De woontorens langs de Langbroekerwetering zijn ... - Guus Pauwels

De woontorens langs de Langbroekerwetering zijn vrijwel allemaal volgens hetzelfde stramien
gebouwd. De leenheren waren onder andere de bisschoppen van Utrecht en de graven van Holland
en Gelre. Verscheidene families werkten zich omhoog door zich tot de ridderstand te laten verheffen
of door een belangrijke rol te spelen binnen de geestelijke stand. Een familie die vanaf de 13e tot de
15e eeuw een behoorlijke machtspositie bereikte, was de familie Van Zijl (Van den Zile). In een
oorkonde van 1279 wordt Pontiaan van Zijl genoemd als bezitter van gronden in Langbroek.
Aangezien Pontiaan als eerste van zijn geslacht staat vermeld, wordt hij maar al te vaak -ten
onrechte- als stichter van Lunenburg aangewezen. In 1339 nam een zekere Arent (Arnold) van
Lunenburg Senior drie hoeven land in pacht op Merewijk onder Langbroek, een gebied dat grenst
aan land van Gijsbrecht van Zijl en Loef van Zijl. Nu wil zijn naam geenszins impliceren dat Arnold de
bouwer van Lunenburg is geweest. Opmerkelijk is wel het feit dat deze Arnold zich onderscheidde
van zijn familie: hij heette Arnold van Lunenburg terwijl zijn broers zich Van Zijl noemden. Er is echter
geen andere oorkonde die de naam Lunenburg vermeldt dan die uit 1339. Niettemin kan hij de toren
hebben gekocht of in erfpacht hebben gehouden van een familielid zoals bijvoorbeeld Gerrit van Zijl,
die tussen 1313 en 1340 in verscheidene oorkonden werd genoemd. In één van deze oorkonden
(1330) komt Gerrit van Zijl voor als 'fidejussores', een persoon die borg staat voor iemand. Gerrit
stond borg voor een som van 325 pond die de bisschop aan eiser verschuldigd was. Hij was schout en
zou in hoedanigheid van gerechtelijk functionaris een gevangenis bij zijn huis gehad kunnen hebben.
Indien hij niet de 'kooien' gebruikte voor de gevangenen, zou hij dan een kerker hebben laten
bouwen in een stenen huis? Maar dan zou hij zich naar de toren hebben vernoemd en hij zegelde
alleen maar als 'Gherart Van den Zile'. Wellicht bestond de toren al en had Arnold sr. er zijn naam
aan gegeven. In 1341 werd Arnold als 'miles' vermeld. Hij was de eerste van zijn familie die ridder
werd en over de middelen kon beschikken om een stenen toren te bouwen. Ondanks het feit dat de
familie een niet onbelangrijke rol speelde, verviel zij aan het begin van de 15e eeuw tot poorters en
boeren.
De eerste leenman die geen Van Zijl heette, was Ghijsbrecht van Lockhorst. Hij werd in 1402 beleend.
Een aantal jaren later omschreef Steven van Everdingen Lunenburg als een huis 'metter hofstat'.
Waarschijnlijk zal het kasteel vooral als woongelegenheid gediend hebben. In 1422 kreeg Ghijsbrecht
de Ridder Lunenburg in leen van de domproost Sweder van Culemborch. Cornelis de Ridder, een
nazaat van Ghijsbrecht, was leenman van Lunenburg in 1538, het jaar waarin de woontoren werd
ingeschreven als ridderhofstad. Lunenburg bleef echter niet lang in handen van De Ridder, want in
1563 moest Willem de Ridder de toren verkopen aan Maarten Schipperius, die hem in 1580
doorverkocht aan Godard Boll, burgemeester van Utrecht. Deze zal op het voorterrein een
woongebouw opgetrokken hebben.
Zijn kleindochter Henrica Boll trouwde Daniël van den Berch die er in 1619 mee werd beleend. Toen
Daniël van den Berch, nazaat van eerder genoemde, in 1693 kinderloos overleed, verkocht zijn
weduwe de toren aan Joseph Hoeufft, schepen en raad in de vroedschap van Utrecht. Dan is er
sprake van 'de riddermatige hofstede van Lunenborgh met synen toorn, huysinge, singels, graften
enz.'
Diens dochter huwde met Hendrick Ruysch, die het bezit in 1737 aan zijn zoon Balthasar Constantijn
afstond. Voor 6.615 gulden verkocht Balthasar het goed in 1750 aan Frans Godard, baron van Lynden
van Hemmen en Blitterswijk. Deze Gelderse edelman, die in 1726 gehuwd was met rijke Utrechtse

patriciërsdochter Constantia Isabella van der Muelen, kocht het ongetwijfeld ten behoeve van zijn
tweede zoon Bathazar Constantyn, die er in 1755 mee werd beleend. De oudste zoon kreeg Hemmen
en de oudste dochter Blitterswijk in Noord-Limburg.
Lunenburg bestond in 1750 uit 18 morgen land en 20 morgen bos, het Lunenburgse Bos genoemd, en
werd bij de belening omschreven als de 'toren, huisinge en getimmerte, singels, graften, vijvers,
duivevlugten, visscherijen, mitsgaders boerewoning, brouwerij, ketels, schuren, bergen,
boomgaarden, bouw- en weilanden'.
Balthazar Constantijn maakte een snelle carrière in het Sticht, waarbij zijn huwelijk met een dochter
uit het geslacht Strick van Linschoten wel geholpen zal hebben. Hij overleed in 1822 op hoge leeftijd.
Zijn zoon Jan Hendrik was in 1794 gehuwd met een van de dochters van Alexander Diderik van Spaen
tot Biljoen. Zij zullen waarschijnlijk spoedig daarna het nieuwe landhuis hebben laten bouwen en het
nieuwe park hebben laten aanleggen. Het echtpaar had drie dochters, die allen ongehuwd op
Lunenburg bleven wonen.
De jongste, die in 1860 overleed, liet Lunenburg na aan haar neef jhr. mr. J. van Swinderen van Rijs.
Deze woonde echter in Friesland en stelde Lunenburg zijn vader ter beschikking. Deze heeft het huis
laten verbouwen en liet het nieuwe koetshuis optrekken.
Na de dood van zijn vader verhuurde Van Swinderen het aan particulieren. Door koop kwam het aan
mr. Joan Gerard Kruimel die het vanaf 1888 verhuurde aan de schrijver Jan van der Poorten
Schwartz, beter bekend onder zijn pseudoniem Maarten Maartensz. Kruimel liet de prachtige
oprijlaan in zijn geheel rooien. In 1925 vond Lunenburg een nieuwe eigenaar in de persoon van mr. E.
van Eibergen Santhagens. Hij was de laatste bewoner tot 1931, waarna het leeg kwam te staan. Door
een bombardement in 1944 werd Lunenburg zwaar beschadigd. In 1967 werd de ruïne door het K.F.
Heinfonds gekocht. Na de restauratie van 1968-1970 is Lunenburg verkocht aan P. Fentener van
Vlissingen, de huidige eigenaar.
Hoewel de naam Lunenburg voor het eerst in 1339 voorkomt en pas in 1402 in een belening sprake is
van een 'toerne te Lunenborch', kan de toren toch in de tweede helft van de 13e eeuw gebouwd zijn.
Het steenformaat (30 x 15 x 7,5 cm) en het Vlaams verband in het metselwerk duiden daarop. De
toren is buitenwerks 8,4 x 9,3 m groot; de muurdikte is op de begane grond 1,2 m, die van de
noordwestmuur waarin de trap is uitgespaard 1,6 m. De totale hoogte tot aan de weergang bedraagt
15,5 m.
De fundering bestaat uit doorgaande muren zonder snijlagen of spaarbogen; de grondslag bestaat uit
klei vermengd met veenlagen. De kelderruimte, die een tongewelf heeft met de kruin in noordwestzuidoostrichting,
was niet vanuit de begane grond te bereiken. Thans geeft een naderhand
uitgebroken deur toegang tot deze kelder; wanneer de ruimte in gebruik werd genomen, kon tijdens
de restauratie niet worden vastgesteld.
Wellicht moet hier in analogie met de Walenburg gedacht worden aan een aanaarding van de toren,
zodat hier sprake is van een verloren gewelf; dit is een gewelf over een loze ruimte, dat om
constructieve redenen is aangebracht. In dit geval gaat het mogelijk om afsluiting van de (vochtige?)
loze ruimte. Wel werd in de zuidhoek van deze kelder tijdens de restauratie een waterput
aangetroffen en gereconstrueerd. Er kon tijdens die werkzaamheden niet worden vastgesteld of de

put oorspronkelijk was. Gezien de ligging van de put (tegen de fundering aan, in plaats van
opgenomen in het metselwerk) lijkt een latere aanleg waarschijnlijk.
Ook een nog resterend venstertje in de noordoostmuur zal later uitgebroken zijn. Opvallend is dat
tijdens de restauratie van 1968-1970 twee schietspleten in de zuidwestmuur zijn dichtgemetseld.
In 1772 werd Lunenburg in de Tegenwoordige Staat omschreven als: 'bestaande insgelijks in een
zwaaren Tooren, met twee windijzers voorzien. Daar is egter, ook een bekwaam Heerenhuis, waar
van men, met een houten brug, naar den ouden Tooren gaat, die rondom met eene ruime graft
omvangen is. Ook is er, aan den weg, een Heerenbuitenpoort of voorburg'. Deze situatie heeft
daarna waarschijnlijk nog slechts een kwart eeuw bestaan. Waarschijnlijk nog aan het eind van de
18e eeuw heeft de familie Van Lynden de grachten rond de woontoren laten dempen en de
woontoren laten uitbreiden met een gepleisterd neoclassicistisch landhuis.
Opmerkelijk is dat men veel moeite heeft gedaan om de woontoren te handhaven. Het nieuwe huis
had boven het souterrain twee verdiepingen en sloot met de vloeren vrijwel exact aan op de
vloerniveaus van de oude toren. De plattegrond was zeer traditioneel ingedeeld. De twee
muurtrappen, die van de begane grond naar de tweede verdieping voerden, werden benut als
hoofdtrappehuis. Van Swinderen sr. heeft de achterzijde waarschijnlijk laten verbouwen door Samuel
Adrianus van Lunteren (1813-1877), die veel kastelen moderniseerde. In de achtergevel liet hij een
balkon en grote vensters aanbrengen.
In de laatste fase van de Tweede Wereldoorlog werd Lunenburg gebombardeerd, omdat enige tijd
daarvoor Duitse legervoertuigen onder de bomen geparkeerd hadden gestaan. Door het
bombardement werd het kasteel ernstig beschadigd: de gehele zuidhoek van het 19e-eeuwse
gebouw werd weggeslagen. In de zuidhoek van de woontoren ontstond een brede scheur in het
metselwerk.
Al spoedig werden plannen gemaakt voor de herbouw van het kasteel. Een door architect W.
Dijkman te Zeist in 1948 getekend plan, dat in het geheel geen rekening hield met de
bouwhistorische gegevens om de toren geheel solitair (met een kleine aanbouw) te herstellen, werd
niet uitgevoerd.
Eveneens kort na de oorlog werd de ruïne uitvoerig opgemeten en is er op basis van die opmeting
een drietal restauratievarianten ontwikkeld. Als eerste werd een volledige reconstructie van de
vooroorlogse situatie voorgesteld. Een alternatief hiervoor was het herstellen van het bestaande
gebouwen ter plaatse van het weggebombardeerde gedeelte een terras aanleggen. Het derde
bouwplan voorzag in het vrijwel isoleren van de woontoren, met behoud van het voorste gedeelte
van het 19e-eeuwse huis. Echter, geen van deze restauratievoorstellen is uitgevoerd.
De 19e-eeuwse indeling van het huis maakte een bewoning naar 20e-eeuwse maatstaven vrijwel
onmogelijk. Bovendien waren alle balklagen inmiddels verrot of verdwenen en waren de muren
stukgevroren. Ten slotte werd onder leiding van de architect E.A. Canneman besloten de situatie van
vóór ca. 1800 te reconstrueren: de woontoren kwam weer solitair op het eiland te liggen en werd via
een houten brug toegankelijk gemaakt, precies zoals het op oude topografische afbeeldingen
zichtbaar is. Tijdens de restauratie kwamen diverse oorspronkelijke details aan het licht. Zo bleken in
de omstreeks 1800 vernieuwde muurtrappen de oude vormen nog herkenbaar. Van de balklagen van

twee verdiepingen waren de uitsparingen voor de moerbalken te traceren. Tevens kwamen drie
dichtgezette vensters, twee stookplaatsen en een privaat te voorschijn.
De huidige deur geeft via een trapportaal toegang tot het hoofdvertrek van de toren. Deze ruimte
bevat een stookplaats, een kaarsnis en een muurkastje. De ruimte op de eerste verdieping bevat
geen stookplaats. Wel werd hier het restant van een privaat aangetroffen; dit privaat is
gereconstrueerd.
De tweede verdieping is door een koepelgewelf op rechthoekige grondslag -een zogenaamd
Boheems gewelf- overwelfd. Voor de verwoesting was het gewelf weggewerkt achter overhoeks
geplaatste wandjes. Dit gewelf was door het bombardement en de verwaarlozing ingestort, maar is
tijdens de restauratie gereconstrueerd. Het gewelf was één steens dik; het steenformaat was
hetzelfde als dat van de muren. Ter hoogte van de aanzet van het gewelf waren horizontaal gelegen
balken in het midden van de muren opgenomen en bij de hoeken aan elkaar gekoppeld om de
spatkrachten van het gewelf op te nemen. Vermoedelijk bevond zich oorspronkelijk boven dit gewelf
een plat dak. Omdat hierover geen zekerheid verkregen kon worden, werd tijdens de restauratie
besloten de uit de topografie bekende dakvorm te herstellen: een schilddak met twee windvaantjes.