Die Vrye Afrikaan - 17 Maart 2006 - FAK

www.vryeafrikaan.co.za 17 Maart 2006
Suid-Afrika se neoliberale reis
ONDANKS DIE MEER ALGEMENE
MAATSKAPLIKE, POLITIEKE EN EKONOMIESE
VOORUITGANG WAT SEDERT DIE
DEMOKRATIESE OORWINNING OOR APARTHEID
IN 1994 IN SUID-AFRIKA GEMAAK IS, KAN
DAAR EENVOUDIG NIE ONTKEN WORD DAT DIE
VRUGTE VAN DIÉ VOORUITGANG DEUR SLEGS
’N KLEIN MINDERHEID GENIET WORD NIE.
Deur Dale T. McKinley *
D
ie gaping tussen diegene wat baie het (wat
verteenwoordig word deur ’n gevestigde, meestal
wit, korporatiewe elite, asook deur ’n burokratiese
staatselite en ’n vinnig groeiende swart bourgeoisie),
en diegene wat min het (wat verteenwoordig word deur
’n grotendeels swart
meerderheid van werkers en
armes), word vinnig al hoe
groter. Dit is die werklikheid,
en geen mate van politieke en
analitiese beeldpoetsery deur
die regering en/of sy intellektuele
volgelinge kan dit
verdoesel nie.
Ontstaan van
die mite
Om hierdie werklikheid te
plaas en te begryp, beteken
dat ’n mens die grondslag
daarvan moet kan plaas en
begryp. Ofskoon die ANC-regering in 1994 aan
bewind gekom het op grond van beloftes (vervat in die
Heropbou- en Ontwikkelingsprogram, HOP) om sy
nuutgevonde politieke mag te gebruik om prioriteit te
verleen aan die herverdeling van natuurlike en
menslike rykdom/hulpbronne as ’n manier om billike
en volgehoue ekonomiese groei te bewerkstellig, het
Suid-Afrika in die eerste twee jaar van sy nuwe
demokrasie die ANC se geleidelike, hoewel soms
betwiste, politieke en ideologiese aanvaarding van die
* Politieke kommentator, gemeenskapsaktivis en onafhanklike
navorser
breë raamwerk van ’n wêreldoorheersende, neoliberale
politieke en ekonomiese ortodoksie beleef. Die ANC
het besef dat hy so ’n drastiese ideologiese skuif
moeilik by sy kiesersgevolg van werkers/armes sou
laat ingang vind en was toe slim genoeg om sy
aanvaarding van liberale bourgeois-demokrasie gelyk
te stel aan die wil van “die mense”. Op dié wyse kan
neoliberalisme gepaar word met liberale bourgeoisdemokrasie
sodat eersgenoemde voorkom as ’n
noodsaaklike en natuurlike ekonomiese orde wat
voortspruit uit ’n eweneens noodsaaklike en natuurlike
politieke produk. In so ’n scenario kan demokrasie en
ontwikkeling dan sinoniem word met die “groei” van
’n kapitalistiese, neoliberale “vrye mark”. En so het
postapartheid-Suid-Afrika se weergawe van die
neoliberale groei-mite die lig gesien.
Van deurslaggewende belang is dat hierdie
ideologiese skuif na regs deur die ANC gepaardgegaan
het met die stelselmatige
aftakeling, of inkorporering
by die organisatoriese
raamwerk van die ANC self,
van feitlik alle onafhanklike
en verwante gemeenskapsorganisasies
(hetsy “civics”,
vroueorganisasies of jeuggroeperinge)
in Suid-Afrika.
Teen die middel 1990’s het
die ANC, en in mindere mate
sy alliansievennote, verreweg
die meeste van die
gemeenskapsorganisasies wat
so sentraal gestaan het in die
radikalisering van die antiapartheidstryd
en die hoop
van miljoene op ’n antikapitalistiese transformasie van
die Suid-Afrikaanse samelewing lewend gehou het,
ingesluk.
Die “transaksie” is toe institusioneel deur die
ANC-regering gekodifiseer met die bekendmaking
omstreeks mid-1996 van die openlik neoliberale
GEAR makro-ekonomiese strategie. GEAR het die
ANC-staat daartoe verbind om (onder meer)
staatsbesteding te besnoei (as ’n manier om die
begrotingstekort te verminder), inflasie in enkelsyfers
te hou (deur hoë reële rentekoerse), belastingvakansies
en ander aansporings vir korporatiewe kapitaal te gee,
deviesebeheermaatreëls uit te faseer, ’n “buigsamer”
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 1

arbeidsmark te skep, “loonbeheersing” aan te moedig
en die privatisering van staatsbates te bespoedig –
kortom, om die mag van die staat (en die
politieke/morele legitimiteit van die ANC as ’n
voormalige bevrydingsbeweging) te gebruik om die
nou versoenbare klassebelange van ’n ou en ’n nuwe
kapitalistiese elite na te streef.
Propagering van die mite
Ten einde die mite te propageer dat sulke eng
klassestrewes uiteindelik almal sal bevoordeel (veral
die werkers/armes), het GEAR te kenne gegee dat ’n
kombinasie van ekonomiese regstellende aksie (deur
grondverdeling aan ’n nuwe klas swart kommersiële
boere en staatsbystand aan opkomende swart
nywerheids-/vervaardigingsondernemers) en swart
ekonomiese bemagtigingsinisiatiewe deur “vennootskappe”
met korporatiewe kapitaal die beste
“lewering” van die verlangde uitkomste van ekonomiese
herverdeling, maatskaplike gelykberegtiging,
werkskepping en, natuurlik, “ekonomiese groei” sal
verseker.
Die belofte was (en is) dat ’n meer sorgsame
neoliberale kapitalisme, minstens op die lange duur, ’n
“beter lewe vir almal” sal bied. Die verskillende
“verkoopspraatjies” van die ANC-regering en sy
korporatiewe bondgenote oor die jare – insluitende die
onlangs bekendgestelde nakomeling van GEAR, die
“Versnelde en Gedeelde Groei-inisiatief vir Suid-
Afrika” (ASGISA) – het, ondanks die gedurige retoriek
tot die teendeel, alles gewentel om die idee dat die
nastrewing van “groei” (binne die aanvaarde en
geïnstitusionaliseerde parameters van ’n kapitalistiese
neoliberalisme) sowel die maniere as die middele sal
voorsien om sosio-ekonomiese ongelykheid en
ongeregtigheid die hoof te bied. Daar is aan Suid-
Afrikaners gesê dat hulle net geduldig moet wees en
die regering moet toelaat om te regeer en die mark om
toe te deel.
Wanneer dit geblyk het dat die werklikheid nie
netjies inpas by sulke propaganda nie (d.w.s.
voortdurend), het sowel die ANC-regering as
korporatiewe kapitaal gou gespeel om statistiese
inligting te manipuleer, ’n verskeidenheid van ander
“kragte” of gebeurtenisse te blameer vir die
mislukking, en diegene wat dit waag om nie te glo nie,
aan te val en te delegitimeer.
Ontbloting van die mite
Gelukkig het die ketters die werklikheid aan hulle kant.
Elke belangrike stuk navorsing wat die afgelope
klompie jare gedoen is, sowel deur die staat as
onafhanklik, ontbloot die neoliberale groeimite vir wat
dit is.
’n Opname wat in 2003 deur die Community
Agency for Social Enquiry gedoen is en waarby meer
as 6 000 mense uit 60 arm gemeenskappe betrokke
was, het die volgende bevind:
• 55% van die werkloses en 32% van dié met werk
het gesê hulle kon nie voedsel bekostig nie
• 54% van die werkloses en 43% van dié met werk
kon nie basiese dienste bekostig nie
• 46% kon nie huurgeld of verbandterugbetalings
bekostig nie
• 68% het minder as R500 per maand verdien, hetsy
werkend, selfgeëmplojeerd of werkloos
• 86% was aan die werk soek
• 1 uit 8 selfgeëmplojeerdes het gesê hulle verdien
genoeg om van te leef
Navorsing deur die Ontwikkelingsbank van Suid-
Afrika in 2005 het aan die lig gebring dat die aantal
Suid-Afrikaners wat in armoede verkeer (met die norm
vir die nasionale armoedegrens vir 2002 gestel op ’n
ellendige R354 per volwassene per maand), in alle
bevolkingsgroepe dramaties toegeneem het, naamlik
van 17 miljoen in 1996 tot 21 miljoen in 2003. In
dieselfde tydperk het die gemiddelde huishoudelike
inkomste met 7,6% gestyg. Tesame geneem bevestig
hierdie syfers dat daar ’n toenemend ongelyke
inkomsteverspreiding is in ’n land wat reeds tel onder
die mees ongelyke samelewings ter wêreld. Trouens,
die staat se eie syfers vir 2002 toon dat die armste
helfte van alle Suid-Afrikaners slegs 9,7% van die
nasionale inkomste verdien (teenoor die 11,4% van
1995), terwyl die rykste 20% meer as 65% van alle
inkomste verdien.
Volgens die verslag van die komitee van
ondersoek na ’n omvattende stelsel van maatskaplike
sekerheid vir Suid-Afrika (2002) leef 55% van Suid-
Afrikaners in armoede en 60% van die armes ontvang
geen maatskaplikesekerheidsoordragte en/of -toelae
nie. Erger nog, die verslag van die Suid-Afrikaanse
Stedenetwerk (2004) het aan die lig gebring dat daar
van 1996 tot 2001 ’n toename van 180% was in die
aantal stedelike huishoudings met geen meetbare
inkomste hoegenaamd nie. ’n 2006-verslag deur die
Universiteit van Suid-Afrika – Projection of Future
Economic and Sociopolitical Trends in South Africa up
to 2025 – stel Suid-Afrika se werkloosheidsyfer op
tussen 30 en 40 persent, afhangende van die definisie
van “werkloos” wat gebruik word, en kom tot die
gevolgtrekking dat “the economy is not creating jobs –
to a large extent it’s jobless economic growth”. Die
Menseontwikkelingsindeks van die Verenigde Nasies
se Ontwikkelingsfonds (wat metings van
lewensverwagting, opvoedkundige vlak en aangepaste
reële inkomste gebruik) het Suid-Afrika 120ste geplaas
uit 177 lande waar metings gedoen is. Vergeleke
hiermee is die Palestynse gebied in die 102de posisie
geplaas.
Onderliggend aan hierdie grootskaalse armoede
en ongelykheid is die wydverspreide gebrek aan
basiese dienste, veral in landelike dele van ons land.
Die verslag van die Verenigde Nasies se
Ontwikkelingsprogram getiteld South Africa Human
Development Report (2003) het bevind dat die aantal
huishoudings wat geag word nie toegang tot “goeie”
basiese dienste te hê nie, van die 1996-sensus tot die
2001-sensus van 5,68 miljoen toegeneem het tot 7,24
miljoen. In verhouding tot die grootte van die
huishoudingsbevolking in 1996 en in 2001 het die
persentasie van die bevolking wat nie toegang tot sulke
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 2

asiese dienste het nie, toegeneem van 63% tot 65%
van die algehele bevolking. Die verslag van die
Stedenetwerk het getoon dat die toename in die aantal
plakkershutwonings in Suid-Afrika se belangrikste
stedelike sentra amper gelyk is aan die aantal huise wat
van 1996 tot 2001 gebou is, dat die aantal huishoudings
sonder elektrisiteit en water (hetsy gekonnekteer of
gediskonnekteer) feitlik gelyk is aan die aantal wat wel
dié dienste ontvang, en dat twee-derdes van stedelike
volwassenes nie basiese sekondêre skoolopleiding
voltooi het nie.
Die werklikheid onder die oë
Dit is, volgens enige maatstaf of na-1994-tydraam, ’n
patetiese toedrag van sake, gegee die aansienlike
mense-, natuurlike en kapitaalhulpbronne in ’n land
soos Suid-Afrika, en te meer vir ’n regering en
president (aangespoor deur ’n opportunistiese private
sektor) wat spog oor Suid-Afrika se “wêreldklas”standaarde
en graag ’n moreel meerderwaardige
houding aanneem deur voor te gee dat hulle namens
Suid-Afrika en die wêreld se armes praat, maar wat
heeltemal onwillig skyn te wees om die werklikheid
onder die oë te sien. Die digter en skrywer James
Baldwin het tereg by geleentheid opgemerk: “Not
everything that is faced can be changed, but nothing
can be changed if it is not faced.”
Wat onder die oë gesien moet word, is dit: ten
grondslag aan die neoliberale groei-mite is die
politieke/ideologiese begrip van en praktiese
benadering tot ontwikkeling en demokrasie wat deur
Suid-Afrika se politieke en korporatiewe elite aanvaar
en geïnstitusionaliseer is. Eerder as om ontwikkeling te
beskou as ’n metaforiese “huis” waarvan die stabiliteit
en bewoonbaarheid allereers daarvan afhang dat ’n
fondament van basiese behoeftes/dienste gelê word vir
die meerderheid van dié wat daarin woon, het hulle
verkies om daarop te fokus om die boonste
“verdiepings” te ondersteun en te versterk in die
(ydele) hoop dat dit nie net die huis beter sal laat lyk
nie, maar dat dit ook op die een of ander manier na die
fondament sal deurwerk. Hierdie agterstevoor
neoliberale ontwikkelingslogika en benadering is
vervat in pres. Mbeki se tese van twee nasies, twee
ekonomieë, waarin die “eerste ekonomie” (wat in reële
terme die boonste verdiepings van die
ontwikkelingshuis verteenwoordig) gesien word as die
grondslag van ontwikkeling, en die “tweede ekonomie”
(wat in reële terme die fondament van die
ontwikkelingshuis is) gesien word as sekondêre
bouwerk. Soos Mbeki self gesê het: “Ons moet hard
werk om te verseker dat ons sentrum, die eerste
ekonomie, groei en ontwikkel om die rykdom te
genereer wat ons benodig om die doel van ’n beter
lewe vir almal te verwesenlik… armoede en
onderontwikkeling [die tweede ekonomie] tree op as
hindernis vir die verdere ontwikkeling van die eerste
ekonomie.”
Die nastrewing van hierdie soort
ontwikkelingsplan vereis nie net dat die akkumulatiewe
“behoeftes” van die kapitalistiese klas (die eerste
ekonomie) die bron van groei en voorspoed “vir almal”
moet wees nie, maar ook dat die blywende sosioekonomiese
toestande van die werkers/armes self
geïdentifiseer moet word as die belangrikste
struikelblok vir sodanige akkumulasie en dus vir
ontwikkeling self (teenoor die omgekeerde). Dit is
beswaarlik klinkende steun vir betekenisvolle
demokrasie, wat tog seker vereis dat die “bemagtiging”
van die “mense” berus op voldoening aan hulle basiese
behoeftes sodat hulle daadwerklik kan deelneem aan
die beplanning en bou van die “ontwikkelingshuis”.
Wat tot dusver gedoen is, is om demokrasie valslik af
te paar met die behoeftes van die kapitalistiese mark.
Hieruit het weer ’n voortdurende “krisis van
demokrasie” voortgespruit waarin geïnstitusionaliseerde
praktyke en vorme van verteenwoordigende
demokrasie, soos verkiesings en plaaslikeregeringstrukture,
weinig verskil maak, aangesien die
deurslaggewende samelewings- (ontwikkelings-)
besluite deur die “mark” geneem word.
Die gevolg is ’n gedwonge en valse “groei”konsensus
wat hoofsaaklik die kapitalistiese base en
die nuwe swart elite wat die ANC-regering so graag
wil uitbou, sal bevoordeel. Die toenemende klasseongelykhede
tussen ryk en arm en die voortgaande
uitbuiting van werkers sal net nog meer verhul word
deur die gefabriseerde skyn van politieke en sosioekonomiese
konsensus onder alle Suid-Afrikaners.
Terwyl die kapitalistiese en politieke elites die
middelpunt van die aandag is en hulself volstop, word
daar van die armes verwag om maar net hulle
voortgesette politieke marginalisering te omarm en te
vier, en om bly te wees oor die ekonomiese krummels
wat van die “meesters” se tafels af vir hulle gegooi
word.
Suid-Afrika se “oorgangsondervinding” sedert
1994 bevestig dit. Die gebrek aan visie en die wil om
fundamenteel aandag te gee aan die wortels van Suid-
Afrika se ontwikkelingskrisis, en bygevolg sy
demokrasiekrisis, wat onlosmaaklik verbind is aan die
krisis van basiese dienslewering, het gelei tot ’n
groeiende ontwikkelingslas wat geplaas word op
diegene wat die minste in staat is om daardie las te dra.
Die Minister van Provinsiale en Plaaslike Regering,
Sydney Mufamadi, het onlangs die Nasionale Forum
vir Munisipale Finansies meegedeel dat munisipaliteite
moet begin om hulle eie inkomste te genereer “om
hulle afhanklikheid van die nasionale regering te
verminder”. In die praktyk beteken dit dat
plaaslikeregeringstrukture gedwing word om basiese
dienslewering te privatiseer of te korporatiseer te einde
“koste” te verhaal, terwyl arm gemeenskappe gedwing
word om die gapings te probeer toemaak en terwyl
watter minimale vermoë en hulpbronne hulle ook al
het, uit hulle gepers word. Dit is meer as ironies dat dit
lyk soos ’n terugkeer na die soort “selfhelp”ontwikkelingsbenadering
wat gedurende die koloniale
tydperk gegeld het. Ons hoef nie verder te soek as die
onlangse ervaring op Delmas om te sien hoe hierdie
benadering afloop nie – naamlik as die “pasiënte” nie
beter word nie, gee dan die “pasiënte” die skuld en gee
hulle op die koop toe sommer ’n klap ook.
Die kumulatiewe uitwerking van hierdie
ontmagtigende (ten minste vir die armes) neoliberale
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 3

ontwikkelingsraamwerk en -praktyk is tweërlei: dit
verbreed die verskuiwingslyne van armoede,
ongelykheid, die lewering van toeganklike/bekostigbare
basiese dienste en genieting van die hele reeks
mense- en grondwetlike regte, en dit doen beduidend af
aan die hele konsep en ervaring van burgerskap, en dus
ook van demokrasie. Die benadering van
gekommodifieerde private goedere wat sentraal in
neoliberalisme staan, reduseer burgers tot individuele
verbruikers wie se verhouding met die staat en dié wat
dit bewoon en bestuur, ’n weerspieëling is van die
relasionele wêreld van besigheid. Openbare goedere en
kollektiewe waardes word vervang deur private
kommoditeite en individuele voorkeur.
Die stelselmatige sosio-ekonomiese, morele en
politieke krisis van neoliberale kapitalisme
verteenwoordig ’n krisis van ontwikkeling en
demokrasie wat nie tot Suid-Afrika beperk is nie, maar
wat ongelukkig, in verskillende vorme en in
verskillende mate, oor die hele wêreld voorkom. In
Suid-Afrika is die gevolge duidelik te sien vir diegene
wat hulle oë oop hou en wat aandag gee; dit is naamlik
die institusionalisering van ’n al hoe groter wordende
klassekloof wat gekenmerk word deur die bemagtiging
van ’n haas ontraste elite naasaan die verskerpte
verarming van die meerderheid, vir wie die lewe ’n
voortdurende stryd om oorlewing geword het.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 4

• Vandeesmaand se hoofartikel
Die neoliberale kanker
E
lders in vandeesmaand se uitgawe gee ons
uitvoerig aandag aan die neoliberale groeimite in
Suid-Afrika. Ofskoon die bydraers tot dié dossier
feitlik almal vanuit ’n post-Marxistiese hoek oor die
neoliberalisme skryf, is die meeste van hulle ook aktief
betrokke by pogings om nuwe maatskaplike bewegings
te bou in arm gemeenskappe wat die swaarste ly onder
die ANC en korporatiewe Suid-Afrika se verraad
teenoor die armes.
Ofskoon die Marxistiese tradisie dikwels geneig is
om vanuit ’n suiwer materiële hoek oor gemeenskappe te
dink, is hierdie tradisie vandag saam met die demokratiese
gemeenskapstradisie waarby
Die Vrye Afrikaan ook
aansluit twee van die
belangrikste vertrekpunte
vir ’n Suid-Afrika van
selfrespekterende gemeenkappe
teenoor ’n Suid-
Afrika van selftevrede
elites.
In ons dossier word
met chirurgiese presisie
deur ons post-Marxistiese
gespreksgenote aangetoon
hoe die ANC se
neoliberale ekonomiese
beleid die armes verder
onderploeg en die reeds
hoë gaping tussen ryk en
arm nog wyer maak. Maar
die neoliberale
wêreldwanorde het ook
ernstige implikasies vir
gemeenskappe gesien wat
betref hulle simbole, instellings en identiteit.
Die neoliberale wêreldwanorde, wat eens na die
Val van die Berlynse Muur deur mnr. George Bush snr.
as “´n nuwe wêreldorde” beskryf is, het natuurlik na
die ineenstorting van die kommunistiese state as
oorwinnaar van die Koue Oorlog tussen Wes en Oos na
vore getree. Waar sowel die nasiestaat as die vrye mark
daarna streef om van die mens ’n alleenstaande
individu te maak, en hom af te skei van alles wat van
hom ’n mens maak (religie, etniese verbintenis, gender,
klas, taal), het die neoliberalisme die afgelope vyftien
tot twintig jaar hierdie neiging tot nuwe hoogtes
gevoer. Volgens die neoliberalisme moet alles aan die
“vrye individu” en “markkragte” oorgelaat word,
terwyl juis daardie dinge wat die mens vry maak en
wat haar mens maak, inderdaad nie in rand en sent (of
dollar) bereken kan word nie!
Terwyl meer rykdom as ooit in die geskiedenis
geproduseer word, het minder mense as ooit daartoe
toegang, en is dit al hoe duideliker dat ekonomiese
groei eerder die groei van armoede as die groei van
rykdom teweeg bring. Die Marxisme, die nasionalisme
en die liberalisme is aldrie ideologieë wat in die 500
jaar sedert die boekdrukkuns (1450) en die Hervorming
(1517) na vore getree het. Terwyl die nasiestaat en die
kommunistiese staat reeds vir alle praktiese doeleindes
iets van die verlede is, bestaan die skyn in neoliberale
kringe vandag dat dié ideologie onstuitbaar is.
Niks kan egter verder van die waarheid wees
nie. In die eerste plek kan ekonomiese groei nie
onbeperk voortduur op ’n beperkte planeet nie. In die
tweede plek is die potensiaal vir geweld wat die
mensdom vandag weens die vernietiging van sy
tradisies in die gesig staar,
enorm. In die derde plek is daar
’n groeiende alternatiewe
demokratiese beweging wat in
vele vorme wêreldwyd die
heersende wêreldwanorde met
groeiende sukses uitdaag.
Ook Afrikaners as
gemeenskap is nie onaangeraak
deur hierdie historiese kragte
nie. Terwyl die kommunisme en
die liberalisme histories min
inslag onder Afrikaners gevind
het, was dit natuurlik anders
gesteld met die nasionalisme.
Afrikaner-nasionalisme kon
egter nie daarin slaag om verby
sy grense vanaf die 1970’s te
dink nie, en die geweldige skade
wat dit daarna aan Afrikaners en
die ander gemeenskappe gedoen
het, het die meeste Afrikaners
vandag etnies verwond gelaat.
Dit is dan ook vanweë die misbruik van etniese
identiteit deur die nasionalisme en die koloniale staat
dat die neoliberalisme vandag so ’n groot verleiding vir
Afrikaners bied. Talle Afrikaners ly vandag aan die
illusie dat die neoliberale wanorde met sy ondermyning
van instellings (kerk, skool, universiteit, ens.), sy
permanente vermaak en verdowing deur die begeertes,
en sy illusie van ’n vrye individu aan hulle genesing vir
die etniese wond kan bring. Niks kan verder van die
waarheid wees nie: selfontkenning baar uiteindelik ’n
gebrekkige self, ’n skeefgetrekte ons.
Wat staan demokratiese Afrikaners voor die
kanker van die neoliberalisme te doen? Hoe sal ons
gesond bly?
Ten eerste moet daar in ons eie historiese
bronne en tradisies gesoek word. Afrikaners het ’n lang
tradisie van ’n politiek op basis van gemeenskap, en dit
is ons beste wapen teen die gemeenskapsmiskenning
en –verdagmaking van die neoliberalisme.
Ten tweede moet die soeke na alternatiewe in
gesprek met ander gemeenskappe en tradisies
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 5

plaasvind, beginnende by die hedendaagse Suid-
Afrika. Dit is waarom Die Vrye Afrikaan moeite doen
om aan Suid-Afrikaanse intellektuele afkomstig uit die
Marxisme en die Swart Bewussyn ruimte te gee ter
wille van die gesamentlike soeke na ’n demokratiese
alternatief op die elitepakt wat Suid-Afrika vandag in
die naam van die demokrasie regeer. Uiteraard bestaan
daar ook verskille met hierdie gespreksgenote, maar dit
maak die gesprek des te noodsaakliker. Eweneens is
ons posisie ook nie sonder meer een van sosiale
demokrasie nie, wat toenemend in gebreke is om die
meesters van die wêreldwanorde in bedwang te bring.
Ten derde kan demokratiese Afrikaners in hierdie
soeke en as deel van ’n voortgaande gesprek met
bondgenote uit ander ideologiese tradisies bydra om die
Heilige Graal van Suid-Afrikaanse politiek te vind,
naamlik ’n politiek gebaseer op sowel klas- as etnolinguistiese
verbintenis, die politiek van selfstandigheid
wat sowel materiële as simboliese armoede weerstaan.
Vir híérdie demokratiese politiek is ons land en
ons planeet ryper as ooit.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 6

Tussen Palestina en Iran:
Islamitiese nasionalisme nou
DIT IS VREEMD DAT POLITIEKE WAARNEMERS
WÊRELDWYD VERRAS IS DEUR HAMAS SE
OORWELDIGENDE SUKSES IN DIE PALESTYNSE
PARLEMENTSVERKIESING VAN JANUARIE 2006.
EN TOG, MET ’N TIKKIE GESONDE VERSTAND,
SOU ENIGIEMAND HIERDIE OORWINNING KON
VOORSPEL HET.
Deur Georges Corm *
D
ie dade wat op Palestynse grondgebied gepleeg
word – gebiede wat Israel sedert 1967 beset – is
’n skreiende skande in die lig van internasionale regte
en die beginsels van
menslikheid. Die inwoners
van Oos-Timor het hulle
onafhanklikheid van
Indonesië verkry, en
internasionale aksies het
daarop gefokus om die
betrokke bevolkings van
Bosnië en Kosovo te
beskerm en hulle voorlopig
outonoom te maak as ’n
eerste stap na uiteindelike
onafhanklikheid.
Terselfdertyd is die
Palestyne se grondgebied
jaar na jaar, bietjie vir bietjie,
weggevreet deur die
uitbreiding van nedersettings
aan die Wesoewer en, meer
onlangs, deur die onwettige
oprigting van ’n muur
bestem om ’n enorme
kollektiewe tronk te skep vir
die inwoners van hierdie
gebied. In Gasa, waaruit die
Israeliese weermag en
ongeveer 8 000 setlaars met
gejuig en trompetgeskal
onttrek het, is veiligheid
steeds ontwykend; die
Israeliese lugaanvalle en bombardemente veroorsaak
* Skrywer van onder meer La question religieuse au XXI e
siècle, Parys: La Découverte, 2006, en Le Proche-Orient
éclaté. 1956-2006, Parys: Gallimard, 2005. Uit die Frans
vertaal deur André Crous, cinephile2@yahoo.com
steeds daagliks burgerlike ongevalle.
Niemand waag dit meer om die
vredesonderhandelings in Madrid in Oktober 1991, of
die Oslo-akkoord van 1993 tussen die Palestynse
Bevrydingsorganisasie (PBO) en die Staat van Israel te
noem nie. Dieselfde arrogansie gee steeds voor dat
daar sprake is van ’n “vredesproses”, vasgelê deur die
Amerikaanse “Padkaart” en goedgekeur deur die
Europese Unie, die Verenigde Nasies en Rusland,
terwyl die dokument eintlik vergeel en vergete is. Dit is
besonder skokkend om te hoor hoe kommentators die
Hamas-beweging se oorwinning in die verkiesing
veroordeel as ’n moontlike struikelblok in die
vredesproses – ’n vredesproses wat in werklikheid nie
bestaan nie.
Hoe kon Hamas nié die
verkiesings wen nie? Vir ’n
geruime tyd sweer die
Palestynse Owerheid –
hoofsaaklik gelei deur Fatah,
histories ’n hoofkomponent
van die PBO – tevergeefs
hierdie handveste af en maak
alle moontlike toegewings aan
Israel en die internasionale
gemeenskap wat hom
ondersteun: erkenning van die
Staat van Israel sonder
wedersydse erkenning van die
reg van Palestyne in dié Staat;
’n handves wat in onbruik
verval het; verwerping van
gewapende weerstand teen die
besetting en die de factoaanvaarding
van kolonisering
en Israeliese uitbreiding.
Met die hervatting van
die Intifada in September
2000, teweeggebring deur die
dooiepunt wat die PBO bereik
het weens die
onversoenlikheid van Israel,
het die Israliese weermag die
groter gedeelte van Gasa en
die Wesoewer herbeset en die
verwoesting van ’n groot gedeelte van die Palestynse
Owerheid se infrastruktuur veroorsaak. Hierdie aksies
is albei hoofsaaklik deur die Europese Unie
gefinansier, wat ook verantwoordelik is vir die
dramatiese val in lewenstandaard en die plasing van ’n
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 7

menigte militêre padblokkades wat dit vir die Palestyne
al hoe moeiliker maak om rond te beweeg binne dit wat
van hulle grondgebied oorbly.
Oorgelewer aan hul lot, het die Palestyne ’n
dubbele evolusie ondergaan: aan die een kant vergaan
die burokrasie van die PBO in die ondoeltreffendheid
en korrupsie wat deur alle Westerse regerings
veroordeel is en waarvan alle skuld op die leier, Yasser
Arafat, gepak is. Arafat het so te sê onder politieke
kwarantyn (dikwels fisiek) geleef in sy hoofkwartiere
in Ramallah. Aan die ander kant het Hamas
voortgegaan met die gewapende stryd, wat hulle deur
middel van selfmoordbomaanvalle tot in die kern van
Israeliese stede dra, en sodoende die fokus van Israel se
oordrewe politieke wraakaanvalle geword wat veral in
Gasa vele burgerlike slagoffers tot gevolg gehad het.
Yasser Arafat, en later Mahmoed Abbas (Aboe
Mazen) wat na sy dood verkies is tot president van die
Palestynse Owerheid, is voortdurend deur Israel, die
Verenigde State en die Europese Unie gedwing om
Hamas onder bedwang te bring, insluitende met
geweld. Die spanning tussen Fatah en Hamas het
dikwels vererger, en die militante is deur die Owerheid
opgesluit, maar die Palestyne het nog tot op hede die
bloedige burgeroorlog vermy wat Israel hulle toewens
– ’n oorlog wat ’n einde sou bring aan elke vorm van
gewapende weerstand.
Hamas, waarvan die Staat van Israel die
vestiging in die 1980’s aangemoedig het met die doel
om ’n balans te skep met die sekulêre bewegings van
die Palestynse weerstand, het sedertdien sowel militêre
as maatskaplike ervaring op die terrein opgedoen. Die
mislukking van die Oslo-akkoord en die
kompromisgelaaide politiek wat die PBO gehandhaaf
het sonder om werklik enigiets ter vergoeding te kry
(soos die moontlikheid van onafhanklikheid of ’n
beëindiging van Israel se koloniseringsaktiwiteite), het
die taak vergemaklik. Toegerus met finansiële middele
vir maatskaplike hulp en die gewapende stryd teen die
besettingsmagte, het Hamas se gewildheid toegeneem,
terwyl die politiek en die gedrag van die ou, afgeleefde
leiers van die PBO steeds ellende en onderdrukking
veroorsaak.
Verder het die sukses van gewapende weerstand
met die oorwinning van die Libanese Hezbollah oor die
Israeliese weermag – wat in Mei 2000, na 22 jaar van
besetting uit die Suide van Libanon onttrek het –
Hamas en vele ander gedeeltes van die Palestynse en
Arabiese ondersteuners aangespoor in hul hoop dat die
gewapende stryd die enigste doeltreffende manier is
om die Israeliese besetting teen te werk.
Die leiers van Israel en hul ondersteuners in die
Westerse wêreld sou nogtans sonder moeite kon
begryp dat ’n bevolking wat in so ’n situasie van
onderdrukking opgesluit word, hoegenaamd nie Hamas
sou blameer vir die bloedige Israeliese weerwraak nie,
maar inteendeel groot bewondering sou hê en
veelvormige steun aan hierdie organisasie sou gee.
Slegs die naïewes is verras deur die oorwinning – die
gevangenes van leë antiterrorisme-retoriek wat die
media en die kringe van internasionale besluitnemers
binnegedring het. Hierdie retoriek versluier die
realiteit, soos die lyding wat dit veroorsaak, en
suggereer dat dit in swak smaak is om die realiteit te
beskryf of op die voorgrond te plaas. Enige teenstander
word as terroriste-simpatiseerder gebrandmerk.
In die Suide van Libanon, ’n gebied wat tussen
1978 en 2000 aanhoudend deur Israel beset is, was die
situasie dieselfde, maar nog meer belaglik. Die
plaaslike burgermag, wat deur Israel gemobiliseer is
om hom in sý stryd by te staan, is dikwels in die
buitelandse media voorgestel as ’n verdediger van die
vryheid van Libanon teen die “terroriste”, eers die
Palestyne en toe die Libanese van Hezbollah.
Laasgenoemde is op die Amerikaanse regering se lys
van terroristeorganisasies geplaas. Aan die begin van
September 2004 het die VN se Veiligheidsraad in
Resolusie 1559 daarop aangedring dat Hezbollah die
wapens neerlê en dat die klein, swak toegeruste
Libanese weermag teenwoordig is op die grens met
Israel. Dít terwyl Israel, wat net halfpad uit die Suide
van Libanon onttrek het, voortgaan om – byna daagliks
– op Libanese lugruimte, see- en soms grondgebied te
oortree. Israel hou terselfdertyd ’n aantal oudweerstandsvegters
uit Libanon in sy tronke aan en
verhinder die regering in Beiroet om hul
waterhulpbronne in die Suide te ontgin. Nogtans is dit
Hezbollah wat deur die Verenigde State en die VN as
die bron van destabilisering in Libanon en ’n
bedreiging vir die veiligheid van Israel bestempel
word. Hezbollah word ook dikwels daarvan aangekla
dat dit Hamas ondersteun. Soos in Palestina het die
internasionale gemeenskap vir Libanon ’n leerstelling
voorgeskryf wat hoegenaamd nie die plaaslike realiteit
in ag neem nie, maar eerder bydra tot ’n toename in
spanning.
’n Paar maande gelede, in Junie 2005, was die
internasionale gemeenskap weer dronkgeslaan toe die
Iraniërs met ’n groot meerderheid die “ekstremistiese”
Mahmoed Ahmadinejad verkies het, wat sy teenstander
– oud-president Hachemi Rafsandjani, ’n simbool van
die korrupsie wat die land teister, maar deur die
internasionale gemeenskap as “gematig” beskou word
– die onderspit laat delf het. Dit was, weereens, ’n
totale verrassing. Onder die leierskap van President
Mohammad Khatami, ’n vasberade voorstaander van
dialoog tussen beskawings, het die VSA nie slegs
volgehou met Teheran se politieke en ekonomiese
isolasie nie, maar dit ook by Irak en Noord-Korea
ingesluit as komponente van die “spil van boosheid”.
Terwyl dit voorkom asof die Amerikaners en
Europeërs hulle nie meer bekommer oor Noord-Korea
nie, is hul visier nou meer as ooit op Iran gerig.
Washington gebruik die opvlammende – en
doemwaardige – uitsprake van die nuwe president om
internasionale druk op hierdie land te verhoog en hom
sodoende te dwing om afstand te doen van sy doel om
kerntegnologie, in watter vorm ook al, te ontwikkel.
Terselfdertyd, eers danksy die VN-resolusie op
Libanon en toe die skouspelagtige en destabiliserende
sluipmoord op die vorige Libanese Eerste Minister,
Rafik Hariri, het die Verenigde State en Frankryk
kwistig gebruik gemaak van die nuwe situasie in
Libanon om die strop stywer te trek om beide Sirië en
Iran se nekke. Nou beskou hulle Hezbollah as niks
meer nie as ’n uitbreiding van hierdie nuwe “front van
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 8

weerstand” teen die streek se Westerse politiek. Met
die voortaan permanente verwerping van Iran en die
Libanese Hezbollah, sowel as die druk op die Siriese
owerhede wat ten gunste is van die destabilisering van
Libanon, word anti-Westerse retoriek in die Arabiese
en Moslemwêreld gestook en daar in die hande van ’n
“politieke Islam” gespeel, of dit nou gematig of djihadradikaal
is.
Hierdie somber prentjie word voltooi met ’n
verwysing na die ontelbare toesprake van George W.
Bush wat die skouspelagtige uitbreiding van terrorisme
in Irak, veroorsaak deur die Amerikaanse inval in
daardie land, die aanvalle op 11 September 2001 en
ander in Madrid en Londen – waarvoor die
verantwoordelikheid altyd aanvaar is deur Islamitiese
groepe – gebruik om Osama ben-Laden te veroordeel
in sy pogings om ’n Islamitiese kalifaat in te stel wat
die beskaafde wêreld in slawerny sou dompel.
Die Sekretaris-Generaal van die Verenigde
Nasies het in September 2005 van sy kant ’n
basisdokument vir die hervorming van die VN
geproduseer waarin hy sê dat een enkele militêre en
politieke gevaar die mensdom teister: die gevaar van
“transnasionale terrorisme” wat wapens van
massavernietiging probeer aanskaf. Dit is duidelik dat
hierdie dokument geheel en al die Amerikaanse
doktrine onderskryf waarvolgens (Islamitiese)
terrorisme die vyand van die mensdom is.
Die voorstaanders van die teorie van
beskawingsoorlog sien met afwagting uit na
toekomstige gebeure. Die groot besluitnemers in die
internasionale politieke arena het nie alleen hierdie
ideologie aangeneem nie, maar dra by tot die
verwesenliking van hulle skrikwekkende voorspelling.
Die beskaafde wêreld – met ander woorde “Joods-
Christelik”, soos die nuutste mode dit wil hê – bevind
homself teenoor ’n “Islamitiese” hidra wat ondersteun
word deur gedugte bondgenote, uit Sjina en Rusland,
en wat vandag die mees perverse middele – naamlik
terrorisme – gebruik. Môre sal dit sekerlik met wapens
van massavernietiging wees wat hierdie of ander
“skurke” aan hulle kan voorsien.
Van hulle kant het die verskillende djihadbewegings
(wat ontstaan en ontwikkel het gedurende
’n tydperk in die Koue Oorlog waar hulle gedien het as
kanonvoer teen die Sowjet-weermag in Afganistan en
daarna op ’n verskeidenheid ander plekke op aarde,
waaronder Kaukasië en die Balkanstate) nooit gedroom
van die tipe publisiteit wat die President van die
grootste wêreldmoonheid en die VN hulle sou besorg
nie. Vir hulle, wat die Weste as ’n wêreld van
barbaarsheid en ongeregtigheid strydig met Islam en
die Moslems sien, lyk die situasie heel rooskleurig. Die
Amerikaanse weermag, ondersteun deur Westerse
kontingente, steek vas in Afganistan en Irak, wat
verander het in die ideale slagveld tussen die “Joods-
Christelike magte van kwaad” wat die Moslemwêreld
aanval en die “Islamitiese magte van goed” wat die
integriteit van Moslemgemeenskappe teen uiterlike
aanvalle beskerm.
Die permanente onreg wat die Palestyne
aangedoen word, asook die vrees en die wydverspreide
verwyte wat veroorsaak word deur Hamas se
oorwinning in Palestina (sonder om eens na die
dreigemente te verwys wat met ’n Israeliese blokkade
die Palestynse bevolking van voedsel wil ontneem) is
duidelik ’n verdere objektiewe fenomeen in hul logika.
Hierby kom nog die buite-territoriale Guantanamo en
die skandalige mishandelings waaraan Irakese
gevangenes in Aboe Ghraib deur die Amerikaanse
weermag onderwerp is.
Dit behoort dus geen verrassing te wees dat
tagtig lede van die Moslembroederbond in die
Egiptiese parlementsverkiesings van November en
Desember 2005 geseëvier het nie: ’n bevestiging van
die nuwe Islamitiese mag wat die Arabiese wêreld in
beslag neem. As Sirië môre vrye verkiesings hou, wat
sou gebeur? Die verkiesings in Irak het die
marginalisering van liberale en sekulêre elemente
teweeggebring en konserwatiewe gelowiges – beide
Soenniete en Sjiïete – in hul plek geplaas, in weerwil
van die Amerikaanse besetting en hul
voorsorgmaatreëls.
Dit is te midde van hierdie verstikkende
atmosfeer dat die saak begin het met die onnosele
Deense spotprente, waarin daar die spot gedryf is met
die Profeet Mohammed en die skuld van terroristedade
op hom gepak is. Die gewelddadige betogings oor die
hele Moslemwêreld het frustrasies en gevoelens van
veronregting laat opvlam. Aangesien Palestina en die
Golan-hoogtes nie bevry kan word nie, en die strop van
Westerse dominansie oor die Arabiese en
Moslemwêreld (Irak, Afganistan, Iran en Palestina)
steeds stywer getrek word, het die hordes woedende
betogers die diplomatieke verteenwoordigers aangeval
van die lande waarin hierdie uitlokkende spotprente
gepubliseer is.
Hierdie Islamitiese opstand druk oral die
nasionalistiese gevoelens uit wat lankal reeds die
sekulêre gesprekke van jarelange dekolonisasie en die
militante onderdrukking van die Derde Wêreld verlaat
het – gesprekke wat oor die laaste dertig jaar regoor die
wêreld in duie gestort het. Sal hierdie opstand verder
groei totdat niks dit meer kan stuit nie? Dit is presies
wat die bekende, uiters sekulêre Palestynse digter
Mahmoed Darwich vrees – ’n vrees wat hy met erns in
’n onlangse onderhoud met die dagblad Le Monde
uitdruk: “As daar vrye verkiesings in die Arabies-
Moslemse wêreld gehou word, sal die Islamiste dit oral
wen, so eenvoudig is dit! Dit is ’n wêreld wat diep
geraak word deur ’n gevoel van veronregtiging,
waarvoor hy die Weste die skuld gee. Die Weste
antwoord met ’n vorm van imperiale
‘fundamentalisme’ wat dié gevoel van onreg net
versterk.”
As die huidige spanningsvolle situasie nie kan
voortduur sonder om ’n gebeurtenis te ontvonk wat nog
ernstiger as die vorige een is nie, staan ons dan op die
vooraand van grootskaalse omwentelings? Dít is die
vraag wat ons onsself kan afvra, gegee die outisme van
Westerse leiers aan die een kant en die sinneloosheid
van die Arabiese leiers aan die ander kant.
Sal die Westerse samelewing kan voortgaan om
die wreedheid en absurditeit van die dade in die Nabye
Ooste te ignoreer? Sal die Palestyne steeds slagoffers
bly van ’n besetting, van ’n skeidingsmuur en van die
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 9

uitbreiding van nedersettings aan die Wesoewer, 38
jaar na die Sesdaagse Oorlog van 1967? Kan ’n
demokratiese mag soos die Verenigde State twee
soewereine state binneval onder die voorwendsel van
weerwraak op ’n geweldsdaad op sy grondgebied, hoe
laakbaar dit ook al was? Is dit moontlik dat ’n
enkelkonseptuele kategorie, “terrorisme” in die oë van
die Westerse wêreld en die Verenigde Nasies,
bewegings en gewelddadige aksies so uiteenlopend
soos weerstand teen besetting, die aanvalle op New
York, Madrid en Londen, en tientalle ander aanvalle
wat byna ononderbroke sedert 1995 in Moslemlande
plaasvind (Egipte, Jordanië, Marokko, Jemen, Saoedi-
Arabië, Indonesië, Pakistan), saamgroepeer?
Ons sukkel om in te dink dat dit nie tradisionele
polisiemetodes is nie (soos wat dertig jaar gelede
suksesvol gebruik is in ontwikkelde lande wat self deur
terrorisme geteister is; voorbeelde hiervan is die Rooi
Brigades in Italië, Duitsland se Baader-Meinhof-bende,
die Franse Action directe en die Japannese Rooi
Weermag), maar eerder weermagte is wat op vier
vastelande ontplooi word en jongmense aanspoor tot
gewelddadige aksie – om as “martelaars” te veg teen
die onwettige besetters: “die ongelowiges”? Ons sukkel
eweneens om ons dit in te dink dat die besit van
wapens van massavernietiging toegelaat word in
Westerse lande, in Israel, in Indië en selfs in Pakistan
(’n geallieerde van die VSA) en Noord-Korea, maar
elke keer wanneer ’n Arabiese of Moslemnasie
dieselfde wil doen, dan onstaan onhoudbare spanning.
Tot wanneer sal dit as swak smaak beskou word
om vrae te vra oor die manier waarop die geopolitiese
kompos vorm wat die vermenigvuldiging van jong
djihadi’s aanjaag? Of om medelye en verontwaardiging
te toon teenoor die lot van die Palestyne, wat die
antiterrorisme-argumente van die Staat van Israel en
die VSA ook al is, met ’n Europese Unie wat homself
al hoe nader posisioneer aan hierdie twee state se
regerings?
Die Arabiese regerings dra self ook ’n groot
deel van die verantwoordelikheid oor die stand van
sake. Hulle is salig onbewus van die openbare mening
en gee toe aan elke begeerte van die Verenigde State,
sonder om ooit enigiets in ruil te kry, soos regverdige
hantering van die Palestynse vraagstuk of gelyke
behandeling tussen Israel en die Arabiese lande oor die
vrae rondom bewapening en ontwapening. Die
arrogante wyse waarop die Amerikaanse regering
inmeng in die binnelandse sake van die lande in die
Midde-Ooste, sonder enige reaksie van Arabiese
diplomate, is ’n verdere aanval op die eer van ’n volk
wat voel hulle word sedert die era van Europese
kolonisasie verkleineer. Nou word hul geloof ook nog
met tekenprente bespot. Vir die gebied se stabiliteit sou
dit beter wees as die mees onderdrukte Arabiese
regerings weerstand bied teen Amerikaanse druk. Hulle
sal dan deur hul eie bevolkings gerespekteer word, en
daar sal vrye verkiesings kan plaasvind sonder dat die
partye wat op die gesag van Islam aanspraak maak,
noodwendig al die stemme kry.
Dit kom voor asof Amerikaanse en Israeliese
politiek op die afmatting van Arabiese opinie en die
verdeeldheid tussen twee partye vertrou: diegene wat
weerstand bied teen die twee nasies en dié wat, om
verskeie redes, verdere onderdrukking aanmoedig om
uiteindelik vrede in die streek te bereik, wat die val van
diktators en die totstandkoming van ’n staat van
geregtigheid en ekonomiese vooruitgang veronderstel.
Hierdie skeur van opinie in die Arabiese gemeenskap
het vererger sedert die inval van Irak en Resolusie
1559 van die VN Veiligheidsraad, wat die ontwapening
van Hezbollah en van die Palestynse kampe in Libanon
in September 2004 geëis het. Libanon dien weereens as
klankbord en buffer van die Arabiese wêreld se
teenstrydighede, wat die geopolitiese situasie in die
streek vererger. Die streek ervaar trouens ’n
opvlamming van die “Koue Oorlog”, sonder dat die
Sowjet-vennoot van die toneel verdwyn het.
Dit is duidelik dat ’n “front van verwerping”
steeds in die Nabye Ooste bestaan. Hierdie front sluit
verskillende politieke Islamitiese bewegings in hul
kaleidoskopiese en ideologiese verskeidenheid in, met
die Teheran-Damaskus-alliansie as swaartepunt. Die
kwessie van die Deense spotprente help die versterking
van dié groep aan, deur Sjiïete en Soenniete te verenig
in ’n verwerping van die invloed van Westerse politiek
op die streek. Deur middel van ’n geloofsdiskoers
polariseer die Islamitiese bewegings eintlik sonder
moeite die beroep op nasionalisme in Iran en in die
Arabiese wêreld – ’n wêreld waaruit sekulêre
intellektueles geruime tyd reeds onttrek het. Hierdie
distansiëring was ’n reaksie op die pad wat Nasser se
Panarabiese ideologie loop en op die verskillende
nasionalistiese Arabiese bewegings, soos die Baath en
hul magteloosheid om te voldoen aan die oproep tot
nasionalisme.
In hierdie nuwe Koue Oorlog probeer die VSA
en die Europese Unie hul bes om, ten alle koste, die
sogenaamde “demokratiese” kamp te ondersteun.
Laasgenoemde is voorstaanders van
hervormingsprojekte in die Arabiese en
Moslemwêreld, die einde van weerstand teen
globalisasie en die hipermag van die VSA, asook die
prioriteit van die stryd teen terrorisme sonder
onderskeiding tussen weerstand teen buitelandse
besetting en gewelddadige, destabiliserende aksies in
Westerse, Arabiese en Moslemstede.
Simposiums, seminare en kongresse oor
politieke hervorming, deursigtigheid en regeringswyse
volg monotoon en herhalend die een op die ander;
soms dien Arabiese regerings as voorsitters en betoon
sodoende hul goedgesindheid jeens die proses. Die
mikpunt hiervan is die mobilisering van die Arabiese
intelligentsia ten gunste van vrede en demokrasie, en
om druk uit te oefen op die Arabiese regerings. Maar
die beperkings van hierdie byeenkomste het aan die lig
gekom na die Iranese, Egiptiese en Palestynse
verkiesings. In der waarheid is hierdie soort Westerse
politiek ’n afstammeling van die politiek wat beoefen
is deur die Europese magte van die negentiende eeu.
Onder die dekmantel van die modernisering en
demokratisering van die Ottomaanse Ryk en die
Persiese monargie het die Europese magte hul eie
koloniale ambisies en die afbreek van hierdie twee
magte verberg.
Aangehits deur die koloniale ambisies van die
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 10

negentiende-eeuse Europese moondhede, het die
Balkan-kookpot die vonk veroorsaak wat die Eerste
Wêreldoorlog laat ontvlam het en op sy beurt weer
direk aanleiding gegee het tot die Tweede
Wêreldoorlog. Vandag word ons gekonfronteer met die
groeiende risiko dat die Nabye Oosterse kookpot (met
sy onverwagte uitbreiding na ’n harde ideologie hier
aan die begin van die nuwe eeu, waarvolgens
beskawingsoorloë – oftewel geloofsoorloë –
onafwendbaar sou wees) vir ons pynlike verrassings
inhou.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 11

• Die Vrypostige Afrikaan
Betogings kom
Moslems inspireer Afrikaners
Deur ons rondreisende verslaggewer, Kleinjan
Schietekat
D
ie Vrypostige Afrikaan kan vandag onthul dat die
onlangse wêreldwye betogings teen die
Moslemspotprente ’n onverwagse wending onder
Afrikaners geneem het. Volgens inligting wat deur ’n
lid van die polisie se intelligensie-eenheid aan Die
Vrypostige Afrikaan gegee is, is daar sprake van ’n
uiteenlopende groep Afrikaners wat eersdaags landwye
betogings beplan om beswaar te maak teen die feit dat
Afrikaners in die media nou feitlik slegs as cool en
sexy uitgebeeld word. By nadere ondersoek is hierdie
inligting bevestig.
Mnr. Herklaas de Jager (37)* (*alle name in
hierdie berig is verander om die betrokke individue te
beskerm), ’n boer van die Hazyview-omgewing in die
voormalige Oos-Transvaal, nou Mpumalanga, het aan
ons ’n onderhoud toegestaan op die Hazyviewgholfbaan.
“Kyk man, ek is nou gatvol om te sien dat
net sepie-akteurs en sportsterre die media haal.
Internasionaal lyk dit ook nie veel beter nie: die keuse
is tussen Charlize Theron en Ernie Els. Ek het niks teen
dié mense nie, maar magtag, wat weet Afrikaners nou
van gholf?! Kyk net hoe lyk dit hier op ons gholfbaan,”
beduie De Jager in die rigting van ’n paar rooibokke
wat op die skoonveld staan en wei. Verder terug, op die
naaste setperk, baljaar ’n vlakvarkgesin. “Dìs die
realiteit van gholf onder ons mense, man! Die donnerse
koerante en TV laat dit lyk asof ons almal ’n voorgee
van 0 het. Praat van voorgee!”
Me. Koeks Struwig (52), ’n aanvallige moeder
van drie van Roodepoort, sê sy was self vir etlike jare
die slagoffer van dié vals beeld. “Reeds toe my kinders
kleuters was, het ek geglo dis nodig om hulle met ’n
4X4 rond te ry. En tussendeur was ek elke dag in ’n
winkelsentrum. Ek het geoefen, ek het gekoop, ek het
alles gegee om soos die prentjie te lyk. Ek het gedink
retail therapy is gesond, maar nou is ek in terapie om
van die koopdrang los te kom. Ek het oorgeskakel na
’n Toyota Corolla en ons drink nie meer wyn wat meer
as R40 ’n bottel kos nie. Wat gaan aan met hierdie
wynskrywers wat dink dis cool om wyn van meer as
R60 ’n bottel te drink?”
Dr. Stefan Wessels, ’n dosent in maatskaplike
sielkunde aan die Universiteit Stellenbosch wat in
identiteitsvraagstukke spesialiseer, het aan Die
Vrypostige Afrikaan gesê dat Afrikaners se poging om
cool en sexy te wees beskryf kan word as “transformasie
van ’n spesiale tipe” (TST). Wessels skryf TST toe aan
die wydlopende persepsie van toekomstige
benadeeldheid wat vandag onder Afrikaners voorkom.
“Dit is ’n feit dat die regstelling van historiese
benadeeldheid oor die algemeen lei tot toekomstige
benadeeldheid. Die sug om cool en sexy te wees is
eintlik niks anders nie as ’n variasie op die tema om ’n
mooi lyk te wees, behalwe dat die mense mooi, lewende
dooies wil wees. Dit is ’n poging om aan die geskiedenis
te ontsnap. Daarom kan die moontlikheid van protes
teen TST ’n baie belangrike wending wees. Die feit dat
die mense wat hierdie betogings wil organiseer
inspirasie uit die Moslemwêreld put, bewys dat
Afrikaners ook nie meer noodwendig na die Weste kyk
vir inspirasie nie. Wat my egter baie bekommer, is al die
warhoofde wat vandag in die Bosveld ronddwaal omdat
hulle eenvoudig nie daarin slaag om cool en sexy te
word nie. Hierdie mense weet nie van beter nie, en sulke
betogings kan hulle lewens red.”
’n Voormalige Afrikaner en dosent in politieke
filosofie verbonde aan die Kantoor van die
Staatspresident, prof. Hans Swartlief, het sy
ontsteltenis met die beplande betogings uitgespreek.
Swartlief, wat bande aan die einde van die 1980’s oor
’n bottel Blue Label Whisky met die president gesmee
het, sê hy kan nie verstaan dat Afrikaners vandag nog
oor iets wil betoog nie. “Die Afrikaner is ’n konstruk.
Daar is eintlik nie so iets nie. Die koms van
demokrasie in Suid-Afrika het dit finaal bewys. Ek kan
ook nie verstaan wat transformasie van ’n spesiale tipe
kan beteken nie, tensy dit gaan oor Afrikaners wat my
pad stap, dit wil sê wat aanvaar dat hulle eintlik nie
bestaan nie. Dit is dan ’n geval van transformasie van
niks tot niks. Dit is nou wel ’n logiese onmoontlikheid,
maar dit bly nie minder ontroerend nie. En dit doen so
baie vir goeie gesindheid in ons pragtige land. As
mense net wil verstaan dat ons almal uiteindelik tot die
hoë klas kan behoort. Blue Label vir almal, om dit nou
so te stel.”
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 12

• Briewe
Oor die Moslemspotprentkwessie
skryf Naas Ferreira
van Elspark:
D
it wil vir my voorkom asof die protesreaksie van
Moslems wêreldwyd en nou ook in Suid Afrika
pure opportunisme is om die boodskap van Islam in die
kele van die ‘infidele’ (nie-Moslems) af te forseer.
Soos meeste ander godsdienste, insluitend die
Christendom, is Islam dikwels met hulle ‘heilige
geskrifte’, in dié geval die Koran, onder die een arm en
die swaard in die ander hand versprei.
Die rede hiervoor is eenvoudig: alle godsdienste
funksioneer op die pre-rasionele vlak van mitologie.
Op die mitologiese bewussynsvlak word die
‘Waarhede’ van ‘my’ groep verhewe bo enige ander
waarheid van ‘jou’ godsdiens. Siende dat niks op die
mitologiese vlak wetenskaplik bewys kan word nie,
maar slegs geglo moet word, en dus nie rasioneel
beredeneer kan word nie, is dit die plig van elke
volgeling om ten alle koste die dogma te verdedig.
Niemand kan wetenskaplik bewys dat Jesus die
Seun van God is nie, en niemand kan wetenskaplik
bewys dat die profeet Mohammed die Koran direk van
Allah ontvang het nie. Dit kan alleenlik geglo word.
Kritiek teen enige leerstelling is dus kettery en die
kerke het vroeër ketters op die brandstapel van enige
dwaallering ‘gereinig’. Oor ʼn Moslemketter word ʼn
‘fatwa’ of die doodstraf uitgespreek.
Dis net hier waar die drol in die drinkwater
beland. Tydens die Middeleeue was Europa onder die
gesag en mag van die Katolieke Kerk. Alle Europeërs
was veronderstel om Christene te wees. Indien
‘Christene’ soos Galileo of Copernicus kon bewys dat
die aarde nie die middelpunt van die heelal is nie en
dus nie volgens die leerstellings van die Kerk nie, kon
hulle dadelik geëkskommunikeer word. Die ‘fatwa’
wat oor Salman Rushdie uitgespreek is na die
publikasie van Satanic Verses, was nog in ʼn mate
geregverdig; Rushdie was ʼn Moslem. Die aanvalle op
die Deense koerant is nie volgens Islamitiese wette nie
omdat die redakteur nie ʼn Moslem is nie en dus nie
onder die verbod op die afbeeldings maak van
Mohammed nie staan nie.
Denemarke of die Weste is ook nie Islamitiese
state nie, en hoef dus nie wette van Islam gehoorsaam
nie. Tydens die Apartheidsjare moes baie mense,
Moslems ingesluit, teen wil en dank Christelike reëls
nakom omdat die destydse regering Christelike
beginsels as die norm voorgehou het. Dit is waarteen
baie mense tydens die struggle baklei het. Nou verwag
Moslems dat Suid Afrikaners en Westerlinge van alle
oortuigings ʼn Christelike dogma met ʼn Islamitiese
dogma moet vervang. Dit kan tog nie. Hoe kan
enigiemand verwag dat infidele die reëls van Islam
moet gehoorsaam sonder die oortuiging of geloof?
Daarom is die stryd nie tussen die Weste en
Islam nie, of oor vryheid van spraak en godsdienstige
sensitiwiteit nie. Die struggle is nou tussen twee
bewussynsvlakke, die rasionele en die mitologiese. Die
probleem is dat diegene op die mitologiese vlak dink
dat hulle altyd reg is en alle ander verkeerd. Die gevaar
is dat pre-rasionele fundamentalistiese groepe toegang
tot rasionele tegnologiese kennis het. Dit beteken dat
George Bush en die President van Irak wapens van
massavernietiging kan gebruik om hulle eng
mitologiese dogmas te verdedig.
Die verbod op die maak van afbeeldings van die
profeet Mohammed is ingestel om te verhinder dat
Moslems Mohammed in plaas van Allah aanbid. Tog is
dit juis wat nou gebeur. Die geweld en woede teen die
spotprente lyk vir my baie na afgodery. Hoekom
protesteer Moslems so gewelddadig en aanhoudend
indien Mohammed nie hulle god geword het nie? Is die
spotprente van ʼn bom op Mohammed se kop nie die
uitdrukking van die beeld wat Moslems van
Mohammed die wêreld indra nie? Is die geweldadige
protes nie juis ʼn bevestiging van die spotprente nie?
Mohammed was ʼn verligte mens wat die lyding
van sy mense raakgesien het en onder leiding van die
Gees die Arabiere ʼn godsdiens gegee het wat meer sin
vir hulle gemaak het as dié van die Christene of die
Jode. Nêrens maak Mohammed enige aanspraak op
goddelikheid nie. Hoekom tree Moslems nou op asof
Allah te nagekom is?
Die wese van Islam en van alle godsdienste is
veronderstel om die liefde te wees. Die Moslemgroet
“Salaam halekum”, is veronderstel om ʼn vredesgroet te
wees maar dit het in krete van doodsdreigemente
verander. Enige god wat sulke optredes van sy
volgelinge vereis is ʼn mensgemaakte konstruksie met
politieke bedoelings.
Dit is tyd dat godsdienstige mense die
verkondiging van dogmas van haat en vernietiging
bevraagteken. Die tyd vir die Weste om te besin oor
hulle universele pluralistiese lamsakkigheid het ook
aangebreek.
- 1. U beroep u nogal gemaklik op die mite van
rasionele denke 2. U speel wetenskap en geloof op
onvrugbare wyse teen mekaar af, terwyl hulle met
verskillende soorte waarhede werk waarsonder die
mens nie kan nie 3. So, koerantredakteurs ly omdat
hulle nie onder Islamitiese wette staan nie, maar
intussen kan die Weste oor agt dekades al met volkome
minagting vir die wet maak en breek soos hy wil in die
Midde-Ooste?4. Implisiet in u argument oor ‘twee
bewussynsvlakke’ is darem ’n baie gemaklike aanname
oor die meerderwaardigheid van die ‘rasionele’ Weste
teenoor die ‘mitologiese’ Islam. Lees gerus elders in
hierdie uitgawe oor wat een van die groot Westerse
mites van die oomblik, die neoliberale groeimite, tans
aan die wêreld en Suid-Afrika doen 5. Haat is nie eie
aan religie, politiek of wetenskap nie, maar aan
verknogtheid oor hierdie sake – Red.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 13

Oor ons hoofartikel van 17
Februarie oor plaaslike
regering skryf Willie Spies, LP
van die Vryheidsfront+ uit
Pretoria:
’n
Ietwat ongegronde stelling word gemaak dat die
VF+ met ’n slagspreuk soos “Meer as net
opposisie” die politiek verlaag tot niks meer nie as die
verkoop van tandepasta of waspoeier. Ek vind die
sprong na die betrokke gevolgtrekking moeilik om te
volg. Nêrens in die artikel word melding gemaak dat
die skrywer die slagspreuk (wat eintlik beter beskryf
kan word as verkiesingstema) binne die konteks van
die betrokke party se verkiesingsmanifes probeer
vertolk het, of in verband probeer bring het met die
party se werkswyse en/of suksesse van die laaste tyd
nie. Ek haal graag vir lesers die eerste paar paragrawe
uit die VF+ se verkiesingsmanifes aan: “Die VF+ pak
die verkiesing aan onder die tema, ‘méér as net
opposisie’. In praktyk beteken dit dat die VF+ nie bloot
net ’n tradisionele opposisierol wil speel nie, maar ook
oplossingsgerig wil werk om die demokrasie te verdiep
deur vir sy kiesersmark ’n beter bedeling daar te stel en
te beding wat betref werk, veiligheid, politieke
inspraak en ’n gesonde gemeenskapslewe... ...Die VF
Plus sal ’n bedeling wat volhoubare en selfstandige
gemeenskappe moontlik maak, bevorder. Sulke
plaaslike gemeenskappe moet as boustene van ’n breër
samelewing in staat gestel word om na hulle eie
welstand om te sien. Die beginsel van regering so
naby as moontlik aan die gemeenskappe self, moet
bevorder word. Daarom behoort die bestaande stelsel
van megastede en plaaslike munisipaliteite wat uit vier
of vyf dorpe bestaan, verander te word om plaaslike
regering terug te bring na plaaslike gemeenskappe.” Ek
nooi lesers uit om met van die VF+ se kandidate vir die
plaaslike verkiesing in Pretoria te kom kennis maak.
Daar is byvoorbeeld Marthie Richter wat reeds ’n
bekende gesig is in Faerie Glen weens haar aktivisme
oor omgewingskwessies. Daar is Pieter Smith en Peet
Horn wat elke Woensdag vir die arm mense van
Danville kos van Woolworths af aanry. Of Peet
Wessels wat as blinde aktivis en sakeman vir ander
gesiggestremdes help werk voorsien. Of Cornelius
Jansen van Rensburg wat as Tukkie-voorsitter vir die
eerste keer in dekades daarin kon slaag om die Tukkiemassa
te monster om vir Afrikaans te betoog... Almal
mense wat reeds besig is om die samelewing van onder
af te verander. Ek dink Takis Fotopoulos sou heel tuis
tussen dié spannetjie gevoel het, dalk selfs vir een van
hulle gaan stem het. En as dit ’n tandepasta-advertensie
is, is Die Vrye Afrikaan ’n poniekoerant.
- Dankie vir die konteks en inligting oor van u
kandidate wat u verskaf. Op die oog af het dié
kandidate inderdaad ’n bewese gemeenskapsrekord,
wat natuurlik nie noodwendig uit hulle betrokkenheid
by die VF+ volg nie. Nogtans is dit verrassend om te
sien dat u party aan hulle kiesers as sowel ’n
gemeenskap as ’n mark dink, ’n wedersydse uitsluiting
van die eerste water. Miskien lê dieselfde ideologiese
verwarring ten grondslag van die onlangse onbesonne
oproep om ’n referendum oor Pretoria se naam,
oftewel op goeie ou meerderheidspolitiek, terwyl u
party hom in die minderheidspolitiek bevind! – Red.
Oor ons artikel oor biodiesel
in Die Vrye Afrikaan van 18
November 2005 skryf Murat
uit Enschede, Nederland:
at is best wat je doet. Ik hoop dat je meer
ontwiekeld. Ik heb ook belang voor. Kun je mij
mischien foto’s stuurt? Hoe moet dat met fielter doet?
Laat per foto zien als dat kan. Ik wiel met je mee doen.
Totzien, ik hoor van je nog. O ja, ik ben turks uit
Turkeij.
Oor Afrikaanse universiteite
skryf Christo Lombaard van
Pretoria:
k noem die “Histories Afrikaanse Universiteite”
nou maar deesdae die tweetalige universiteite in
die land (sommige van hulle is al onderweg drietalig
toe). Skandalig, aan die een kant, dat dié universiteite
die druk om te Ingels net vát, sonder om vir Baas Staat
eers te gaan sê: “Maar gee sjeld. Ons wíl, en kán.
Sommige van ons, in ieder geval. Maardêmmitdisduur.
Gee sjeld! Dan multitaal ons ordentlik, sonder om van
ons dosente dubbele doseerladings sommerso te eis.”
Die Engelse, dus eentalige, universiteite, doen min tot
geen in dié rigting. Dan wonder ons hoekom Wits en
UCT se dosente die meeste / beste publiseer... Verder
ook, noudat die universiteit in SA wat die meeste
akademies publiseer die meeste geld per artikel vanuit
staatsweë ontvang (die sg. “subsidie” per artikel), word
dié universiteite nóg meer bevoordeel bo die
tweetaliges. Hoe minder vertaling en hoe minder
admin, hoe meer tyd. Hoe meer tyd, hoe meer skryf.
Hoe meer skryf, hoe meer geld. Die enkeltaliges lewe
dus nie net makliker nie, maar word ook nou ryker
daaruit. Hoekom kan daar nie eentalig-Engelse,
eentalig-Afrikaanse, meertalig voormalig-Afrikaanse
én meertalig voormalig-Engelse universiteite wees nie?
Hoekom vát die “Histories Afrikaanse Universiteite”
die druk tot meertaligheid net, terwyl die Engelstalige
universiteite maar ongeveer ‘nee’ sê? Dalk maar weer
soos toe alles moes OBE - toe seg die Ingelse plusminus
“no fanks”, en die Afferkaanses sug “Ja Baas”,
en administreer hulleself boeglam om betyds te OBE
(nogmaals ten koste van navorsingsuitset)...?
- Of so iets, ja – Red.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 14
D
E

Ook oor dieselfde onderwerp
skryf Robert Bond uit
Centurion:
Die sleutel vir die herskepping van die identiteit binne
Afrikanergemeenskappe lê in die herontdekking en
uitbouing van ons Wes-Europese wortels - Nederlands,
Vlaams, Duits, Frans - nie net omdat die Afrikaanse
taal deel vorm van die Germaanse taalgroepering nie,
maar meerendeels omdat kernkultuureienskappe van
Afrikaner-identiteit hiervandaan afkomstig is.
Sodoende kan die Afikaneridentiteit en -taal hom
posisioneer binne die konteks van die Eerste Wêreldorde,
meeding met Engels en globaliseering oorleef. Ek
droom van onafhanklike Afrikaneronderwysinstellings
in Suid-Afrika waar my kinders se kultuuridentiteit
verryk kan word deur onder meer hierdie tale en
kultuurgroepe te leer ken. Ek verwerp nie die Afrikaan
binne my nie - maar my andersheid binne die Suid-
Afrikaanse konteks lê in my omhelsing van my
Europese identiteit as kern. Dit is die toekoms wat ek
wil skep vir my kinders. Dit is die teenvoeter teen die
volledige aanslag van verengelsing wat tans op
Afrikaners plaasvind.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 15

• Gedig
Apollonian
Lament
By Deon Opperman
Once again I kneel
before this womb-tomb,
this chthonian well, miasmic swamp
that draws me down from the sky,
from my cool peripheral throne
into the simmering centre,
the formless fluids
of my weeping genesis.
It seemed, even then,
even before the cord was cut
that my creation was a triumph
of order over chaos,
sun over moon,
shape shaping the shapeless
in the pulsing, murky pond -
murky and mysterious;
and as the first atom clung to the next,
as cell upon cell built the wall of my mind,
I thought I heard my father call
(a laughing call, laced with tears),
whose birth, like mine,
was the ultimate climactic revolution,
a vain, but glorious defiance of the great whore
to whose belly we return -
Jonah to his whale,
to be spewed out limp and humble
on some unknown shore,
born anew,
a little more,
a little less
each time.
Apolliniese
Lament
Deur Deon Opperman
Uit die Engels vertaal deur Johann Rossouw
Weereens kniel ek
voor dié baar-graf
dié chtoniese bron, miasmamoeras
wat my neertrek uit die hemel,
vanaf my koel randtroon
na die smeulende sentrum,
die vormlose vloeiings
van my wenende genesis.
Dit het gelyk, selfs toe,
selfs voor die koord gesny is
dat my skepping ’n triomf was
vir orde bo chaos,
son bo maan,
vorm die vormlose vormend
in die polsende, troebel dam –
troebel en geheimsinnig;
en soos die eerste atoom geklou het aan die volgende,
soos sel op sel die muur van my verstand gebou het,
het ek gedog ek hoor my vader roep
(‘n laggende roep, met trane gesprinkel),
wie se geboorte, soos myne,
die uiteindelike, klimaksrewolusie was,
‘n ydel, maar heerlike afjak van die groot hoer
na wie se maag ons wederkeer –
Jona na sy walvis,
om mank en nederig gespoeg te word
op ’n onbekende strand,
nuutgebore,
‘n effe meer,
‘n effe minder
elke keer.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 16

Pasgemaakte demokrasieë
Deur Ignacio Ramonet *
H
oewel dit dikwels as die beste van alle politieke
stelsels uitgebeeld word, was demokrasie nogtans
vir ’n lang tyd ’n seldsame regeringsvorm aangesien
geen staatsbestel volledig voldoen aan die
demokratiese ideaal, wat algehele eerlikheid van
maghebbers teenoor swakkeres veronderstel tesaam
met ’n ware radikale verwerping van elke vorm van
magsmisbruik nie. Ook omdat vyf onontbeerlike
kriteria gerespekteer moet word: vrye verkiesings; die
bestaan van ’n georganiseerde en vrye politieke
opposisie; die wesenlike reg tot politieke afwisseling;
die bestaan van ’n regstelsel wat onafhanklik van die
politieke mag is en die bestaan van vrye media. Selfs
binne hierdie raamwerk het sekere demokratiese state
soos Frankryk of die Verenigde Koninkryk vir ’n lang
tyd die stemreg van vroue weerhou en was hulle
origens koloniale magte wat die regte van die
gekoloniseerdes bespotlik gemaak het.
In weerwil van sulke swakplekke het hierdie
regeringspatroon die neiging om te veralgemeen.
Aanvanklik op sterk aandrang van die president van die
Verenigde State, Woodrow Wilson (1856-1924). Maar
veral na die beëindiging van die Koue Oorlog en die
verdwyning van die Sowjet-Unie. Die “einde van
geskiedenis” is toe aangekondig onder die
veronderstelling dat niks in die pad sou staan van die
bereiking van twee doelwitte van algehele geluk in alle
wêreldlande eendag nie: ’n vryemarkstelsel en ’n
verteenwoordigende demokrasie. Doelwitte wat
intussen onaantasbare dogmas geword het.
In die naam van hierdie dogmas het mnr.
George W. Bush dit as wettig beskou om in Irak sy
toevlug tot geweld te neem. En om sy weermag
toestemming te gee om mishandelingspraktyke toe te
pas in geheime gevangenisse wat in die buiteland
gevestig is. Of om gevangenes buite enige wetlike
raamwerk aan onmenslike behandeling te onderwerp in
die Guantánamo-strafkamp, soos ’n verslag van die VN
se Kommissie vir Menseregte asook ’n resolusie van
die Europese Parlement dit onlangs veroordeel het.
Ongeag van sulke ernstige oortredings huiwer
die Verenigde State nie om homself as planetêre
instansie vir die bekragtiging van demokrasie te vestig
nie. Washington het die gewoonte aangeleer om sy
teenstaanders sleg te maak deur hulle outomaties as
“niedemokraties” of as “paria-state” te beskryf, of as
“bastions van tirannie”. Met die organiseer van “vrye
verkiesings” as enigste voorwaarde om aan hierdie
bedenklike identifisering te ontkom.
* Redakteur, Le Monde diplomatique
Maar selfs in hierdie geval hang alles van die
resultate af. Soos aangetoon in die geval van Venezuela
waar president Hugo Chávez sedert 1998 verskeie kere
herkies is onder demokratiese omstandighede wat deur
internasionale waarnemers gewaarborg is. Dit help niks.
Washington gaan voort om mnr. Chavez daarvan te
beskuldig dat hy ’n “gevaar vir demokrasie is” en het
sover gegaan om in 2002 ’n staatsgreep te orkestreer
teen die einste Venezuelaanse president wat homself
eerskomende Desember weereens aan die stembus gaan
onderwerp ...
Drie ander voorbeelde – in Iran, in Palestina en
in Haïti – wys dat dit nie genoeg is om demokraties
verkies te word nie. In Iran het almal die verkiesing
van Junie 2005 eersteklas gevind: massiewe deelname
van kiesers, pluraliteit en verskeidenheid van kandidate
(binne die raamwerk van amptelike Islamisme), en
veral mnr. Ali-Akbar Hachemi Rafsandjani se briljante
veldtog, die Weste se gunsteling en verwagte
oorwinnaar. Niemand het in daardie stadium die
“kernbedreiging” aangeroer nie. Alles het brutaal
verander na die oorwinning van mnr. Mahmoed
Ahmadinejad (wie se verklarings aangaande Israel
onaanvaarbaar is). En nou aanskou ons ’n diabolisering
van Iran.
Ofskoon Teheran ’n ondertekenaar van die
Nieproliferasieverdrag is en ontken dat hy ’n kernbom
wil hê, het die Franse Minister van Buitelandse Sake
dan nie onlangs vir Iran daarvan beskuldig dat hy ’n
“onwettige militêre kernprogram (1)” bedryf nie? En
terwyl sy reeds die onlangse verkiesing vergeet, eis
mev. Condoleezza Rice, Amerikaanse Minister van
Buitelandse Sake, nie nou 75 miljoen dollar van die
Kongres om die “bevordering van demokrasie” in Iran
te finansier nie?
Dieselfde situasie, of byna, geld in Palestina
(lees die artikel van George Corm op p.1) waar sowel
die Verenigde State as die Europese Unie, nadat hulle
’n “ware demokratiese verkiesing” geëis het wat deur
talle buitelandse waarnemers gemonitor is, nou weier
om die uitslag te aanvaar onder die voorwendsel dat
die oorwinnaar, die Islamo-nasionalistiese beweging,
Hamas (in die verlede die bewerker van verfoeilike
terroriste-aanvalle teen Israeliese burgerlikes), nie
byval vind nie.
Laastens was dit merkbaar tydens die
presidensiële verkiesing van die afgelope 7de
Februarie in Haïti hoe alles gedoen is om die
oorwinning van René Préval te voorkom – wat
oplaas wel verkies is – en vir wie die “internasionale
gemeenskap” hoegenaamd nie wou hê nie omrede sy
bande met die voormalige president, Jean-Bertrand
Aristide, wat op sy beurt demokraties verkies en in
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 17

2004 omvergegooi is.
“Demokrasie”, het Winston Churchill gesê, “is
die slegste regeringstelsel, behalwe al die ander.” Wat
veral vandag hinder, is om nie die uitslag van ’n
verkiesing vooraf te kan bepaal nie. Wanneer
sommiges daarvan sou hou om pasgemaakte
demokrasieë te kan vestig. Met ’n resultaat wat
gewaarborg kan word.
(1) Le Monde, 16 Februarie 2006.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 18

• FAK-nuus
Die druk op
Afrikaansmediumskole
AS DEEL VAN DIE FAK SE NASIONALE
ONDERWYSPROJEK HET DIE VRYE AFRIKAAN
EEN VAN DIE DEELNEMERS AAN DIE PROJEK,
FEDSAS, IN DIE PERSOON VAN SY NASIONALE
VOORSITTER GEVRA OM DIE WETLIKE
AGTERGROND EN DIE PRAKTIESE SITUASIE VAN
AFRIKAANSE SKOLE TE SKETS.
Deur Paul Colditz *
A
rtikel 6(2) van die Suid-Afrikaanse Skolewet, 84
van 1996, bepaal soos volg: “Die beheerliggaam
van ’n openbare skool kan die taalbeleid van die skool
bepaal, behoudens die Grondwet, hierdie Wet en enige
toepaslike provinsiale wet.”
Klaarblyklik lees baie politici en
onderwysamptenare ’n sinsnede aan die einde van
hierdie subartikel by wat min of meer soos volg lui:
“solank dit nie ’n ander taal as Engels is nie.”
Die bevoegdheid wat ’n beheerliggaam het om die
taalbeleid van ’n skool te bepaal, moet verstaan word teen
die agtergrond van ’n magdom ander inligting waarvan
die volgende maar enkele voorbeelde is:
• Reeds in die eerste Witskrif oor onderwys in die
nuwe staatkundige bedeling wat op 15 Maart 1995
gepubliseer is, is die volgende grondliggende (en
korrekte) beginsel aanvaar: “Ouers of voogde dra
die primêre verantwoordelikheid vir die onderwys
aan hulle kinders, en het die reg om deur die
staatsowerhede geraadpleeg te word oor die vorm
wat onderwys moet aanneem en om deel te neem
aan die beheer daarvan. Ouers het ’n
•
onvervreembare reg op keuse van die vorm van
onderwys wat vir hulle kinders die beste is, veral
in die vroeë jare van skoolonderwys, ongeag of dit
deur die staat voorsien word, onderhewig aan
redelike waarborge wat by wet vereis kan word.
Die ouers se reg om te kies omvat die keuse van
die taal en die kulturele of godsdienstige
grondslag van die kind se onderwys, met
inagneming van die regte van ander en die
groeiende kind se reg om te kies.” (Eie
beklemtoning).
Artikel 6(2) van die Grondwet van die Republiek
van Suid-Afrika, 1996, bepaal dat die staat
praktiese en daadwerklike maatreëls moet tref om
die gebruik en status van die inheemse tale van ons
mense te verhoog en hul gebruik te bevorder.
* Nasionale voorsitter van die Federasie van Beheerliggame
van Suid-Afrikaanse Skole (FEDSAS)
Afrikaans is sonder enige twyfel een van daardie
inheemse tale.
• Artikel 6(4) bepaal dat, sonder om afbreuk te doen
aan artikel 6(2), alle tale gelykheid van aansien
moet geniet en billik behandel moet word.
• Artikel 29(2) van die Grondwet bepaal dat elkeen
die fundamentele reg het om onderrig in die
amptelike taal of tale van sy/haar keuse te ontvang
waar daardie onderwys redelik doenlik is. Die
artikel gaan egter verder en bepaal dat die staat
alle redelike alternatiewe in die onderwys, met
inbegrip van enkelmediuminstellings, moet
oorweeg ten einde doeltreffende toegang tot en
verwesenliking van hierdie reg te verseker.
• Daar word dikwels verkeerdelik na openbare skole
in Suid-Afrika as “staatskole” verwys. Enige skool
en in besonder ’n openbare skool is in sy wese ’n
orgaan van die burgerlike samelewing en nie ’n
staatsinstelling nie. In ’n demokratiese regstaat is
dit bloot die funksie van die staat om formele
toetse aan te lê om te verseker dat skool inderdaad
skool is en nie om formatief aan skole voor te
skryf nie. Dat hierdie fundamentele verstaan van
die ware aard van ’n skool duidelik ingesien is by
die ontstaan van die nuwe staatkundige bedeling,
is baie duidelik uit dieselfde Witskrif waarna
hierbo verwys is. Die Witskrif bevat naamlik op
bladsy 75 die volgende besonder belangrike
beginselstelling: “Staatsbetrokkenheid by
skoolbeheer moet die minimum wees wat vir
regsaanspreeklikheid vereis word, en moet in elk
geval op deelnemende bestuur gebaseer word.”
• Die Aanhef tot die Suid-Afrikaanse Skolewet
bepaal dat “hierdie land ’n behoefte het aan ’n
nuwe nasionale stelsel vir skole wat (onder meer)
... ons verskeidenheid van kulture en tale sal
beskerm en bevorder ...”
Ons Grondwet het ons stewig op pad na ’n oop en
demokratiese samelewing, gebaseer op
menswaardigheid, gelykheid en vryheid, geplaas.
Staatsbetrokkenheid en -inmenging in sfere van die
openbare lewe buiten die veiligheid en welsyn van sy
burgers, word ’n teelaarde vir totalitarisme. As ’n nasie
het Suid-Afrikaners doelbewus en doelgerig gekies om
uit so ’n stelsel te breek.
In skoolonderwys geld daar in die praktyk egter
’n ander belangrike beginsel: Engels is meer gelyk as
al die ander tale (met erkenning aan George Orwell).
Aan die byna 28 000 skole in Suid-Afrika word Engels
by verreweg die meerderheid as onderrigtaal gebruik,
terwyl dit nie naastenby die moedertaal van die
meerderheid leerders is nie. Afrikaanse
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 19

enkelmediumskole verteenwoordig maar ’n breukdeel
van die totale aantal skole in Suid-Afrika, maar
nogtans word daar onhoudbare druk – dikwels ook op
onwettige wyses – op baie van daardie skole geplaas
om óf van hul enkelmediumstatus afstand te doen, óf
selfs hul taalbeleid geheel en al te laat vaar. Die
bekendste voorbeelde hiervan is die die gevalle van die
Laerskool Mikro in Kuilsrivier en die skole in
Kuruman. Daar is egter talle voorbeelde wat eenvoudig
nie die nuusberigte haal nie. Die Hoërskool Nelspruit
moes hom byvoorbeeld twee jaar gelede tot die hof
wend toe die skoolhoof opdrag gegee is om
Engelssprekende leerders tot die skool toe te laat ten
spyte van die feit dat die skool reeds meer as 200
leerders meer geakkommodeer het as wat die kapasiteit
van die skool toelaat! Tans is Hoërskool Ermelo in die
spervuur deurdat hierdie skool, wat een van slegs drie
oorblywende Afrikaansenkelmediumskole in
Mpumalanga is, gedwing is om leerders wat onderrig
in Engels verlang by die skool te akkommodeer. Druk
is op skole in Pretoria geplaas om
Engelsmediumleerders te akkommodeer met beloftes
van voorsiening van bykomende personeel om die
ekstra werklading te dra. Sodra die skool toegegee het,
word die beloftes eenvoudig verbreek.
Dit is weliswaar so dat daar ’n behoefte in Suid-
Afrika is om meertaligheid te bevorder. Enige Suid-
Afrikaner wat egter meen dat veeltaligheid bevorder
sal word deur in die huidige bedeling twee of meer
onderrigtale in skole in te stel, beweeg nie naby die
werklikheid waarin skole hulle begewe nie.
Parallelmedium- en selfs dubbelmediumonderrig sou
dalk nog haalbaar en selfs regverdigbaar wees in
omstandighede:
• waar daar ’n sigbare wil bestaan om
gelykberegting van tale ’n realiteit te maak en
• waar die middele verskaf word of beskikbaar is om
gelykberegting te realiseer.
Die feit is egter dat die kommunikasietaal in feitlik alle
provinsiale onderwysdepartemente uitsluitlik Engels is,
dat klasse (selfs in ’n enkele taal) onhanteerbaar groot
is en heeltemal buite internasionaal erkende norme val,
dat die opvoerder-leerder-verhouding in Suid-
Afrikaanse skole nie voldoende voorsiening maak vir
die bykomende las wat op opvoeders geplaas word om
in meer as een taal onderrig te verskaf nie, en dat baie
opvoeders net eenvoudig nie in staat is om onderrig in
’n tweede taal (wat in baie gevalle in werkliheid die
opvoeder se derde taal is) te verskaf nie. Die
bykomende finansiële las wat op skole geplaas word
om leermateriaal en alle ander middele van
kommunikasie in meer as een taal te voorsien, word te
midde van toenemende finansiële druk op ouers, net
eenvoudig ’n laaste strooi wat die kameel se rug breek.
Die staat verskaf eenvoudig nie bykomende
finansiering hiervoor nie. Stelselmatig raak die druk
net eenvoudig te veel en uiteindelik moet die
minderheidstaal swig. Dan word Engels eenvoudig die
enigste taal wat gelyk is – en Milner glimlag
waarskynlik in sy graf, want die verknegting van
Afrika is voltooi.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 20

• Intussen 3 Maart
Die US-raad: Stem reg!
L
esers van Die Vrye Afrikaan sal weet dat ons al by
herhaalde male in ons blaaie gewys het op die
verengelsingsproses aan die Universiteit Stellenbosch
(US). U sal verder weet dat die jongste stap in hierdie
proses voltrek is toe die raad van die US gedurende
Desember verlede jaar teen die oorweldigende
openbare mening in en sonder enige noemenswaardige
pedagogiese, etiese of maatskaplike argumente gestem
het vir die uitbreiding van dubbelmediumonderrig,
oftewel die T-opsie, na die derdejaarsvlak aan die
Fakulteit Lettere en Wysbegeerte.
Soos ons ook by geleentheid aangetoon het, was
dié besluit van die raad niks anders nie as ’n produk
van die onheilige alliansie tussen die Afronasionalistiese
staat en sy neoliberale korporatiewe
bedmaat se elitepakt nie. Hierdie pakt is tans besig om
sowel die belange van arm as
minderheidsgemeenskappe in Suid-Afrika te vertrap en
die aanspraak dat Suid-Afrika ’n demokrasie is
sienderoë te ondermyn.
Uit die geledere van die Stellenbosse elite moes
’n mens hoor dat ontoereikende swart studentegetalle
(wat nie noodwendig uit ’n Afrikaanse onderrigbeleid
hoef te volg nie) die universiteit uiteindelik duur aan
staatsubsidiegeld kan kos. Dié bewering is in Die Vrye
Afrikaan van 17 Februarie 2006 van alle waarheid
ontbloot deur Henk Smal, wat aangetoon het dat selfs
al is 60% van die US se studente swart, dit die
universiteit slegs 15 miljoen rand ekstra aan subsidie
op ’n begroting van meer as 1,3 miljard rand in die sak
sal bring.
Nou het die hele kwessie weer opgevlam op die
vooraand van die verkiesing van vier nuwe raadslede
aan die US. Drie van die lede sal as verteenwoordigers
van die konvokasie op die raad dien, terwyl die vierde
lid as verteenwoordiger van die donateurs van die US
sal dien.
In die openbare debat wat reeds oor die saak
ontstaan het, het die verdeling tussen voorstanders en
teenstanders van die T-opsie reeds as bepalend na vore
getree. Kandidate en kommentators wat vir die T-opsie
is, het reeds probeer om dié sentrale kwessie te
onderspeel en aan te voer dat die taalkwessie maar een
van die sake is waaroor dit gaan.
Dít is ’n verdraaiing van die werklikheid, want
as die US verder verengels, sal dit nie net sy
stigtingsidee finaal die rug toedraai nie, maar sal die
US ook al hoe minder in diens van sy
voedingsgemeenskap staan.
Drie kandidate uit die konvokasie is
teenstanders van die T-opsie, naamlik proff. Hermann
Giliomee, Christo Viljoen en Lina Spies, terwyl mnr.
Jacko Maree as genomineerde kandidaat namens die
donateurs weer teen die T-opsie staan. Geen
beeldpoetsery of verdraaiing van die feite kan daarvan
wegneem dat die verkiesing van hierdie vier persone
nie net ’n wesenlike verskil aan die raad se onbevoegde
hantering van die taalkwessie kan maak nie, maar dat
dit ook die laaste kans mag wees om die proses te stuit.
Daarom doen Die Vrye Afrikaan vandag ’n beroep op
stemgeregtigdes in hierdie verkiesing om vir hierdie
vier kandidate te stem. Ten minste 5000 alumni van die
US moet stem, en daarom versoek ons u ook om
hierdie inligting so wyd moontlik te versprei. Hierdie is
’n seldsame kans vir gewone mense om met hulle stem
die elite in hulle ondemokratiese spore te stuit!
Alle alumni van die US mag voor 16:00 op 20
Maart 2006 hul stem uitbring. Die elektroniese
stembriewe is onderskeidelik beskikbaar by
http://web-apps.sun.ac.za/VoteWeb/app/C_Form_Afr.jsp?lang=afr&CorD=C,
asook by
http://web-apps.sun.ac.za/VoteWeb/app/D_Form_Afr.jsp?lang=afr&CorD=D.
’n Gedrukte stembrief kan ook telefonies aangevra word by die Sekretaris van die Konvokasie by 021-808-4516.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 21

• Mediaverklaring
Verontagsaam Mbeki oor
Pretoria vra FAK
(Mediaverklaring uitgereik op 14
Februarie 2006)
D
ie Federasie van Afrikaanse Kultuurverenigings,
die FAK, doen ’n beroep op Afrikaners in die
besonder en Suid-Afrikaners in die algemeen om
president Thabo Mbeki se onbedagte ondersteuning vir
die verdere erosie van die naam Pretoria ten gunste van
die naam Tshwane te verontagsaam, en voort te gaan
om die naam Pretoria vir die hoofstad te gebruik.
Die voorsitter van die FAK, prof. Danie
Goosen, het gesê dat “as Afrikaners is ons alte bewus
van die risiko’s wanneer nasionalistiese leiers
voortvarend met die geskiedenis vir hulle politieke
agenda omgaan. Dit is presies wat president Mbeki by
talle geleenthede die afgelope jare gedoen het wanneer
hy Suid-Afrika onderwerp het aan Afro-nasionalistiese
geskiedenislesse. Mbeki doen dit nou weer deur te
beweer dat Andries Pretorius, na wie die stad vernoem
is, onthou word vir die slagting van Zoeloes by
Bloedrivier, terwyl Pretorius voortgegaan het om as
waardige staatsman verteenwoordigers van Konings
Mzilikasi, Mshweshwe en Mpande byeen te bring om
saam te staan teen die Britse anneksasie van Suider-
Afrika. Deur die simboliese waarde van Pretoria as
voormalige anti-imperialistiese, republikeinse hoofstad
vir Afrikaners te verontagsaam, verraai Mbeki se eie
lof vir die vryheidsvegters van die Anglo-Boereoorlog
en hul nakomelinge as holle retoriek.
“Die feit van die saak is dat Suid-Afrikaners
moet leef met botsende pleknaamassosiasies, iets wat
goed bemiddel is deur die post-1994 praktyk om
Pretoria en Tshwane saam te gebruik. Die verdere
erodering van die naam Pretoria torring onnodig aan
die skikking van 1994 en versterk die indruk dat die
ANC versoening gebruik om ondemokratiese aksies te
legitimeer.”
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 22

’n Ander wêreld in Bamako
AFRIKANERS, HET IEMAND GESKRYF, HET DIE
MAG PRYSGEGEE, WANT HULLE WOU IN DIE
NUWE WATERFRONTE WAT DESTYDS HOOG
MODE WAS, GAAN INKOPIES DOEN EN RUGBY
EN KRIEKET KYK OP SATELLIET-TV. HULLE
WOU HULLESELF TEN VOLLE GLOBALISEER,
BEVRY VAN DIE BLOKKASIES DIREK EN INDIREK
DEUR APARTHEID VEROORSAAK.
Deur Hans Pienaar
V
andag is die skoen aan die ander voet. Met
globalisme onder beleg, is daar ’n groeiende vraag
na allerlei plaaslik geöriënteerde alternatiewe
dwarsdeur die wêreld. In Suid-Amerika het beide regse
en linkse regerings die dogmas van globalisme óf
eenvoudig begin ignoreer, óf die stryd aangesê.
Argentinië se Peronistiese regering het sommer sy
skuld afgeskryf. Bolivië se nuwe president is ’n kokaboer,
en verwerp die VSA se multimiljoendollarmilitêre
aanslag regoor Suid-Amerika daarteen.
Local is lekker, sê ons hier te lande. Maar dié
slagspreuk verraai iets
soortgelyk aan die inherente
spanning in die internasionale
beweging teen globalisme wat
in die laat 1990’s ontspring het.
Lekker is ’n lekker genoeg
woord wat lekker globaal in
Suid-Afrika gebruik word,
maar om die ironiese kinkel te
verkry wat dit so doeltreffend
as ’n slagspreuk of gesegde
aanwend, moet daar ’n bietjie
van die wêreldtaal Engels
aanwesig wees.
Die internet is die
ruggraat of ondergrond of
uitspansel van beide die
ekonomiese ineenkrimping wat
globalisme aandryf en die
globale geregtigheids- of alterglobaliseringsbeweging.
Hierdie inherente spanning kom op allerlei maniere na
vore, soos die feit dat die dissidente nodig het om
kerngebeurtenisse van die globalisme – soos
vergaderings van die Internasionale Monetêre Fonds
(IMF) of die Wêreldhandelsorganisasie (WHO) – te
gebruik.
Of dat ’n bietjie gekalibreerde geweld – met
selfs ’n sterfte of twee – soos in Seattle of Cancun
gekondoneer is om die aandag op globale media soos
CNN te kry. Wat dit beteken om die media regtig
doeltreffend te gebruik, en hoe flou die beweging
eintlik op die gebied van publisiteit was, is grusaam
gedemonstreer deur rebelle teen globalisme vanuit ’n
heel ander bron: die Islamistiese selfmoordenaars van
11 September.
’n Ander spanning lê tussen die
hiperdemokratiese aard van die beweging en die
nodigheid van organisasie om hond haaraf te maak in
enige openbare teater. Die dominante koalisie rondom
wêreldkapitaal, met sy klem op
bestuursdoeltreffendheid, glo die wêreld kan deur ’n
handjievol mense met die regte programme bestuur
word.
Hiervoor is die Wêreld Ekonomiese Forum
geloods deur die Hongaarse spekulantmiljoenêr en
globale vredesbefondser, George Soros. Dis die
afgelope 14 jaar elke jaar te Davos, Switserland gehou,
waar dit gou die uithangplek van die rykes en magtiges
geword het. Dis waar Sharon Kruisbeen Stone beloftes
(“pledges”) van miljoene binne vyftien minute uit ryk
omies van alle tale en stande kon kry.
Die demokratiese teenwoord van die
Maatskaplike Wêreldforum (MWF) was dat die ganse
mensdom betrek moet word, al moet hulle dan almal
opdaag vir oorlegpleging. Sedert 2001 is die MWF
elke jaar gehou in Porto Alegre, die stad in Brasilië met
die baanbreker munisipale parlement waardeur die hele
korpus van gewone werkende mense hulle sake
regstreeks beheer.
Die MWF trek nou
al vir jare die meeste groot
helde aan wat
eksperimenteer met
“derdeweg”-modelle van
regering. Maar dit was hulle
wat die jongste tyd hul
ongeduld met die beweging
begin toon het, dat dit dalk
net te demokraties en
daarom futloos is. President
Hugo Chavez van
Venezuela het vanjaar
gepraat van die MWF as ’n
geleentheid vir
“revolusionêre toerisme” en
pront gevra dat ’n globale
politieke party daaruit moet ontstaan, anders is dit net
’n mors van tyd.
Ander gereelde bywoners van die MWF kla
oor ’n probleem wat eintlik in die ander kamp hoort –
dat alles net te oorweldigend is. Daar is net te veel slim
mense, broodnodige kennis, visitekaartjies, lang
telefoonnommers, brosjures, borsspelde soos op ’n
militêre veteraan se jas …
In 2004 het bykans honderdduisend mense in
Porto Alegre opgedaag, waarna dit na Indië verplaas is.
Mumbai het ook reuseskares getrek, vandaar die
onderverdeling in drie bene in 2006. Een van die bene
het die MWF vir die eerste keer na Afrika gebring, wat
vir die meeste groot geeste van die MWF
verleentheidswekkend onbekend was.
In Bamako is al bogenoemde spanninge
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 23

treffend gedemonstreer.
Aanvanklik sou Bamako saamval met Caracas
en Karachi. Maar toe is daar ’n aardbewing in Pakistan,
en is daar wyslik besluit dat die tegnologiese
verbindings met Venezuela via satelliet, videoskakel en
internet dalk net te tegnologies vir Bamako is. Waarop
oornag besluit is, ’n week voor die forum, dat hulle die
een na die ander gehou sou word.
Met die eerste groot gebeurtenis was daar
reeds probleme – met drie kamele. Hulle is deur die
Free Trade Campaign gehuur om deel te neem aan die
openingsoptog. Maar toe weier verkeersmanne dat
hulle die Modibo Keita stadion – vernoem na die land
se eerste president – binnegaan.
Twee Keniaanse vroue het gekla dis onvanpas
dat Oxfam kamele gebruik. Iets te doen met
hongersnood onder osse? Beswaar teen die uitbeelding
van vroue as beeste met lelike hompe?
Dit het nie gehelp dat die hipotetiese Engelse
puns nie deur die Franstalige amptenare gesnap kon
word nie. Of dat die Keniaanse vroue maar liefs
verdwyn het toe hulle sien wat hulle aangevang het nie.
Of dat Oxfam niemand kon oortuig dit was in die
eerste plek nie hulle kamele nie.
Omdat dit die eerste keer was dat baie anti- of
alterglobaliste met Afrikane te doen gekry het, was dit
amper komieklik om te sien hoe die plaaslike
organiseerders jakkalsdraaie om hulle gooi.
Die eerste perskonferensie was ’n paar uur
vertraag. Waartydens almal verseker is dat dieselfde
nie met die druk program oor vier dae sal gebeur nie.
Wat heeltemal onmoontlik gelyk het, want die program
was nie eens beskikbaar nie.
Mamadou Goita, koördineerder van die MWF
Mali, is na vore gestoot as segsman. Heeltemal
skaamteloos het hy verduidelik hoe hy, gebuk onder
die gewone juk van verbreekte beloftes van
ongenoemde donateurs, maar moes terugval op
"awareness raising".
Aanvanklik is beplan om ’n "karavaan" te reël
om oral in Wes-Afrika rond te reis en mense in te lig
oor die MWF. Maar weens gebrek aan geld het die
karavaan nooit sy agterplaas verlaat nie. Hy moes sy
werk per quatre-quatre (4x4) of vliegtuig doen. Hoe
hierdie karavaan presies daar uitgesien het, kon ek nie
by hom of enigiemand anders uitvind nie.
Aan die einde van die MWF is ’n tweede
perskonferensie gehou. Ek het eers ’n lekker
middagslapie in my vyfsterhotel gaan vang. En ek had
reg: dit was ’n volle drie uur laat. Die
afsluitingsfunksie wat daarop moes volg, het
ineengevloei met die mediageleentheid. Wat natuurlik
sy meriete het – wie wil nou na die soveelste groep
swakbetaalde grasrompdansers sit en kyk?
Een van die beginsels waarop die MWF
funksioneer, is dat mense rolle omruil. Joernaliste word
sprekers, fotograwe word seremoniemeesters, studente
word boekbemarkers. Al wat tel is die "anti"- of
"alter"-samehorigheidsgevoel.
Goita het dus kalm verklaar dat hulle nie, ten
spyte van die lang onderbreking, vertalers kon
organiseer nie, en dat hy daarom self die vertalings van
die vrae en antwoorde sou doen. Maar toe raak hy aan
die gesels met José Bové, wat soos ’n
karavaanverkoper uit Nelspruit lyk, en vergeet om te
vertaal. Waarop hy eenvoudig iemand in die gehoor
vra om ’n organiseerder se lang jeremiade oor die jeug
te tolk.
Verleentheid! Niemand het geluister nie.
Einde ten laaste het ’n TV-meisie haar kamera
afgeskakel en doodluiters ’n paar minute uit haar duim
gesuig.
Dit was nie toevallig dat niemand enigiets oor
die jeug wou hoor nie. Een van die "areas", vernoem na
die James Dean van Wes-Afrika, Burkina Faso se
rebel-soldaat Thomas Sankara, het gegaan oor die
einste jeug, vir wie daar ’n paar grashutte in solidariteit
met tradisionalisme om die stadion opgeslaan is. Een
Suid-Afrikaanse aktivis het al haar aktiwiteite vir die
jeugkamp beplan.
Op die einde het net mooi niks – niks! – daar
gebeur nie. Sy, of haar organisasie dan, het letterlik
tienduisende rande verloor. Maar het sy haar beswaar
in die openbaar uitgespreek? Natuurlik nie. ’n Mens
doen dit nie teenoor die ewig benadeeldes nie.
By die universiteit het dit effens beter gegaan,
maar hier was die geriewe – watter onvanpaste naam –
werklik skokkend. Later, tydens ’n bespreking, het ’n
student vertel hoe hulle elke dag eers kos moet gaan
bedel of werkies in ruil daarvoor moet doen voor hulle
by hul boeke kan uitkom. Korrupsie is uitgewys as die
sondebok, maar selfs dié wat uiteindelik iets geleer kon
kry, het gely aan vervreemding in ’n erge graad; hulle
sukkel om die Eurosentriese, korporatiefgerigte
studiemateriaal by hul werklikhede uit te bring.
In hierdie sin kon die Bamako-oefening nie
anders as om te slaag nie. Baie van die hoofsaaklik
Franse studente het self op ’n raap-en-skraap-basis daar
aangekom, maar hulle was nogtans verbyster deur die
materiële kloof tussen hulle en hul medestudente.
Die ander groot bron van vrugbaarheid is
ironies gedemonstreer deur die verwarring oor die
Britse aktrise Susan George wat teenwoordig sou wees
… die MWF se Sharon Stone. Nie net was dit nie
duidelik waarom die organiseerders ’n “celebrity”
nodig gehad het nie, en dan Brits ook nog, maar die
Susan George op die program het net haar naam
gemeen gehad, en niks anders nie.
Die “ander” Susan George was taamlik gebelg
toe ek probeer gekskeer met haar nuwe status. As
Amerikaansgebore en verfransde akademikus is sy op
redelik gevorderde ouderdom welbekend in Frankryk,
maar as skrywer van die boek Another World Is
Possible, If...
Die titel van George se boek, en ook haar
visie, gaan na die kern van die verskil tussen Davos en
die MWF. Dis ’n slagspreuk wat die eerste keer
gebruik is deur onderkommandant Marcos tydens die
Zapatiste-opstand in Meksiko.
Davos is gebou op die amper-religieuse
beginsel van die ekonomistiese benadering tot
wêreldprobleme – dat die oorname van die wêreld deur
globale finanskapitaal onvermydelik en eintlik gewens
is. Die MWF het ontstaan uit die herontdekking van
nie-ekonomistiese maatskaplike vorme op verskillende
vlakke, van die kleinplaaslike soos Bové se anti-
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 24

McDonald's Roquefort-kaas komitees tot dié van groot
regerings soos Brasilië s'n.
Omdat daar ’n instinkmatige begrip was vir
die fatale swakplek van enige vorm van organisasie –
dat dit oorgeneem kon word deur kapitaal, soos Che
Guevara se beeld inderdaad oorgeneem is deur vodka-
en sneesdoekievervaardigers – was die klem op hierdie
wydlopigheid beide tot voordeel en nadeel van die breë
beweging.
Selfs in Bamako, met sy tipiese Afrikagebreke,
was daar genoeg getuienis van serendipiteit
op sy beste. Daar is geen beter kweekbedding vir
laterale denke as ’n gebrek aan organisasie onder ’n
duisend of twee van die beste breine ter wêreld nie.
(Om doelbewus ’n lae skatting te kies: daar was sowat
20 000 mense in totaal.)
Alles was nie net chaos nie. Enkele van die
lokale is wel deur spanne uiters bekwame mense
beheer. Vertalings deur vrywilligers, soms via
tegnologie wat aan skoolstoele geheg is, was op plekke
op dieselfde vlak van gehalte as in die Europese Unie.
En sommige sessies was baanbrekend.
Onder hulle moet sekerlik die debat ressorteer
oor SA imperialisme tydens die bekendstelling van ’n
boekie geborg deur die Jubilee-organisasie en die Rosa
Luxemburg Stigting. Die grondliggende tese is dat die
koalisie tussen SA kapitaal met sy wortels nog in die
Britse empire, en Afrika-kontinentaliste soos Thabo
Mbeki, meganismes soos die Afrika-Unie gebruik as
geleidingskanale vir globale kapitaal.
Dit het die gemoedere onder deelnemers uit
alle uithoeke van die wêreld hoog laat loop en groot
onthutsing veroorsaak. Wat egter boekdele gespreek en
vele oë laat oopgaan het, was die een emosionele nie-
SA Afrikaan na die ander wat opgestaan het om hul
epifaniese gewaarwording te lug, dat SA inderdaad in
hulle lande optree soos ’n globalistiese mag soortgelyk
aan Amerika.
’n Ander gunsteling van my was ’n groep
Engelssprekende Wes-Afrikane (uit Nigerië, Ghana,
Gambië, Sierra Leone en selfs Liberië) wat ’n
onaangekondigde en impromptu werkswinkel oor
munisipale begrotings in die wrak van ’n
universiteitsgebou gehou het. Hier het iets werklik
nuttigs gebeur: ’n Groep aktiviste wat metodes en
truuks uitruil om hul gekose verteenwoordigers te
dwing om iets so vanselfsprekends te doen as om
plaaslike begrotings openbaar te maak.
Dit was baie duidelik dat daar etlike dosyne
ander sulke “klein”, intense vergaderings was waarvan
niemand behalwe die deelnemers ooit sal weet nie. ’n
Ander sterkpunt van die MWF is dat globale
monitering en daaruit voortvloeiende sensuur of
magsknoeiery onmoontlik is
Of daar was die regskenner John Christensen,
’n boorling van Jersey, wat van kleinsaf geboei is deur
die feit dat sy eiland, so idillies arm, een van die
wêreld se grootste skatkamers is. Hy en sy span van die
Tax Justice Network wil ’n Afrika-netwerk van regslui
en takskenners skep om Afrika se plundering deur
transnasionale korporasies te probeer hokslaan.
As die geheelbeeld maar ’n floue is, so ietwat
bloedarm en dikwels futloos, was dit hierdie paar
intense sessies en andere – heelwat ander deelnemers
het Sjina se bydrae by die landbou-area uitgesonder –
wat die moeilike tog na Bamako die moeite werd
gemaak het.
Moet ’n mens volgende jaar na Nairobi
probeer gaan? Beslis, en dis nie net dat Afrikaanse
mense veel sal hê om by te dra nie, dis dat hulle gaan
ontdek dat daar gebiede is vir bydrae waarvan hulle nie
vandag geweet het nie.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 25

• Dossier: Die neoliberale groeimite in Suid-Afrika
Met die jaarlikse begrotingsritueel is Suid-Afrikaners verlede maand weer getrakteer op die jongste
rooskleurige ekonomiese groeivooruitsigte en die algemene verlossing wat dit sal bring. Maar soos die
huidige magskonstellasies internasionaal en in Suid-Afrika staan, is die neoliberale groeimite niks anders
nie as die verdoeseling van kruipende ellende, daarom hierdie dossier. Dale McKinley beskryf die
opkoms van die mite vanaf die 1990’s. Sampie Terreblanche wys waarom die veelgeroemde
deursyfering van welvaart van ryk na arm selde plaasvind. Patrick Bond en Ashwin Desai gee ’n
oorsig van die maatskaplike skade wat die regering se neoliberale beleid reeds in arm gemeenskappe
aangerig het.
Die mite van deursyfering
DIT IS NODIG DAT ONS DIE VERSKYNSEL VAN
NEOLIBERALE KAPITALISME (NLK) IN ’N BREË
TYDS- EN RUIMTELIKE PERSPEKTIEF PLAAS.
DIE STELSEL VAN LAISSEZ-FAIRE-
KAPITALISME (LFK) WAS VANAF ± 1870 TOT
1914 IN SWANG IN DIE NYWERHEIDSLANDE
VAN WES-EUROPA EN TOT 1929 IN DIE VSA.
Deur Sampie Terreblanche *
H
ierdie stelsel het ’n onderdeel gevorm van ’n
stelsel van globale kapitalisme wat destyds in
stand gehou is deur die Pax
Britannica. Die politieke
been van LFK was gebaseer
op die ideologie van
Lockeaanse liberalisme
waarvolgens die
bourgeoisiebeheerde staat
slegs die taak van waghond
moes vervul.
Die ekonomiese been
van LFK was gebaseer op
die ideologie van markfundamentalisme
soos dit
teoreties verantwoord is deur
die neoklassieke skool van
ekonome. Volgens hierdie
teorie word die werking van
die markmeganisme georden
deur ’n Onsigbare Hand in
die vorm van die natuurlike
(of godgegewe) ekonomiese
wetmatigheid wat die
maatskaplike welvaart van
die gemeenskap spontaan sal
maksimaliseer (1).
Die “modelwêreld”
wat deur die neoklassieke
ekonomie voorgehou is, het
* Professor in ekonomie aan die Universiteit Stellenbosch en
skrywer van onder meer A History of Inequality in South
Africa: 1652 – 2002, Pietermaritzburg: University of Natal
Press, 2002
weinig ooreenstemming vertoon met die werklikheid
van LFK. Die ongelyke verdeling van mag, eiendom en
geleenthede, die ongelyke toegang tot inligting en die
veelheid van markmislukkings is nie in hierdie model
verreken nie. Dit was niks anders as ideologiese
propaganda waarmee die mag en bevoorregting van die
kapitalistiese burgerstand vergoeilik is nie.
In die tydvak van LFK het daar inderwaarheid
geen deursyfering van welvaart via die
markmeganisme plaasgevind nie. Die destydse
burgerstandbeheerde regerings het ook nie (met die
uitsondering van Duitsland) ’n maatskaplike beleid
gehad om die prekêre lewenslot van die laer stand te
verbeter nie. ’n Groeikoers van tussen 2% en 3% is
gedurende hierdie tydvak
gehandhaaf, maar inkome was
uiters ongelyk verdeel tussen
die hoër stande en die laer
stand.
Die gang van die
ekonomie is in LFK helaas nie
deur neutrale markkragte (van
vraag en aanbod) bepaal nie,
maar deur die geïnstitusionaliseerde
politieke, ekonomiese
en ideologiese (of
propaganda-) mag waaroor
die industriële burgerstand
beskik het, en wat hulle op
skaamtelose wyse vir die
bevordering van hulle
seksionele belange misbruik
het. Die burgerstand het die
nasionalistiese gevoelens wat
in die mededingende lande
vaardig was, kunsmatig
aangeblaas en dit so
gemanipuleer dat sy eie
aspirasies daardeur gedien
kon word. Die stelsel van
LFK was dus geensins so
gebalanseerd, ewewigtig en
heilsaam soos wat die neoklassieke ortodoksie beweer
het nie, maar op meedoënlose ekonomiese wedywering
tussen die groot nywerheidslande, op magswanbalanse
en op onversoenbare ideologiese strominge gebaseer
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 26

wat die totale stelsel onvermydelik op selfvernietiging
laat afstuur het.
Toe die magskonstellasie onderliggend aan LFK
ineengestort het met die uitbreek van die Eerste
Wêreldoorlog (WOI), is die Westerse wêreld vir 35
jaar in ongekende onstabiliteit en stagnasie gedompel
wat gelei het tot – en ook vererger is deur – die Groot
Depressie en die Tweede Wêreldoorlog (WOII). Ná
WOII moes die binnelandse ekonomieë en die
internasionale handels- en betalingsverkeer as’t ware
van meet af opgebou word.
Die magskonstellasie wat na WOII – en in die
skadu van die Koue Oorlog – in nywerheidslande
opgebou is, was opvallend anders as die
magskonstellasie wat gedurende die 50 jaar voor WOI
bestaan het. Gedurende die onstabiele tussenoorlogse
periode het ’n belangrike magsverskuiwing van
kapitaal na arbeid plaasgevind. Danksy die opkoms van
verteenwoordigende demokrasie ná WOI het regerings
in die eerste 30 jaar na WOII tewens ’n konstruktiewe
rol gespeel om die vergrype van markfundamentalisme
teen te werk sodat groter gelykheid en stabiliteit
bevorder kon word in ooreenstemming met die sosiaaldemokratiese
paradigma van veral J.M. Keynes. In die
Goue Era van Kapitalisme (± 1950-1973) is ’n hoë
groeikoers behaal, prys- en wisselkoersstabiliteit bereik
en volle indiensneming gehandhaaf, terwyl inkome ook
aansienlik gelyker verdeel is.
Die Goue Era was uit verskeie oogpunte ’n veel
goedaardiger stelsel as die LFK. Die magsverhoudings
waarop dit gebaseer was, was meer demokraties en
pro-arbeid gerig. Dit kon daarom omstandighede
bevorder vir volle indiensneming en vir die
deursyfering van welvaart via die markmeganisme.
Boonop het die sosiaal-demokratiese regerings in die
meeste ryk lande die welvaartstaat stelselmatig
uitgebou, wat eweneens ’n herverdelingseffek ten
gunste van die armes gehad het.
Ongelukkig het die Goue Era ook ’n skadukant
gehad. Die hoë groeikoers was op verspot goedkoop
olie gebou, en ’n hoë besoedelingseffek was die
gevolg. Boonop het allerhande vorme van burokratiese
rompslomp gedurende die lang groeiperiode (1950-
1973) die owerheidsektor (veral in die welvaartstaat)
binnegesluip en sy doeltreffendheid verminder.
Teen 1970 was ’n “regse” korreksie nodig om te
kompenseer vir die sterk swaai na “links” wat na WOII
- en vanweë die Sowjetbedreiging - plaasgevind het.
Toe hierdie korreksie uiteindelik in die 1970’s
plaasgevind het, ná die Olieskok van 1973, het die
ideologiese pendulum egter weer ver na “regs” geswaai
vanweë die dramatiese “magsverlies” wat die VSA in
die 1970’s ondervind het en die desperate pogings wat
die VSA aangewend het om sy verlore mag en prestige
te herwin.
Terwyl die VSA ná WOI die “splendid
isolation” van die Monroe-leer verkies het, het hy egter
ná WOII die onbetwiste leier van die Vrye Weste
geword. In die maneuwers van die Koue Oorlog, die
ontwikkelinge rondom die ruimtewedloop en die
verloop van die Koreaanse en Vietnamese oorloë het
die VSA se magsposisie aanmerklik gegroei en het die
sogenaamde Pax Americana sy beslag gekry.
Die 1970’s was egter vir die VSA ’n
rampspoedige dekade waarin sy mag en prestige
ernstig geskaad is. Die onderspit wat die VSA in die
Vietnamese oorlog gedelf het, die ekonomiese
terugslag as gevolg van die Egipties-Israeliese oorlog
(1973) en die stigting van die Organisasie van
Petroleumuitvoerlande (OPUL) (1973), die Watergateskandaal
en die mate waarin dit die VSA se morele
beeld geskaad het, die feit dat die Portugese kolonies in
Afrika onder die invloed van die Sowjet-Unie gekom
het en die toetrede van Sjina tot die Veiligheidsraad –
dit was almal faktore wat die magsbalans in die Koue
Oorlog versteur het. Daarbenewens het die Groep van
77 (Derdewêreldlande) groot sukses behaal toe die VN
in 1975 die oktrooi van die Nuwe Internasionale
Ekonomiese Orde bekragtig het.
Die Iranese revolusie van 1979 was vir ’n
tweede olieskok verantwoordelik wat weereens tot
werkloosheid, inflasie en wisselkoersprobleme gelei
het, terwyl die Sowjet-inval van Afganistan (1980)
andermaal die VSA se “containment”-beleid onder
druk geplaas het. Boonop het die VSA gedurende die
1970’s ondervind dat kapitaal van die Ryk Noorde na
die Arm Suide gevloei het en dat industriële aktiwiteite
vanaf die Ryk Noorde na lande in die Arm Suide
gereallokeer is teen voorwaardes wat vir die Ryk
Noorde ongunstig was.
Om die agteruitgang van die Amerikaanse mag
en prestige in die 1970’s te stuit, het die VSA vanaf
±1980 ’n neoliberale “teenrevolusie” georkestreer.
Hierdie teenrevolusie – wat deur die slagspreuk van
TINA (there is no alternative) gedryf is – het op ’n
vierledige aanslag berus. Eerstens is die vloei van
kapitaal bevry van die regulasie wat (op aandrang van
Keynes) deur die Bretton Woods-ooreenkoms (1944)
ingestel is en is ’n “finansialisering” van internasionale
verhoudings met behulp van vrye wisselkoersmarkte
bewerkstellig. Dit het tot intense spekulasie op
internasionale geldmarkte gelei, wat buitengewone
mag in die hande van Internasionale Monetêre
Instellings (IMI) (insluitend die Bretton Woodsinstellings)
geplaas het. In die nuwe wisselkoersstelsel
word die ekonomiese soewereiniteit van alle lande –
behalwe die VSA – ernstig aan bande gelê.
Tweedens is die ekonomie van die VSA in
ooreenstemming met die ideologie van neoliberalisme
gedereguleer om “ruimte”, vryheid en ongekende mag
vir die sowat 40 000 Amerikaanse transnasionale
korporasies te skep. Dit het hierdie korporasies in staat
gestel om met ’n nuwe vorm van neo-imperialistiese
uitbuiting reusagtige winste buite die VSA te
akkumuleer – veral omdat hierdie korporasies buite die
VSA nie na wense tot (demokratiese) verantwoording
geroep kon en kan word nie.
Derdens is die mite van die Onsigbare Hand en
die “ideologie” van die neo-klassieke skool as’t ware
opnuut ontdek en nie net op die VSA en ander lande in
die Ryk Noorde van toepassing gemaak nie, maar óók
wêreldwyd op die “global village”. Hiervolgens word
beweer dat die heilsame voordele van ’n
vryemarkbenadering mettertyd tot elke uithoek van die
wêreld sal deurdring en dat alle markspelers daardeur
bevoordeel sal word!
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 27

Vierdens is die ideologie van die Koue Oorlog
en die militêre aanslag teen die “evil empire” verskerp
om die magsbalans weer in die guns van die VSA te
laat swaai. Hierdeur is ’n magspatroon
geïnstitusionaliseer wat die Amerikaanse hegemonie
wêreldwyd gevestig het soos nooit tevore nie. Die
stappe wat gedoen is ter wille van die derde en vierde
aanslag verg verdere toeligting.
Die “wedergeboorte” van die mite van die
Onsigbare Hand en die idee omtrent die ewewig- en
groeiskeppende vermoë van die vrye mark was die
werk van Milton Friedman en die Chicago-skool van
ekonome. Hulle het ook ’n aanslag teen owerheidsinmenging
en die welvaartstaat
van stapel laat loop en hulle vir
die “terugrol” van
owerheidsbeheer beywer.
Die hoofstroomekonome
is so dogmaties verbind
tot die mite van markfundamentalisme
dat hulle volhard
met die idee dat die vrye mark
alle magspatrone neutraliseer
en ’n resultaat bereik wat
eweredig heilsaam vir alle
markspelers is. Gevolglik is die
vryemarkiers nie bereid om toe
te gee dat die groot korporasies
in al die ryk lande deur ’n
“silent takeover” – soos
Noreena Hertz dit stel – daarin
geslaag het om die mag van die
demokraties verkose regerings
te usurpeer nie (2). Net so
misken die vryemarkiers die
uiters “skewe” magsverhouding
tussen die magtige
Ryk Noorde en die pateties
magtelose Arm Suide wat ’n
bespotting maak van die idee
dat ’n wêreldwye kapitalistiese
ekonomie sy voordele
mettertyd na elke uithoek van die wêreld sal versprei.
Deur die “skewe” magskonstellasies in alle lande – én
tussen alle lande – te ontken, volhard die vryemarkiers
met die mite dat in alle kapitalistiese lande daar
spontaan ’n deursyfering van die rykes na die armes
plaasvind en dat daar ook in die konteks van globale
kapitalisme ’n eweneens spontane deursyfering van die
Ryk Noorde na die Arm Suide aan die geskied is of
nog in die toekoms sal geskied.
Net soos 100 jaar gelede hou die neoklassieke
model steeds nie rekening met die ongelyke verdeling
van mag, eiendom en geleenthede, die ongelyke
toegang tot inligting en die veelheid van
markmislukkings nie. Maar in teenstelling met 100 jaar
gelede is mag, eiendom en geleentheid en die toegang
tot inligting in ’n veel groter mate saamgetrek in die
hande van hoofsaaklik die korporatiewe en finansiële
elite in die Ryk Noorde, en veral in die VSA. En in
teenstelling met 100 jaar gelede is die maghebbers se
toegang tot die massamedia en hulle vermoë tot
ideologiese propaganda – om hulle eie magsposisies te
regverdig – veel groter. Gevolglik is die wêreldwye
nadelige effek van die huidige stelsel van neoliberale
globale kapitalisme en die Pax Americana veel
omvangryker as dié van LFK en die destydse Pax
Britannica (3).
Om die grootskeepse magsverskuiwing vanaf
die res van die wêreld na die VSA suksesvol deur te
voer, het ’n reeks georkestreerde optredes in veral die
1980’s geverg. Pres. Reagan van die VSA het sy
verskerpte militêre aanslag teen die Sowjet-Unie met
massiewe buitelandse lenings gefinansier, wat ’n totale
ommeswaai in die vloei van internasionale fondse
bewerkstellig het. Terwyl die VSA in 1980 die grootste
kredietland is wat die
wêreld ooit geken het, het
dit sedert ± 1990 die
grootste debietland ooit
geword. Hierdeur word
ongekende finansiële mag
aan die VSA verleen, want
die miljoene geldskieters
buite die VSA het ’n
gevestigde belang in die
welstand van die VSA
verkry.
In sy verskerpte
militêre aanslag teen die
Sowjet-Unie in die 1980’s
het die VSA in verskeie
wêrelddele volmagoorloë
(“proxy wars”) teen
kommunistiese groeperings
geveg met spesiale
terroristegroepe. Aangesien
die Amerikaanse Kongres
nie bereid was om hierdie
Amerikaansgesteunde
terroristegroepe te finansier
nie, is hulle in die geheim
aan die gang gehou met
behulp van die winste wat
gemaak is uit CIAondersteunde
dwelmsmokkelary. Voorbeelde hiervan
is die VSA se teenrevolusionêre offensiewe in
Afganistan, Angola, Mosambiek, Kambodja, Ethiopië,
Iran, Laos, Libië en Nicaragua. Op dié manier was die
VSA in die eindfase van die Koue Oorlog – volgens
Mahmoed Mamdani - verantwoordelik vir die skep van
ideologiesgedrewe terroristiese groepe wat die taak
gehad het om die Amerikaanse invloedsfeer in bykans
alle wêrelddele verder uit te bou (4).
Dit is ’n magtige ironie dat die VSA in die
jongste tyd die teiken geword het van
Moslemgeïnspireerde terrorisme, terwyl die VSA
eintlik die “skepper” van terroristegroepe in die
eindfase van die Koue Oorlog was. Die tergende vraag
is of die Pax Americana en al die wanverhoudings wat
daarin beliggaam word, standhoudend is en of dit ook
soos die Pax Britannica in duie gaan stort. Dit is
inderdaad waarskynlik dat dit op selfvernietiging
afstuur. Indien dit sou gebeur, sal die wêreld in ’n nog
groter krisis gedompel word as met die ineenstorting
van die Pax Britannica.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 28

’n Belangrike neweproduk van die Amerikaanse
teenrevolusionêre optrede was die institusionalisering
van “ideologiese” globalisering eerder as “strukturele”
globalisering. Die institusionalisering van
laasgenoemde sou ’n vrye vloei van handel, mense en
kapitaal oor internasionale grense geverg het. ’n
Sodanige vrye vloei bestaan hoegenaamd nie in die
huidige weergawe van globale kapitalisme nie. Die
vloei van handel, mense en kapitaal wat wel in die
“ideologiese” globalisering plaasvind, word sorgvuldig
deur die magskonstellasie en die ideologiese
ingesteldheid in die Ryk Noorde (en veral die VSA)
gemanipuleer sodat die materiële en hegemoniese
belange van die Ryk Noorde (en veral die VSA)
deurlopend voorrang geniet (5). Die globale stelsel van
beloning en bestraffing wat ingebou is in die
magskonstellasie onderliggend aan globale
kapitalisme, opereer op so ’n wyse dat sê die boonste
30% van die bevolking in die ontwikkelingslande met
hoë inkome – soos Brasilië, Argentinië, Meksiko,
Chilie en Suid-Afrika – deur globale kapitalisme
gekoöpteer en beloon word, terwyl die onderste 70%
sistemies volkome of gedeeltelik uitgesluit en as’t ware
gestraf word (6).
Vanuit ’n deursyferingsoogpunt bekyk, vind
daar in die ryk lande ’n redelike deursyfering plaas,
maar die onderste 20% - 30% word nogtans sistemies
uitgesluit, soos Katrina en die onluste in November
2005 in Parys blootgelê het. In die geval van globale
kapitalisme vind deursyfering na die boonste 30% in
die ontwikkelende lande met hoë inkome plaas, terwyl
nog kleiner (en selfs geen) deursyfering na die elitegroepe
in die ontwikkelende lande met laer inkome
plaasvind. Wat die ontwikkelende lande self betref,
vind daar weinig (indien enige) deursyfering van die
kapitalistiese elites na die breë onderlaag plaas, vanweë
die neoliberale ideologie en die magskonstellasie wat
in hierdie lande geïnstitusionaliseer is.
Die magskonstellasie wat tans in Suid-Afrika
gevestig is, het sy beslag aan die begin van die 1990’s
gekry. Uit die oogpunt van sê die onderste 50% van die
bevolking was dit ’n ongelukkige sameloop van
omstandighede dat die onderhandelde oorgang van
apartheid na demokrasie gedurende die eerste helfte
van die 1990’s plaasgevind het. Ná die val van die
Berlynse Muur (1989) en die inploffing van die
Sowjet-Unie (1991) het daar in die Westerse wêreld ’n
gees van onkritiese triomfantisme geheers oor die
vermeende verdienstes van neoliberale kapitalisme en
Amerikaansbeheerde globale kapitalisme. Toe die
onderhandeling ’n aanvang geneem het, het daar in
Westerse kringe die vrees bestaan dat die ANC ten
gunste van ’n soort sosialistiese of populistiese bestel
in Suid-Afrika sou wees. Gevolglik het die Westerse
wêreld – onder leiding van die VSA en die plaaslike en
globale korporatiewe sektore – met ’n meedoënlose
“totale aanslag” die ANC oortuig (of oorrompel) om ’n
“elitekompromis” aan te gaan en hom daartoe te
verbind om die ekonomiese “spel” te speel in
ooreenstemming met die neoliberale “spelreëls” wat
deur die VSA en die Washington-Konsensus en deur
korporatisme – sowel lokaal as globaal – voorgeskryf
word.
Dit is jammer dat die ANC nie die golf van
triomfantistiese neoliberale propaganda beter
weerstaan het en op “ruimte” aanspraak gemaak het om
die yslike maatskaplike probleem (van armoede en
werkloosheid) wat deur apartheid nagelaat is, beter te
kon beredder nie. Dit sou inderdaad ’n baie billike
aanspraak gewees het. So ’n aanspraak kon egter net
slaag as die plaaslike korporatiewe sektor bereid was
om ’n bekentenis omtrent sy aandeel aan apartheid te
maak. Maar die korporatiewe sektor was destyds (en is
nog steeds) te kortsigtig en te materialisties om só ’n
bekentenis te maak.
Die oomblik toe die ANC onvoorwaardelik die
paradigma van neoliberale kapitalisme aanvaar het en
korporatiewe dominansie in Suid-Afrika
geïnstitusionaliseer is, was die maneuvreerruimte van
die ANC dermate beperk en sy politieke soewereiniteit
oor ekonomiese aangeleenthede so erg aan bande gelê,
dat alle moontlikhede om ’n humane oplossing vir die
maatskaplike probleem te vind, uitgesluit was en dit
nog steeds is. Ná die ANC die “elite-kompromis” (of
die “sosiale kontrak”) met neoliberale kapitalisme en
globale korporatisme gesluit het, was dit nie meer
moontlik vir hom om sy dekadelange “maatskaplike
kontrak” met die progressiewe burgerlike gemeenskap
in stand te hou nie. Gevolglik het die ANC reeds vanaf
die vroeë 1990’s begin om die burgerlike samelewing –
wat so ’n sleutelrol in die bevrydingstryd gespeel het –
te demobiliseer en afwaarts “top down” te omvorm tot
’n werktuig van dienslewering.
Oor die afgelope 12 jaar is ’n staat-gemeenskapverhouding
op so ’n manier afwaarts deur die ANC
gestruktureer dat die progressiewe burgerlike
samelewing bykans volledig van sy bedingingsmag
ontneem is. Hierdie herstrukturering van die staatgemeenskap-verhouding
en die degradering van die
progressiewe burgerlike samelewing het die ANC se
ideale van deelnemende en mensgedrewe demokrasie –
soos verwoord in sy 1997-dokument oor ’n Nasionale
Demokratiese Revolusie (NDR) – onhaalbaar gemaak.
Nadat die ANC die “elitekompromis” aangegaan het,
het hy geen ander keuse gehad nie as om slegs lippetaal
aan sy NDR-ideale te bewys en om die maatskaplike
probleem sistemies te verwaarloos.
Die demokratiese bestel wat oor die afgelope 12
jaar gevestig geraak het, is geensins ’n bestel van
deelnemende demokrasie nie, maar toenemend een van
demokratiese sentralisering en voorhoedisme
(vanguardism). Ons verkeer in die paradoksale situasie
dat die burgerlike samelewing in die geledere van die
wit en swart elites hoogs georganiseer is en oor
bedingingsmag beskik om op ’n daaglikse grondslag
toe te sien dat die politieke en ekonomiese stelsel
steeds voorrang aan hulle uiters bevoorregte posisie
gee, terwyl die burgerlike samelewing in die geledere
van sê die onderste 50% van die bevolking byna
volledig gedemobiliseer is en oor bykans geen
bedingingsmag beskik nie.
Die uitstaande kenmerk van die Suid-
Afrikaanse ekonomie oor die afgelope 12 jaar is die
diep en groeiende gaping in sosio-ekonomiese posisie
tussen die bewoners van onderskeidelik die Eerste en
die Tweede Ekonomie in ons twee-ekonomie-
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 29

verdeling. Oor die afgelope 12 jaar het die
lewensomstandighede van die bewoners van die Eerste
Ekonomie (en veral die boonste 30% van die
bevolking) dramaties verbeter, terwyl die
lewensomstandighede van die bewoners van die
Tweede Ekonomie (ongeveer 50% van die bevolking)
opmerklik verswak het. Volgens die VN se
ontwikkelingsverslag beklee Suid-Afrika op grond van
sy per capita-inkomste die 52ste plek in die rangorde
van 177 lande. Daarenteen het Suid-Afrika se Menslike
Ontwikkelingsindeks van 85ste plek in 1990 na die
120ste plek in 2004 in die rangorde van 177 lande
teruggesak!
Terwyl die ANC tans R80 miljard op
maatskaplike toelaes bestee, is dit by verre nie genoeg
om die proses van verbedelaring – wat vryelik in die
geledere van die inwoners van die Tweede Ekonomie
voortwoeker – te stuit of om te draai nie. Die
verslegtende sosio-ekonomiese posisie in die Tweede
Ekonomie dui daarop dat daar inderdaad geen
deursyfering van die kapitalistiese enklave na die
Tweede Ekonomie plaasvind of kan plaasvind nie.
Gegewe die groeiende kapitaalintensiwiteit van die
produksieprosesse in die enklave en gegewe die groot
en groeiende globalisering van ons ekonomiese en
finansiële verhoudings, is dit hoogs onwaarskynlik dat
’n betekenisvolle werkskepping en deursyfering via die
markmeganisme oor die volgende 10 jaar gaan
plaasvind - selfs al sou ’n groeikoers van 6% behaal
word.
Suid-Afrika se neoliberale benadering en die
binne- en buitelandse magsverhoudings waarop dit
gebaseer is, sluit die onderste helfte van die bevolking
sistemies uit – sowel ekonomies as polities. Vanweë
die ANC se simbiotiese en kontraktuele verhouding
met die ekonomiese magshebbers en vanweë die
leierkorps se neoliberale mentaliteit, beskik die ANCregering
nie oor die politieke soewereiniteit (en
waarskynlik ook nie oor die politieke wil) om ’n
omvattende herverdelingsbeleid te implementeer wat
die verbedelaringsproses kan omkeer nie. Boonop sal
die ekonomiese maghebbers wat die Washington-
Konsensus in stand hou (met behulp van die
kredietgraderingsagentskappe) in elk geval nie die
ANC toelaat om ’n omvattende herverdelingsbeleid te
implementeer nie.
Ons het geen ander keuse nie as om tot die
neerdrukkende gevolgtrekking te kom dat die
maatskaplike probleem wat ’n restant van apartheid is,
nie uit die weg geruim sal kan word nie vanweë die
dogmatiese aanvaarding van neoliberalisme en die
“skewe” magspatrone wat in Suid-Afrika en in globale
kapitalisme geïnstitusionaliseer is. Indien die
maatskaplike probleem inderdaad onopgelos gelaat
gaan word, is dit onwaarskynlik dat die politiekekonomiese
stelsel en die nuwe magskonstellasie wat
hulle beslag aan die begin van die 1990’s gekry het,
standhoudend gaan blyk.
(1) Die populêre opvatting dat Adam Smith van mening was
dat individue hulle eiebelang in ’n markekonomie met
gulsige eiebelang en sonder enige morele en/of maatskaplike
oorwegings kan najaag en dat ’n misterieuse Onsigbare Hand
vir ’n harmonieuse en ’n morele eindresultaat sal sorg, is nie
net ’n valse een nie, maar eintlik ’n vulgêre interpretasie van
Adam Smith se siening. Hierdie interpretasie hou nie
rekening met die streng humane en institusionele
voorwaardes wat Smith gestel het voordat die ekonomie
georden kan word asof deur ’n Onsigbare Hand.
(2) Noreena Hertz, The silent takeover: global capitalism and
the death of democracy, Londen: Arrow, 2001.
(3) Ferguson beweer dat die Britse imperialisme (1870-1914)
’n enigsins goedaardige karakter gehad het, terwyl die
huidige Amerikaanse imperialisme (veral ná 1980) eerder
kwaadaardige kenmerke het. Kyk Niall Ferguson, Empire,
New York: Penguin Press, en Colossus, the price of
America’s Empire, New York: Penguin Press, 2004.
(4) Kyk Mahmood Mamdani, Good Muslim, Bad Muslim:
America, the Cold War and the Roots of Terror, New York:
Pantheon Books, 2004, hoofstukke 2, 3 en 4.
(5) Kyk G. Arrighi, “Globalization and Uneven
Development”. Referaat gelewer by die konferensie
Overcoming Under-development in South Africa’s Second
Economy, Ontwikkelingsbank van Suider-Afrika, Midrand,
28-29 Oktober 2004.
(6) Kyk P. Kirkbride (Red.), Globalization: the external
pressures, New York: John Wiley, 2001, hoofstuk 1.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 30

• Dossier: Die neoliberale groeimite in Suid-Afrika
Agter die neoliberale
retoriek in SA
IN SUID-AFRIKA SIEN ONS VANDAG DIE
ONDERLINGE VERBAND TUSSEN TALLE
PROSESSE VAN VOLGEHOUE ONGELYKHEID IN
DIE KONTEKS VAN BLYWENDE
OORAKKUMULASIE VAN KAPITAAL (EN
WERKLOSE WERKERS) EN TOENEMENDE
FINANSIËLE ONBESTENDIGHEID, MET
VERNIETIGENDE GEVOLGE VIR MENSE MET ’N
LAE INKOMSTE, VERAL VROUE.
Deur Patrick Bond en Ashwin Desai *
D
ie blywendheid van die ekonomiese krisis word
geïllustreer deur drie skerp dalings van die
geldeenheid (wat gewissel het van 30% tot 50%) wat
Suid-Afrika gedurende ’n paar weke in Februarie-
Maart 1996, Junie-Julie 1998 en Desember 2001 beleef
het. Elkeen het tot massiewe verhogings in die
rentekoers gelei, wat groei belemmer en spekulante
beloon het.
Intussen het die aandrywers van kapitaalakkumulasie
nie soseer op ware “produktiewe” aktiwiteit
berus nie, maar toenemend eerder gesetel in
finansiële/spekulatiewe
funksies wat potensieel nie
volhoubaar is nie en selfs
parasities kan wees. Die
bydrae van vervaardiging
tot die BBP het van 21,2%
in 1994 gedaal tot 18,8%
in 2002. Volgens die
Internasionale Monetêre
Fonds (1) het
eiendomspekulasie daartoe
gelei dat huispryse in die
tydperk 1997 tot 2004 met
200% gestyg het, wat baie
hoër is as in ander
belangrike ekonomieë (Ierland was volgende met
170%, terwyl die VSA 60% gehad het). Die
oorakkumulasie van kapitaal blyk ook uit die gebrek
aan nuwe binnelandse vaste investering gedurende die
afgelope dekade.
* Albei verbonde aan die Centre for Civil Society aan die
Universiteit van Kwazulu-Natal, asook gemeenskapsaktiviste.
Hierdie artikel is ’n uittreksel uit ’n langer artikel oor
ongelyke en gekombineerde ontwikkeling in Suid-Afrika wat
middel 2006 gaan verskyn in Bill Dunn (red.), Permanent
Revolution: Results and Prospects 100 Years On, Londen:
Pluto Press.
Die daaropvolgende kapitaalstaking het berus
op sistemiese oorproduksie vir die beperkte plaaslike
mark, nie werkermilitantheid nie. Arbeidsproduktiwiteit
het ná 1994 voortdurend toegeneem, en
produktiwiteitsverhogings het dié van lone ná 1998 ver
oortref. Die reële eenheidskoste van postapartheidsarbeid
het teen ongeveer 2% per jaar gedaal (met
uitsondering van 1998) (2). Die aantal dae wat weens
stakings verlore gegaan het, het gedaal, deels vanweë
die demobilisering van vakbonde deur die ANC en
algemene teenstand teen nasionale wegblyaksies vir
politieke doeleindes (vgl. die arbeidsbeweging se
sagaardige nasionale antiprivatiseringstakings) (3).
Die gevolge van die kontinuïteit – nie
verandering nie – van die stelsel is sigbaar in hernude
korporatiewe winsgewendheid wat met geslaagde
krisisverplasing geassosieer word. (Die grondslag van
die krisis – oorakkumulasie – is nie opgelos nie, maar
korporasies het verskillende krisisverplasingstegnieke
gebruik om die koste na elders te verplaas.) Suid-
Afrika se winsdeel voor belasting het in die laat 1990’s
herstel tot vlakke van die era van die 1960’s, wat met
die bloeityd van apartheid geassosieer word.
Intussen het die meeste van die grootste
maatskappye in die laat 1990’s toestemming gekry om
van die JSE Sekuriteitebeurs te
denoteer of hulle primêre
aandelemarkinwonerskap in
Londen en New York te
hernoteer. Ironies genoeg het
Pretoria, ten einde besighede
aan te moedig om te investeer,
primêre maatskappybelasting
dramaties gesny (van 48% in
1994 tot 30% in 1999, hoewel
dividendbelasting ingestel is);
die “aanbodkant”-poging het
opvallend nie geslaag nie.
Pretoria het ook aan individuele
Suid-Afrikaners, hoofsaaklik uit
die hoërinkomstegroep, belastingtoegewings ter
waarde van R75 miljard toegestaan in die eerste tien
jaar ná bevryding (wat ’n nuwe kapitaalwinsbelasting
talle male neutraliseer). Die regressiewe,
kontroversiële belasting op toegevoegde waarde
(BTW), wat in 1991 die katalisator vir ’n enorme
staking was, is ook in die era ná apartheid behou, en
inkomste het van ’n waarde gelykstaande met 5,8%
van die BBP in 2001/02 toegeneem tot ’n waarde van
7% van die BBP in 2005. Aangesien die totale
belastinginkomste met slegs 1% van die BBP gestyg
het in die vroeë jare van die eerste dekade van die
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 31

nuwe eeu (van 23,7% tot 24,7%), is die hele relatiewe
toename in maatskaplike besteding befonds deur BTW,
’n belasting wat die armes baie meer nadelig raak as
die rykes. Herhaalde populêre eise dat ’n
veelvlakstelsel ingestel word om die onbillikheid in
daardie belasting reg te stel, of dat ’n nulkoers op
noodsaaklike kommoditeite ingestel word, is
geïgnoreer.
’n Ander belangrike kwessie wat maar te
dikwels oor die hoof gesien word, is die aard van
kapitaalbesteding deur die staat. Dit is moeilik om
bygewerkte syfers te bekom, maar die tendense van
1994/95 tot 2002/03 is ontstellend. As die staat se
“bruto vaste investering” in 2002 gedisaggregeer word,
is slegs 33,4% op maatskaplike infrastruktuur bestee
(skole, hospitale en administratiewe dienste), teenoor
38,7% in 1995, terwyl besteding aan ander ekonomiese
infrastruktuur (paaie, brûe, damme, elektrisiteit en
water) van 45,8% tot 44,1% gedaal het. Daarenteen het
dié vir ander “ekonomiese dienste” – besteding deur
sakeondernemings nie by bogenoemde kategorieë
ingesluit nie – gestyg van 15,5% tot 22,5% van die
totaal.
Vergrote ongelykheid blyk ook uit inkomsteongelykheids-
en armoededata, want selfs Statistiek
SA, ’n staatsagentskap, moes bely dat wat onder die
wêreld se swakste Gini-koëffisiënte getel het, ná 1994
inderdaad verswak het. Oor rasseskeidings heen het die
armste helfte van alle Suid-Afrikaners in 2000 slegs
9,7% van die nasionale inkomste verdien, teenoor
11,4% in 1995. Die rykste 20% het 65% van alle
inkomste verdien.(4)
Hierdie soort statistieke word óf ontken deur
staatsamptenare, wat verrekening teen die maatskaplike
loon aanvoer, óf verduidelik aan die hand van “twee
ekonomieë”. Selfs pres. Thabo Mbeki – eenmaal ’n
uitblinkerstudent aan die Lenin-Instituut in Moskou –
verdeel die Suid-Afrikaanse ekonomie in ’n
eerstewêreld- en ’n derdewêreldkomponent.
Eersgenoemde “is die moderne nywerheids-, mynbou-,
landbou-, finansiële en dienstesektor van die ekonomie
wat daagliks meer by die wêreldekonomie geïntegreer
word. Baie van die grootste intervensies deur ons
regering oor die jare het gepoog om aandag te gee aan
hierdie ‘eerstewêreldekonomie’ ten einde te verseker
dat dit teen die regte tempo in die regte rigting
ontwikkel. Dit is duidelik dat hierdie sektor van ons
ekonomie goed gereageer het, en steeds goed reageer,
op al hierdie intervensies. Dit is baie belangrik, want
dit is die sektor van ons ekonomie wat die rykdom
bring wat ons nodig het om die uitdagings waarvoor
die land staan, die hoof te bied. Die suksesse wat ons
met betrekking tot die ‘eerstewêreldekonomie’ behaal
het, bied ook aan ons die moontlikheid om aandag te
gee aan die probleme van die ‘derdewêreldekonomie’,
wat langs die moderne ‘eerstewêreldekonomie’
bestaan. Van kardinale en strategiese belang is die feit
dat dié probleme struktureel nie verbind is aan ons land
se ‘eerstewêreldekonomie’ nie. Gevolglik het die
intervensies wat ons ten opsigte van laasgenoemde
ekonomie maak, nie noodwendig ’n voordelige
uitwerking op hierdie terreine, die
‘derdewêreldekonomie’, nie.”(5) [ons beklemtoning]
Hierdie benadering het teen 2005 die heersende
diskoers in regeringskringe geword. Soms word die
idee aangebied as ’n radikale afwyking van klassieke
neoliberale of deursyfer-ekonomie in die sin dat dit
voorsiening maak vir substansiële staatsintervensie.
Die idee is dat die eerste ekonomie hom daarop moet
kan toespits om die wêreldwye patroon van integrasie
met die wêreldekonomie te volg en toenemend
kapitaalintensief, met hoogtegnologie en hoë
vaardigheidsvlakke, kan word, terwyl staatsintervensie
regstreeks op die tweede ekonomie gemik word (6).
Hierdie intervensies sal hulpbronne verskaf en ontsluit
vir diegene wat in die tweede ekonomie vassit en hulle
miskien selfs uiteindelik in die geleentheid stel om na
die eerste ekonomie oor te gaan, hetsy as werkers of as
ondernemers.
Hierdie tese van twee ekonomieë as oplossing
word deur ’n paar navorsers betwis. Vir Andries du
Toit is die vraagstuk nie soseer dat daar nie genoeg
skakelingsaksies is nie, maar eerder wat die aard van
daardie skakeling is en die mate waarin dit dien om
arm mense te bemagtig of om bloot geld uit hulle te
pers (7). Du Toit voer aan dat werkers op die plase van
die Ceres-vallei “nie mense is wat in die tweede
ekonomie vasgevang en van die eerste ekonomie
afgesny is nie. Inteendeel; plaaswerkers in Ceres is
deeglik by die eerste ekonomie ingesluit en glad nie
daarvan uitgesluit nie. Hulle armoede word
voortgebring en geskep deur die normale werking van
die mark in daardie ekonomie. Dit behoort ons weer ’n
keer te laat dink oor die simplistiese idee dat groei al is
wat Suid-Afrika nodig het om ’n einde aan armoede te
maak. Wat belangrik is, is die soort groei en die soorte
magsverhoudinge wat die vorm van die voorwaardes
van ekonomiese uitruiling (terms of economic
exchange) bepaal.”(8)
Gill Hart voeg ’n ander perspektief tot die debat
toe deur te redeneer dat hierdie verskuiwing by Mbeki
beskou moet word “as deel van ’n poging om die druk
te beperk wat uitgeoefen word deur die opkoms van
opposisiebewegings wat beswaar maak teen die
ontoereikende dienslewering, die slakkepas van
grondherverdeling, versuim om antiretrovirale middels
te verskaf en die gebrek aan veilige werk, en wat van
binne die Alliansie uitgeoefen word. Die toepaslike
vraag is dus nie of die eerste en tweede ekonomie ’n
akkurate uitbeelding van die werklikheid is nie, maar
eerder hoe dit gekonstrueer en aangewend word om
politieke – of, miskien beter gestel, depolitiserende –
werk te verrig. Belangrik in hierdie diskoers is die
manier waarop dit ’n segment van die samelewing
definieer wat vir die “moderne” ekonomie oortollig is
en vaderlike leiding nodig het. Dié deel van die
samelewing verdien ’n klein bietjie maatskaplike
sekerheid, maar op streng gedissiplineerde en streng
gestelde voorwaardes.”(9)
Die tese van die eerste/tweede ekonomie in sy
huidige gedaante is ’n terugkeer na die liberale
moderniseringsteorieë van die 1960’s. Hoewel
inkomste- en hulpbronoordragte aan die sogenaamde
tweede ekonomie ’n belangrike debatspunt is wat nou
mode is, bly werkskepping in die “eerste ekonomie”
steeds die kern van enige bespreking oor
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 32

armoedeverligting en steeds aan die voorpunt van die
meeste planne om dit in Suid-Afrika te doen. Dalende
doeaneregte op ingevoerde nywerheidsmasjinerie het
beteken dat die geringe mate van outomatisering wat
plaasgevind het, honderde werksgeleenthede verlore
laat gaan het, terwyl tienduisende meer in kwesbare
nywerhede uitgeskakel is weens die invoer van
verbruikersgoedere uit Oos-Asië. Die
trekarbeiderstelsel het nie saam met apartheid tot ’n
einde gekom nie, en baie van dieselfde prosesse
waardeur stedelike kapitaal gesubsidieer word in die
reproduksie van arbeidskrag, duur dus voort, met slegs
’n effens uitgebreide maatskaplike loon (’n pensioen-
en kindertoelaestelsel wat nou tot in landelike gebiede
strek) wat ’n nog groter maatskaplike subsidie aan
werkgewers bied.
Deur hulle te beroep op die moontlikhede van ’n
“leer” tussen die beweerde eerste en tweede ekonomie
kon Mbeki en sy kollegas buitensporige aansprake
maak, byvoorbeeld dat 2,1 miljoen netto nuwe
“werksgeleenthede” tussen 1994 en 2004 geskep is. Dit
illustreer baie vernuftige “rekeningkunde”, soos die
joernalis Terry Bell uitgewys het: “Tuisteskeppers wat
help om hulself en hul gesinne te onderhou uit
agterplaasgroentetuine of ’n paar hoenders aanhou, is
deel van die nuwe geëmplojeerde klas. In feite word
daardie groot leër van die skaars versteekte werkloses
wat verwese te huur op straathoeke staan, of wat
klerehangers, vuilgoedsakke of ’n handvol lekkergoed
by verkeersligte of spoorwegstasies verkoop in die
hoop dat hulle ’n paar rand sal maak, almal by hierdie
twee miljoen werksyfer getel. Volgens die jongste
statistiek het 367 000 werkers in September 2001 niks
vir hul werk verdien nie, terwyl ’n verdere 718 000
tussen R1 en R200 per maand betaal is.”(10)
Nog ’n sleutelterrein waaroor daar
meningsverskil is – meningsverskil wat uit sowel
ideologie as beeldpoetsery voortvloei – is hoe om die
informele ekonomie as voorsiener van
lewensonderhoud te verstaan. Moet mense wat
lekkergoed agter ’n tafel verkoop of wat
bestaansboerdery bedryf, beskou word as mense wat in
diens geneem of selfgeëmplojeerd is? Daar is diegene
wat redeneer dat ’n groot deel van wat as die informele
ekonomie bestempel word, bestaan uit baie arm en
wanhopige mense wat hulle wend tot wat wesenlik
oorlewingstrategieë is ten einde ’n karige bestaan te
maak (11).
Groot dele van dié oorlewingstrategie word
geassosieer met die voortdurende reproduksie van
uiters goedkoop arbeidskrag. Colin Bundy stel die
volgende punt: “In weerwil van die feit dat ras en klas
die mees vermelde lyne van ongelykheid is, en die
stedelik/landelike verdeling ’n voorste strukturerende
faktor is, is daar ’n ander basiese, alomteenwoordige en
diep verskanste vektor van historiese ongelykheid – en
dit loop deur ras-, klas- en streeksongelykhede. Dit is
gender.”(12)
Liesl Orr redeneer verder: “Genderkwessies en
huishoudelike dinamika is feitlik heeltemal onsigbaar
binne die huidige makro-ekonomiese strategie, wat
bydra tot die voortgaande marginalisering van vroue.
Terwyl die Groei, Werk en Herverspreiding Beleid
(GEAR) ‘genderblind’ genoem mag word, is dit gewis
nie genderneutraal nie. GEAR vra byvoorbeeld vir
groter arbeidsmarksoepelheid ten einde buitelandse
investering te lok en mededingendheid te verbeter. Die
implikasies hiervan is dat die kwesbaarste werkers (dit
is vroue) steeds onbeskermd en teen gediskrimineerd
sal bly, en waar werk geskep word, sal dit swak
werksomstandighede perpetueer. Met groter
arbeidsmarksoepelheid sal die posisie van vroue
inderwaarheid versleg, aangesien dit verminderde
voordele (soos kraamvoordele) impliseer, asook
minder werktyd en ouerverantwoordelikhede.”(13)
Trouens, een van die opvallendste
weerspieëlings van terugvalling ondanks retoriese
vooruitgang is dié van vroue se betaling. Vroue, wat
gedurende die laat 1990’s beswaarlik hulle aandeel aan
die totale werksgeleenthede kon vergroot, het ’n
enorme afname in relatiewe betaling beleef, naamlik
van 78% van mans se lone in 1995 tot slegs 66% in
1999 (14).
Ten slotte: Ter versagtig van die aanspraak dat
ongelyke en gekombineerde ontwikkeling aan die
versleg is, voer staatsamptenare tipies aan dat hulle nie
neoliberale beleide volg nie, soos blyk uit die lewering
van “gratis basiese dienste” soos water en elektrisiteit.
Maar as ongeveer 1,5 miljoen mense se watertoevoer,
volgens staatsbronne (15), elke jaar afgesny word
omdat hulle nie hulle rekeninge betaal nie, met ’n selfs
hoër koers vir elektrisiteitsafsnydings, pas selfs die
staat se verskaffing van basiese dienste in die
raamwerk van ongelyke en gekombineerde
ontwikkeling.
In die geheel gesien strek die hegemonie van die
neoliberale ekonomiese filosofie in Suid-Afrika selfs
tot op die terrein van maatskaplike beleid waaroor
soveel hewige stryd gevoer is. Dié proses kom al ’n
lang pad; dit strek terug tot die mid-1980’s en het
gepaardgegaan met die toename in binnelandse
finansiële likiditeit as gevolg van die
oorakkumulasieprobleem en spekulatiewe ekonomiese
aktiwiteit wat tot die ongekende moderne hoogtes
gestyg het.
Wat kan hieraan gedoen word? Weerstand teen
ongelyke en gekombineerde ontwikkeling moet steeds
voortkom uit die dekommodifikasiestryd wat die ware
ervarings en aspirasies van maatskaplike, ekologiese en
arbeidsbewegings op voetsoolvlak weerspieël (16).
(1) International Monetary Fund. South Africa: Selected
Issues, Washington, September 2005.
(2) Aangehaal in: United Nations Development
Programme. South Africa: Human Development Report 2003,
Aanhangsel 12.
(3) Altman, M. “The State of Employment and
Unemployment in South Africa”, in J. Daniel, A. Habib en R.
Southall (reds.), State of the Nation: South Africa 2003-04,
Pretoria: RGN, 2003, pp. 174-75.
(4) Statistics South Africa. Earning and Spending in
South Africa. Pretoria, 2002; Business Day, 22 November
2002.
(5) Mbeki, T. “Steps to End the Two Nations Divide”,
ANC Today, 3: 33, 22 Augustus 2003, http://www.anc.org.za.
Lees ook die ontleding by www.idasa.org.za/gbOutputFiles.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 33

asp?WriteContent=Y&RID=1244.
(6) Turok, B. “Overcoming Underdevelopment”, New
Agenda, 16: 7, 2004.
(7) Du Toit, A. “Why Poor People Stay Poor: The
Challenge of Chronic Poverty”, New Agenda, 16: 29-30,
2004.
(8) Du Toit, A. “Hungry in the Valley of Plenty”,
Mail&Guardian, 15 April 2004.
(9) Hart, G. “Beyond Neoliberalism? Post-Apartheid
Developments in Historical and Comparative Perspective”, in
V. Padayachee (red.) The Development Decade? Social and
Economic Change in South Africa 1994-2004, Pretoria:
HSRC Press, 2005.
(10) Bell, T. “How 'Non Jobs' come to the Aid of
Government Election Propaganda”. Sunday Independent, 15
Februarie 2004.
(11) National Labour and Economic Development
Institute. “Global Poverty Network Workforce Development
Study”. Johannesburg, Maart 2004, p.61.
(12) Bundy, C. “Development and Inequality in Historical
Perspective”, in R. Schrire (red.), Wealth or Poverty? Critical
Choices for South Africa, Oxford: Oxford University Press,
1993, pp. 32-33.
(13) Orr, L. “Globalising Poverty: The Gender Dimension
to Job Losses, Casualisation and Poverty”, referaat gelewer
vir die COSATU Gender Conference, Johannesburg.
National Labour and Economic Development Institute, 2000,
pp. 11, 22.
(14) Statistics South Africa. The South African Labour
Market. Pretoria, 2002, p. 147.
(15) Muller, M. “Turning on the Taps”, Mail&Guardian,
25 Junie 2004.
(16) Een opname kan gevind word in: Bond, P. “The
Decommodification Strategy in South Africa”, State of Nature,
http://www.stateofnature.org/decommodification.html, Desember
2005.
Die skrywers van hierdie artikel is tans betrokke by
die stryd van ’n groep Durbanse plakkers om die
huise te bekom wat aan hulle beloof is. Meer
inligting is beskikbaar by Patrick Bond
(pbond@mail.ngo.za). Lesers kan geld vir hierdie
plakkers se stryd skenk deur dit oor te betaal in die
volgende rekening: Kennedy Road Development
Committee, ENB-rekno 62089969293, Takkode
200913
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 34

By 80:
In gesprek met Johan Degenaar
JOHAN DEGENAAR HET HIERDIE MAAND, OP 7
MAART, SY TAGTIGSTE GEBOORTEDAG
GEVIER. WIE IS HIERDIE BESONDERE DENKER
WAT DIE AFGELOPE TYD IN ONS MIDDE STILLER
GERAAK HET, MAAR WIE SE DENKE STEEDS BY
ONS SPOOK?
Deur Pieter Duvenage *
S
edert sy aftrede as professor in politieke filosofie te
Stellenbosch in 1991 bly sy huis ’n besonderse
ruimte van gesprek. Soos regdeur sy lewe is die
Sokratiese dialoog ’n diep verweefde aspek van
Degenaar se menswees. Die opweeg van vraag en
antwoord – woord en wederwoord. Wanneer jy hom by
sy huis in Van der Stelstraat
opsoek, staan daar in die
voortuin ’n massiewe
eikeboom wat hy en sy
wonderlike vrou, Jetty, reeds
meer as vyftig jaar gelede
geplant het. In ’n era van
duiselingwekkende
versnelling of verglyding
(soos Etienne van Heerden
dit noem) is Johan Degenaar
se huis op Stellenbosch ’n
verwysingspunt wat in ’n
ander konstellasie beweeg. ’n
Mens word by sy voordeur
vriendelik ingelei na die siteetkamer
waar jy voor ’n
venster plek inneem vir ’n
gesprek wat tussen boeke,
warme medemenslikheid en
die wisselende kleure van die tuin plaasvind.
Johannes Jacobus Degenaar is op 7 Maart
1926 in Ladysmith (Natal gebore) en studeer vanaf
1943 teologie (aanvanklik) en filosofie aan die
Universiteit van Stellenbosch. Hy behaal sy MA-graad
in 1948, met die titel Kennis as Lewe, onder sy
leermeester prof. Freddie Kirsten. Nadat hy in
Nederland ’n doktorale skripsie oor Max Scheler se
etiek onder Helmuth Plessner geskryf het, behaal hy in
1951 sy doktorsgraad onder leiding van Kirsten op
Stellenbosch met die tema – Die herhaling van die
vraag na die filosofie. In die 1950’s hou Degenaar
homself met ontologiese, estetiese en teologiese werk in
die filosofie besig, maar sy gemoed word toenemend
onrustig oor die politiese en etiese dilemma van die
* Besoekende professor in filosofie aan die Nelson Mandela
Metropolitaanse Universiteit en skrywer van Habermas and
Aesthetics (Londen: Polity, 2003)
Suid-Afrikaanse samelewing. Vanaf die 1960’s word sy
werk in ’n meer maatskaplikbewuste rigting gestuur.
Dit dra onder meer daartoe by dat sy politieke en
teologiese denke as gevaarlik vir Stellenbosse
teologiestudente beskou word. Die uiteinde van die
saak is dat Degenaar uit die filososofiedepartement
gehaal en in ’n eie departement (staatsfilosofie, later
politieke filosofie) geplaas word. Hierdeur het die
universiteitsowerhede die Suid-Afrikaanse intellektuele
wêreld eintlik ’n groot guns bewys. In dié konteks het
Johan Degenaar vanaf die 1960’s op onbevange en
onverskrokke wyse borende en kritiese vrae oor
apartheid en die Suid-Afrikaanse samelewing gevra. In
die proses het hy die twintigste-eeuse ideologieë van
nasionalisme, liberalisme en sosialisme/Marxisme
krities uitgedaag en dit met die begrip van politieke
pluralisme gekontrasteer. In die 1980’s het sy
belangstelling in die
postmodernisme weer
daartoe bygedra dat hy
politieke vraagstukke met
estetiese en etiese kwessies
kon verbind. Een van die
waardevolste bydraes in
Degenaar se loopbaan word
in die vroeë 1990’s gelewer
waar hy op die vooraand van
die gebeure rondom 1994
teen die begrip nasiebou
polemiseer en eerder die
uitbouing van ’n plurale
demokrasie verdedig.
In die onderhoud wat
hiernaas afgedruk word,
word daar op hierdie
laasgenoemde aspek ingegaan.
Hierdie onderhoud is egter ’n uitreksel van ’n
veel meer omvattende een wat later vanjaar in ’n
publikasie oor die verskynsel van ’n Afrikaanse
filosofie sal verskyn.
Onderhoud
PD: Jou opmerkings oor postmoderniteit en pluralisme
gee my nou die geleentheid om na jou sleutelopstelle in
die 1990’s te beweeg. Ek verwys nou na daardie
opstelle waar jy oor nasiebou en vir demokrasie
polemiseer. Moet daardie punt nie weer in die Suid-
Afrikaanse debat geopper word nie? Het jy soortgelyke
essays daarna geskryf? Hoewel jy uit die aard van die
saak die gebeure rondom 1994 omarm (’n nuwe
demokrasie wat alle mense in Suid-Afrika insluit),
staan jy tog, as ek jou reg lees, krities teenoor die nuwe
politieke hegemonie wat na 1994 ontwikkel het? Gegee
jou begrip van politieke pluralisme, wat maak jy met
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 35

die dekade na 1994?
JD: Met my “Myth of the South African
Nation”-opstel voer ek aan dat ons pluralisties moet
begin dink in die sin dat ons alle mense en alle
standpunte moet inbring. Ek was bang dat dit daar gaan
oor ’n magsbegrip op ’n sentrale punt waar die nasie in
’n politieke sin sy kop uitsteek. Ek was in die tyd net
voor 1994 oorsee en het die opstel “Beware of nationbuilding
discourse” geskryf. Ek onthou nog hoe ek dit
vanaf Amsterdam na Kaapstad (IDASA) gefaks het.
Mense het my gekritiseer en gesê, “maar wil jy nie ’n
nuwe fase in jou denke ingaan nie”? Ek kan nie, daar is
iets wat my weghou van die idee dat jy mense wat
eenders dink, en wat kultureel dieselfde dinge doen, as
uitgangspunt vir die politiek moet skep. Daarom het ek
ook ’n ander opstel geskryf, “How can a human world
live its difference?”. Dit geld ook Suid-Afrika. How
can South Africa live its difference? En hieroor moet
ons nie net praat nie, maar dit ook leef. As jy binne die
nasiebegrip sê dat alle mense dieselfde taal, opvattings
en praktyke het, dan word die verkeerde basis gelê.
Met my pluralistiese ingesteldheid wil ek dan walgooi.
Die vraag hier is: wie gaan vir jou sê wat die nasie is?
En hier kom die staat met sy voorskrifte in – en dié
keer nie volgens die beginsels van kulturele
nasionalisme nie, maar volgens staatsnasionalisme.
PD: Is jou alternatief dat ons in die plek van ’n
staatsnasionalistiese projek eerder na ’n model vir ’n
kreatiewe Suid-Afrikaanse demokrasie moet soek – ’n
demokrasie waarin daar altyd ruimte vir ’n veelheid
van verhoudinge en kragte is?
JD: Dan kry jy demos en kratos – die mag wat
met die demos verbind word. En hoe lyk daardie
demos? As die staat sê dat daar net een manier is, dan
vermoor jy die veelvuldigheid van menslike
verhoudinge, pluraliteit, verskeidenheid, variëteit, en
so meer – alles wat ek boeiend vind.
PD: Vir my is ’n belangrike vraag hier of politieke
mag, wat (sedert Hobbes) altyd aan soewereiniteit
gekoppel is, werklik verdeel kan word. Poog die
nasiestaat nie altyd om mag te sentraliseer nie? Is ’n
deurlopende motief van jou politieke filosofie nie dat
die geneigdheid tot magsentralisme in die nasiestaat
voortdurend uitgedaag moet word nie?
JD: Dit is oulik dat jy dit so formuleer. Ek kom
dit nou ook agter dat ek mense uitdaag, nooi, mooi vra
en selfs opstook om magsentralisering uit te daag. Ek
dink ek het vir jou gesê dat as ek jonger was dan sou ek
nou oor die magsbegrip gewerk het – veral hoe die
mags- en Godsbegrip verband hou. ’n Mens moet agter
enige magskwessie in die politiek aanhoudend ’n
vraagteken plaas. Mag is ’n problematiese werklikheid
wat in die politiek op verskillende wyses vergestalt
word. In jou Marxistiese staat lê die magklem
byvoorbeeld op ’n sekere manier. By die
nasionalistiese staat lê dit weer anders. Ek wil hê dat
ons mag in al sy konfigurasies bevraagteken Dit is
daarom dat kulturele verskynsels soos popmusiek en
opstandigheid belangrike puntjies van kritiek oplewer –
daar waar hulle self ervaar dat die sentralisering van
mag kwaad doen.
PD: Ten slotte wil ek graag verwys na die debat
rondom die begrip Afrikaner wat vroeër vanjaar (2005)
in die briewekolomme van Die Burger en elders
afgespeel het. Aan die een kant was daar sekere figure
(wat voorheen volledig binne die verwysingsraamwerk
van die Afrikaner-establishment opgetree het en selfs,
vanuit ’n biografiese oogpunt, hulle posisies vanuit so
’n verwysingsraamwerk gekry het) wat sê “ek is nie ’n
Afrikaner nie, ek is nou ’n Afrikaanssprekende Suid-
Afrikaner”. Rondom dié stellings het daar ’n hewige
polemiek losgebars. Nou wil ek vir jou iets lees wat die
Nederlandse sanger Stef Bos onlangs in ’n onderhoud
rondom die kwessie gesê het. “Mense wat nie weet wie
hulle is, waar hulle vandaan kom nie, word blote
consumers. Hulle kan nie krities oor hulle eie kultuur
wees nie. En as hulle gekonfronteer word met ’n ander
wat in iets glo, kan hulle dit nie verstaan of hanteer nie.
George Steiner is reg: ’n samelewing het verskille
nodig Ons moet dit ruimte gee, anders kom dit op
verkeerde maniere tot uiting.”
JD: Wat kostelik. Dit is ’n mooi pluralistiese
formulering daardie. Om na jou oorspronklike vraag
terug te keer. Voel daardie mense dan skuldig?
Hermann Giliomee maak byvoorbeeld ’n interessante
indeling waar hy die skuldiges en daardie klas van
snare plaas. Is dit hierdie manne wat nou op die een of
ander manier skuldig voel oor die verlede, en dan wil
jy nou sommer van die woord Afrikaner afstap?
PD: Hulle maak ’n deklarasie: “ek is nie ’n Afrikaner
nie” met die implikasie dat ek nou ’n Afrikaanse is –
’n baie wollerige ding wat niemand weet wat dit
presies is nie. Ek dink die verdeling van Hermann word
ook deur Johann Rossouw gemaak. Hy onderskei
tussen selfontkenners, nasionaliste (daardie tipe
Afrikaners wat nog terughunker na ’n laer of wat jy
volksnasionalisme genoem het) en postnasionale
Afrikaners. Laasgenoemde is Afrikaners wat met ’n
oop grens werk. Met ander woorde, hulle weet wie
hulle is, maar het nie ’n kloustrofobiese opvatting van
hulleself nie. Ek dink dit is waaroor Stef Bos dit het.
Die probleem is dat sommige van die “selfontkenners”
sê dat ons nou in ’n nuwe Suid-Afrikaanse nasionale
identiteit moet opgaan. Ek vind dit egter ’n baie
problematiese formulering. Die kritieke vraag is dan:
waar plaas ’n mens jou polities-filosofiese tradisie in
die verband? Sou jou pluralistiese beskouing op
selfontkenning neerkom? Of: behels dit nie eerder ’n
kreatiewe verhouding tussen jouself en die ander nie?
JD: Ja, presies, ek kan nie sien hoe daardie
selfontkenning of selfopheffing daar pas nie. Jy kan nie
jou self uit die prentjie haal omdat jy nou iets nuuts wil
word nie. Weer wil ek sê: “beware of nation building
discourse”! Nee, die punt is bloot dat jy van ’n
bepaalde plek af kom. Ek neem byvoorbeeld die
Christendom ernstig op, want ek is wat ek is ook
danksy die verhale en mites wat vertel word, maar dit
beteken nie dat ek onkrities is nie – inteendeel. Dit juis,
om jou mooi woord te gebruik, omdat ek besig is om
kreatief daarmee te werk. Die feit dat hulle mense in
die verlede gekruisig en verbrand het of wat hulle nou
weer met die gays doen, dit kan ek nie goedkeur nie.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 36

Ek kan natuurlik sê ek het ’n Christelike agtergrond en
nou gaan ek dit uitgooi, maar ek kan nie insien hoekom
dit nodig sou wees nie. Jy het hier eenvoudig ’n
tradisie waaraan jy betekenis moet gee in terme van die
proses van menswees wat gewoon deurgaan. Wat die
Afrikaner betref, sou ek sê: ja, warts and all – dat jy
eenvoudig sê dit is waar ek vandaan kom.
PD: Ek sien dit so dat as jy ’n Afrikaner is, is dit ook
nie net jou eie definisie wat saak maak nie, maar ook
hoe iemand jou van buite benoem of aanspreek.
Mandela verwys byvoorbeeld in sy outobiografie na
Afrikaners. My kritiese punt is dat jy mos nie kan
weghardloop of jouself wegdefinieer wanneer jy op dié
wyse aangespreek word nie. Met ander woorde, my
self-definisie is nie net in my eie hande nie.
JD: Ek het ’n soortgelyke punt in ’n resensie
van Van Zyl Slabbert se Afrikaner Afrikaan geopper.
Slabbert noem dat hy hom kan distansieer van die
begrip Afrikaner, maar die Engelse koerant sal sê
“Afrikaner intellectual writes book about the
Afrikaner”. Jy kan dus nie ontken dat daar ’n bepaalde
maatskaplike konstruksie is wat ook deel is van jou
bestaan nie. Ja, jy kan jou nie heeltemal daarvan
losmaak nie.
PD: Ek stem saam. Ongelukkig kry ’n mens telkens die
hardnekkige kritiek dat jy weer op ’n tipe nasionalisme
of pre-94-mentaliteit wil terugval. Ek is egter deel van
’n groep mense wat poog om die saak duidelik te
differensieer: hierdie is nie ’n nasionalistiese agenda
nie, maar eerder ’n pluralistiese projek om ’n
postnasionale Afrikaner te wees.
JD: Ja, ek dink julle moet voortgaan.
PD: So ’n netwerk van mense en denke in die openbare
sfeer is belangrik. Dit gaan vir my hier ook oor die
verhouding tussen denktradisies, argumente in die
hede, en moontlike toekomsvisies. Dit is egter vir my
fassinerend hoe dinge wat ons hier doen weer ’n eggo
in ’n onverwagte rigting vind, soos in die geval van
Stef Bos. Dit gee ’n mens die gevoel dat daar
wêreldwyd ’n sekere aanvoeling vir hierdie
problematiek is.
JD: Ja, die formulering daarvan is belangrik en
ook die aanhaling van Stef Bos is interessant – “how
can the world formulate its differences”?
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 37

In gesprek met Xolela Mangcu *
IN NOVEMBER 2005 BEDANK EEN VAN SUID-
AFRIKA SE VOORSTE OPENBARE INTELLEK-
TUELE, XOLELA MANGCU, BY DIE RGN NA
BEWEERDE DRUK UIT REGERINGSKRINGE OP
HOM OM SY OPENBARE KRITIEK OP DIE
REGERING TE VERSAG. DIE VRYE AFRIKAAN HET
MET HOM GESELS OOR DIE STAND VAN
OPENBARE KRITIESE DENKE IN SA VANDAG.
DVA: Hoe gesond is openbare kritiese denke na u
mening in Suid-Afrika vandag?
XM: Die stand van openbare kritiese denke in Suid-
Afrika is baie beter as wat dit vroeër was en baie
swakker as wat dit behoort te wees. Dit is baie beter in
die sin dat ons nie onder ’n politieke regime en
regstelsel leef waarin mense
ingeperk, in die tronk gestop
of doodgemaak kan word
weens hulle idees nie.
Die twintigste eeu,
wat Isaiah Berlin die
bloedige eeu en Eric
Hobsbawm die kort eeu
genoem het, het ons baie
dinge gegee, insluitende die
lisensie wat regerings op ons
idees en ons siele gehad het.
Robert Sobukwe het die
stryd van die mense van
Afrika beskryf as die reg om
ons siele ons eie te noem. En
die mense van Afrika het in
sekere mate die formele stryd
gewen om ons siele ons eie
te noem. Die informele druk
om te konformeer verhoed
ons egter steeds om ons
ideaal van vrye uitdrukking
van ons idees en
terugwinning van ons siele te
bereik.
Mense praat nog in gedempte toon omdat hulle
die een of ander vorm van viktimisasie vrees. Hulle kry
dalk nie die gesogte werk by of kontrak van
staatsdepartemente nie omdat hulle hulle teen “die
hoofman” – dit wil sê die president van die land –
uitgespreek het. Hulle vrees dat hulle deur voormalige
comrades en vriende verstoot sal word as hulle ’n stem
van protes laat hoor. Dit is ’n ongelukkige nalatenskap
van die regime van president Thabo Mbeki.
Soos Karl Polanyi egter in The Great
Transformation opgemerk het, tree samelewings op
volgens wat hy ’n dubbelbeweging noem. Enige
poging om ’n bepaalde manier van dinge doen op te
* Navorser verbonde aan Wits se Public Intellectuals Program
dring, lei altyd tot defensiewe teenbewegings. En so
het ons politieke kultuur iets positiefs voortgebring uit
iets negatiefs. Die Jacob Zuma-sage is maar net nòg ’n
protesbeweging teen Mbeki se leierskapstyl. Hoewel
dit miskien polities die einde van Zuma is, sal die ANC
nooit weer dieselfde wees nie. Geen politieke party kan
’n gesentraliseerde benadering volhou nie. Daar gaan
ook afwykende stemme in plaaslike gemeenskappe op,
byvoorbeeld oor dienste, en nou is daar ook ANCmense
wat om ’n verskeidenheid redes as
onafhanklikes wil voortgaan.
Die media het natuurlik grootliks daartoe
bygedra om die politieke ruimtes oop te stel. Dit is
egter interessant om daarop te let dat die land se
voorste politieke kommentators en rubriekskrywers
nou swart mense is: Barney Mthombothi, Mondli
Makhanya, Ferial Haffajee, John Matshikiza, Justice
Malala, Aubrey Matshiqi, Sandile Dikeni, Sandile
Memela en andere.
Die kort antwoord is
dat openbare kritiese denke
gesond is, maar staande moet
probeer bly teen ’n sterk
stroom van kruiperige
onderdanigheid. Ons moet veg
om dit staande te hou – teen
groot persoonlike koste. Ek
het onlangs uit die Raad vir
Geesteswetenskaplike
Navorsing bedank omdat die
Hoof Uitvoerende Beampte,
Olive Shisana, druk op my
uitgeoefen het. Shisana, ’n
voormalige burokraat en
ANC-aktivis, het beweer dat
kabinetsministers, asook die
President se vrou, ongelukkig
was met wat ek in die
openbaar skryf. Sy het
allerhande pogings aangewend
om my te laat ophou om
onder die naam van die RGN
te skryf. En so word ’n
navorsingsinstansie wat teenoor die Parlement
verantwoordingspligtig is, ’n intellektuele dienskneg
van die regering gemaak.
Hierdie opeising van ons openbare instellings en
die meelopery van sogenaamde navorsers en
intellektuele, is een van die gevaarlikste ontwikkelinge
van ons tyd. Dit sweem na die beskrywings wat ’n mens
in Milan Kundera se boeke kry van wat in Oos-Europa
gebeur het, of na die metafoor van die groentewinkel in
Vaclav Havel se essay The Power of the Powerless:
“The manager of a fruit and vegetable store places in his
window, among the onions and the carrots, the slogan
‘Workers of the World Unite’. Why does he do it? What
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 38

is he trying to communicate to the world? Is he
genuinely enthusiastic about the idea of unity among
workers of the world? Is his enthusiasm so great that he
feels an irrepressible impulse to acquaint the public with
his ideals? No, he does it because these things must be
done if one is to get along.” Volgens Havel is die
vaardigheid van die samelewing gesetel in sy vermoë
om die ritueel van baniere uithang uit te voer en
“because of the dictatorship of the ritual, power becomes
anonymous. Individuals are almost dissolved in the
ritual.” In dieselfde essay stel Havel ’n alternatiewe
scenario waarin die groentehandelaar een oggend nie die
banier ten toon stel nie, en dan duur dit ook nie lank nie
of die tyd van afrekening breek aan. Hy word van sy pos
as bestuurder van die winkel onthef en na die pakhuis
oorgeplaas. Sy besoldiging word verlaag. Sy hoop op ’n
vakansie in Bulgarye vervaag. Sy kinders se pad na hoër
onderwys word bedreig. Sy toesighouer dreig hom en sy
medewerkers wonder oor hom. Dit is die dilemma
waarvoor die openbare intellektueel in Suid-Afrika te
staan kom.
DVA: In ’n onlangse radio-onderhoud met Tim
Modise het u Cornel West aangehaal oor “die
vreugdes van ’n bourgeois-bestaan” om die
oënskynlike gebrek aan openbare kritiese stemme
uit die swart middelklas te verduidelik, asof kritiek
deur hierdie klas in stryd sal wees met die gemak
wat hulle geniet. ’n Mens het die indruk gekry dat
daar onder hierdie opmerking ’n sekere wanhoop lê
dat Suid-Afrika se voorheen onderdruktes so gou
vergeet het waar hulle vandaan kom, dat hulle
uiteindelik sag geword het van mag, soos ’n mens so
dikwels elders in die wêreld gesien het. Het u gedink
dit sou anders wees in Suid-Afrika, en indien wel,
hoekom?
XM: Die idee van die swart middelklas was vir my nog
altyd ’n raaisel. Ek het nog nooit juis veel gedink van
die Marxistiese idee dat die middelklas ’n efemere
bestaan het en dat dit sal plek maak vir die radikaler
werksklasse nie. Marx en Engels het gesê die
geskiedenis van die mens is die geskiedenis van
klassestryd. Ek dink nie so nie. Ek dink die geskiedenis
van die wêreld is die geskiedenis van die middelklas.
Miskien het Aristoteles, een van die eerste
voorstanders van ’n middelklassamelewing, ’n beter
begrip hiervan gehad as Marx. Die middelklas geval
miskien nie die meer onverfynde Marxiste nie, want dit
is grotendeels die draer van kultuur, veral hogere
kultuur. Meer gesofistikeerde Marxiste, soos Raymond
Williams, het op briljante wyse gepraat oor die rol van
kultuur in die vorming van die moderne samelewing.
Die liberale filosoof Matthew Arnold het die volgende
gesê: “The great men of culture are those who have had
a passion for diffusing, for making prevail, for carrying
from one end of society to the other, the best
knowledge, the best ideas of their time, who have
laboured to divest knowledge of all that was harsh,
uncouth, difficult, abstract, professional, exclusive; to
humanize it, to make it efficient outside the clique of
the cultivated and learned, yet still remaining the best
knowledge and thought of the time, and a true source,
therefore, of sweetness and light.” Dié “men of
culture” was natuurlik die intellektuele, sommige
konserwatiewe apologete van die status quo, ander
weer revolusionêre. Volgens Edward Said was daar
geen belangrike revolusie in die moderne geskiedenis
sonder intellektuele nie. Intellektuele was die vaders en
moeders van bewegings, en natuurlik seuns en dogters,
selfs nefies en niggies. Mahmood Mamdani het weer
gesê elke renaissance is bowenal ’n herontwaking van
denke. Wat dus van ons middelklas en ons middelklasintellektuele?
Die antwoord is maar baie soos die eerste
een: Ons intellektuele is doodsbang hulle sal hul
gemaklike bestaan, of wat Cornel die vreugdes van
bourgeois-bestaan noem, kwytraak en gevolglik het
hulle eerder hulle toevlug geneem tot die gemak van
die openbare of die private sektor.
DVA: ’n Mens kan aanvoer dat, vergeleke met die
1980’s, baie minder universiteitsakademici, veral in
die geesteswetenskappe, deesdae in die openbaar
kritiese stemme laat opgaan. Hoe sal u dit
verduidelik? Word ons universiteite al hoe meer
onderdanig?
XM: Selfs universiteite het nie die kultuur van
konformisme vrygespring nie. Die korporatisering van
universiteite beteken dat daar druk op departemente is
om nuttige of praktiese navorsing op te lewer, of
implementering wat op navorsing berus. Dit lei tot ’n
onverfynde empirisme wat erger is as dié van die
1950’s. Enige sprake van waardes word beskou as
koek hiernamaals of wensdenkery. Die
geesteswetenskappe, waar kritiese denke gekweek
word, kom onder skoot ter wille van sake of
ingenieurswese. Dit gaan alles onder die dekmantel van
vaardigheidsontwikkeling.
Die groot Amerikaanse akademikus Harry
Boyte noem dit egter politiek sonder ’n naam. Dit is
die politiek van tegnokratiese konformisme in diens
van ’n eensydige beskouing van die wêreld. Ons
intellektuele kultuur is dus in die kloue van hierdie
onverfynde tegnokrasie, wat goed pas by Cornel West
se “vreugdes van ’n bourgeois-bestaan”. Hy onderskei
tussen die obsessie met sukses – wat inderdaad is wat
die tegnokratiese wêreld aan ons studente verkoop – en
die strewe na uitnemendheid, grootsheid – wat aan ons
die wêreld van Nelson Mandela, Steve Biko, Robert
Sobukwe, Martin Luther King, Malcolm X, Rosa Parks
en ander gegee het: “I don’t know about you in South
Africa but in the United States we have got a middle
class, especially a black middle class, that has become
so intoxicated with the felicities of bourgeois existence.
The black middle class in the United States has become
drunk with the wine of the world, of materialism,
narcissism, and hedonism. And then we wonder why
the younger generation does not have access to the
traditions of the struggle? They don’t see enough of it
in the older generation. There is no such thing as young
people’s behavior that is not in part an imitation of
what they are exposed to. You preach to young folks to
be successful rather than to be great then they will
think it’s all about success. Do you really believe that
Sojourner Truth, Harriet Tubman, Marcus Garvey, A
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 39

Phillip Randolph, Malcolm X died so that you can just
be successful? Do you think they died so that you can
be just peacocks walking around producing foliage and
saying ‘look at me, look at me, look at me, look at me.’
Somebody needs to tell them peacocks to stop because
they can’t fly. Mandela comes out of a tradition where
black folks are flying in the air like a Toni Morrison
novel, rising in the wind like a blues melody, like an
eagle. But in America they shoot eagles to feed
pigeons, which is another way of saying all of that
materialism – the clothes, the cars, the houses, the
mansions, the status are nothing but the paraphernalia
of suffering – an attempt to distance yourself from the
suffering because you have had so much of it.”
Ek kom uit die Swartbewustheidsbeweging, wat
geïnspireer is deur die gedagtes en werk van wyle
Steve Biko. Jare lank het ek my daaraan gewy om Biko
te gedenk en seker te maak dat hierdie land nie sy
bydrae vergeet nie, en veral om seker te maak dat swart
mense nie sy leringe van trots en selfliefde en
selfbeskikking vergeet nie. In dié sin is ek ’n swart
nasionalis. Ek het egter ook moeg geword vir die swart
nasionalistiese politiek, veral die essensialisme en die
politiek van solidariteit wat daarmee gepaardgaan.
Toe ons president die verband tussen MIV en
vigs bevraagteken het, het hy hom op ras beroep: “And
thus does it happen that others who consider
themselves to be our leaders take to the streets carrying
their placards, to demand that because we are germ
carriers, and human beings of a lower order that cannot
subject its passions to reason, we must perforce adopt
strange opinions, to save a depraved and diseased
people from perishing from self-inflicted disease.” Die
voormalige leier van die ANC-Jeugliga en nou lid van
die Kabinet, Malusi Gigaba, het ’n oproep om
rassesolidariteit gedoen in sy verdediging van die
Zimbabwiese diktator: “In our country those who (are)
opposed to Robert Mugabe are the same people and
forces who were opposed to the struggle for the
liberation of Zimbabwe.” Dieselfde geld ons Minister
van Buitelandse Sake, Nkosazana Dlamini, wat in ’n
onderhoud gesê het dat die ekonomiese krisis wat
Zimbabwe affekteer, nie die gevolg van roekelose
politieke leierskap is nie, maar van ’n opregte begeerte
om die armes te help, en bygevoeg het dat ons
Zimbabwe nooit sal veroordeel nie.
Ons president het diegene wat korrupsie aan die
kaak gestel het, in die media beskryf as niks meer as
rassistiese vissers van korrupte mense nie, terwyl die
korrupte mense natuurlik Afrikane is.
En tog: wie kan die werklikheid van al dié dinge
ontken – dat MIV/vigs ons mense uitroei, dat Robert
Mugabe ’n afgryslike nagmerrie vir sy eie mense is, dat
ons leiers die hulpbronne van ons kinders besteel? Dit
is dan wanneer ek my eie politiek begin bevraagteken,
maar nou net meer as ’n intellektueel. Ek glo steeds dat
ras saak maak in Suid-Afrika – dat baie wit mense nog
nie van hulle bagasie van rassisme en wit heerskappy
ontslae geraak het nie. Ons moet die rassisme-bul by
die horings pak sonder om terug te val op wat Njabulo
Ndebele noem ’n sielkundige afhanklikheid van
rassisme, dit wil sê om rassisme te gebruik as ’n
verskoning vir ons tekortkominge en party van ons
manewales. Dit is ’n nuanse wat alte dikwels verlore
gaan in die retoriek van swart nasionalisme – en dit
word veral gerieflik om hierdie nuanse mis te kyk
wanneer leiers aan mag wil vasklou of dié in die
magsposisie wil uitdaag. Tony Leon en die liberale
opposisie is maar net so sinies in hulle aanwending van
ras – van die 1999-verkiesingslagspreuk tot hulle
verwelkoming van die misnoegde Afrikanernasionaliste.
’n Kritiek op swart solidariteit moet dus
altyd ook in verband gebring word met die
kuddementaliteit in die wit politiek.
DVA: Suid-Afrika se hoofstroommedia is óf onder
staatsbeheer, óf onder korporatiewe beheer. Wat
kan gedoen word om die media ’n belangriker
forum vir openbare kritiese denke te maak?
XM: Die media in Suid-Afrika het ’n interessante en
ingewikkelde rol gespeel. Kom ons begin by koerante.
In baie opsigte het koerante stereotipes oor swart
mense as óf diewe, óf onbetroubaar aangewakker – en
so die defensiewe swart nasionalisme wat ek pas
beskryf het, gevoed. Dit het grotendeels niks met
eienaarskap te doen gehad nie. Die Mail & Guardian
het baie karaktermoord op swart intellektuele gepleeg,
en een van my rubrieke het ek juis geskryf in reaksie
op wat ek beskryf het as ’n vorm van media-
McCarthyisme. Dit het meer dikwels gebeur in die tyd
van mense soos Philip van Niekerk en Howard Barrell.
Wat het van dié kêrels geword? Ek het selfs
radiodebatte met hulle gehad en die integriteit van
mense soos Njabulo Ndebele, Barney Pityana en wyle
Sam Nolutshungu teen hulle swartsmeerdery verdedig.
Swart eienaarskap en redakteurskap van
koerante soos die Sunday Times het skynbaar ook nie
veel gedoen om die stereotipiese manier waarop die
koerant oor swart mense skryf, te verander nie. Die
Mail & Guardian vaar nou egter heelwat beter onder
Ferial Hafferjee – sy is uitstekend. Business Day,
ondanks sy wit eienaarskap en redakteurskap, is
verreweg die beste dagblad in die land en ’n ruimte
waarin openbare beraadslaging plaasvind.
’n Skrikwekkende ontwikkeling is hoe die
SAUK hom tot ’n regeringspreekbuis omvorm het. Ek
kyk omtrent nie meer na SAUK-nuusbulletins nie, en
in die laaste tyd word ek ook nie meer dikwels daarna
uitgenooi nie. Nie dat ek juis omgee nie. Oor die jare
het ek my sê gesê en ek het altyd nog ’n manier om die
mense te bereik. Oor die algemeen dink ek egter dat
die gedrukte media beter vaar as televisie. Ons radio is
ook baie goed, ondanks die eienaarskap daarvan. Ek
dink wat vir die radio werk, is die formaat van die
geselsprogram. Geen regering kan beheer wie inbel en
wat hulle sê nie. Op die oomblik is die radio een van
die mees demokratiese mediaforums in ons land. Ek
dink die ruimte is daar om dit belangrike vindplekke
van openbare kritiese denke te maak, maar die politiek
van ons tyd voorspel niks goeds vir so ’n vooruitsig
nie. Die breër politieke kultuur raak die funksie van die
media net so nadelig soos enigiets anders.
DVA: Tot ’n groot mate bly die sentrale politieke
probleem in Suid-Afrika die onopgeloste spanninge
tussen die land se verskillende gemeenskappe. Dit
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 40

word vererger deur ’n ongetransformeerde
koloniale staatstruktuur, wat openbare debat keer
op keer versmoor. Dit lyk nie asof verteenwoordige
demokrasie ’n breuk in hierdie gesentraliseerde
magstruktuur slaan nie. Hoe reageer u op hierdie
stelling?
XM: ’n Mens moet altyd versigtig wees om nie
strukture die skuld te gee vir wat mense versuim om te
doen nie. ’n Oper en meer deelnemende kultuur kon
aan ons ’n deelnemende verteenwoordigende
demokrasie besorg het. Dan sou dit ’n ereteken en ’n
status wees om parlement toe te gaan soos elders in die
wêreld. Maar soos Barney Mthombothi onlangs in die
Financial Mail gesê het, om parlement toe te gaan is ’n
mors van tyd. Die Parlement is niks meer as ’n
rubberstempel vir uitvoerende besluite nie. Ek moet
teen my sin erken dat ons Parlement presies net so
werk soos onder die Nasionaliste: volg jou leier en jou
party.
Hiermee word egter nie ontken dat
verteenwoordigende demokrasie van die begin af ’n
probleem was nie. Verteenwoordigende demokrasie het
ontstaan in reaksie op bevolkingsgroei en die grootte
van moderne samelewings. Robert Michels het egter
opgemerk dat die verteenwoordigers, as hulle eers deur
die mense verkies is, gou bo die mense verhewe word
en dan volg wat Michels noem die ysere reg van die
oligargie. Die groot liberale filosoof CB MacPherson
het geskryf oor hoe politieke partye werktuie van die
rykes en die magtiges word. Leiers het op eie gesag
gehandel en dienaars van klassebelange geword. So is
korrupsie gebore, namate die skeidslyn tussen
openbare en private belange vervaag het. Korrupsie in
die politiek is nie ’n Afrika-fenomeen nie, en dit het
ook nie in Afrika ontstaan nie. Al wat ’n mens hoef te
doen, is om die beskrywings van korrupsie in
Amerikaanse stede aan die begin van die 20ste eeu te
lees.
In Suid-Afrika is verteenwoordigende
demokrasie ook problematies in die sin dat leiers nie
aan enige kiesafdeling verantwoordingspligtig is nie.
Onder die stelsel van proporsionele verteenwoordiging
is openbare verteenwoordigers eintlik net
verantwoordingspligtig teenoor die partyleierskap, wat
hulle van die partylyste kan verwyder indien hulle nie
tegemoetkomend geag word nie. En soos ek vroeër
reeds gesê het, is ras ’n mobiliseringsinstrument in die
hande van sowel swart as wit politici.
Ja, verteenwoordigende demokrasie leen hom
inderdaad tot allerlei probleme – en ek het al uitvoerig
hieroor geskryf – maar ons moet nie die fout maak om
die strukture die skuld te gee en die probleem wat deur
die politieke kultuur geskep word, te vergeet nie. Sal ’n
ander politieke stelsel ’n ander politieke kultuur tot
gevolg hê? Nie noodwendig nie. ’n Onverdraagsame
stelsel van regstreekse demokrasie kan selfs erger wees
as ’n onverdraagsame stelsel van verteenwoordigende
demokrasie. Ons kan ons in ’n wêreld bevind waarin
mense volgens Jean-Jacques Rousseau, een van die
groot kampvegters vir regstreekse demokrasie,
“gedwing moet word om vry te wees” omdat hulle aan
’n valse bewussyn ly. Dit wil ons nie hê nie.
Dit lyk vir my meer aandag moet gegee word
aan die politieke kultuur van ons samelewing.
DVA: ’n Openbare sfeer het altyd ’n taal. In Suid-
Afrika is hierdie taal geneig om die een te wees wat
die nouste met staatsmag geassosieer word. In die
verlede was dit Afrikaans, en nou is dit Engels. Lei
dit nie onvermydelik tot die probleem van ’n ware
openbare sfeer waarin almal in die taal van hulle
keuse kan deelneem nie?
XM: Dit is waar, maar die proliferasie van tale beteken
nie dat hulle almal eenders behandel word nie. ’n Mens
moet dus seker maak dat die stryd om Afrikaans nie ’n
stryd is wat Afrikaans bevoorreg bo byvoorbeeld
Venda of Xhosa nie.
Ek tree tans as gasheer op vir ’n reeks openbare
lesings deur mense soos Ngugi wa Thiong’o oor die rol
van tale in nasionale ontwikkeling. Soos u weet, is
Ngugi se voortreflike bydrae – wat hom die Nobelprys
vir Letterkunde sou besorg het as dit nie vir sy radikale
politiek was nie – sy voorspraak vir Afrikatale. Ek dink
egter nie die kwessie van taal kan geskei word van die
kulturele simbole in hierdie land nie, waarvan talle
steeds koloniaal van aard is. Ek verstaan steeds nie
hoekom openbare argitektuur nog steeds simbolies van
die apartheidsera is nie. Dieselfde geld ons toponimie.
Daar is steeds paaie wat na mense soos Hendrik
Verwoerd, D.F. Malan en John Vorster heet. Die
president van die land kyk elke dag vas in die
standbeeld van Louis Botha. En daar is nog steeds nie
openbare argitektuur wat mense soos Oliver Tambo,
Joe Slovo, Steve Biko, Robert Sobukwe, Lilian Ngoyi,
Helen Joseph en Griffith en Victoria Mxenge vereer
nie. Daar is iets hiermee verkeerd; dis anachronisties.
DVA: Afgesien van die eenvoudige clichés oor
versoening, hoe belangrik is die dialoog tussen
Afrikaner- en Afrikaan-intellektuele vir wie hulle
identiteit saak maak?
XM: Ek dink nie daar is enige dialoog wat meer om
die lyf het as die waan, wat vir swart nasionaliste werk,
dat die Afrikaners darem beter as die Engelse is nie. As
’n swart persoon stel dit my in die verleentheid dat die
ANC hoegenaamd sulke gesprekke het – swart mense
wat nog steeds kyk watter wit mense die meeste van
hulle hou. Dit is ook deel van ’n politieke spel om
Afrikaners na die ANC om te haal, veral gesien die feit
dat die Engelse, veral by monde van Tony Leon, die
ANC so venynig opponeer. Ek dink egter nie
intellektuele moet deel van daardie politieke spel wees
nie. Ek dink ook nie dit is ’n geval van identiteit as
Afrikaan of Afrikaner nie, want dit kan maklik lei tot
politieke en rasse-chauvinisme. Ons moet ’n nasionale
dialoog oor identiteit hê, en klaar.
DVA: ’n Mens kan aanvoer dat Afronasionalisme,
soos dit steeds in die staatstruktuur
geïnstitusionaliseer word, toenemend ’n
onverdraagsame ideologie word, presies soos die
Afrikanerideologie ’n paar dekades gelede. Hoe sal
u daarop reageer? En kan ons ons historiese
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 41

etnolinguistiese gemeenskappe versterk sodat hulle
kan ontkom aan die herhalende siklusse van
nasionalisme in Suid-Afrika?
XM: Ek veronderstel dit is deel van wat ek sê. Swart
nasionalisme of Afronasionalisme is nie as sodanig en
op sigself ’n onverdraagsame ideologie nie. Ek dink
nie mense soos Steve Biko en Robert Sobukwe was
onverdraagsaam nie. Dit het alles te doen met leierskap
en die kultuur wat hulle in hierdie soort politiek
inbring. Insgelyks dink ek dat daar in die
Afrikanergeskiedenis ’n onverdraagsame nasionalisme
was, net soos daar ook ’n meer verdraagsame en
progressiewe nasionalisme was. Ek wil dus nie
veralgemeen oor swart nasionalisme nie, behalwe om
altyd op die gevare daarvan te wys. Dieselfde geld
etnonasionalisme: ons moet ’n gesonde idee van ons
etniese identiteite hê sonder om dit te oordryf. Anders
word dit selfbeperkend, onverdraagsaam en
doodgewoon vol waanbeelde – soos in ’n die-wêreldis-teen-ons-mentaliteit.
Die rol van intellektuele is
altyd om te wys op die belangrikheid van identiteit,
maar ook op die gevare van alle soort nasionalisme. Dit
is die nuanse wat sentraal staan in my werk.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 42

Madagaskar, tussen handel
en rituele sprinkelaar
MET ’N POTJIE JOGURT IN DIE EEN HAND EN ’N
BYBEL IN DIE ANDER HET DIE MALGASSIESE
PRESIDENT, MARC RAVALOMANANA, NIE DIE
TROEFKAARTE LAAT VAAR WAT HOM IN STAAT
GESTEL HET OM DIE BEWIND IN 2002 OOR TE
NEEM NIE.
Deur ons spesiale afgevaardigde Fanny Pigeaud *
D
ie industriële vervaardiging van melkprodukte,
waarvan hy oor die alleenreg in Madagaskar
beskik, het hom inderdaad in staat gestel om hom tot
die wedloop om die presidentskap te wend aan die
einde van 2001. Verder het sy Protestantse
geloofsoortuiging hom die steun van Christelike kerke,
wat tradisioneel baie invloedryk op die Groot Eiland is
(1), verseker. Die "jogurtkoning"
gebruik dieselfde
resep reeds bykans die
afgelope vier jaar lank.
Mnr. Ravalomanana is
in Mei 2002 verkies na afloop
van ’n ses maande lange
politieke krisis, nadat die
uitgaande staatshoof, Didier
Ratsiraka – wat vir 20 jaar
lank aan bewind was –
geweier het om sy nederlaag
te erken (2). Die volk se
mobilisasie het die bejaarde
outokraat (3) uiteindelik gedwing tot ballingskap in
Frankryk. Die ondersteuning van die magtige Federasie
van Christelike Kerke van Madagaskar (FFKM) was
deurslaggewend. In 1991 het die FFKM reeds ’n
sleutelrol gespeel deur bemiddeling te reël tussen
President Ratsiraka en die opposisie se “heethoofde”
en wat die samestelling van ’n oorgangsregering
moontlik gemaak het. Sedert 2002 versterk die nuwe
president sy bande met die land se kerkleiers
voortdurend en tot ongekende vlakke.
Hy is byvoorbeeld in Augustus 2004 herkies tot
visepresident van die Gereformeerdede Kerk van Jesus
Christus (FJKM), een van die vier komponente van die
FFKM. Enkele weke later het mnr. M. Jean Lahiniriko,
president van die Nasionale Vergadering en lid van die
* Joernalis. Uit die Frans vertaal deur Christel Cattin,
christelcattin@hotmail.com
presidensiële party, Tiako i Madagasikara (TIM, “Ek is
lief vir Madagaskar”), tesourier geword van die
Lutherse Kerk. Die ander konfessies bly nie agter nie:
“Die eerste minister, Jacques Sylla, Katoliek, is
benoem op aanbeveling van Kardinaal Armand
Razafindratandra”, erken mev. Madeleine
Ramaholimihaso, stigterslid van die Nasionale
Komitee vir die Waarneming van Verkiesings
(CNOE).
’n Uitsonderlike gebeurtenis: ’n lening van die
Wêreldbank het in April 2005 ’n nasionale byeenkoms
van pastore van die FJKM gefinansier. Mnr.
Ravalomanana het van die geleentheid gebruik gemaak
om aan die deelnemers te verduidelik dat hy hoop om
van hulle “agente vir ontwikkeling” te maak in diens
van die staat. Kort tevore, tydens hierdie vergadering,
het hy openlik die idee van ’n “teokrasie” geopper,
terwyl die Grondwet die sekulêre karakter van die staat
proklameer.
Baie Malgasse wonder
oor die president se
oogmerke. Gaan hy werklik
die kerke inspan tot diens van
’n spoedige ekonomiese
herstel, of gebruik hy die volk
se geloofsoortuigings om sy
mag te vestig? Sommiges,
soos die organisasie Sefafi
(“waarnemer van die
openbare lewe”), verbloem
nie hulle besorgdheid oor die
“gereelde teenwoordigheid van Christelike kerke by
die opening van amptelike seremonies of werksessies
in staatsinstellings se kantore en in openbare geboue
nie, asook die vergunning, in ruil vir vergoeding, van
massiewe finansiële staatshulp aan sekere
geloofsoortuigings” nie. Verpligte gebede in laerskole
tydens vlaghysings laat andere die wenkbroue lig.
’n Universiteitsdosent was erg geskok by die
jaarlikse middagete van die Unie van dosentenavorsers
in 2004: “Dit is met gebed ingelei. Die Minister van
Tersiêre Onderwys was teenwoordig. Niemand het ’n
oog geknip nie. Ek wou reageer, maar my bure het my
vinnig op my plek gesit”, vertel sy. Desondanks tel sy
onder diegene wat mnr. Marc Ravalomanana in 2002
ondersteun het. In daardie stadium het die
ondersteuners van die nyweraar hom voorgestel as die
“Messias” wat gekom het om die eiland te red van die
ramp waarin mnr. Ratsiraka dit gedompel het. “Moenie
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 43

vrees nie, glo net”, was sy gebruik om ’n vers uit die
Evangelie van Markus te aan te haal. Byeenkomste
waarby hy betrokke was, is altyd met gebed geopen:
“Die FFKM was daar. Daar is enkele minute lank
gebid en psalms gesing. Maar die byeenkoms het dan
vinnig herfokus, en ander sake is aangeraak”, onthou
die dosent. Vir haar was hierdie geesdrif by uitstek ’n
uitdrukking van die Malgassiese gemeenskap se
desperaatheid: “Sy maatskaplike verbeelding is geheel
en al deur die Ratsiraka-regime vernietig en het sonder
twyfel uitdrukking gevind in geloof. Daarna was dit die
kerke se taak om die vloer te vee. Hulle het dit nie
gedoen nie”, meen sy.
Nietemin is laasgenoemde tans verdeeld. Op
hierdie wyse vind die kardinaal se ondersteuning aan
die staatshoof nie byval by sekere lede van die
Katolieke kerk nie. Volgens Vader Rémi Ralibera,
sekretaris-generaal van die FFKM, “gaan die Kerk nie
ongedeerd van hierdie noue samewerking met die
politieke mag afkom nie. Die sekulêre karakter van die
staat is tans ongeldig”. Vir Vader Sylvain Urfer “is die
FFKM se politieke verbintenis by uitstek uitstekende
besigheid vir sektes. Dit stel hulle in staat om te
sê: "Kyk na hierdie kerke wat politiek bedryf. Ons
doen dit nie, kom na ons toe. En dit werk!”
Radiostasies wat gebede of geestelike musiek uitsaai,
het ook talryk geword in Madagaskar. Hierdie
vermenigvuldiging skyn die owerhede te kwel. Aan die
begin van 2005 het die regering drie
geloofsverenigings tot sektes verklaar om die enkele
rede dat hulle nie oor gevestigde aanbiddingsplekke
beskik nie, en hulle is verbied. Die vreemdheid van die
redenasie en ’n vae beskuldiging van “versteuring van
wet en orde” laat die vrees ontstaan vir ’n amptelike
“religieuse beleid” wat lynreg teenoor
godsdiensvryheid staan.
Al het die koninklike mag Protestantisme as
staatsgeloof in die negentiende eeu ingelyf, is die
bande tussen openbare instellings en die kerke relatief
skaars. “Daar moet gemeld word dat die kerke baie na
aan die landelike bevolking staan, die teiken van
Ravalomanana se besorgdheid, aangesien hy self
daaruit kom”, verduidelik mnr. Solofo Randrianja,
dosent in Eietydse Geskiedenis aan die Universiteit van
Toamasina. In ’n verslag wat in 2005 deur die
Switserse vereniging, Swisspeace, gepubliseer is, merk
hy die belangrikheid van hierdie band op “tot die mate
waarin ’n Katolieke Kerk soos die FJKM, deur middel
van hulle sekulêre takke vir liefdadigheid, by
ontwikkelingsaksies betrokke is in samewerking met
die staat en met internasionale borge (4).”
As staatshoof en so te sê kerkhoof bly mnr.
Ravalomanana steeds ten volle ’n
maatskappybestuurder wat sy vingers klap wanneer
botsende belange wat onvermydelik met so ’n situasie
gepaard gaan, ter sprake kom. Hy bestuur steeds die
landbougroep Tiko (5) wat in 1981 gestig is danksy ’n
voordelige lening van die Wêreldbank. Op dieselfde
wye as die FFKM het Tiko in die staatsmasjinerie
beland: diegene wat die “Tiko boys” genoem word, het
afgevaardigdes of amptenare van die administrasie
geword. Mnr. Solofonantenaina Razoarimihaja,
voorsitter van die presidensiële party, Tiako i
Madagasikara (TIM – “Ek is lief vir Madagaskar ”) en
vise-president van die Nasionale Vergadering is
byvoorbeeld ’n voormalige bestuurder van Tiko.
Daarteenoor wil dit voorkom asof verskeie maatreëls
wat deur mnr. Ravalomanana in sy amp as president
van die Republiek ingestel is, sy groep in die besonder
tot voordeel strek. Op hierdie wyse het Tiko Oil in
2005 voordeel getrek uit die afskaffing van belasting
op bruto olie soos dié wat die maatskappy hanteer,
terwyl geraffineerde olie wat deur sy mededingers
ingevoer word teen 20% belas word. Verskeie
ekonomiese waarnemers is dit eens dat die industriële
konsortium sy omset minstens verdriedubbel het sedert
die verkiesing in 2002, en hulle veroordeel die
ondeursigtigheid van die Malgassiese sakewêreld.
“Daar kan gesê word dat Ravalomana homself
baie meer as sy voorganger verryk het, neem mnr.
Richard R. Marcus, dosent in Politieke Wetenskap aan
die Universiteit van Huntsville (Alabama) waar. “Maar
terwyl Ratsiraka dit gedoen het deur openbare fondse
te verduister, maak Ravalomana gebruik van sy
politieke posisie om seker te maak dat sy maatskappye
daarin slaag om deurslaggewende kontrakte uit sy
mededingers se hande te neem en om openbare
maatskappe wat geprivatiseer word, teen ’n afslag te
bekom”. Die groep het juis sy aktiwiteite
gediversifiseer. Die firma, alreeds die eienaar van ’n
radiostasie en ’n televisiekanaal, die Madagascar
Broadcasting System (MBS), het ’n koerant geloods,
Le Quotidien, wat hy self druk. Daar word uiteraard
voortgegaan om sowel dierevoedsel te produseer as
jogurt, roomys, botter, olie, drank, ens. Tiko het ook
belê in openbare werke met twee maatskappye, ’n
boufirma genaamd Asa Lalana Malagasy (Alma) en die
siviele ingenieursfirma, die Compagnie de construction
Malagasy (CCM). “Vele plaaslike ‘rykaards’ is steeds
verbind tot die ou gesag en weier om saam te werk. Die
president is dus verplig om dinge self te doen. Tiko is
die enigste middel waaroor hy beskik,” kap die
president van TIM terug in antwoord op diegene wat
die groep se “bulimie” aanroer.
Terwyl hulle kritiek relativeer, verkies
sommiges, soos die dosent Solofo Randrianja, om klem
te lê op dit wat Tiko se baas tot die land bydra:
“Ravalomanana is ’n bourgeois in die klassieke sin van
die woord. Sy maatskappye kan oorleef danksy die
bestaan van ’n plaaslike mark. Maar die skepping van
hierdie mark beweeg in die rigting van die land se
integrasie: wanneer Ravalomanana paaie laat bou,
vergemaklik dit uiteraard die sirkulasie van sy groep se
produkte, maar die algemene bevolking vind ook baat
daarby. Ratsiraka, daarenteen, het alleen gehandel soos
’n roofdier. Hy het byvoorbeeld openbare brûe laat
agteruitgaan om sy maatskappy, Decagon, die
geleentheid te gee om private toldeurgange te
installeer”. Sedert 2002 het die regering die
infrastruktuur versterk: die hawens van Toliara en
Mahajanga is herstel; paaie wat in totaal 1 500
kilometer beslaan, en wat die hoofstad met die grootste
provinsiale stede in die ses provinses verbind, is
herbou; die nasionale pad wat Antananarivo met
Toamasina verbind en vroeër in ’n bedenklike toestand
was, is splinternuut (6).
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 44

Dit lyk asof die nuwe regime in hoë mate by die
“internasionale gemeenskap” byval vind. Madagaskar
is die grootste begunstigde van die Verenigde Nasies se
Millenium Ontwikkelingsdoelwitprojek se fonds; die
Franse Senaat het die Louise Michel-prys, wat
prominente persone vereer “wat republikeinse waardes
verdedig”, aan mnr. Ravalomanana toegeken. In
Oktober 2004 het internasionale bilaterale borge
Malgassiese skuld gedeeltelik of geheel en al afgeskaf.
Die land se ekonomie bly nietemin baie broos.
Tussen Januarie en April 2004 het die Malgassiese
geldeenheid 50% van sy waarde verloor. Aan die einde
van September 2004 het inflasie 22% bereik. Tussen
Desember 2004 en Desember 2005 het dit 11,4%
bereik. Die wêreldwye verhoging in brandstofpryse het
nie gehelp nie. Sedert Junie 2005 gaan die land gebuk
onder daaglikse elektrisiteitsonderbrekings: die
nasionale elektrisiteitsmaatskappy, Jirama – waarvan
die bestuur in Januarie 2005 aan die Duitse firma
Lahemayer afgestaan is – en wat deur al die vorige
regimes sedert onafhanklikheidswording gemelk is,
staan op die rand van bankrotskap. Tariewe het
gevolglik in Julie 2005 met 30% opgeskiet en in
November 2005, ’n verdere 30%. Aan die begin van
2005 is die groeikoers op 7% vasgestel, maar dit het
oplaas ’n plafon van 5,1 % bereik. Gedurende die
eerste kwartaal van 2005 het uitvoere van maatskappye
in die vry sone met 24% verminder vergeleke met
2004.
Sleg enkeles trek voordeel uit groei. Slegs groot
ondernemers kon byvoorbeeld voordeel trek uit die
afskaffing van belasting om hulle produksiegereedskap
te moderniseer. “In werklikheid is ons sedert 2002 die
toeskouers van ’n verskerpte liberalisme sonder
voorbehoud,” merk Vader Sylvain Urfer op. “Dit is die
wet van die sterkste, en die armes gaan swaar
daaronder gebuk”. Die land word 146ste uit 177
geklassifiseer op die Verenigde Nasies se Program vir
Ontwikkeling (UNPD) se skaal vir menslike
ontwikkeling. Twee-derdes van die Malgasse (80% van
die landelike bevolking en 55% van die stedelike
bevolking) leef steeds onder die broodlyn; 60% ly aan
wanvoeding. Salarisse het bykans niks verhoog nie. ’n
Werknemer van die Departement van Onderwys vertel
rasend van woede dat hy verplig is om privaatklasse na
sy werksure te gee ten einde sy inkomste aan te vul.
Openbare hospitale, wat voorheen deur die laer
inkomstegroepe besoek is, ontvang die middelklas
sedert die konsultasietarief in Februarie 2005 van 1200
tot 15 000 Ariary (7) verhoog is: die armste mense is
uit die stelsel gewerp en wend hulleself tot tradisionele
praktisyns, merk ’n dokter op.
Al is skoolgelde afgeskaf, was dit eers in
Oktober 2005 dat die staat begin het om skole te
voorsien van die nodige om te kan funksioneer. Wat
die gratis verspreiding (befonds deur die Wêreldbank)
van skooltoerusting aan leerlinge betref, is dit goed en
wel om dit voor te stel as ’n wyse om teen armoede te
stry, maar dit is bloot ’n skuiwergat. “Word die ware
oorsake of slegs die gevolge van armoede beveg?” vra
’n laerskoolonderwyseres in Antananarivo se
buitewyke haarself af.
Die situasie op die platteland waar meer as 70%
van die Malgasse woon, het nie enige merkbare
verbetering getoon nie. Die skouspelagtige verhoging
in die prys van rys in 2004 – dit het verdriedubbel
tussen April en Desember – het slegs enkele groot
produsente bevoordeel, terwyl die groot gros van klein
rysproduseerders verontagsaam is (8). Aan die ander
kant van die spektrum het die bevolking, vir wie
hierdie graan hulle basiese stapelvoedsel is, erg
daaronder gely. “Ratsiraka het die ryspryse
gesubsidieer om hulle kunsmatig laag te hou.
Ravalomanana het hierdie subsidie afgeskaf. Hy het die
pryse laat sweef en dit het opgegaan,” verklaar mnr.
Richard R. Marcus.
Die president se groot aantal buitelandse reise –
onderneem aan boord van sy vliegtuig wat “Force
One” genoem word – om buitelandse beleggers na wie
daar met soveel verwagting uitgesien is, te verlei, het
diesnieteenstaande geen uitwerking gehad nie. ’n
Nieregeringsorganisasie (NGO), die Konsortium van
Solidariteit met Madagaskar, lê klem op verenigings se
besorgdheid oor hierdie groeiende armoede, omdat
hulle nie die vermoë besit om die staat te vervang wat
gesondheid of voeding betref nie (9).
Mnr. Marc Ravalomanana het sy gewoontes as
maatskappybestuurder behou vir die bestuur van
nasionale aangeleenthede. Na bewering impulsief en
wraaksugtig, het hy reeds verskeie ministers en
staatsadviseure wat hy as “onbevoeg” beoordeel het,
afgedank (10). Die meeste van hulle het hulle kort
daarna by die opposisie geskaar. In die naam van
hierdie einste “bevoegdheid”, gebeur dit soms dat die
staatshoof nie altyd by die wetlike prosedure hou nie.
“As die vrug van persoonlike nadenke van die
president van die Republiek is die afskaffing van
belasting in Augustus 2003 beslis en onmiddelik
toegepas, voordat die Parlement aangevra is om hulle
te begrawe,” reageer Sefafi. Verder, onder die
voorwendsel van die “handhawing van wet en orde” en
om politieke oproer tydens verkiesingsperiodes te
beperk, het die regerings- en munisipale owerhede nie
gehuiwer om twee van die opposisie se openbare
vergaderings te verbied nie – op 22 November en 17
Desember 2005. Dit het protes uitgelok van die
betrokke partye asook van organisasies soos Sefafi, wat
’n terugkeer na praktyke van die Ratsiraka-regime
veroordeel. “Dit is oneerlik om te verwag dat alles
binne drie of vier jaar kan verander. Baie van diegene
wat die huidige regime kritiseer, doen dit omdat dit
hulle belange dien,” reken Fara, ’n partylid. Ander is
van mening dat vryhede op hierdie wyse beter beskerm
word. Op soortgelyke wyse dui ’n verslag wat deur vier
navorsers opgestel en in Oktober 2005 gepubliseer is
(11), aan dat meer as vier uit vyf Malgasse van mening
is dat “die vryheid om sonder druk te kies vir wie ’n
mens wil stem” groter is as enkele jare tevore en dat
76% van die bevolking dink dat “die vryheid om te sê
wat ’n mens dink” beter gerespekteer word.
In weerwil van die polemiek is mnr.
Ravalomanana bykans verseker daarvan dat hy
volgende jaar herkies sal word. Teenoor hom kom die
opposisie minder geloofwaardig voor. Sedert Junie
2005 eis dit die opstelling van ’n “oorgangsregering”,
aangesien die presidentsverkiesing van 2002 – van ’n
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 45

tweede rondte ontneem – nie volledig plaasgevind het
nie. Hierdie vereiste word nouliks ernstig opgeneem.
“Diegene wat hulleself in die opposisie bevind, wil
bloot die mag en die rykdom wat daarmee saamgaan,
terugvind. Dit is al wat hulle interesseer”, meen ’n
inwoner van Antananarivo net soos vele ander.
Al het die meerderheid van ekonomiese
rolspelers een van hulle makkers met tevredenheid as
staatshoof aanvaar, het hulle baie behoedsamer geword
sedert die finansiële krisis in 2004, maar hulle stem
nietemin saam dat die regering in 2007 hernieu moet
word. “Hierdie eerste jare was ’n fase van vestiging. ’n
Mens kan nie dadelik resultate sien nie. Die nuwe span
moet voortgaan met dit waarmee hy begin het, anders
gaan ons weereens van voor af begin en dit sal
weereens katastrofies wees,” meen ’n ondernemer wat
in die hoofstad gevestig is. “Vele dinge is vermag. In
die platteland kom mense agter dat dinge nie meer soos
voorheen is toe enigiemand enigiets kon doen nie: nou
word alles bestuur, boere vorm verenigings en klein
ontvangers kan nie meer by enigiemand aanklop nie.”
In Antsirabe, ’n groot stad wat 160 km suid van
die hoofstad geleë is, kom ’n sosioloog wat ’n spesialis
van die landelike bevolking is, minder optimisties
voor: die idee om ’n landboubedryf te ontwikkel wat
dikwels deur die owerhede in Antananarivo
aangemoedig word, kom vir hom heeltemal buite
verband voor met die realiteit van Malgassiese
landbou, wat grotendeels uit klein familie-eenhede
bestaan. In 2005 het die staat ’n duisend Nieu-
Seelandse melkkoeie ingevoer om boere aan te spoor
om hulleself in die melkbedryf te vestig. Personeellede
van die Departement van Veeteelt wat daarteen gekant
was, is afgedank. Die helfte van die vee is deur Tiko
aangekoop. Die res het tot op hede geen kopers gevind
nie: die aantal boere wat ’n koei kan bekostig wat 4
miljoen Ariary kos (sowat 1800 Euro), is skaars (12).
In 2002 het mnr. Marc Ravalomanana vier
maande nodig gehad om internasionale erkenning te
bekom. Met die vooruitsig van volgende jaar se
verkiesing kan hy reeds op die ondersteuning van
borge staatmaak wat tevrede is met sy neoliberale
beleid, met die instelling van die Hoë Raad vir die
Stryd teen Korrupsie (Cslcc) en met die Onafhanklike
Anti-korrupsie Kantoor (Bianco). Waarom aanvaar die
borge dat die staatshoof byvoorbeel ’n maatreël vir die
ontheffing van belasting instel wat lynreg teenoor hulle
beginsels staan, terwyl hulle voorheen met ’n vuis op
die tafel moes slaan vir minder? “Die feit dat die
regering die vermindering van armoede as doelwit op
die voorgrond stel, bied ’n gedeeltelike verduideliking
vir hulle inskiklikheid,” meen mnr. Philip Allen, dosent
aan die Universiteit van Frostburg (Maryland).
Hierdie wêreldwye finansiële instellings is
deesdae alomteenwoordig. “’n Mens kry die indruk dat
Ravalomanana nie vry is nie. Dit is die Wêreldbank,
die IMF [Internasionale Monetêre Fonds] wat alles
dikteer. Die intellektuele wat voel hulle is bevoeg,
word heeltemal uitgesluit. Die president se tegniese
assistente is buitelanders, amper soos onder die Eerste
Republiek toe daar ’n Fransman agter elke Malgas was.
Dit skep ongelooflike ongemaklikheid. Reeds onder
Ratsiraka, vanaf die strukturele aanpassings in die
middel van die 1980's, is daar aan Malgassiese
bestuurders voorgesê om stil te bly”, verduidelik mev.
Janine Ramamonjisoa, dosent in Sosiologie aan die
Universiteit van Antananarivo.
En die atmosfeer aan die universiteit is
inderdaad stug. Vele dosente – waarvan die
meerderheid mnr. Ravalomanana in 2002 ondersteun
het – die meerderheid van hulle ouer as vyftig jaar (aan
die begin van die 1990's het die Wêreldbank gevra om
aanstellings te vries), erken teleurgesteld dat hulle
uitgeput is. “Ek het aan die volksbewegings van 1972,
1991 en 2002 deelgeneem (13). Vandag is dit verby, ek
het nie meer die energie om met enigiets te begin nie,”
bieg een van hulle aan die stuur van sy ou Renault R5.
Is dit toevallig dat die musiekgroep Mahaleo ’n doring
in die voet vir mnr. Ratsiraka se regime, vandag, meer
as dertig jaar na sy debuut, steeds net soveel stadions
vul? “Ek vrees niks het verander nie. Die president
veins die verlede. Soos meubelstukke in museums wat
nie ’n skrapie het nie, maar toegegroei is onder mos”,
het die protesteerders aan die begin van die 1980's
gesing ... Die liedjie is steeds baie gewild. Nietemin,
aan diegene wat twyfel of die rigting waarin die land
gestuur word die regte een is, gee die president se
ondersteuners raad: geduld. “Die pad is nie maklik
nie,” soos mnr. Solofo Randrianja opmerk, “want daar
moet terselfdertyd deursigtigheid aan staatsbestuur
verleen word, terwyl voorregte en netwerke wat sedert
die onafhanklikheidswording gevestig is, aandag moet
kry ...”
(1) Lees Sylvie Brieu, “La Grande Ile sous l’influence des
Eglises”, Le Monde diplomatique, Oktober 1995.
(2) Lees Jean-Aimé Rakotoarisoa, “Les racines culturelles de
la crise malgache”, Le Monde diplomatique, Maart 2002.
(3) Lees Philippe Leymarie, “Madagascar entre nationalisme
et survie”, Le Monde diplomatique, Maart 1997.
(4) “Ravalomanana, 2002-2005: Des produits laitiers aux
affaires nationales”
FAST Country Risk Profile Madagascar. Augustus 2005.
(5) Die groep bestaan uit: Tiko Oil Products, Tiko Agri,
Toamasina Oil Plants, Iko, Tia (landbou); Magro
(Malagassiese groothandelaar), Tiko (handel), Alma, CCM
(konstruksie), radio mada, mbs, radio fahazavana, le
quotidien, Blueprint (media). www.tiko.mg
(6) Daar is steeds veel om te vermag in ’n land wat berug is
vir sy gebrek aan toerusting: daar bestaan 14 000 km
"begaanbare" paaie in Madagaskar, die helfte minder as in
1960.
(7) Sedert Desember 2004 vervang die ariary die malgassiese
frank. Dit kan nie verruil word nie. Een ariary is gelykstaande
aan 5 malgassiese frank. Een euro is gelykstaande aan 2500
ariary.
(8) In 1999 het die rysbedryf 12% van die bruto binnelandse
produk (BBP) uitgemaak en het rysproduksie ongeveer 10
miljoen mense van die 15 miljoen inwoners betrek.
(9) Madagasconsortium.free.fr
(10) Mnre. Andry Rasamindrakotroka (Gesondheid), Haja
Razafinjatovo (Onderwys), Jean Seth Rambeloharijanona
(Binnelandse Sake), Ndalana René (Sport), Zaza
Ramandimbiharison (Adjunk Eerste Minister), Mejamirado
Razafimihary (Nywerheid).
(11) Navorsing gedoen deur die Navorsingsinstituut vir
Ontwikkeling, l’Institut de recherche pour le développement
(IRD); die Raad vir Studie en Opleiding, Conseil, étude,
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 46

formation (Coef); Ontwikkeling, Instellings en Langtermynanalises
(Dial). www.afrobarometer.org/madagascar.htm
(12) Die minimumsalaris is vasgestel op 52 000 ariary (24
euro).
(13) In 1972 het ’n volksbeweging vir Philibert Tsiranana,
wat as neokoloniaal bestempel is, omvergegooi. In 1991 het
’n ander volksbeweging vir mnr. M. Didier Ratsiraka ’n
eerste keer verdryf.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 47

• Dossier: Die politiek van Islam
Drie jaar gelede, op die vooraand van die Amerikaansgeleide inval van Irak, het meer as 80% van
Monitor op rsg se luisteraars hulle steun vir dié imperiale avontuur uitgespreek in ’n telefoonpeiling.
Waarskynlik het dié luisteraars sedertdien heelwat stof tot nadenke gekry, en ook meer inligting om
die verwerplike teorie van Samuel Huntington oor ’n ‘botsing tussen beskawings’ aan die vergetelheid
toe te vertrou. In hierdie dossier probeer ons lesers op hoogte bring met sleutelaspekte van die
politiek van Islam vandag. Georges Corm ontleed Hamas se verkiesingsoorwinning in Palestina. William
Dalrymple wys op die komplekse funksie van Islamitiese skole in Pakistan. Johann Rossouw ontleed
die reaksie op die Moslemspotprente.
Moslemspotprente:
Vryheid van spraak?
EEN VAN DIE GROOTSTE IRONIEË VAN DIE
“POST-RELIGIEUSE” EUROPESE SAMELEWING
EN SY (NEO)LIBERALISME, IS HOE DIT MET
PRESIES DIESELFDE IRRASIONALITEIT
WAARVAN DIT RELIGIEË DIKWELS BESKULDIG,
MET SY EIE WAARDES OMGAAN.
Deur Johann Rossouw *
A
sof met blindheid geslaan, verdedig hy hierdie
waardes as sou dit die hoogtepunt van menslike
prestasie verteenwoordig, terwyl dié samelewing
feitelik toenemend onderlê word deur dekadensie,
ideeloosheid en ’n enorme onvervulde sug na – ja, die
transendente, die méér wat dit vir ons moontlik maak
om ‘ons’ te sê.
Ewe absurd in hierdie
onheilige komedie is hoe
hierdie samelewing sy
waardes na die hoofstroommedia
wêreldwyd uitvoer:
gewis ’n algemene waarstelling,
maar een wat deeglik
bewys is deur die Suid-
Afrikaanse hoofstroompers se
ietwat hopelose reaksie op
die hofbevel wat deur ’n
Islamitiese groep, Jamiatul
Uluma, teen die Sunday
Times en die Independentkoerantgroep
verkry is om
die publikasie van die
gewraakte Deense
Moslemspotprente te keer. “Vryheid van spraak!
Vryheid van spraak!” is soos uit een mond geweeklaag.
Veral interessant was om te sien hoe George Claassen,
ombudsman van Die Burger en uitgesproke
antireligieuse kommentator rondval om in terme van
die heersende liberale kode die tameletjie te hanteer,
terwyl die koerant waar hy in diens is die enigste
* Redakteur
Afrikaanse koerant met ’n noemenswaardige
Moslemleserstal is. Ewe sprekend van die houvas wat
die liberale orde op die Afrikaanse intelligentsia gekry
het, was hoe Etienne van Heerden moes bontstaan om
te verklaar waarom Litnet nie Nathan Bond se
klaarblyklik hatige brief oor die Islam op Litnet sou
plaas nie … nadat Bond en andere al jare lank lustig
onder die Christendom inklim.
Van Heerden is nie Claassen nie, en nie die
minste nie weens die veel genuanseerder wyse waarop
Van Heerden met religie, filosofie en die onsigbare wat
mense dryf, omgaan – maar dit daar gelaat. Die feit van
die saak is dat min ander dinge so goed as die
omstredenheid oor hierdie spotprente die gevaar
daarvan blootlê om vryheid van spraak met dieselfde
blinde geloof te verheerlik as waarmee mense soms
met hulle geloof self omgaan, en waarop die blinde
aanhangers van vryheid van
spraak nooit links is om die
res van die mensdom se
aandag te vestig nie.
Dit ly geen twyfel nie
dat vryheid van spraak (wat
nie deur die liberalisme
uitgevind is nie, al sukkel ’n
mens om dit te glo) ’n
kosbare waarde is en tewens
’n hoeksteen van enige
demokrasie. Maar om die
ganse debat oor die
Moslemspotprente te stel in
terme van die regte van
Moslems teenoor die reg op
vryheid van spraak, so asof
die opweeg van verskillende
regte die alfa en die omega van die politieke lewe is, is
om in ’n steriele, juridiese doodloopstraat te beland wat
geensins die vraagstukke ter sake hanteer nie.
Daar is minstens twee sake wat swaar weeg in
die beoordeling van die Moslemspotprentdebakel,
naamlik die politiek van Islam en die gewig wat die
beeld onderskeidelik in die Weste en binne Islam dra.
Wat die politiek betref: in ’n briljante artikel
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 48

wat Sélim Nassab op die vooraand van die
Amerikaansgeleide inval van Irak in Le Monde
diplomatique van Maart 2003 gepubliseer het,
genaamd “Om klaar te speel met die Arabiese wêreld”
(“Pour en finir avec le monde arabe”) gee Nassab ’n
broodnodige historiese agtergrond om te verklaar
waarom daar vandag soveel woede teenoor die Weste
onder Moslems en veral die Arabiese wêreld bestaan.
Nassab gee ’n oorsig van die verskillende
vernederings waaraan die Arabiese wêreld sedert die
begin van die 1920’s, oftewel vanaf die val van die
Ottomaanse Ryk, deur Westerse lande onderwerp is.
Destyds was die Arabiese wêreld reeds vir vier
eeue onder die Turkse (en dus Moslem-) regering, wat
dan ook verklaar waarom mnr. Osama Ben-Laden hom
beroep op kalifaat, oftewel Moslemregering,
waaronder alle Moslems sou val. Nassab som die
houding van Arabiere teenoor die Ottomaanse Ryk op:
“As hulle belasting eers betaal was en hul seuns na die
weermag gestuur, was die gewone Arabiere van
Beiroet, Damaskus of Jerusalem min of meer kiets met
die politieke mag. Die politieke mag was elders, en
hulle hoef hulle nie daaroor moeg te maak nie.
Gegroepeer in families, sibbe (clans), gemeenskappe,
streke of ander lojaliteite was hulle Arabiere van
Palestina, Libanon of Sirië sonder dat hulle ‘land’ van
oorsprong vir hulle ’n nasionaliteit was.”
Intussen het die Arabiese intellektuele egter
vanaf die einde van die 19de eeu besef dat die
Ottomaanse Ryk se afgang onomkeerbaar was.
Gevolglik het hulle hulle gewerp in ’n beweging van
kultuurpolitieke herlewing, die Nahda, “waar die wil
om Islam en die samelewing te transformeer, en weer
die lewende bronne te vind wat dit oplaas vir Arabiere
moontlik sou maak om deel van die wêreld te vorm,
met mekaar vermeng is.” Aangesien die Ottomaanse
Ryk reeds Islamities was, het Arabiese nasionalisme
vir hierdie intellektuele die enigste basis van bevryding
van die Ryk uitgemaak.
Toe hierdie intellektuele aan die einde van die
1910’s teen die Ottomaanse Ryk opgestaan het, het
Brittanje sy belofte van ’n groot Arabiese staat
verontagsaam … en die skepping van “’n nasionale
Joodse tuiste” in Palestina beloof. So is die Arabiese
wêreld se eerste tree na ’n post-Ottomaanse
moderniteit met verraaide verwagting gegee.
Hierop het die skepping van ’n aantal Arabiese
nasies gevolg, aangedryf deur Brittanje en Frankryk.
Dié state was almal onder mandaat van die twee
Westerse moondhede ten einde die “jong lande na
onafhanklikheid te help”, paternalisme ingesluit,
dankie.
Die volgende Westerse vernedering vir die
Arabiese wêreld het gekom in 1948, toe die Staat van
Israel op ’n golf van internasionale simpatie vir die
Jode gestig is. Nadat die Arabiere aan die einde van die
Eerste Wêreldoorlog gekul is, was dit nou weer so, en
is ’n tweede vernedering deurloop.
President Nasser van Egipte het hierop
gereageer deur die Verenigde Arabiese Republiek van
Egipte uit te roep, in die hoop dat dit mettertyd die
ganse Arabiese wêreld sou insluit, en dat dié wêreld
sodoende by die moderne era kon aansluit. Die hoop
wat hieruit voortgevloei het, het uiteindelik fataal
beskaam met die Sesdaagse Oorlog van 1967. Die
Arabiese wêreld het dit as verraad deur die Weste en
Israel beleef, en was in hierdie stadium so verneder dat
hy nie in staat was om deeglike selfondersoek oor sy
aandeel in die gebeure te doen nie.
In hierdie jare het die Westerse miskenning van
die Arabiese nasionalismes, tesaam met die korrupsie
van die Arabiese regerings, gelei tot die
onvermydelike: die herlewing van Islam as basis van ’n
ander politiek. Die Iranese rewolusie van 1979 het dié
feit met ’n oorverdowende knal aangekondig.
Deur die loop van die 1980’s het veral die VSA
’n krimineel onverantwoordelike strategie gevolg deur
korrupte regerings of Islamiste in die Arabiese wêreld
en die Nabye en Verre Ooste in die algemeen te steun.
Dit het ingesluit steun aan Saoedi-Arabië se
koningshuis, aan Saddam Hoessein se regering en aan
Afganistan se heilige vegters, waar Ben-Laden ook
deur die CIA opgelei is.
Terwyl veral die VSA en die Weste in die
algemeen sy steun vir verskillende faksies in die Nabye
en Verre Ooste sedert die 1920’s aan die hand van
kortsigtige eiebelang verwissel het, is veral
Amerikaanse steun aan Israel die een konstante. Teen
hierdie agtergrond het die katastrofale situasie van die
Palestyne die simbool van die ganse Arabiese wêreld
se vernedering geword.
Kan enigiemand dan verbaas wees oor die felle
reaksie wat wêreldwyd onder Moslems uitgebreek het?
Laat ons ook nie vergeet nie dat die felste protesaksies
voorgekom het in lande waar Moslemminderhede
tweedeklasburgers is, sowel as in die Midde-Ooste –
met ander woorde waar Westerse politieke miskenning
van Moslems en die Arabiese wêreld in die algemeen
op sy ergste is.
Om jou in hierdie omstandighede bloot op
vryheid van spraak te beroep, met die flou kwalifikasie
dat “ons darem simpatie met die Moslems het”, is
verregaande. Want die feit van die saak is dat vryheid
van spraak by uitstek daar bestaan waar ’n politiek van
erkenning beoefen word. Mense verbrand nie mekaar
se vlae of ambassades as hulle in die eerste plek erken
word nie.
Dit bring ons by die kwessie van die rol van die
beeld binne die Weste en Islam. Waar die
Moslemwêreld tot aan die einde van die Middeleeue op
die voorpunt van kennis en tegnologie gestaan het in
wat vandag as die Weste en die Nabye en Verre Ooste
bekendstaan, is die bordjies vanaf die die 15de eeu
verhang. Hierdie oorgang gaan gepaard met die
opkoms van seevervoer en die boekdrukkuns in die
Weste, oftewel wat Régis Debray die grafosfeer noem.
Tydens die volgende vier eeue, toe die Arabiese
wêreld onder die Ottomaanse Ryk was, het die
gedrukte woord en die Protestantisme sy eie haat vir
die beeld meegebring. Die Moslemwêreld was in ’n
groot mate agter in die grafosfeer, en sou uiteindelik
min of weinig blootstelling aan die volgende groot
tegnologiese rewolusie, die opkoms van die
oudiovisuele, hê tot laat in die 20ste eeu.
Terwyl die Weste deur die loop van die 20ste
eeu met sy televisie en rolprente die beeld banaal
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 49

gemaak het – en ook sy eie religieuse beelde in die
proses – het die fiksasie op die visuele uitgebly in die
Moslemwêreld. Dit verklaar dan ook waarom
Moslembetogings so dikwels met die vertoon van die
Koran of die waai van vlae met skrif op gepaardgaan.
Kan daar in hierdie verband ’n meer hartverskeurende
beeld wees as dié van ’n Pakistanse man in sy dertigs
wat met sy gesig vertrek van pyn agter sy baard die
Koran in die lug hou? Wat het hierdie mense anders as
Islam?
Om te beweer dat hulle die Weste haat vir wat
hy het, is vergesog: die Weste word gehaat vir wat hy
die Moslemwêreld alles ontneem in sy geldige strewe
na vryheid en demokrasie op sy eie voorwaardes. En
waar die Moslemwêreld inderdaad korrek handel
volgens die Westerse voorskrifte van demokrasie, waar
’n vrye en regverdige verkiesing plaasvind, soos in
Januarie in Palestina gebeur het, dan word die
nuutverkose regering aan allerlei dreigemente
onderwerp as hy nie sy politieke program laat vaar nie.
Dieselfde sterk medisyne is beslis oor dekades nie
uitgedeel aan die Ierse Republikeine, Irak onder
Saddam Hoessein of selfs Afganistan vandag na die
Taliban nie.
Op die tuisfront is dit begryplik dat die Suid-
Afrikaanse pers met die vorige bedeling se miskenning
van vryheid van spraak nog vars in die geheue so
ontsteld was oor die hofbevel teen die publikasie van
die gewraakte spotprente. Dit is ook so dat die Suid-
Afrikaanse media oor die algemeen pro-Palestyns en
religieus sensitief is. Aan die ander kant is dit ook waar
dat die kras materialisme van die neoliberale wanorde
en sy fikasies op die dekadente lewens van “bekendes”
na 1994 ongekende hoogtes in die Suid-Afrikaanse
media bereik het. Daar is ’n byna hedonistiese
verheerliking van materiële begeertes, iets waarin die
Afrikaanse media in ’n mindere mate skuldig is.
Dat so ’n klimaat Suid-Afrikaanse Moslems kon
laat wonder oor of hulle nie ook maar met die stok van
“vryheid van spraak” geslaan sal word nie, is volkome
begryplik.
By laaste oorweging is een ding seker: drie jaar
na die Amerikaansgeleide inval van Irak is die
vernedering van Arabiere in die besonder en Moslems
in die algemeen erger as ooit. Dat religieuse
ekstremisme en onbuigsame leiers onder hierdie mense
na vore tree, is geensins vreemd nie. Die enigste
alternatief is dat demokrate wêreldwyd in solidariteit
met die brose demokratiese kragte in die Arabiese
wêreld moet saamspan. Want so nie sal Bush en Ben-
Laden later as net die voorspel van die eintlike slagting
staan.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 50

• Dossier: Die politiek van Islam
In Pakistan se madrasas
Deur William Dalrymple *
N
ie ver van die Indus-rivier nie, stroom-op van
Akora Khattak in die Frontprovinsie in die
noordwestelike deel van Pakistan en baie naby die pad
na Islamabad waarop die vragmotors verbydreun, staan
die Haqqania, een van die radikaalste van die religieuse
skole bekend as madrasas. Etlike Talibanleiers,
waaronder mollah Omar self, is deur dié instelling
opgelei. Die skool word beskuldig daarvan dat hy die
brutale, ultrakonserwatiewe weergawe van die
Islamitiese wet soos beoefen deur die Taliban
geïnspireer het, en hier is ook niks wat ’n mens laat
dink dat die Haqqania oor sy voormalige leerlinge
skaam sal kry nie. Om die
waarheid te sê, verklaar die
skoolhoof, Maulana Sami ul-
Haq, met trots dat die dag wat
die Taliban nuwe vegters
soek, hy die skool sal sluit en
al sy leerlinge sal stuur om
die wapen op te neem. Die
naam Akora Khattak
beliggaam dus in vele opsigte
alles wat die Amerikaanse
leiers die meeste vrees en
verafsku in hierdie streek, ’n
bastion van religieuse,
intellektuele en soms militêre
weerstand teen die Pax
Americana.
Wanneer die Indus oorgesteek word, waai ’n
kragtige stofwarrelwind. In die skaduwees van die
massiewe mure van die fort van Attock, ’n borswering
wat Indië eens teen Afgaanse invalle beskerm het,
belyn populiere die pad. In die verte toring die blou
heuwels van Margall soos die getande rug van ’n
draak. Op die skouer van die pad is daar ’n
begraafplaas waar die vlae wat elke graf versier, in die
wind wapper. ’n Paar kilometer daarvandaan in die
verte staan ’n paar vervalle betongeboue in ’n moderne
weergawe van die Mogol-argitektuur. Wasgoed word
droog op die dakke en verandas van sy slaaptorings, en
in die binnehof maal die leerlinge. Hulle is almal mans,
elkeen dra ’n tulband en ’n welige baard.
Vir iemand wat oor die algemeen as ’n ware
ikoon van haat van die Weste beskou word, kom
Maulana Sami voor as ’n verbasend geestige,
blymoedige man. Hy dra ’n blou manel van vaagweg
* Lid van die Royal Society of Literature asook die Royal
Asiatic Society en skrywer van onder meer White Mughals:
Love and Betrayal in Eighteenth-Century India
(HarperPerennial, 2003). Hierdie artikel is ’n verkorte
weergawe van ’n teks wat in die New York Review of Books
verskyn het. Uit die Frans vertaal deur Johann Rossouw
redakteur@vryeafrikaan.co.za
Victoriaanse snit, en sy goedversorgde baard waag ’n
tikkie henna. Sy gesig is hoekig, sy neus staan uit en
daar is lagplooitjies om sy oë. In sy kantoor stel hy sy
kleindogter van twee voor, wat rustig met ’n rubberbal
speel. Min tekens dat Haqqania ly onder die
onderdrukkende maatreëls wat president Pervez
Moesharraf verklaar het hy wou teen die sentra van
Islamitiese radikalisme instel. Die gesig van my
gespreksgenoot verhelder: “Dit is vir Amerikaanse
verbruik gereserveer,” lag hy goedhartig. “Dis bloot
mediaverklarings. Daar’t niks van gekom nie.”
Vind hy nie die atmosfeer op die oomblik
verstikkend nie?
“Inteendeel, ons is in ’n sterk posisie. Bush het
die ganse Islam laat ontwaak.
Ons is daarvoor erkentlik
teenoor hom.” Sy glimlag
word groter. “Ons werk is die
propagering van die
Islamitiese ideologie. Ons
verskaf die onderrig, die klere
en die boeke gratis. Ons kan
selfs mense gratis huisves.
Ons is die enigstes wat die
armes onderrig.”
Maulani Sami bly ’n
oomblik stil en sy glimlag
verdwyn. “Die mense is
wanhopig. Hulle het genoeg
gehad van Pakistan se ou
sedes, die sekulêre partye en
die weermag. Daar is soveel korrupsie. Moesharraf
doen niks anders as om teen die Moslems te baklei nie
en ‘amen’ te sê op alles wat die Weste wil hê. Hy stel
nie in die mense belang nie. Daarenteen soek almal
vandag Islamitiese antwoorde – en ons kan help om
hulle te vind. Slegs ons Islamitiese stelsel kan
geregtigheid bring.”
Of dit nou ten goede of ten kwade is, is die
politieke ontwikkelinge wat Sami ul-Haq vanuit sy
madrasa van Akora Khattack waarneem besig om
dwarsoor Pakistan herhaal te word. ’n Studie van die
Pakistanse Departement van Binnelandse Sake wat na
11 September uitgevoer is, het onthul dat daar 27 keer
meer madrasas in die land as in 1947 is. Met
onafhanklikheidswording was daar 245, maar in 2001
het die getal gestyg tot 6870 (1). En onder hulle word
’n beduidende gedeelte beheer deur of is verbind aan ’n
vereniging van Islamitiese partye genaamd die Koalisie
vir Aksie Moettahida Majlis-e-Amal (MMM) wat
onder Sami se adjunkpresidensie ’n soort Talibanregime
in die Noordoos-Frontprovinsie ingestel het wat
musiek in die openbaar asook enige uitbeelding van die
menslike gestalte verbied. Op bisarre wyse is die
enigste uitsondering op dié reël “Colonel Sanders” se
prentjie op Kentucky Fried Chicken se teken in
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 51

Peshawar. Hulle verduidelik dat dit is omdat die
kolonel se baard as behoorlik Islamities beskou word,
wat hom toelaat om te ontsnap aan die ikonoklasme
wat oral elders verpligtend is.
Die Islamitiese partye weet van die voordele
wat hulle uit die beheer van hierdie plekke van
onderrig kan trek en hulle steek dit nie weg nie. Die
hoofkantoor van Jamaat-e-Islami in Lahore is
byvoorbeeld ook ’n madrasa waar tweehonderd
studente ’n Koraniese opvoeding met ’n duidelike
politieke inslag ontvang. ’n Woordvoerder van die
party was baie eksplisiet: “Die politieke transformasie
wat deur ons madrasa meegebring word, is besig om ’n
massiewe invloed op Pakistan se toekoms uit te oefen.
Daar bestaan ’n noue band tussen die
verkiesingsuksesse van die Islamitiese partye en die
werk wat ons in ons madrasas doen.”
Dwarsoor Pakistan het die religieuse gelowe
gevolglik verhard. Die verdraagsame barelvi-variant
van Islam wat deur die Soefisme beïnvloed is, is
heeltemal uit die mode, grootliks uitgedruk deur die
skielike opkoms van die mees geharde en
gepolitiseerde hervormingsugte, naamlik die
Deobandi-, Wahhabitiese en Salafistiese strominge.
Die snelle vermenigvuldiging van hierdie
madrasas het in die 1980’s begin onder die beskerming
van generaal Zia ul-Haq (2) binne die kader van die
Afgaanse djihad, en is hoofsaaklik deur die Saoedi’s
gefinansier. Waar talle van die madrasas wat tydens dié
era gestig is bloot ’n vertrek aangebou aan die
dorpsmoskee is, het ander baie gevestigde instellings
geword: die Dar ul-Uloom in Baloetsjistan huisves
byvoorbeeld 1 500 seuns in die koshuis en nog 1 000
van buite. Daar is in totaal nagenoeg 800 000 leerlinge
in Pakistan se madrasas, ’n hele Islamitiese
onderwysstelsel, gratis en verniet, wat meeding met ’n
sterwende openbare sektor.
In Pakistan is die openbare-onderwysbegroting
slegs 1,8% van die bruto nasionale produk. Dit is
waarom 15% van die skole nie oor voldoende plek
beskik nie, 40% nie lopende water het nie en 71%
sonder elektrisiteit is. Wegblyery kom gereeld onder
die onderwyserskorps voor, en in werklikheid bestaan
talle van hierdie skole slegs op papier. Toe die
voormalige Pakistanse krieketkaptein wat tot die
partypolitiek toegetree het, mnr. Imran Khan, in 2004
oor die openbare skole in sy kiesafdeling navraag
gedoen het, het hy ontdek dat een-vyfde van dié wat op
die register ingeskryf is nie bestaan nie, en dat 70%
byna altyd toe is.
Pakistan se agterstand teenoor Indië op
onderwysgebied is skouspelagtig: in Indië is 65% van
die bevolking geletterd en die persentasie groei
jaarliks. In Pakistan is die geletterdheidskoers egter
slegs 42%, en dié syfer is aan die daal. In plaas daarvan
om in onderwys te belê, rus die militêre regering sy
lugmag toe met ’n nuwe geslag F16-vliegtuie. Die
amperse bankrotskap van nasionale onderwys beteken
dat, vir ’n beduidende deel van die bevolking, die
enigste hoop om hulle lot te verbeter is om hulle
kinders na ’n madrasa te stuur waar hulle verseker is
van ’n opvoeding – gewis streng tradisioneel, maar
volkome gratis.
Die hegemonie van die madrasas oor die
onderwysstelsel is ongetwyfeld uniek, maar die
algemene neiging is oral in die Moslemwêreld
dieselfde. In Egipte het die aantal onderwysinstellings
afhanklik van die Al-Azhar-universiteit van Kaïro
gestyg vanaf 1 855 in 1986 na 4 314 tien jaar later. Die
Saoedi’s het hulle befondsing verhoog en bestee
byvoorbeeld tans net in Tanzanië meer as een miljoen
dollar per jaar op die oprigting van nuwe madrasas. In
Mali huisves die madrasas reeds 25% van die
skoolgaande kinders.
Gesien in hierdie groter konteks bring maulana
Sami ul-Haq en sy madrasas belangrike vrae na vore.
In watter mate is hulle verantwoordelik vir die
probleme wat op die aanvalle van 11 September 2001
uitgeloop het? Is hulle enigiets anders as
terroristefabrieke? Moet die Weste nie op die
kliëntstate van die VSA, Pakistan en Egipte, druk
uitoefen om hulle eenvoudig te sluit nie?
In die klimaat van paniek wat op die
Islamistiese aanvalle op die Verenigde State gevolg
het, lyk dit of die antwoord op hierdie vrae
vanselfsprekend is. Die Amerikaanse Minister van
Buitelandse Sake, mnr. Colin Powell, en die Minister
van Verdediging, mnr. Donald Rumsfeld, het kwalik
dieselfde blik op buitelandse beleid gehad, maar oor
die bedreiging wat die madrasas sou inhou, was hulle
eenstemmig. In 2003 stel mnr. Rumsfeld die vraag soos
volg: “Is ons regtig elke dag besig om meer Islamiste te
vang, dood, neutraliseer of te ontmoedig as wat die
madrasas en die radikale geestelikes werf, oplei en teen
ons lanseer?” ’n Jaar later het mnr. Colin Powell
beweer dat die madrasas teelaardes vir
“fundamentaliste en terroriste” is.
Tog is die verband tussen madrasas en
internasionale terreur allesbehalwe ooglopend, en nuwe
studies het verskyn wat die dikwels herhaalde, dog
intellektueel betwisbare teorie waarvolgens die
madrasas bloot opleidingsentra vir Al-Kaïda sou wees,
in twyfel trek. Dit is gewis so dat talle madrasas
fundamentalisties en letterlik in hulle benadering tot
die heilige geskrifte is, en dat vele van hulle tot die
mees geharde skole van die Islamitiese denke behoort.
Baie min van hulle berei hul leerlinge voor om in ’n
moderne, pluralistiese samelewing te funksioneer. Dit
is eweneens waar dat sekere madrasas regstreeks met
Islamitiese radikalisme en sporadiese uitbarstings van
geweld verbind kan word. Net soos wat daar jeshiva’s
en kolonies op die Wesoewer is wat bekend is vir hulle
geweld teen die Palestyne, of kloosters in Serwië wat
aan oorlogsmisdadigers skuiling gegee het, is daar na
raming tot en met 15% van die madrasas in Pakistan
wat gewelddadige djihad (heilige oorlog) aanblaas, en
sommige onder hulle wat klandestiene militêre
opleiding verskaf. Madrasaleerlinge het deelgeneem
aan die djihad in Afganistan en Kasjmir, en is
herhaaldelik betrek by geweldpleging, by name teen
die Sjiïete wat ’n minderheid in Karatsji vorm.
Desnieteenstande het die vervaardiging van
kanonvoer vir die Taliban en die dwaalleringe van
plaaslike sektes niks te make nie met die opleiding van
terroriste onderlê in moderne tegnologie soos dié van
Al-Kaïda, wat ewe verfynde as afgryslike aanvalle
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 52

uitgevoer het teen die torpedojaer USS Cole, die
Amerikaanse ambassades in Oos-Afrika, die World
Trade Center of die Londense moltreinstelsel. In
werklikheid beklemtoon verskeie onlangse studies die
noodsaaklikheid om te onderskei tussen
gediplomeerdes van die madrasas – dikwels vroom
dorpenaars afkomstig uit ’n brandarm agtergrond en
nie juis met tegniese aangeleenthede vertroud nie – en
die djihadistiese, kosmopolitiese salafis afkomstig uit
die middelklas wat Al-Kaïda-operasies oor die wêreld
beplan. Dit blyk dat die meeste van dié mans sekulêre
en tegnologiese agtergronde het. Nóg mnr. Osama ben-
Laden, nóg enige van die mans wat die aanvalle op die
Verenigde State of Groot-Brittanje uitgevoer het, is in
’n madrasa opgelei of het as geestelike gekwalifiseer.
Die mans wat die aanvalle van 11 September
2001 beplan en uitgevoer het, is dikwels deur die
Anglo-Saksiese pers as “Middeleeuse fanatici”
voorgestel. Dit sal meer gepas wees om hulle te
beskryf as hoogs opgeleide dog polities verwarde
professionele. Mohammed Atta was ’n argitek; Aiman
al-Zawahiri, mnr. Ben-Laden se stafhoof, was ’n
kinderchirurg; Ziad Jaeeah, een van die stigters van die
Hamburg-sel, was ’n student in tandheelkunde voor hy
in vliegtuigboukunde gespesialiseer het; mnr. Omar
Sjeik, beplanner van Daniel Pearl se ontvoering, was ’n
gediplomeerde van die London School of Economics.
Dit is wat byvoorbeeld duidelik word met die
subtielste ontleding van transnasionale djihadisme wat
tot op hede gepubliseer is, Understanding Terrorist
Networks, deur ’n voormalige CIA-agent, Marc
Sageman. Hy het die
biografieë van 172 terroriste
met Al-Kaïda-bande bestudeer
en sy gevolgtrekkings
maak korte mette met die
meeste media-clichés oor die
persoonlikheid van rekrute.
Sy steekproef is vir tweederdes
saamgestel uit
kleinburgers (petits bourgeoises)
met universiteitsopleiding.
Hulle is oor die
algemeen professionele lui
bekend met tegnologie en van
wie etlikes doktorsgrade het.
Hulle is ook nie jong
domkoppe nie: hulle
gemiddelde ouderdom is 26, die meeste is getroud en
heelparty het kinders. Slegs twee lyk asof hulle
sielkundige probleme het. Islamitiese terrorisme is soos
die Joodse en Christelike terrorisme wat dit
voorafgegaan het in wese ’n aktiwiteit van die burgery.
Daar is natuurlik enkele gevalle van
gediplomeerdes van radikale madrasas wat by Al-
Kaïda aangesluit het. Maulana Masood Asjar, hoof van
die djihadistiese organisasie Jaisj-e-Muhammoead en
noue medewerkers van mnr. Ben-Laden, het
byvoorbeeld sy eerste studie onderneem in Karatsji se
ultramilitante madrasa Binori Town. ’n Leerling wat sy
studies in ’n ander madrasa laat vaar het, het
deelgeneem aan die aanval op President Moesjarraf se
prosessie in 2003.
Maar oor die algemeen beskik die leerlinge van
die madrasas eenvoudig nie oor die nodige tegniese
kennis om sulke verfynde aanvalle uit te voer soos dié
waarvoor Al-Kaïda die laaste jare verantwoordelikheid
aanvaar het nie. Die vooringenomenhede van die
gediplomeerdes van die madrasas bly meer
tradisioneel: om die rites korrek uit te voer, om jouself
reg voor die gebed te was, om die gepaste lengte van
jou baard te verseker. Al dié kwessies maak deel uit
van die Koraniese studieprogram in die madrasas. Die
gediplomeerdes is ook besorg oor die stryd teen wat
hulle as anti-Islamitiese praktyke by hulle
medegelowiges beskou, soos om byvoorbeeld gebede
op die graf van ’n heilige op te sê of deel te neem aan
Sjiïetiese klaagliedere gedurende die seremonies wat
die dood van Ali, skoonseun van die Profeet, in die
Slag van Kerbala (3) gedenk.
Anders gestel, hulle is nie so begaan oor die
stryd teen nie-Moslems van die Weste nie – die
hoofsaak van die aanhangers van die transnasionale
djihad – as om dít te bevorder wat hulle beskou as
gepaste Islamitiese gedrag in eie geledere, soos bereël
deur die persoonlike wet wat die hoofoogmerk van
onderrig in ’n madrasa is. Daarenteen lyk dit asof Al-
Kaïda se agente slegs oor die mees elementêre
kundigheid oor die Islamitiese wet en kennis beskik.
Bowendien suggereer verskillende beoordelings dat
mnr. Ben-Laden self niks anders nie as minagting het
vir die puntenerige, juridiese benadering van oelema’s
(geestelikes) afkomstig uit die madrasas, en dat hy sy
eie gewelddadige Islamisme beskou as veel beter in
staat om die probleme van die
Moslemwêreld op te los.
Dit is bevestig kort na
die aanvalle van 11
September 2001 toe mnr.
Ben-Laden aan ’n groep
Saoedi-besoekers gesê het dat
“die jongmans wat hierdie
operasies uitgevoer het, het
geen fiqh (skool van
Islamitiese reg) in die
gewilde sin aanvaar nie,
buiten die fiqh wat die
Profeet Mahomet gegee het.”
Dit is ’n gelade aanhaling:
mnr. Ben-Laden is slegs
juridies en in die tradisionele
strukture van die Islamitiese gesag opgelei. Die
uitvoerders van hierdie aanvalle, het hy te kenne gegee,
het tot praktiese aksies oorgegaan in plaas daarvan om
hulle tyd op die bespreking van wetstekste te mors. Hy
het homself dus voorgestel as die uitdager van die
madrasas en die oelema’s wat die tradisionele metodes
van religieuse studie systap ten einde sy inspirasie
regstreeks uit die Koran te put.
’n Grondige ondersoek van mnr. Ben-Laden se
toeëiening van die rol van die oelama van die madras
kom voor in die opstel Landscapes of the Jihad van
Fayçal Devji (4), dosent aan die New School for Social
Research in New York. Devji beklemtoon in watter
mate mnr. Ben-Laden van die ortodoksie afwyk met sy
martelaarskultus en sy verwysings na sy drome en
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 53

gesigte, alles dinge afgelei uit die mistieke, populêre
tradisies en Sjiïetiese Islam waarteen die ortodokse
Soennietiese oelema’s van altyd af stry. Wat meer is,
mnr. Ben-Laden en sy volgelinge “kritiseer die mees
geëerde geestelikes gereeld deur hulle daarvan te
beskuldig dat hulle slawe van heidense regerings is …
Hulle reik eweneens hul eie fatwa’s uit sonder dat hulle
oor die nodige kennis of geestelike gesag beskik.”
Dit alles werp lig op die mate waarin die debat
oor Al-Kaïda in die Westerse wêreld swak ingelig is.
Daar word tot vervelens toe herhaal dat terrorisme
verbind is aan ellende en die basiese Koraniese
onderrig verskaf deur die madrasas. Daar word gesê
dat die jeugdiges wat hulle aan hierdie aktiwiteite
oorgee bose waansinniges is wat “ons” welvaart en
“ons” vryhede haat, en met wie geen gesprek moontlik
is nie omdat hulle “daarop mik om ons te likwideer”
(soos ’n Britse minister op 7 Julie 2005 na die
Londense aanvalle aan die BBC gesê het). Dat die
vyandelikhede van die Islamiste verbind kan word aan
die buitelandse beleid van die VSA in die Nabye Ooste
en in besonder aan die Anglo-Amerikaanse
ondernemings in Irak en Afganistan word deurgaans
ontken, in weerwil van alle aanduidings tot die
teendeel.
In werklikheid is die meeste Al-Kaïda-agente
baie goed opgelei en hulle oogmerke eksplisiet polities.
Daar was nog nooit die geringste dubbelsinnigheid
hieroor nie in mnr. Ben-Laden se talle communiqué’s.
Soos hy lakonies opgemerk het tydens ’n program
uitgesaai by geleentheid van die laaste Amerikaanse
verkiesing, as Al-Kaïda met vryheid in ’n oorlog getree
het, sou hy Swede aangeval het. Die mans wat 11
September 2001 se aanvalle georganiseer het, is nie die
produkte van die tradisionele Islamitiese
onderwysstelsel nie, maar gegradueerdes van Westerse
soort instellings.
Die debat oor die veronderstelde band tussen
die madrasas en terrorisme het geneig om sowel die
lang geskiedenis van die madrasas as hulle onderlinge
verskille te verdoesel. Vir ’n lang tyd in die
geskiedenis van Islam was die madrasas die hoofbron
van religieuse en wetenskaplike kennis, soos die
religieuse universiteite en skole van Europa. Tussen die
7de en die 11de eeu het die madrasas kruine van vrye
denke soos Al-Biroeni, Avicenna en Al-Khoewarizmi
(5) voortgebring.
Toe die Mongoolse invallers die sentra van
lering in die hart van Islam vernietig het, het talle van
die intellektuele na Delhi gevlug en die Noorde van
Indië sodoende vir die eerste maal ’n belangrike
sentrum van denke gemaak. Vanaf die opkoms van
Akbar, keiser van die Mogolle in die 16de eeu, sou die
studieprogramme in Indië se madrasas die kennis van
die Islamitiese Nabye Ooste verbind met dié van
Hindoe-Indië, in so ’n mate dat Hindoe- en
Moslemleerlinge skouer aan skouer die Koran (in
Arabies), die Soefie-poësie van Sa’adi (in Persan) en
die Vedanta-filosofie (in Sanskrit), asook die etiek, die
sterrekunde, die geneeskunde, logika, geskiedenis en
natuurwetenskappe bestudeer het. ’n Stewige aantal
van die mees briljante Hindoe-denkers, byvoorbeeld
die groot hervormer Ram Mohan Roy (1772 – 1833), is
almal in madrasas opgelei.
Na die afsetting van die laaste keiser van die
Mogolle, Bahadoer Sjah Zafar, in 1858, het
ontnugterde geleerdes in Deoband, 160 km noord van
die Mogolse hoofstad Delhi, ’n ‘wahhabitiese’ madrasa
gestig wat baie invloedryk, dog baie eng van gees was.
Sy stigters, wat gevoel het hulle veg met die rug teen
die muur, wou reageer teen die verval van die ou elites.
Deur na die fondasies van die Koran terug te keer het
hulle alle Hindoe of Europese oorblyfsels uit hul
studieprogramme verwyder (6).
Dit was helaas hierdie puriteinse deobandi
madrasas wat oor die Noorde van Indië en Pakistan in
die 20ste eeu sou uitbrei en spesiale voordeel sou trek
uit die beskerming van generaal Zia ul-Haq en sy
Saoedi-bondgenote in die 1980’s. Deur ’n sekere ironie
het die Verenigde State eweneens ’n belangrike rol
gespeel in die inskrywing van die madrasas vir die
heilige oorlog binne die raamwerk van die Afgaanse
djihad. In werklikheid het die CIA deur die front van
die VS Agentskap vir Internasionale Ontwikkeling
(US-AID) besonder bloedige handboeke vol
gewelddadige beelde en militante voorskrifte vir die
gebruik van die madrasas befonds. Op ’n bladsy kon ’n
mens die beeld sien van ’n djihadis wat ’n geweer
vashou, maar wat onthoof was, vergesel van ’n vers uit
die Koran en ’n huldeblyk aan die moedjahieddien wat
“gehoorsaam is aan Allah … Sulke manne sal hulle
rykdom en hul lewe opoffer vir die instelling van die
Islamitiese wet.” Toe die Taliban die bewind
oorgeneem het, is hierdie handboeke in die skole
versprei (7).
Die program van talle madrasas in Pakistan is
argaïes: daar is sommige waar meetkunde vanuit
Euklides en geneeskunde vanuit Galen onderrig word.
’n Mens leer die Koran uit jou kop in plaas daarvan om
dit krities te bestudeer, en daar is nog baie prestige
daaraan verbonde om ’n hafiz te word, oftewel die hele
Koran te memoriseer. In die deobandi-madrasas leer ’n
mens dat die son om die aarde draai en daar is selfs van
hulle waar stoele vir die onsigbare Islamitiese geeste,
die djinns, gereserveer is. Dit is egter nie die geval met
al die madrasas nie, waarvan sommige eerder
merkwaardig ontwikkel het.
In Karatsji is Dar ul-Aloom die belangrikste
madrasa. Met sy groot grasperke lyk dit eweseer na ’n
vyfsterhotel as na ’n ryk universiteitskampus. Dit is
netjies en welvarend: elegante klas- en rekenaarkamers
kyk uit op tuine en palmbome wat sorgvuldig natgelei
is. Reg rondom, te midde van steiers, verrys nuwe
biblioteke en slaapsale uit die aarde.
Binne is die atmosfeer leergierig en ernstig. Die
leerlinge sit kruisbeen op die matte waar hulle die
Koran lees wat op klein houtkateders voor hulle ooplê.
In ander klaskamers luister hulle aandagtig na ’n
bejaarde maulana se kommentaar oor die betekenis van
verse van die Koran, die hadiths en die tradisies van
die Profeet. ’n Rekenaarkamer is vol bebaardes wat
debat voer oor die geheimenisse van die rekenaar
terwyl hulle die Oerdoe of Arabiese weergawes van
Microsoft Word en Windows XP gebruik: verlede jaar
se leerlinge moes al hulle opstelle op rekenaar skryf en
dit as harde kopie versprei. Natuurlik is alle madrasas
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 54

nie so goed toegerus nie.
Die studente is byna almal hoogs gemotiveerd,
gaaf en intelligent, maar verskriklik intens. Wanneer ek
’n bebaarde leerling vra na watter musiek hy op sy
nuwe kassetspeler luister, werp hy my ’n blik vol
afgryse toe: die toestel dien slegs om na preke te
luister. Alle musiek is verbode.
Maar hoe puriteins dit ook al is, is dit duidelik
dat Dar ul-Aloom soos talle van die Pakistanse
madrasas ’n reusediens verskaf aan ’n land waar
ongeletterdheid hoogty vier. Ofskoon hulle
onderwysfilosofie dikwels agterlik is, bring die
madrasas vir die armes werklike hoop op maatskaplike
vooruitgang. In sekere tradisionele vakke soos retoriek,
logika en regsgeleerdheid is die onderriggehalte
dikwels uitstaande. En waar hulle oor die algemeen
ultrakonserwatief is, is slegs enkeles militant. Om hulle
te sluit sonder om eers ’n herbouingsprogram van die
openbare onderwysstelsel te loods, sal daartoe lei dat
’n beduidende deel van die bevolking tot onkunde
gedoem word. En dit kom ook daarop neer om aan
gelowiges te sê dat hulle moet ophou om hulle religie
te onderrig, wat gewis nie ’n manier is om
Moslemgemoedere te verower nie.
Dit is nie nodig om baie ver van Pakistan af te
beweeg om ’n madrasa-stelsel te vind wat sowel die
probleem van militantisme as
onderwysagtergeblewenheid takel nie. Want terwyl
Indië die land van oorsprong van die deobandimadrasas
is, het sodanige kolleges in Indië nog nooit
sover ons weet gewelddadige Islamiste voortgebring
nie, en is hulle streng apolities en kwiëtisties. Sommige
van die grootste Indiese geleerdes, soos die historikus
Moezzafar Alam van die Universiteit van Chicago, het
aan madrasas studeer.
’n Belangrike studie van die madrasas van
Indië, Bastions of the Believers deur die
Hindoenavorser Yoginder Sikand, wys die dinamisme
en modernisme van sekere madrasas uit. Die Staat van
Kerala in die suidooste van Indië is byvoorbeeld
toegerus met ’n reeks opvoedkundige instellings wat
bestuur word deur die Moejahid, ’n beweging van
professionele en sakelui met die oogmerk om die
gaping tussen moderne vorme van kennis en ’n visie
van die Islamitiese wêreld te oorbrug. Die Moejahid is
op die voorhoede van die onderrig van Moslemvroue in
Kerala, en talle van sy madrasas tel meer meisies as
seuns. Die intellektuele van die Moejahid het baie oor
vroueregte binne ’n Islamitiese perspektief geskryf, en
Sikand haal die woorde aan van Zohra Bi, hoof van een
van die kolleges van die beweging: “Ons hoop om deur
die pogings van ons skool te wys dat Islam in wese die
outonomie van vroue aanmoedig.”
Dít bevestig oënskynlik dat dit nie soseer die
madrasas as sodanig is wat ’n probleem skep nie, maar
die atmosfeer van militantisme en indoktrinasie wat
heers binne ’n klein aantal van die bekende sentra van
ultraradikalisme, soos die madrasa van Binori Town in
Karatsji, waar die leerlinge leer dat djihad geldig en
edel is. Dit moet nog gesien word of die regering van
generaal Moesjarraf die nodige politieke wil het om die
sukses van Indië se madrasas te herhaal.
(1) Daar is ’n debat oor die werklike getal madrasas in
Pakistan en die proporsie van die land se leerlinge wat hulle
onderrig.
(2) Pakistanse diktator wat tussen 1977 en 1988 regeer en in
’n geheimsinnige vliegongeluk gesterf het.
(3) Lees die uitstekende artikel van Barbara Metcalfe, “Piety,
Persuasion and Politics: Deoband’s Model of Social
Activism” in Aftab Ahmad Malik (red.), The Empire and the
Crescent: Global Implications for a New American Century,
Bristol: Amal Press, 2003, p.157.
(4) University of Pennsylvania Press, 2005.
(5) Die eerste was sterrekundige, filosoof en historikus (973–
1050), die tweede filosoof (11de eeu), en die derde
wiskundige (9de eeu).
(6) Die Deobandi’s is die onderwerp van ’n uitstekende
studie in die magistrale werk van Barbara Daly Metcalf,
Islamic Revival in British India: Deoband, 1860-1900,
Princeton University Press, 1982. Kyk ook Colonisation of
Islam: Dissolution of Traditional Institutions in Pakistan,
New Delhi: Manohar, 1988.
(7) ’n Omvattende opsomming van hierdie handboeke, “From
US, the ABC’s of Jihad”, deur Joe Stephens en David B.
Otway is te vinde op die webwerf van die Washington Post,
www.washingtonpost.com/ac2/wp-dyn/A5339-
2002Mar22?language=printer
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 55

SEB en wit familiesake
’N MENS HOOR DEESDAE DIKWELS UITLATINGS
SOOS DIE VOLGENDE: ‘ONS KINDERS SAL MOET
LEER OM ONDERNEMERS TE WEES EN HUL EIE
WERK TE SKEP. EN ’N STAPPIE VERDER
VOORUIT: ‘ONS SAL SELF DIE ONDERNEMINGS
MOET SKEP WAARIN ONS KINDERS EENDAG
KAN GAAN WERK.’ HOE REALISTIES IS SULKE
IDEALE?
Deur Bertie du Plessis *
K
om ons laat dit vir die oomblik buite rekening dat
nie alle mense ondernemers kan wees nie (wat laat
u byvoorbeeld dink u kind het die talent vir
ondernemerskap?). Ondernemerskap is maar soos
ander talente: as iemand die
talent het, kan u dit slyp deur
onderrig, maar as iemand nie
die talent het nie, kan u hom
of haar die talent nie aanleer
nie.
Laat ons ook maar vir
die oomblik vergeet dat
diegene wat dikwels
ondernemers genoem word in
feite maar net sukkelaars is,
individue wat smous,
verkwansel en sukkel om
maand na maand die
rekeninge te betaal. (As u
maatstaf vir ’n suksesvolle
ondernemer is dat so ’n
persoon minstens dieselfde
salaris per maand uit sy
besigheid moet kan trek as
wat ’n professionele persoon
soos ’n prokureur, ouditeur of
mediese spesialis doen, val
bitter min van diegene wat ons vandag ondernemers
noem in dié klas.)
Kom ons fokus net op dié een geval waar die
ouers minstens bewese ondernemersvaardighede het en
besef dat daar versperrings is vir hulle kinders om die
breë arbeidsmark te betree wat deur die groot
korporasies en die staat beheer word. Dus die geval
waar die ouer(s) ’n onderneming wil vestig waarin
hulle en die kinders saam kan werk en op die koop toe
nog vir ’n paar familielede en vriende ’n heenkome wil
bied. ’n Familiesaak dus. Spesifiek ’n klein- of medium
familieonderneming.
Stel u in die posisie van so ’n ouer wat ’n
besigheid vir sy kinders wil skep. U het gehoor van
swart ekonomiese bemagtiging (SEB), of soos dit in
die omgang op sy Engelse akroniem bekend staan:
* Pretoriase sakeman en kunstenaar
‘BEE.’ Gaan dit u raak? Hoe gaan dit u raak?
U begin die hele ding van ‘BEE’ eers
ondersoek. U’s gelukkig dis Februarie 2006 en nie ’n
jaar gelede nie. Pas in Januarie 2006 is die nuwe
riglyne vir die toepassing van SEB op klein en
middelslagondernemings bekend gemaak (1), en dit sal
spoedig wet word. Ons sal sien hier is nou ietwat meer
ruimte vir u.
As u dit oorweeg om ’n besigheid te begin om
dienste en goedere te lewer aan enige onderneming
vanaf die Sasols, Absas, Media24’s, Old Mutuals en
Sanlams van hierdie wêreld tot ondernemings wat netnet
vir BTW kwalifiseer, sal u ’n graad van SEBkwalifikasie
moet hê.
Hoekom? Want vir die doeleindes van die SEBtelkaart
is elke onderneming onder die strengste dwang
om aankope by swart bemagtigde ondernemings te
doen om hulle ‘SEB-telkaart’
te kan laat klop. Dis hier by
die voorkeuraankope van
SEB-ondernemings waar die
skerp lem van swart
ekonomiese bemagtiging lê.
Het u al gedink watter
soort besigheid u wil begin?
Iets in die gasvryheidsbedryf
dalk (’n boetiekhotel of
gastehuis wat aan reisende
sakemanne verblyf bied)?
Nou, volgens die
nuwe riglyne van Januarie
2006 kry u besonderse
voordele as u minder as 100
mense in diens gaan hê en ’n
omset van minder as R10
miljoen per jaar gaan hê.
Vergelyk dit indien u beplan
het om iets in die finansiële
en sakedienstesektor te skep
(soos boekhouersdienste). Dan sou u eers vir
besonderse behandeling kwalifiseer as u minder as 50
werknemers het, ook met ’n omset van R10 miljoen.
Wat is die besonderse voordeel?
Heel eenvoudig dat u nie soos die groter
maatskappy in al sewe die kategorieë van SEB hoef
mee te ding nie.
Kom ons kyk na hierdie kategorieë:
1. Eienaarskap van die onderneming
2. Eienaarsbestuur van die onderneming
3. Samestelling van werknemers
4. Vaardigheidsontwikkeling
5. Aankope by swart bemagtigde ondernemings
6. Ontwikkeling van swart ondernemings
7. Swart gemeenskapsontwikkeling
Hoekom is dit goeie nuus? Omdat u nou net in
vyf kategorieë van u keuse uit hierdie sewe hoef te
presteer wat SEB betref. U gaan dus nie gepenaliseer
word (of liewer te swaar gepenaliseer word) deur die
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 56

eienaarskap van die onderneming in u familie se besit
te hou nie. En dis tog die hele punt van ’n
familieonderneming, nè? Om die besigheid in u familie
se besit te hou ...
’n Mens kan aanvoer dat wit familieondernemings
nog tot so onlangs as Desember 2005
nie bestaansreg gehad het in die Suid-Afrikaanse
ekonomie nie. As swart eienaarskap van ’n
onderneming ’n sleutelbestanddeel van ’n swart
bemagtigde onderneming is, kan u mos nie ’n
familiebesigheid hê wat voluit sake doen in die post-
1998 Suid-Afrika as u en u vrou en kinders wit is nie?
Maar dis nou gelukkig anders.
So u besluit om benewens die eienaarskap van
die onderneming ook punt twee hierbo links te laat lê.
Hierdie punt het te make met eienaars wat ook
bestuursfunksies uitoefen. Aangesien u ’n
familieonderneming wil hê en u ongelukkig wit is en
ongelukkig met ’n wit vrou getroud is, is voldoening
aan hierdie vereiste nie vir u beskore nie.
Nou, hoe gaan u u punt in die orige kategorieë
verdien? U moet nou in elk van die oorblywendes
kategorieë meeding.
U sal swart werknemers moet aanstel, anders
gaan u nie mededingend wees nie. Vergeet dus maar
vir eers om daardie nefie of niggietjie wat nie so goed
op skool gevaar het nie, of die werklose broer of tante
ook by die besigheid te betrek. U, Vroulief, Boet en
Sus is klaar soveel wit as wat u familieonderneming
kan dra.
Uit kategorie drie, samestelling van
werknemers, kan u uit die volle 20% punte beskikbaar
in hierdie kategorie 4% verdien as u 70% swart mense
in diens het (teikens moet oor tien jaar behaal word). U
kan ’n verdere 4% verdien as swart vroue 35% van u
arbeidsmag uitmaak. As uself, vroulief en u twee
kinders in die onderneming werk, sal u nog so nege of
tien swart vrouens ook as werknemers moet hê. U kan
dus 8% in hierdie kategorie verdien.
Hoekom nie die volle 20% nie?
Want dan moes 40% van die bestuur en beheer
van u maatskappy deur swart mense uitgeoefen word
en 20% van daardie swart bestuur moes swart vroue
gewees het. In u familiebesigheid is dit vir die
oomblik nie haalbaar nie. As u familielede kan, wil
hulle mos die hoër besoldigde posisies hê. Wat is
anders die sin van ’n familieonderneming?
Die volgende kategorie is nommer vier,
vaardigheidsontwikkeling. U moet 1% van u
loonrekening van R500,000 of meer as
vaardigheidsheffing betaal. Indien u dit oorbetaal het,
kry u in dié kategorie 5% uit die moontlike 20%.
Indien u dan nog 2% van die totale bedrag waarop die
heffing betaalbaar is aan die vaardigheidsontwikkeling
van swart mense bestee, kry u nog 15% om die volle
20% in die kategorie te verdien.
Kom ons neem aan dat u verwag om op ’n
omset van R1,5 miljoen in u eerste jaar ’n loonrekening
van R800 000 te hê, dan is u vaardigheidsheffing R8
000. U kry dus 5% in die kategorie. U gaan dan nog
2% van R800 000 bykomend betaal om die vaardigheid
van swart mense te ontwikkel. Dis R16 000. In totaal
bestee u dus uit voorbelaste geld in hierdie kategorie R
24 000 om die volpunte van 20% te kry. En onthou, u
kan nie sê dat u opleidingsessies met u werkers hou en
dit daarvoor laat tel nie. Alles moet meetbaar en
ouditeerbaar wees.
Goed, ons kom nou by kategorie vyf,
voorkeuraankope by swart bemagtigde ondernemings.
Hier is die teiken dat u oor tien jaar minstens 50% van
u aankope by swart bemagtigde onderneming moet
maak. Vergete is die gedagte dat u die vleis vir u
gasvryheidsonderneming by u familielidbeesboer en -
slagter sou kon aankoop. Kom ons sê tog dat u dit kan
haal. Dan het u die voltal van 20% hier verdien.
In kategorie ses, die ontwikkeling van swart
ondernemings, kry u die voltal van 20% as u 2% van u
voorbelaste wins (sogenaamde EBITDA-wins) bestee
aan die ontwikkeling van swart besighede. Kom ons sê
dat u onderneming uitstekend vaar en op die geskatte
omset van 1,5 miljoen rand in die eerste jaar ’n
voorbelaste wins van 15% maak, dus R225 000.
Hiervan is 2% R4 500. Goed, dan het u die voltal van
20% in hierdie kategorie.
Ons kom nou by die laaste kategorie, die hulp
vir swart maatskaplike ontwikkeling. Hier is dit nou uit
nabelaste wins wat u gaan opdok. Weer is die magiese
getal 2%. Op R 225 000 moet u 29% maatskappywins
betaal. Dus is daar na belasting R137 250 oor waaruit u
2% moet afstaan. Dit bring ons by R2 745.
U moes dus R31,245 ekstra betaal om u telkaart
te laat klop. Maar dis die persentasies wat belangrik is:
12.7% van u voorbelaste wins en nog 2% uit u
nabelaste wins. Hoeveel ondernemings kan gesond
groei as hulle hierdie ekstra las moet dra? Veral as
ander nie op dieselfde manier gekniehalter is nie? Vra
uself af, sal u van buite af, op suiwer finansiële gronde,
in so ’n maatskappy belê?
Kom ons som die telkaart op:
Kategorie Moontlike Punte
punte verdien
Eienaarskap 20 0
Eienaarsbestuur 20 0
Werknemers 20 8
Vaardigheidsontwikkeling 20 20
Voorkeuraankope 20 20
Ontwikkeling van swart
ondernemings
20 20
Swart
gemeenskapsontwikkeling
20 20
TOTAAL 140 68
Waar plaas dit u op die SEB-ranglys?
Omdat u punte tussen 65 en 75 val, kwalifiseer
u vir ’n Vlak Vier SEB-status. Die hoogste is Vlak Een
en die laagste, Vlak Agt. Met minder as dertig punte
voldoen u nie aan SEB-kwalifikasies nie.
Hoe vergelyk u status nou met dié van ’n swart
man wat ’n familieonderneming wil begin? In die
eerste plek sal hy of sy dom wees om nie in kategorieë
een en twee mee te ding nie, naamlik swart eienaarskap
en swart eienaarsbestuur. Hulle kan familielede help
deur net familie as werkers aan te stel. En die familie is
natuurlik almal swart. Die familie kan ’n uitstekende
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 57

netwerk van swart verskaffers (kategorie vyf) hê wat
aan hulle ook in hierdie kategorie volpunte gee.
Hulle is verplig om op dieselfde loonrekening
as u R 8,000 oor te betaal, wat hulle 5% in hierdie
kategorie gee.
Hoe lyk hulle telkaart nou?
Kategorie Moontlike Punte
punte verdien
Eienaarskap 20 20
Eienaarsbestuur 20 20
Werknemers 20 20
Vaardigheidsontwikkeling 20 5
Voorkeuraankope 20 20
Ontwikkeling van swart
ondernemings
20 0
Swart
gemeenskapsontwikkeling
20 0
TOTAAL 140 85
Dus presteer hulle al klaar 17 punte beter as u,
en dit kos hulle R 23,245 minder.
Maar dis nie al nie. Indien swart mense meer as
50% eienaarskapstemreg in ’n onderneming het en daar
is geen beperking op hulle aandele nie, word hulle
outomaties na die volgende vlak van SEB-status
opgeskuif.
Die swart familieonderneming wat, deur in sy
gekose vyf kategorieë te kompeteer, ’n Vlak Tweekwalifikasie
met sy 85 punte gekry het, word dus nou
opgeskuif na ’n Vlak Een Status.
Kop-aan-kop, wie gaan die aanstelling kry van
’n onderneming wat desperaat is om sy volle punte
onder voorkeuraankope te verdien?
U het ’n tweede probleem. Die oomblik as u
groter as 100 werknemers en ’n omset van R10 miljoen
per jaar gaan, verval u voordeel om in net vyf
kategorieë te mag meeding. En dan word ’n wit
familieonderneming weer in beginsel onmoontlik. Daar
is dus ’n deeglike plafon op wit familieondernemings.
Na al die sommetjies besluit u om maar liewer
’n onderneming te begin waarin u direk goedere en
dienste aan die publiek verkoop, nog steeds in die
gasvryheidsbedryf, sê maar ’n koffiewinkel.
Dan is u mos ontslae van dié affêre!
Buitendien, dis nou ’n onderneming waar u heerlik
konsessies kan verkoop as u die produk goed
ontwikkel. Nou kyk ons na groot rykdom!
Dan vertel ’n vriend u van die beriggie in
Januarie 2005 op die webwerf van Nes24. Andrew
Golding, HUB van Pam Golding-eiendomme, sê dat
koffiewinkels net sal oorleef in groot inkopiesentrums,
die sogenaamde ‘malls,’ en daar, sê Golding, sal u nie
huurregte kry as u nie ’n vorm van swart bemagtiging
het nie. Immers, die eienaars van sulke sentrums, soos
Old Mutual (waarna hy spesifiek verwys het) moet
sulke verhuringskontrakte gebruik ons hulle punte vol
te maak deur ondersteuning van swart ondernemings.
Transformasie is sekerlik nodig, anders het ons
’n revolusie. Owerheidsinstellings en groter
maatskappye moet met hulle aanstellingsprosedures die
proses aanhelp.
Maar is die versperrings nie te straf op diegene
wat juis wil voorsien aan hulle familie en vriende wat
vanweë die breë proses werk verloor het, of nie
werkgeleentheide sal kry nie?
(1) Dokumentasie op die webwerf van Departement van
Handel en Nywerheid (die Codes of Good Practice 100 deur
na nr 700.)
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 58

Die Afrikaanse Universiteit
van die Toekoms (II)
KOOS MALAN SE ARTIKEL IN DIE VRYE
AFRIKAAN VAN 17 FEBRUARIE (1) TOON
BREEDVOERIG AAN HOEDAT DIE SENTRALE
TAALSOSIOLOGIESE FAKTORE WAT AAN ONS
BESTAANDE UNIVERSITEITE AAN’T WERK IS,
ONVERMYDELIK - INDERDAAD ONVERBIDDELIK
- OP ’N VOLLEDIG VERENGELSDE UNIVER-
SITÊRE SISTEEM VIR SUID-AFRIKA AFSTUUR.
Deur Francois Bredenkamp *
S
y betoog demonstreer hoedat Engels as taal opnuut
en toenemend in sowel die paralelle as die
komplementêre gebruik van die twee tale binne die
onderrigsituasie nie maar
slegs bemagtig word soos
nooit tevore nie, maar in
staat gestel word om haar
hegemonie onverhinderd te
vestig. Polities ontmagtig en
geknou deur steeds kwynende
studentetalle is Afrikaans
en sy taalgemeenskap
onherroepelik besig om sy
regmatige en selfverworwe
aandeel op die hoëronderwystoneel
aan Engels af
te staan. Veral die verlies aan
winsgewende publikasiegeleenthede
in die markte vir
handboeke en hoëgraadse
wetenskaplike publikasies
veroorsaak dat Afrikaans as
taal (en by implikasie as
gemeenskap) wetenskaplike
parogialiteit in die gesig
staar. Die verskynsel van ’n
universiteit met Afrikaans as
lewensvatbare voertaal en
van ’n wetenskaplike lewe in
Afrikaans is vinnig besig om
agter die horison te duik.
Die beskouing van
die intrinsieke onvolhoubaarheid van die Afrikaanse
universiteit in sy huidige hibriede gedaante word as
refrein geëggo in die redakteur se voorbladartikel oor
die Afrikaanse universiteit van die toekoms in
dieselfde uitgawe. Johann Rossouw stel dat veral die
verengelsing van die Universiteit Stellenbosch oor die
* Direkteur van Navorsing, Garankua-kampus, Tshwane
Universiteit van Tegnologie
afgelope jaar of twee ’n historiese
gemeenskapsteenstelling ontlok het, veral omdat die
US vir meer as ’n eeu lank die “voorwaarde vir die
skepping van ’n Afrikanerintelligensia was”.
Verengelsing van die Fakulteit Lettere en Wysbegeerte
aan die US staan trouens Gordiaans verknoop met die
aangeleentheid van die aantasting van Afrikaners se
kulturele identiteit: dis juis in hierdie fakulteit waarin
die dimensies van Afrikaners se politieke, religieuse en
estetiese institusioneel beliggaam word. Die traagheid
tot teenstand deur akademiese bestuurders teen die
deurvoering van universitêre verengelsing moet juis
voor die deur gelê word van ’n weiering of
onwilligheid om ’n Afrikaner te wees of as een gesien
te word. Afrikaner(man)s wat op hierdie tydstip steeds
in institusonele gesagsposisies is, beskik oor bra geen
ander keuse as om hul eie
gemeenskapsbelange aan die
belange van die Afronasionale
staatsorde ondergeskik
te stel nie. Die
rampspoedige gevolge hiervan
is dat die verengelsing
van die universiteite haas
onstuitbaar sal blyk en dat
Afrikaans geen kans het om as
wetenskapstaal en -
kultuurruimte verder te
ontwikkel nie.
Rossouw se argument
kom uiteindelik tot ruste
op ’n aanvangsbesinning oor
en ’n pleidooi ten behoewe
van die totstandkoming van ’n
eie uitnemende Afrikaanse
universititeit, ’n kleinskaalse,
klassieke akademie met as
kernelement ’n gekombineerde
literêr-teologiese fakulteit
(’n fakulteit lettere en
wysbegeerte, dus?). Hy stel
verder voor dat die vestiging
van so ’n instelling met die
administratiewe en organisatoriese
ondersteuning van ’n
klein instituut moet gepaardgaan, ’n klein organisasie
wat onder meer met fondswerwing en kleinskaalse
akademiese werksaamhede kan begin. In plaas daarvan
dat so ’n universiteit met die groter, gevestigde
rolspelers in hoër onderwys meeding, moet die klem
hier eerder op die vestiging van ’n klein, uitnemende
instelling geplaas word.
Gegewe die troostelose vooruitsigte vir
Afrikaans en haar spraakgemeenskap, kan ’n mens dus
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 59

tans aan feitlik geen gesprek van groter belang dink as
juis dié een oor die totstandkoming van ’n toepaslike
akademiese instelling vir Afrikaans nie. As ons
taalgemeenskap enigsins wil hond haaraf maak binne
’n nuwe Suid-Afrikaanse bestel, as daar enige
vooruitsig op die konstante vorming van ’n nuwe
Afrikanerintellligensia (in die breedste moontlike sin
van die woord genome) moontlik kan wees, sal ons juis
moet saamdink aan die oprigting van ’n instelling wat
aan ál ons Afrikaanse kinders (in die breedste
moontlike sin van die woord) die moontlikheid tot ’n
hoogstaande wetenskaplike en intellektuele lewe in
Afrikaans kan bied.
In die wêreldkonteks, moet ek sê, het die
Franse Akademie (L’Academie francaise) en sy
intellektuele spruit, die Griekse Akademie in Athene
(Akadimia Athinōn) my nog altyd stof tot nadenke
gebied. Die vermaarde Académie is so ver terug as
1634 deur Kardinaal Richelieu gestig as ’n literêre
akademie met as uitgesproke doel die beskerming van
die Franse taal en kultuur deur die vestiging van
toepaslike gestandardiseerde taalnorme vir Frans en die
samestelling van die groot woordeboek van die Franse
taal. Die volledige Académie bestaan uit slegs veertig
lewenslange lede van uitnemende statuur (die sg.
“Onsterflikes”). Oor die afgelope jare het die liggaam
die internasionale aandag getrek vir die wyse waarop
dit vir die Franse rolprentbedryf (en daarmee vir die
hele Franse kultuurlewe) in die bresse getree het in die
aangesig van ’n felle aanslag van die gekombineerde
Engelssprekende rolprentbedryf, en daar kan met
veiligheid gesê woord dat die Académie sigself as die
finale bastion van die Franse identiteit beskou.
Die Griekse Akademie in Athene is geskoei
op die lees van die Franse Académie. Dit het in die
negentiende eeu tot stand gekom met die terugkeer van
groot getalle Griekse intellektuele vanuit Europa na ’n
uitgeputte Griekeland wat pas die Ottomaanse juk
afgeskud het. Die hedendaagse Akademie het eers in
1926 sy finale beslag in ’n wet van die Griekse
volksraad gekry, met as opdrag die uitvoering van
wetenskaplike navorsing en die bevordering van die
lettere en die skone kunste. Die Akademie
verteenwoordig Griekeland op talle internasionale
liggame soos die Internasionale Raad van
Wetenskaplike Verenigings (ICSU), die L’Union
Académique Internationale en All European
Academies (ALLEA) en die European Academies
Science Council. Die Akademie is verdeel in drie
Afdelings: ’n Afdeling Positiewe Wetenskappe
(Wiskunde, Fisika, Natuur- en verwante wetenskappe,
Geneeskunde), ’n Afdeling Lettere en Skone Kunste
(Filologie, Lettere, Geskiedenis, Skone Kunste,
Argeologie) en ’n Afdeling Etiese en Politieke
Wetenskappe (Teologie, Filosofie, Regte, en Politieke,
Ekonomiese en Sosiale Wetenskappe). Die Akademie
beskik vandag oor dertien navorsingsentrums, tien
studieburo’s met afgestemde biblioteke, ’n sentrale
biblioteek en, sedert 2002, oor ’n Stigting vir
Biologies-Geneeskundige Navorsing. Die Akademie
het tans slegs sewe-en-veertig volle lede en ontvang,
soos L’Académie francaise, omvattende befondsing
van die staat.
Wat werklik aantreklik is omtrent die Franse
en Griekse Akademies, is dat hulle kompromisloos die
kulturele belange van hul grondtale dien en ’n
wetenskapslewe in Frans en Grieks uitbou en verseker.
Die opkoms van Engels as ‘wêreldtaal’ het reeds diep
spore in die Europese psige gelaat en dié Akademies
werk onverpoos om borsweringe vir hul taal en kultuur
op te rig en selfs daaragter úít te beweeg in positiewe,
offensiewe handelinge ten behoewe daarvan.
’n Mens moet gelyk gee dat enige vergelyking
met die SA Akademie vir Wetenskap en Kuns uiteraard
onbillik raak in die lig van die Afrikaner se feitelike
denasionalisering, die opskorting van billike
finansiering vir die Akademie van die kant van die SA
staat en die agteruitgang van Afrikaners se akademiese
bates. Tegelyk moet jy erken dat ’n mens jaloers staan
voor die wyse waarop dié twee buitelandse akademies
hul kultureel-etniese erfenisse trots uitbou en verdedig
en ’n eiesoortige wetenskapsbestaan bemoontlik.
Verdere aantreklikhede in die buitelandse
opset is geleë in die betreklik kleine omvang van hul
hooflidmaatskap. Deur slegs sowat veertig hooflede elk
op lewenslange grondslag te betrek, verseker dié
liggame ’n groter wetenskaplik-ideologiese integriteit
rondom die wetenskappe, sy dit dan binne ’n meer
elitistiese kader. Dit stel hulle in staat om meer
eendragtig rondom die saak van die taal en die
wetenskap op te tree as wat waarskynlik binne die
Suid-Afrikaanse opset moontlik is. ’n Mens sou graag
die SA Akademie met groter duidelikheid en
gedefinieerdheid, en selfgeldendheid, vir die saak van
’n Afrikaanse wetenskapslewe in die bresse wou sien
tree.
’n Groot deel van die krag van die Franse en
Griekse Akademies lê opgesluit in daardie geleerde
bydraes wat jaarliks deur hul onderskeie
navorsingsinstitute gelewer word, en wel dan op
gebiede wat hul etniese voedingsbasisse na aan die hart
lê. Woordeboekmakery, bekronings vir literêre
onderskeiding en uitnemendheid, vakwetenskaplike
bedrywigheid (veral soos gestimuleer deur
belangegroepe en hulle vergaderings) en
wetenskapspublikasies maak van die
kernbedrywighede van alle akademies uit, maar dit lyk
my asof dit juis in die uitvoering van hoogs
gespesialiseerde navorsings- en opleidingstake binne
die etniese konteks is waardeur die Akademie sy
hoogste doel bereik.
Dit is veral binne laasgenoemde verband dat
’n mens wil dink aan ’n effens gewysigde opgaaf vir
die SA Akademie vir Wetenskap en Kuns. ’n Mens sou
graag byvoorbeeld wou sien dat die Akademie – binne
die huidige, bedreigende klimaat vir Afrikaans en die
tanende basiese onderwys, geletterdheid en literêre
produksie daarin – dit op homself en die kundigheid in
sy geledere neem om werklik konkreet te begin werk
aan ’n grootse opleidingstaak op gebiede waarin
Afrikaans geweldige agteruitgang oor die afgelope
dekade of wat beleef het. Voorop móét sekerlik
onderwysersopleiding in Afrikaans staan: terwyl daar
nog ’n beduidende aantal opvoedkundiges in ons
geledere beskikbaar is, sou niks die Akademie in die
weg staan om ’n onderwysdiploma volledig in
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 60

Afrikaans aan te bied nie. So ’n kwalifikasie moet vir
die gegradueerde uit enige vakgebied oopstaan, moet
nie alleen ten volle by die owerhede geakkrediteer
wees nie, maar moet ook die minimumvereistes
beduidend oorskry. ’n “Instituut vir Afrikaans” behoort
binne die Akademie gestig te word waarbinne so ’n
opleidings- en navorsingsfasiliteit kan funksioneer.
Afrikaners beskik trouens lankal oor die nodige
ervaring om sulke kursusse deur middel van
afstandsonderrig of telematies aan te bied.
’n Verdere Afrikaanse Taalsentrum, wat oor
die belange van die taal binne die raamwerk van die
nasionale taal- en onderwysbeleid waak, kan met vrug
daarby gevoeg word (sou dit nie ook sinvol wees om
die werksaamhede van die WAT, wat met die
verengelsing van die US en ons ander universiteite nou
in die gedrang kom, gaandeweg daarheen oor te skuif
nie?). ’n Taalsentrum kan ook die gebruik van
taalbondeksamens, wat taalvaardighede landswyd
opgebou en verseker het, heropneem. ’n
Afstandsonderrigfasiliteit kan vir Afrikaners in hierdie
verband dwarsoor hul diaspora veel beteken.
Afrikaanse taalkursusse kan ook aan anderstalige
leerlinge en studente aan ons skole en universiteite, en
aan sakelui, aangebied word.
Johann Rossouw sou graag wou sien dat
studies in die Filosofie en Teologie ook tot die
repertorium van aanbiedinge van so ’n instelling
gevoeg word. ’n Mens kan myns insiens ’n
studierigting in die Filosofie (en Ekonomie?) van
Wetenskap en Tegnologie met groot relevansie en
belang tot hierdie opgaaf voeg. Ons kerk (in sy
breedste sin genome) beleef sy ernstigste insinking tot
nog toe – sou ’n enkele reformerende opleidings- en
navorsingsinstelling – wat tegelyk die heel beste uit die
ortodokse Christendom wil haal - nie ’n groot bydrae
tot konsolidasie en vernuwing kan lewer nie? En,
voortspruitend uit hierdie aanbiedings, sou die gesogte
kwalifikasie in die Politika, die Filosofie en Ekonomie
nie ook aangebied kon word nie? Watter reuse bydrae
sou onbesproke vorming in hierdie vakgebiede nie tot
ons intellektuele debat kon maak nie?
Sulke vrae stuit natuurlik onvermydelik op die
vraag na die beskikbaarheid van die nodige finansiële
hulpbronne, en hierdie aspek van die saak sal kennelik
baie deeglik deurdink moet word. Maar hierdie groter
saak sal wellig oor die volgende jare in belangrikheid
toeneem en al meer aandag in die openbare forum
geniet – en hierdie moontlikhede moet dan duidelik in
die gemeenskapsbewussyn afgebaken staan.
Byna nodeloos om te sê, ’n “Afrikaanse
Taalinstituut”, met al sulke werksaamhede, sal aan
geheel die taal se kinders moet kan behoort, aan elkeen
wat hom- of haarself dwarsoor die wêreld Afrikaans of
Afrikaner noem. ’n Demokratiese etos, met soveel
inklusiewe deelname en deursigtigheid denkbaar,
gepaardgaande met ’n kompromislose akademiese
integriteit en vryheid van spraak, sal duidelik die
fondament van ons instelling moet vorm. Ons
omstandighede en tyd vereis niks minder as juis dit nie.
Bowenal sien ’n mens uit na die toetrede van
’n Afrikaanse Akademie wat kompromisloos en
waardig-uitgesproke die kulturele belange van die
gehele Afrikaanse gemeenskap dien en ’n
wetenskapslewe in Afrikaans uitbou en verseker.
(1) “Is tweetalige universiteite moontlik?”
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 61

Simboliese ellende en
kollektiewe trauma
IN JANUARIE SE DIE VRYE AFRIKAAN LEWER
JOHANN ROSSOUW SKERP KRITIEK TEEN DIE
ANGOLESE OORLOG-GENERASIE VAN DIE LAAT
1970’S EN VROEË 1980’S EN DIE
VOËLVRYBEWEGING VAN DIE LATERE 1980’S
AS SIMBOLIESE PRODUSENTE WAT DIE
AFRIKANER FAAL.
Deur Loammi Wolf *
O
nder die “alternatiewe Afrikaners van die 1980’s”
word Max du Preez as verteenwoordiger van
eersgenoemde groep uitgesonder
en oor die kole gehaal
vir sy onvermoë om ’n
antwoord op Afrikaners se
“simboliese ellende” te bied
terwyl hy nog steeds as ikoon
van hierdie era “die Vrye
Weekblad-era vir elke
druppeltjie melk”. Koos
Kombuis, Jan van Tonder en
Tom Gouws se denke het na
bewering nie tred gehou met
die tyd nie en dis hoog tyd
dat hulle ophou om “die
heilige koeie van die Afrikaner
te slag”. Karen Zoid se
liedjie “Afrikaners is plesierig”,
wat met die skynheiligheid
van die Afrikanerestablisment
afreken, is 20
jaar agter die tyd.
Implisiet aan sy kritiek
is die onvermoë van hierdie
groep om ’n traumatiese era
wat ’n groot etosverskuiwing
by hulle teweeg gebring het,
agter die rug te kry en ’n nuwe lewe vir Afrikaners te
begin. Hierdie simboliese produsente van
Afrikaneridentiteit faal derhalwe in hulle roeping.
Volgens Rossouw is dit “noodsaaklik vir Afrikaners
om hulleself nuut te verbeel aan die hand van ’n nuwe
verhaal”. In navolging van Bernard Striegler redeneer
hy dat hierdie groep Afrikaners hulleself in ’n
* ’n Spesialis op die gebied van publiekreg, regsfilosofie en
belastingreg, en tans gebaseer in Duitsland. Haar huidige
belangstelling fokus op regslinguistiek en die interaksie
tussen herinneringspolitiek en kollektiewe geheue as
kulturele stukragte, en die invloed daarvan op
demokratiseringsprosesse na traumatiese snitte in ’n
gemeenskap.
postmoderne doolhof van die “tirannie van die
onmiddellike” verloor het deur ’n oordrewe
verdagmaking en aftakeling van instellings (soos die
FAK en die NG kerk), dat hulle negatief teenoor die
politiek is en die individu as te sentraal beskou.
Stiegler is nie die enigste filosoof wat kritiek
lewer teen die tirannie van moderne tegnologie nie, en
daar is sekerlik ook ’n element van waarheid daarin. In
sy navolging van ’n nuwe filosofiese stroming sien
Rossouw miskien egter ander aspekte wat deel is van
die komplekse ontwikkelling van ’n gemeenskap oor
die hoof. Gevolglik negeer hy voor die hand liggende
gevolge van die verset van hierdie generasie teen
uitgediende konsepte van die verlede. Hy kyk
belangrike aspekte in die
herevaluering van Afrikaneridentiteit
mis, so ook die
spesifieke rol wat opvolgende
generasies speel om die
kultuurbreuk na die ineenstorting
van apartheid te
oorbrug. In die lig daarvan, ’n
paar opmerkings:
Duitse navorsers het
die afgelope paar jaar
baanbrekerswerk gedoen oor
hoe ’n gemeenskap sulke
insnydende krisisse kan
oorkom, maar ’n mens moet
uiteraard baie versigtig wees
om die ervaring van die
Duitsers met die Nazi’s te
vergelyk met die magsvergrype
in die apartheisera
toe die Nasionale Party aan
die bewind was. Dis ’n
asimmetriese vergelyking wat
ook in dimensie en omvang
nie vergelykbaar is nie. Daar
is gewisse ooreenkomste,
waarby strukturele geweld en stigmatisering van
bepaalde bevolkingsgroepe ’n belangrike rol speel.
Verder is daar duidelike verskille in hoe
generasiekonflikte op grond van die traumatiese
ervaring verbonde aan daardie era afloop en verwerk
word, maar die patroon daarvan as sulks toon sekere
ooreenkomste. Dis ’n etiese balansstaat wat opgestel
word en dit veroorsaak bepaalde probleme wat heel
normaal is onder die gegewe omstandighede, waarop
ek vervolgens kortliks wil ingaan.
Een van die grootste probleme waarmee sulke
gemeenskappe gekonfronteer word, is dat patriotisme
en nasionalisme taamlike taboe-temas is, juis omdat
oordrewe nasionalisme die krisis veroorsaak het.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 62

Desnieteenstaande is dit van groot belang dat
Afrikaneridentiteit in die post-apartheidsera nie (net)
negatief beskou word nie, en (ook) met positiewe
waardes gevul word in die herevaluering van identiteit.
Dis ’n moeilike en harde paadjie om te loop en daar is
nie kitsoplossings nie.
Jörn Rüsen, ’n gesiene historikus en direkteur
van die Kultuurwetenskaplike Instituut in Essen, het
die rol van opvolgende generasies na jarelange
navorsing baie goed geanaliseer. Ek sal probeer om op
grond daarvan rofweg aan te dui wat ook in
Afrikanergeledere afspeel. Rüsen onderskei soos volg
tussen die generasies: eerstens, die generasie wat die
politieke sisteem wat die fiasko veroorsaak het,
geïnstitusionaliseer het; tweedens, die generasie wat
daarteen in opstand kom en, ná hulle, die generasies
wat kulturele identiteit weer stabiliseer. Dis dus ’n
komplekse proses wat drie-vier generasies oorspan.
Die generasietoewysing is ook nie ’n rigiede maatstaf
nie. Bepaalde individue kan ten spyte van hulle
ouderdom nogtans tot die volgende of vorige generasie
behoort. Aleida Assmann koppel hierdie ervaringe van
die onderskeie generasies aan prosesse van die
vorming van kollektiewe herinnering (30-40 jaar) en
kulturele bewussyn (80-100 jaar), waarop ek nie verder
ingaan nie. Die kollektiewe herinnering is egter ’n
oortreffende vorm van ’n bepaalde generasie se
herinnering.
By die Duitsers is dit natuurlik makliker om ’n
afsnypunt vas te stel wat die kultuurbreuk markeer. Dis
die Nazi-era wat 12 jaar geduur het en in 1945 tot
einde gekom het. Volgens sosiologies-historiese
beskouings omspan die era minder as ’n halwe
generasie. Apartheid en die onderliggende
identifisering met hierdie idees, daarenteen, het veel
langer geduur. Die bewind opsigself het 40 jaar geduur,
maar die impetus daarvan gaan reeds van die 1930’s
uit, sodat ’n mens kan sê dat dit goed 1½ tot 2
generasies omvat. Die volgende probleem, as ’n mens
Rüsen se teorie wil aanwend, is: wat is die afsnypunt
wat ’n mens as die kultuurbreuk kan bestempel? Is dit
1990 toe apartheid finaal in duie gestort het, of is dit
nader aan die waarheid om te sê dat dit nie ’n
spesifieke oomblik was nie, maar eerder ’n langer
proses wat begin het met die versetbeweging van die
laat 1970’s en 1980’s? Dit lyk asof daar taamlike
konsensus is onder Afrikaners dat laasgenoemde opsie
eerder toetref, en dat eersgenoemde opsie eerder die
finale spyker in die doodskis was.
Dit het tot gevolg dat dit moeilik is om die
generasies af te baken. Afrikaners van die generasie
wat apartheid ingevoer het, kan ’n mens dus na verwys
as die eerste generasie – al is dit eerder twee generasies
in een. Hulle kollektiewe identiteit is in ’n groot mate
bepaal deur twee ekstreem traumatiese gebeure – die
massamoord op Retief en sy manne in verbinding met
die slag van Bloedrivier enersyds, en die
konsentrasiekampe van die Anglo-Boereoorlog
andersyds. Dit het tot ’n massamobilisering van etniese
nasionalisme gelei en op apartheid uitgeloop in die
20 ste eeu. ’n Mens sou baie van die Sestigers soos
André Brink en Breyten Breytenbach egter kwalik tot
die generasie wat apartheid geïnstitusionaliseer het,
kon reken.
Daarteenoor baken die verset teen die Angolese
Oorlog en strukturele geweld die generasie van Max du
Preez en Antjie Krog hulle duidelik af van die vorige
generasie. Hierdie generasie het gerebelleer teen die
paranoïede xenofobie van die “swart gevaar”- en “rooi
gevaar”-propaganda wat die legitieme aansprake op
politieke bemagtiging van die ander bevolkingsgroepe
probeer doodsmoor het. Dit het oorgevloei in die
volgende golf van verset, die Voëlvrybeweging met
Johannes Kerkorrel en Koos Kombuis toe PW Botha
die casspirs in die townships ingestuur het. Juis hierdie
verset het ’n noodwendige verskuiwing in etos teweeg
gebring en het tot introspeksie begin lei. Die refrein
van Coenie de Villiers se “Verwoerd-verwardverwaand”
is in die volksiel van hierdie generasie
ingebrand. Sy “prisoners of war” wys uit hoe ons
gevangenes van ons eie vooroordele geword het. Deel
van die trauma van hierdie generasie berus egter ook
op skok dat die ouer generasie wat die bloudrukke van
die Angolese Oorlog veilig agter hulle lessenaars
gekonsipieer het, nie eers daarvoor teruggedeins het
om in hulle toegespitste oorlewingsdrang hul eie
kinders se lewens daarvoor op die spel te plaas nie. Dis
een van die grondliggende aspekte van hierdie
generasie se ontgogeling – dat hulle self die slagoffers
geword het van strukturele geweld wat
geïnstitusionaliseer is om die sisteem van apartheid
met geweld in stand te hou. Hierdie ervaring was vir
daardie generasie traumatieser as wat algemeen
aanvaar word. Hulle verset omvat dus ’n sterk
afkeuring van kollektiewe geweld, oordrewe
nasionalisme, die instrumentalisering van Christelike
Nasionalisme deur die NG kerk en die
opvoedingstelsel, die skynheilige vroomheid wat die
openbare lewe gekenmerk het, en ’n xenofobiese
oorlewingsdrang wat mensregte geminag het. Chris
Louw se “Boetman”-brief is ’n versinnebeelding van
hierdie generasie se opgekropte woede teen die ouer
generasie. Ook hier is die generasie-afbakening
vloeibaar. Dan Roodt is ’n goeie voorbeeld van iemand
wat ouderdomsgewys onder hierdie groep tel, maar nie
die essensiële etosverskuiwing gemaak het nie, omdat
hy destyds na Frankryk uitgewyk het, waarskynlik om
diensplig te ontduik.
Na die ineenstorting van apartheid speel elke
generasie egter ’n besondere en eiesoortige rol in die
herevaluering en vestiging van ’n nuwe kulturele
identiteit. Die eerste generasie is diegene wat die
hardste gekonfronteer word deur die kollektiewe
identiteitskrisis, veral omdat hulle so intens met
Afrikanernasionalisme geïdentifiseer het as ’n
uitdrukking van onderlinge solidariteit. Die wroeging
van hierdie generasie word goed deur die rubrieke van
Leopold Scholtz in Die Burger en in verskeie insette in
Die Vrye Afrikaan en op Litnet verwoord.
Hierdie eerste generasie moet egter die
ongemaklike rol speel om vir ’n oorbrugging van
kulturele identiteit te sorg. Hulle is die bindingselement
tussen die verlede en die toekoms, die oordraers van
kultuur tussen dié wat dood is en die ongeborenes,
maar kan nogtans nie die kritiek van die generasie net
daarna ontwyk nie. Die dilemma van hierdie generasie
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 63

is dat hulle nie meer naatloos aan die tyd voor die val
van apartheid kan aanknoop nie. Dis presies waar
Willem de Klerk hom ook so vasgeloop het teen Chris
Louw. Die kulturele gegewe van nasionalisme waarop
vorige generasies (bv. na die Anglo-Boereoorlog) kon
bou, is deur apartheid verbruik en nie meer beskikbaar
nie.
Hulle probeer dus die kultuurbreuk te oorkom
deur die skepping van identiteit deur
eksterritorialisering. Apartheid word verdoem, maar
daar word na redes gesoek waarom die volk eintlik
onskuldig was. Hulle probeer dit dus goedpraat met
argumente dat hulle om oorlewing teen die “swart
gevaar” en die “rooi gevaar” moes veg. Dis in hulle
bloed dat ’n Afrikaner vir sy oorlewing moet veg.
Daarom is dit vir baie van hulle moeilik om afstand te
doen van Afrikanernasionalisme as die onderliggende
dryfkrag vir die voortbestaan van hulle taal en kultuur.
Deel van die proses in hierdie fase is dat die
geskiedenis baie sterk beklemtoon en ywerig ontleed
word. Ook dit is “normaal” omdat Afrikaners so
probeer om ’n geheelbeeld van hulleself te vorm in die
proses van ’n herevaluering van identiteit. Hermann
Giliomee se epiese biografie van die Afrikaners doen
hierdie doelwit gestand. Die institusionele oorlewing
van Afrikaans is steeds vir hulle belangriker as
indiwidueel geloodsde aksies. Dit is dus nie vreemd
om die name van bekende versetskrywers soos Brink,
Breytenbach, Coetzee en Joubert op die petisie van die
139 skrywers aan die Raad van die US
(www.litnet.co.za/taaldebat/skrywersversoek.asp) teen
dubbelmediumonderig te vind nie. (Dis egter ook
belangrik om te kyk wie se name nie op die lys was
nie.) Die resultaat is ’n lappieskombers om die
kultuurbreuk te oorkom.
Die tweede generasie onderskei homself in ’n
beduidende opsig van die eerste generasie. Hulle
eksterritorialiseer apartheid nie meer nie. In
teenstelling met die ouer generasie aanvaar hulle
apartheid reeds as integrerend deel van hulle
geskiedenis, en neem dit op in hulle geskiedkundige
bewussyn. Dit veroorsaak egter probeme, want dit bou
weereens nie identiteit op die basis van kontinuïteit nie.
Die Afrikanerdom staan daardeur opnuut voor ’n
identiteitskrisis. Die kollektiewe identiteit van hierdie
generasie maak die noodwendige snit met ’n
traumatiese verlede. Dit verwoord ’n kritiese
distansiëring van apartheid en die negering van die
menswaardigheid van ander mense. Wat hierdie
generasie verder interessant maak, is dat hulle die
eerste generasie Afrikaners is wat doelbewus uit die
beklemming van Afrikanerxenofobie uitgebreek het.
Die Afrikaner-elite in die 1980’s het in groot getalle na
die Demokratiese Alliansie gedros en grotendeels tot
die ineenstorting van apartheid bygedra.
Hierdie kritiese houding veroorsaak egter op
sigself ook weer ’n dilemma, omdat dit in ’n groot
mate op ’n negatiewe identiteitskonstituering berus. Op
die vraag wie mens is, is dit nie genoeg om te sê wie
mens nié is nie, en dis hulle probleem. Hulle is baie
sterk individualisties georiënteerd, en selfs ’n bietjie
hedonisties in die manier waarop hulle hul nuwe
vryheid geniet nadat hulle die bekrompenheid van die
apartheidsera afgeskud het. Baie mense van hierdie
generasie definieer hulleself byvoorbeeld as
Afrikaanssprekende Suid-Afrikaners, en nie as
Afrikaners in die eerste plek nie. Dis miskien die rede
waarom hierdie groep vir Johann Rossouw voorkom
asof hulle Afrikaners as “simboliese produsente” faal.
Dis egter ’n uiters noodsaaklike proses waardeur
hierdie getraumatiseerde generasie moet werk, en dit
het min te doen met postmodernisme of Derrida. Dat
Karin Zoid eers 20 jaar daarna daaroor kon sing, is ook
nie ongewoon nie. Dis deel van die verwerking van
trauma deur hierdie generasie.
Die herevaluering van identiteit het egter ook
positiewe boustene nodig om ’n nuwe kollektiewe
identiteit te vestig. Hierdie groep het wel sulke waardes
wat hulle onderskryf, maar dis meer van ’n metahistoriese
aard. Dis algemene norme wat deur die nuwe
Grondwet gesimboliseer word soos gelykheid en die
afkeur van rassisme. Dit is egter nie genoeg om ’n
nuwe kulturele identiteit te vestig nie. Daarom is
hierdie identiteit wat hulle produseer taamlik broos.
Deel van die erflas van hierdie generasie is om die
verstarde trauma van die verlede te ontvries soos Antjie
Krog met haar boek Country of my Skull gedoen het.
Dit lei dikwels ook tot ’n ooridentifisering met die
slagoffers van die vorige regime. Hierdie generasie
vind dit uiters moeilik om met die vorige generasie te
identifiseer, en veral ook met enigiets wat met
“Afrikanernasionalisme” of “oorlewing” te doen het.
Hulle skram as’t ware instinktief weg daarvan. Dis
waarskynlik hoekom die prominente skrywers wat
hierdie etosverskuiwing meegemaak het, nie
bogenoemde petisie onderteken het nie. Hierdie twee
generasies lewe grootliks by mekaar verby.
Die derde generasie (die jonger opkomende
geslag van vandag) het dus die moeilike taak om
hierdie generasiegaping in die opbou van ’n nuwe
kulturele identiteit te oorbrug. Hulle het die lot om met
menslike oë na die persone te kyk wat magsmisbruik
sover gevoer het soos wat die sekurokrate en die
politieke sisteem dit in die apartheidsera gedoen het.
Hulle moet die John Vorsters, PW Bothas, Wouter
Bassons, Lothar Neethlings en Eugene de Kocks as
deel van hulle geskiedenis aanvaar en met hulle kan
identifiseer in ’n historiese sin, só dat dit deel van die
geskiedenis is wat mens nie kan ontkom nie en met
verantwoordelikheid moet hanteer. Hulle is diegene
wat die etosverskuiwing wat in die 80’s plaasgevind
het, moet stabiliseer as kulturele bewussyn wat ’n
nuwe kulturele identiteit begrond.
In teenstellling met die Duitsers vind die
herevaluering van identiteit egter nie binne ’n relatief
homogene, maar in ’n multikulturele samelewing plaas
wat etniese identiteite oorsny. Baie van die tweede
generasie Afrikaners lewe ewe gemaklik in sowel die
Engelse as die Afrikaanse gemeenskappe en maak
keuses soos skole vir hulle kinders op grond van
kwaliteitsoorwegings, nie etniese oorwegings nie. Deur
hulle egter te probeer teruglok om vir die “oorlewing”
van Afrikaans te sorg deur mobilisering op grond van
etniese nasionalisme, sal nie werk nie. Die rede
daarvoor is baie dieselfde waarom sogenaamde “bruin”
Afrikaners ook nie hulle kinders na die US toe stuur
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 64

nie, maar liewer UWK of UCT toe. Waarskynlik gaan
hierdie generasie Afrikaners ook nie daarby verbykom
om uiteindelik die sogenaamde “bruin” Afrikaners as
gelykwaardige deel van een kulturele taalgroep te
aanvaar nie.
Dis egter nie prosesse wat oornag voltrek word
nie. Miskien help ’n beter begrip van die afloop van die
proses van ’n herevaluering van kulturele identiteit
egter om meer ontspanne daarmee om te gaan, en ook
waardering te hê vir die rol wat die onderskeie
generasies toeval. ’n Moralisering oor hoe elke
generasie sy rol in die proses vervul, is nie noodwendig
produktief nie.
Die versugting van Rossouw dat dit noodsaaklik
is vir Arikaners “om hulleself nuut te verbeel aan die
hand van ’n nuwe verhaal” is eintlik alreeds en
onafwendbaar in volle swang. Die nuwer denke van die
versetgenerasie faal nie die Afrikaners nie. Inteendeel,
hulle skep nuwe denkmodelle en denkrigtings vir
Afrikaners om uit hulle apartheidsangs en skuldige
gewetens los te breek met die vooruitsig om volle
burgers van die nuwe demokratiese Suid-Afrikaanse
nasie te word.
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 65

Die Vrye Afrikaan (www.vryeafrikaan.co.za) word uitgegee deur die Federasie van Afrikaanse Kultuurverenigings
(FAK). Dit verskyn elke derde Vrydag van die maand, met inbegrip van die Afrikaanse mini-uitgawe van Le Monde
diplomatique. Intekening kos R30 per maand vir die papieruitgawe, en R20 per maand vir die elektroniese uitgawe.
Rig korrespondensie aan Die Vrye Afrikaan, Posbus 675, DURBANVILLE, 7551 of aan
redakteur@vryeafrikaan.co.za.
Redakteur: Johann Rossouw, skrywer en spesialis in die filosofie van die tegniek, navorsings- en
kommunikasiebeampte van die FAK.
Redaksionele raad:
Pieter Duvenage, besoekende professor in filosofie aan die Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit, Port
Elizabeth en skrywer van onder meer Habermas and Aesthetics
Hermann Giliomee, buitengewone professor in geskiedenis aan die Universiteit van Stellenbosch en skrywer van
onder meer Die Afrikaners
Danie Goosen, mede-professor in godsdienswetenskap aan die Universiteit van Suid-Afrika, voorsitter van die FAK
en skrywer van tientalle akademiese en koerantartikels
Roland Henwood, lektor in politieke wetenskap aan die Universiteit van Pretoria, ondervoorsitter van die FAK en
mederedakteur van Hydropolitics in the Developing World: A Southern African Perspective
Kallie Kriel, verantwoordelik vir Solidariteit se Gemeenskapsalliansie en mederedakteur van Struggle Rugby
Lawrence Schlemmer, direkteur van die Helen Suzman-stigting asook Markdata en mederedakteur van onder meer
Kruispad
Marinus Schoeman, medeprofessor in filosofie aan die Universiteit van Pretoria en skrywer van Generositeit en
Lewenskuns: Grondtrekke van ’n post-Nietzscheaanse etiek
Redaksie:
Elirea Bornman, mede-professor in kommunikasiewetenskap aan die Universiteit van Suid-Afrika, spesialis in
kwessies van etniese en maatskaplike identiteit
Carel (iv) Boshoff, gemeenskapsaktivis van Orania en skrywer van tientalle akademiese en koerantartikels
Francois Bredenkamp, navorsingsdirekteur van die Garankua-kampus van die Tshwane University of Technology,
spesialis in Middeleeuse Bisantynse politiek en vertaler van Markus Aurelius se Bepeinsinge
Ampie Coetzee, emeritus-professor in Afrikaans aan die Universiteit van Wes-Kaapland en skrywer van onder meer
’n Hele os vir ’n ou broodmes
Heilna du Plooy, professor in Afrikaanse en Nederlandse Letterkunde op die Potchefstroomse kampus van die
Noordwes-universiteit en skrywer van onder meer die digbundel In die landskap ingelyf
Amanda du Preez, senior-lektor in beeldende kunste aan die Universiteit van Pretoria en mederedakteur van South
African Visual Culture
Deon Geldenhuys, professor in politieke studies aan die Universiteit van Johannesburg en skrywer van onder meer
Internasionale Isolasie: Suid-Afrika in vergelykende perspektief
Koos Malan, mede-professor in regte aan die Universiteit van Pretoria en spesialis in regsfilosofie, staatsreg en
minderheidsvraagstukke
John Miles, skrywer van Die Buiteveld en etlike ander romans
Desmond Painter, lektor in sielkunde aan die Universiteit van Stellenbosch en spesialis in maatskaplike en kulturele
sielkunde
Hans Pienaar, digter, dramaturg en joernalis verbonde aan die Independent-groep
Dioné Prinsloo, senior-lektor in geskiedenis aan die Universiteit van Suid-Afrika en spesialis in die geskiedenis van
vroue in Suid-Afrika in die 20ste eeu, asook Afrikaanse kultuur
Redaksiesekretaresse: Sarie Marais, 012-326-8646,
Taalversorger: Susan Roets
Uitlegredakteur: Hermien Brits
Grafiese kunstenaar: Elsabe van Niekerk
www.vryeafrikaan.co.za DIE VRYE AFRIKAAN | 17 Maart 2006 | BLADSY 66