige spel. In een van sy essays loof
Van Wyk Louw dan ook “die ligte, ligtende erns”. Is
dit toevallig dat Louw dié gedig in die veertigerjare
geskryf het toe Johan Huizinga se Homo ludens opgang
gemaak het in literêre kringe? Huizinga se
uitgangspunt, bondig saamgevat, kom hierop neer: As
’n kultuur homself te ernstig bejeën, en die perk van
die spel verlaat, versaak dit sy eie heil.
Dit strek Deon Opperman tot eer dat hy Van
Wyk Louw se spel met gedagtes en woorde tot in die
fynste geledinge van sy vers gevolg het.
Maar Opperman slaan teen die einde ’n eie
koers in in “Die Plukker”. Anders as Sapfo en Van
Wyk Louw, vertoef hy nie in die esoteriese sfeer van
hoër lugte nie; hy kom terug met sy vrug van groot
waarde wat hy, Nagmaalsgewyse, met aardlinge wil
deel. In dié sin is Opperman ook ’n erfgenaam van
Albert Schweitzer, wat geglo het dat dié wat baie aan
talent en genade ontvang het, dit met die medemens
moet deel.
Daar word soms gesê dat “Die beiteltjie” van
Van Wyk Louw op Afrikaans slaan. Só ’n vertolking
vereng die betekenis van Van Wyk Louw se credo,
want credo is “Die beiteltjie” beslis. Dit stel die geloof
in die mag van ’n kunsmedium wat, as dit met respek
gebruik en onderhou word, uiteindelik ontsaglike
wêrelde van die gees kan verower. “Die beiteltjie” is ’n
credo vir alle kunste en alle kunstenaars; en dieselfde
kan van “Die Plukker” gesê word, met dié pluspunt, dat
Opperman in die sleutel van die humanisme dink.
Toe ek “Die Plukker” in 1995 gelees het, wou
ek my geesdrif daaroor onmiddellik met ’n
gelykgestemde gees deel. Ek het Deon Opperman se
teks “Die Plukker” aan Amanda Strydom gestuur, met
dié opdrag: Maak ’n lied daarvan, en neem dit op in jou
repertorium.
En Amanda hét. Saam met Lize Beekman het
sy musiek geskryf vir “Die Plukker”, en dit spoedig op
laserskyf opgeneem – Amanda Strydom: Vrou by die
spieël (JNSD 43).
En nou moet die bloemlesers van Groot
Verseboek en Poskaarte hulle kant bring, en “Die
Plukker” van Deon Opperman ook vir ’n niekabaretgehoor
bestendig. Dis ’n stralende vers – “’n
goue glans tussen groen” (1) - wat ’n wins vir enige
bloemlesing sal wees.
(1) Uys Krige, “Die Lied van die Lemoen”, Die goue kring.
Kaapstad: Human & Rousseau, 1976 Dis opvallend dat Deon
Opperman nie ’n appel of ’n lemoen as hemelvrug kies nie,
maar ’n perske.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 76

Die Vrye Afrikaan (www.vryeafrikaan.co.za) word uitgegee deur die Federasie van Afrikaanse Kultuurverenigings
(FAK). Dit verskyn elke derde Vrydag van die maand, met inbegrip van die Afrikaanse mini-uitgawe van Le Monde
diplomatique. Intekening kos R30 per maand vir die papieruitgawe, en R20 per maand vir die elektroniese uitgawe.
Rig korrespondensie aan Die Vrye Afrikaan, Posbus 675, DURBANVILLE, 7551 of aan
redakteur@vryeafrikaan.co.za.
Redakteur: Johann Rossouw, skrywer en spesialis in die filosofie van die tegniek, navorsings- en
kommunikasiebeampte van die FAK.
Redaksionele raad:
Carel (iv) Boshoff, gemeenskapsaktivis van Orania en skrywer van tientalle akademiese en koerantartikels
Pieter Duvenage, besoekende professor in filosofie aan die Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit, Port
Elizabeth en skrywer van onder meer Habermas and Aesthetics
Hermann Giliomee, buitengewone professor in geskiedenis aan die Universiteit van Stellenbosch en skrywer van
onder meer Die Afrikaners
Danie Goosen, mede-professor in godsdienswetenskap aan die Universiteit van Suid-Afrika, voorsitter van die FAK
en skrywer van tientalle akademiese en koerantartikels
Roland Henwood, lektor in politieke wetenskap aan die Universiteit van Pretoria, ondervoorsitter van die FAK en
mederedakteur van Hydropolitics in the Developing World: A Southern African Perspective
Kallie Kriel, verantwoordelik vir Solidariteit se Gemeenskapsalliansie en mederedakteur van Struggle Rugby
Lawrence Schlemmer, direkteur van die Helen Suzman-stigting asook Markdata en mederedakteur van onder meer
Kruispad
Marinus Schoeman, medeprofessor in filosofie aan die Universiteit van Pretoria en skrywer van Generositeit en
Lewenskuns: Grondtrekke van ’n post-Nietzscheaanse etiek
Redaksie:
Elirea Bornman, mede-professor in kommunikasiewetenskap aan die Universiteit van Suid-Afrika, spesialis in
kwessies van etniese en maatskaplike identiteit
Francois Bredenkamp, navorsingsdirekteur van die Garankua-kampus van die Tshwane University of Technology,
spesialis in Middeleeuse Bisantynse politiek en vertaler van Markus Aurelius se Bepeinsinge
Ampie Coetzee, emeritus-professor in Afrikaans aan die Universiteit van Wes-Kaapland en skrywer van onder meer
’n Hele os vir ’n ou broodmes
Heilna du Plooy, professor in Afrikaanse en Nederlandse Letterkunde op die Potchefstroomse kampus van die
Noordwes-universiteit en skrywer van onder meer die digbundel In die landskap ingelyf
Amanda du Preez, senior-lektor in beeldende kunste aan die Universiteit van Pretoria en mederedakteur van South
African Visual Culture
Deon Geldenhuys, professor in politieke studies aan die Universiteit van Johannesburg en skrywer van onder meer
Internasionale Isolasie: Suid-Afrika in vergelykende perspektief
Koos Malan, mede-professor in regte aan die Universiteit van Pretoria en spesialis in regsfilosofie, staatsreg en
minderheidsvraagstukke
John Miles, skrywer van Die Buiteveld en etlike ander romans
Desmond Painter, lektor in sielkunde aan die Universiteit van Stellenbosch en spesialis in maatskaplike en kulturele
sielkunde
Hans Pienaar, digter, dramaturg en joernalis verbonde aan die Independent-groep
Dioné Prinsloo, senior-lektor in geskiedenis aan die Universiteit van Suid-Afrika en spesialis in die geskiedenis van
vroue in Suid-Afrika in die 20ste eeu, asook Afrikaanse kultuur
Redaksiesekretaresse: Sarie Marais, 012-326-8646,
Taalversorger: Susan Roets
Uitlegredakteur: Hermien Brits
Kunstenaar: Elsabe Milandri
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 15 September 2006 | BLADSY 77