Secundaire traumatisering PDF - Weliswaar

Sinds enkele jaren leeft er een
nieuw buzzword in de zorgsector:
secundaire traumatisering.
Het betekent dat hulpverleners die
met getraumatiseerde cliënten
werken, zich hun verhalen zo
aantrekken dat ze er emotioneel
onder lijden. Of het net
integendeel beu worden om altijd
opnieuw die ellende te aanhoren.
Ze voelen zich machteloos, gaan
twijfelen aan hun eigen kunnen,
raken uitgeput en gedemoraliseerd.
In sommige gevallen beginnen ze
dezelfde symptomen te vertonen
als de cliënt. “Twintig procent van
die mensen stapt uiteindelijk uit
de sector”, zegt therapeut
Mark Luyten.
Een cliënt vertelde dat zijn partner als jong
meisje in een netwerk werd geëxploiteerd.
Ik werd er erg door aangegrepen. Dit verwarde
mij. Ik stond al zoveel jaren in het
vak, had alles al drie keer gehoord en toch
bracht dit verhaal mij aan het wankelen.
Ook in gesprekken met andere cliënten merk
ik dat ik minder draagkracht heb, ik word
vlug emotioneel en moet vaak tegen mijn
tranen vechten. Ik vraag me af of ik er nog
wel tegen kan. Thuis loop ik prikkelbaar
rond. Dat gaf al aanleiding tot conflicten.
Het lijkt normaal. Hulpverleners, zeker als
ze met cliënten werken die ernstige feiten
hebben meegemaakt, horen zo vaak pakkende
verhalen, dat ze het daar vroeg of
laat emotioneel moeilijk mee krijgen. Als
dat ‘emotioneel moeilijk’ gepaard gaat met
chronische vermoeidheid, stress, nachtmerries,
wantrouwen, een stijgende twijfel
over het eigen kunnen en een groeiende
overtuiging dat de wereld slecht is, dan
spreken we van secundaire traumatisering.
Verschillende hulpverleners noemen het
een beroepsrisico. Psychiater Peter
Adriaenssen, kliniekhoofd ambulante psychiatrie
in Gasthuisberg en directeur van
het Vertrouwenscentrum, is het daarmee
niet eens. “Het is al te gemakkelijk om te
zeggen dat de hulpverlener zelf een trau-
Wie te dicht
komt, brandt
zijn vingers
ma ontwikkelt door voortdurend te luisteren
naar schokkende verhalen. Zin voor
proportie is hier op zijn plaats. Als Sabine
Dardenne vertelt dat ze tachtig dagen lang
misbruikt is geweest in het gruwelhuis van
Dutroux, dan is het normaal dat iedereen
daardoor geraakt is. Het is zelfs normaal
dat je daarvan nachtmerries krijgt. Een
ziektebeeld is dit niet, wel een normale
reactie van de menselijke geest. Trauma,
zelfs secundair trauma, is een zwaar woord
daarvoor. Misschien moeten we dat bewaren
voor wat het betekent: een neurobio-
logische beschadiging, opgelopen door het
beleven van verschrikkelijke toestanden.
Ik werk met minderjarigen in het opvangcentrum
van het Rode Kruis. Zij hebben
gezien hoe familieleden zijn vermoord, zij
hebben folteringen gezien of meegemaakt.
Mag ik mijn emotionele reactie op hun verhaal
gelijkstellen met hun trauma? Natuurlijk
neem ik dat verhaal mee naar
huis, natuurlijk word ik daar droevig of opstandig
van, maar waarom zouden we die
reactie niet aanvaarden als iets normaals?
Ik vind het schadelijk om de job zelf als
schadelijk voor te stellen. Dat past voor
mij te veel in de trend om alles en iedereen
te voorzien van een diagnose. Er zijn
hulpverleners die hun job soms moeilijk
aankunnen, maar dat kan andere oorzaken
hebben. Het is mogelijk dat de verhalen
van de cliënt bij de hulpverlener een
onverwerkt trauma blootleggen. Of misschien
ligt de werkdruk te hoog.”
20% haakt af
“Ga er toch maar niet te licht overheen,”
waarschuwt therapeut Mark Luyten, die
secundair getraumatiseerde cliënten begeleidt.
“In mijn praktijk zie ik dat 20% van
mijn cliënten zelfs na therapie ervoor kiest
om niet meer in de hulpverlening te werken.
Zo verdwijnt er veel kennis, opleiding
en ervaring uit de sector. Ik zie ook veel
leed bij die mensen, onder meer omdat ze
het onderschatten, en te laat steun hebben
gezocht. Ik vind dat je dan beter wat
te snel hulp zoekt.”
Burnout en secundaire
traumatisering in de
hulpverlening
Of een hulpverlener hinder zal ondervinden
van het verhaal van zijn cliënten, is
afhankelijk van een aantal variabelen.
Zoals de cliënten met wie je werkt. Hoe
erger hun verhaal, hoe groter de invloed
ervan op de hulpverlener. Ook de leeftijd,
het geslacht, de etnie en de rol in het
trauma van de cliënt hebben invloed. Hoe
meer de therapeut zich kan identificeren
met het slachtoffer, of hoe meer de cliënt
hem aan zijn eigen kinderen doet denken,
hoe groter het risico. Zeer jonge blanke
meisjes die weerloos misbruikt zijn, roepen
meer empathie op dan oudere niet-
Europese jongens die zich verweerd hebben.
Ook wie je zelf bent, als hulpverlener,
heeft invloed. Vrouwelijke hulpverleners
lopen meer risico dan mannen, omdat ze
een groter identificatievermogen hebben.
Veel hangt af van je relativeringsvermogen,
en je ‘copingstijl’: hoe goed slaag je
weliswaar 33

erin om de schok te neutraliseren, hoe ver
ga je in de identificatie? Hulpverlenen is
een voortdurend balanceren tussen empathie
en afstandelijkheid.
Ten slotte heeft de organisatie waar je
werkt een grote invloed. Hulpverleners in
een goed functionerend team, niet overladen
met werk, die een normale relatie
hebben met hun oversten, lopen minder
risico. Hulpverleners in een pioniersrol,
die weinig kunnen terugvallen op de ervaring
of de steun van anderen, lopen een
groter risico.
De risicogroep bij uitstek zijn jonge vrouwelijke
hulpverleners met een te betrokken
copingstijl, die met ernstig getraumatiseerde
jonge kinderen werken en in een
nieuw project zitten, zonder dat ze gesteund
worden door een deskundig team.
Burnout
Ik was maatschappelijk werkster. Omdat ik
de enige was die een opleiding gezinstherapie
had gevolgd, kreeg ik alle moeilijke
gevallen. Steeds meer multiproblem-gezinnen
zorgden voor een zware caseload.
34 weliswaar
reportage
Problemen met mijn directeur zorgden voor
een gespannen sfeer. Als ik thuiskwam,
voelde ik me angstig en gespannen. Ik kon
het werk niet van me afzetten. Ik ging niet
meer naar vergaderingen. Mijn angst esca-
leerde in hyperventilatieaanvallen. Ik trok
me terug op mijn flat en sloot de buitenwereld
uit.
Dit verhaal is geen geval van secundaire
traumatisering. De cliënte heeft een zware
burnout. De twee worden vaak onterecht
met elkaar verward. Secundaire traumatisering
verwijst naar het effect van het verhaal
van de cliënten op de hulpverlener,
burnout naar de zwaarte van de werkomstandigheden.
Een overladen agenda, een
onderbezet team, een lage verloning, conflicten
met collega’s of een onmenselijke
uurrooster zijn factoren die kunnen leiden
tot burnout. De effecten van
burnout overlappen
deels de secundairetraumatisering:
vermoeidheid, spier- en hoofdpijn, slecht
slapen, snel geïrriteerd zijn, een gevoel
van machteloosheid, twijfel aan eigen
kunnen, conflicten met de partner en
moeite hebben met sociale contacten.
“De sfeer in een team bepaalt of een
hulpverlener er onderdoorgaat of niet.”
Maar de remedie is anders: bij burnout
moet er verandering gezocht worden in de
werkomgeving, bij secundaire traumatisering
in je eigen omgang met de cliënten.
De verwarring tussen de twee komt waarschijnlijk
door het feit dat ze vaak samen
voorkomen. Een aanslepende burnout kan
zich vertalen in secundaire traumatisering.
Door de problemen op het werk neemt je
algemene weerbaarheid af, waardoor je ook
kwetsbaarder bent voor de verhalen van je
cliënten. Het volgende verhaal is daar een
voorbeeld van.
Een oudere collega vindt de traumaproblematiek
overroepen en zegt dat ik beter met
andere dingen bezig zou zijn. Op vergaderingen
zegt hij dat ik mijn tijd verpruts. De
andere collega’s laten dit gebeuren. Ik
neem mijn verhalen dan maar mee naar
huis. Omdat ik ze nergens kwijt kan, voel ik
dat ze almaar zwaarder worden. Op de laatste
teamvergadering ben ik razend weggelopen.
Ik kon ’s nachts niet slapen en herkauwde
voortdurend de verhalen van mijn
cliënten.
Koffiedrinken is belangrijk
Een belangrijk element bij de preventie
van zowel burnout als secundaire traumatisering
is het team. “De sfeer in een team
bepaalt of een hulpverlener er onderdoorgaat
of niet,” zegt Peter Adriaenssens.
“Het is belangrijk dat een team geregeld
samenkomt, niet alleen op vergaderingen,
maar ook aan de koffieautomaat.
Koffiedrinken heeft een belangrijke symbolische
functie in een sector als de onze.
Dat is iets wat de overheid, met haar
nadruk op registratie, kwantificatie en
efficiëntie, niet begrijpt. Als je hulpverleners
toelaat om met elkaar te praten, te
roddelen, stoom af te laten bij een koffie,
dan heb je gezonde hulpverleners
die hun werk aankunnen.
Als je hulpverleners wil
die elke seconde van hun tijd
moeten opschrijven in een registratieboek,

Peter Adriaensens: “Ik vind het schadelijk om de job zelf als schadelijk voor te
stellen. Dat past te veel in de trend om iedereen te voorzien van een diagnose.”
dan zorg je voor een ideale voedingsbodem
voor burnout en secundaire traumatisering.
Het is normaal dat je hevig emotioneel
reageert op pakkende verhalen. Als je
een plaats hebt waar je dit kunt verwer-
ken, waar je stoom kunt aflaten, hoeft dat
geen enkel probleem te zijn. Het wordt pas
een probleem als je die tijd en die plaats
niet meer hebt.”
“Zorg ervoor dat je niet steeds met hetzelfde
type cliënten werkt,” geeft Luyten
als preventietip mee. “Als je merkt dat het
zwaar wordt, regel dan dat je wat minder
cliënten ziet en bijvoorbeeld wat meer
andere taken in het team opneemt.
Jobrotatie is een mooi systeem: iemand
die een jaar ernstig getraumatiseerde cliënten
begeleidt, mag het volgende jaar
met heel andere mensen werken. Zorg
ervoor dat je genoeg tijd neemt voor
jezelf, voor je partner, hobby’s. Maak niet
systematisch overuren.”
“En waarom laat je je niet begeleiden door
een teamarts?” sluit Adriaenssens af. “In
het Vertrouwenscentrum hebben wij er
twee jaar geleden een genomen. Die verschilt
van de bedrijfsarts, die ons werk
niet kent en er is om te vaccineren en
koorts en beroepsongevallen vast te stellen.
Onze arts koppelt enkel terug naar
het team, komt een paar keer per jaar naar
de vergaderingen en controleert of we nog
wel op een gezonde manier omgaan met de
Risicogroep bij uitstek zijn
jonge vrouwen met een
te betrokken copingstijl
verhalen waarmee we geconfronteerd worden.
Zo kan een normale menselijke reactie
op een normale menselijke manier verwerkt
worden en ettert ze niet uit tot een
crisis.”
tekst | Tom Naegels
tekening | Ief Claessen
foto | Jan Locus
Meer info:
Vagga/MenSana CGG
Lange Sint Annastraat 40
2000 Antwerpen.
Tel.: 03-203 52 54 |
mensana@vagga.be
reportage
weliswaar 35