Over Oegstgeest november 2010 - Vereniging Oud Oegstgeest

Kasteel Endegeest in beeld gebracht
Kastelen hebben van oudsher tot de verbeelding van de mens gesproken. Hun
robuuste uitstraling, maar zeker ook de geheimzinnige sfeer erom heen hebben de
fantasie van schrijvers en het verlangen tot weergeven van beeldend kunstenaars
altijd geprikkeld. Maar de kunstgeschiedenis leert dat de beweegredenen van
schilders om het kasteel als onderwerp te kiezen – en hoè hij dat vervolgens deed –
in belangrijke mate te maken hadden met de maatschappelijke, economische en
politieke achtergronden van hun tijd.
D o o r J o k e N i e u w e n h u i s e n W i l ly To r d o i r
Het lijkt zinvol te beginnen
met enige algemene opmerkingen
en daarna een aantal
kunstenaars te introduceren die in de
negentiende eeuw actief waren en
ook Endegeest verbeeld hebben.
Het denken in de negentiende eeuw
werd voor een groot deel beheerst
door de geschiedenis, te vergelijken
met de mate waarin de rede vóór die
tijd een rol speelde. In de achttiende
eeuw immers legden kunstenaars
hun persoonlijke opvattingen niet in
hun werk, maar werden zij beïnvloed
door strenge, in Frankrijk geldende
academische regels. Ze streefden naar
het uitdrukken van eeuwige waarden
en dat resulteerde in onpersoonlijke,
maar topografisch nauwkeurige
afbeeldingen van kastelen en buitenplaatsen,
waar welvarende burgers
belangstelling voor hadden. Het geld
werd in de stad verdiend, maar het
oog was gericht op het aantrekkelijke
van het buitenleven. Het hoofddoel
van de kunstenaar gold zeker het
geven van een juist beeld van de wer-
A f b . 1 H. Tavenier, achterzijde kasteel
Endegeest
kelijkheid, zoals te zien is op een
prentje uit circa 1750 dat wordt toegeschreven
aan H. Tavenier (afb. 1).
De verschrikkingen van de Franse
Revolutie in 1789 vormden echter een
keerpunt in dit denken. Op kunstzinnig
gebied kwam men in opstand
tegen de rigide voorschriften van de
Academie en in Engeland zorgde de
industriële revolutie voor veel onrust.
Dit drong ook bij ons door en bovendien
had het nationale zelfbewustzijn
een flinke deuk gekregen doordat de
Tiendaagse Veldtocht in 1831 op niets
was uitgelopen. Er ontstond een dringende
behoefte aan het voeden van
een gezamenlijke trots en hoe kon
dat beter gebeuren dan door te kijken
naar het roemrijke verleden? De succesvolle
Michiel de Ruyter en de moedige
gebroeders de Witt werden naast
zeventiende-eeuwse kunstenaars en
cultuurdragers uit het verleden in de
beeldherinnering teruggebracht. Het
is niet toevallig dat er in korte tijd
standbeelden verschenen van diezelfde
De Ruyter (1841 Vlissingen),
Rembrandt (1852 Amsterdam) en
Laurens Coster (1856 Haarlem). Ook
de literatuur droeg haar steentje bij
doordat de ene historische roman na
de andere verscheen.
In 1854 schreef Jacob van Lennep in
het voorbericht van zijn met W.J.
Hofdijk geschreven boek Merkwaardige
kasteelen in Nederland dat hij: ‘dit boek
wil laten bijdragen aan de ontwikkeling
van een nationaal gevoel – men
moet prijsstellen op al datgene wat de
vaderlandsche geschiedenis helpt vormen
en om dat te bereiken moet men
al datgene, die oudheden, in een
behaaglijken vorm voorstellen en
genietbaar maken’. Dus het saamhorigheidsgevoel
versterken door het
culturele erfgoed zoveel en zo aantrekkelijk
mogelijk onder de aandacht
te brengen.
Maar dit terugkijken had ook een
keerzijde. Men realiseerde zich dat
A f b . 2 J.L. Cornet, Endegeest, tekening potlood en pen in bruin,139 x 260 mm,
beeldbank Gelders archief.
27