“DE TIJD TIKT IN HET LAND VAN THORN” - Torenuurwerken Sot

DE TIJD TIKT IN HET LAND VAN
THORN
Expositie van Midden-Limburgse uurwerken uit Nederland en België
in
Gemeentemuseum “Het land van Thorn”
1. Staande klok van “Jacobus Schoufs fecit 1762 Thorna”.
Walther Brouns, Beesel
Henri Smeets, Swalmen

INHOUDSOPGAVE
1. Voorwoord 3
2. Inleiding 5
3. Uurwerkmakers in het Land van Thorn en uit de regio 8
4. Beschrijving van de tentoongestelde uurwerken 11
Torenuurwerken 12
Staande horloges 18
Wandklokken 28
Tafelklok 36
5. Slot 37
2

1. Voorwoord
Tegenwoordig vinden wij het vanzelfsprekend op elk moment van de dag op de klok
te kunnen kijken hoe laat het is. Zonder veel problemen kennen wij “de tijd”.
Tijdmeting of chronometrie is het door mensen afgesproken meten van een periode,
verdeeld in seconden, minuten, uren, maanden en jaren, afhankelijk van de omwenteling
van de zon.
Voor onze voorouders was dit niet vanzelfsprekend. De seizoenen bepaalden het
leefritme van de mens en het luiden van de kerkklokken gaf in het dagelijkse leven
bijzondere tijdsmomenten aan, waarmee rekening werd gehouden.
Het zou tot ver na de middeleeuwen duren voordat men in West-Europa de tijd niet
alleen kon horen, maar ook met eigen ogen kon aflezen van een instrument anders
dan een zonnewijzer.
Op diverse plaatsen, meestal centraal gelegen in een stad of dorp en voor iedereen
goed zichtbaar, kwamen opvallende wijzerplaten die verbonden waren met een uurwerk.
Vooral kerktorens en torens van openbare gebouwen, zoals gemeentehuizen,
leenden zich uitstekend hiervoor.
Veel ambachtslieden die de “tijdmachines” maakten en in stand hielden, hebben bijgedragen
aan de verder gaande ontwikkeling van het torenuurwerk en vandaar naar
een kleiner uurwerk dat binnenshuis kon worden gebruikt.
Het doel van de tentoonstelling De Tijd tikt in Het land van Thorn is de bezoeker
kennis te laten nemen van een oud ambacht, waarvan velen zich niet bewust zijn bij
het kijken naar de tijd op een torenklok, op een wandklok of een staande klok.
Het ambacht van de uurwerkmaker werd in de achterliggende eeuwen vaak door
gespecialiseerde smeden uitgeoefend. Veelal waren dit slotenmakers die naast hun
reguliere werk ook uurwerken maakten. Er waren echter ook vaklieden die uitsluitend
uurwerken bouwden. Er werd dan gesproken van uurwerkmakers die ook worden
aangeduid als klokkenmakers. De bezoeker zal verbaasd zijn over deze ambachtslieden
die met bescheiden middelen dikwijls technisch hoogstaande prestaties wisten
te realiseren.
In deze tentoonstelling willen we u dan ook kennis laten maken met de ambachtslieden
uit de regio en in het bijzonder met hun producten.
Onder regio verstaan we Midden-Limburg, waarbij het oude Land van Thorn een belangrijke
plaats inneemt. Dit verklaart tegelijkertijd waarom deze tentoonstelling
plaats vindt in het museum Het land van Thorn.
De expositie wordt opgedragen aan mr. Paul Nouwen, de onlangs overleden voorzitter
van het bestuur van het gemeentemuseum Het land van Thorn. In zijn jeugd
logeerde Paul Nouwen dikwijls bij zijn grootouders in het witte stadje. Als directeur
van de ANWB heeft hij de schijnwerpers op Thorn gericht en daardoor een impuls
gegeven aan de naamsbekendheid van deze cultuurhistorisch interessante plaats.
Het is dan ook niet vreemd dat hij nauw betrokken was bij de totstandkoming van het
gemeentemuseum Het Land van Thorn.
Paul Nouwen had affiniteit met oude Limburgse uurwerken, begrijpelijk als men bedenkt
dat in het verleden ook binnen zijn familie dit ambacht werd uitgeoefend.
We hopen dat uw bezoek aan deze tentoonstelling bijdraagt tot bewustwording en
respect voor het werk van een kleine, niet uit het leven van alle dag weg te denken
groep bijna vergeten ambachtslieden. Wij wensen u bovenal veel plezier.
De auteurs
3

2. Hiernaast het naamplaatje van Jacobus Schoufs
uit Thorn met de opmerkelijk gearceerde rechte letters
en de volle gebogen letters, circa 1770.
Het graveerwerk is niet erg professioneel. Opvallend
is verder de omgekeerde “И”.
3. Hierboven het naamplaatje van Joẽs (Johannes)
Schoufs uit Thorn, zoon van Jacobus, circa 1800.
Het toegepaste lettertype is identiek aan dat van
zijn vader (zie foto 2).
4 en 5. Dit uurwerk in een hoekkast is eigendom van Harmonie
Sint-Michaël uit Thorn en staat in hun verenigingslokaal. Op het
naamplaatje de tekst “D et M Schoüfs à Thorn”. Helaas is de
glazen wijzerplaat ooit vernieuwd, omdat de originele wijzerplaat
gebroken was. Of de kop van deze combinatie oorspronkelijk
door de klokkenmakers hierop gedacht is wordt betwijfeld.
De verbinding van de kop naar de hoekkast doet vermoeden,
dat deze uit veiligheidsoverweging door een van de vorige
eigenaren erop gezet is.
Het uurwerk dateert uit 1810 en heeft binnen de Thornse harmonie
een rijke historie. Verschillende eigenaren heetten ook
Dominicus en hadden een familieband met de klokkenmakers,
de gebroeders Dominicus en Mathias Schoufs uit Thorn.
Jammer genoeg vindt de harmonie het te riskant om het uurwerk
te verplaatsen en voor deze expositie in bruikleen ter beschikking
te stellen.
4

2. Inleiding
Met deze tentoonstelling beogen de initiatiefnemers bij de bezoekers interesse en
waardering op te wekken voor een handwerk dat vanaf de middeleeuwen tot in de
twintigste eeuw heeft bestaan.
Het oudste uurwerk gemaakt in het Land van Thorn is ongetwijfeld het torenuurwerk
van de abdijkerk. Dit uurwerk uit 1570 zal in zijn tijd beslist de aandacht hebben
getrokken, omdat het was voorzien van een slagwerk op de hele en halve uren én
bovendien een kwartierslag had. Op drie verschillende bronzen klokken werd de tijd
geslagen en op twee wijzerplaten buiten de toren werd de tijd aangeduid. Het
uurwerk dat deze klokken aandreef,
deed dienst tot na de Tweede Wereldoorlog.
In 1950 werd het buiten gebruik
gesteld.
Voordat Christiaan Huygens in 1656 de
toepassing van de slinger had uitgevonden,
werden uurwerken uitgerust met
een waag of foliot. Een foliot is een
balansbalk, die horizontaal draaibaar
werd gemaakt boven het uurwerk; op de
balans waren twee gewichten aangebracht.
Twee spindels of lepels lieten bij het
heen en weer draaien van de waag
telkens een tand passeren in een tijdspanne,
die afhankelijk was van de gewichten
en de afstand van deze gewichten
ten opzichte van het draaipunt (zie
tekening 1).
Hoe verder weg de gewichten van dit
draaipunt waren opgehangen, hoe langzamer
het wiel heen en weer draaide.
De nauwkeurigheid van dit systeem liet
echter veel te wensen over (zie foto 17). 6. Torenuurwerk van de oude abdijkerk.
Er ontstond behoefte aan een meer nauw-
keurigere tijdaanduiding, waardoor twisten over stadstijd en kerktijd konden worden
vermeden (Stadstijd was de tijd, die officieel door de gemeente of de stad werd
aangegeven op een daarvoor bestemde toren. Kerktijd was de tijd, die verschillende
kerken en kloosters hanteerden en middels een zonnewijzer werd geijkt. Het gevolg
kon zijn, dat voor verschillende doeleinden ook verschillende tijden werden gehanteerd).
De toepassing van de slinger in een uurwerk betekende dat de nauwkeurigheid van
de tijdmeting met factor honderd toenam. Voor Thorn betekende dit, dat dertig jaar
na de uitvinding, het torenuurwerk werd voorzien van een slinger met spillegang (zie
tekening 2).
In de zeventiende eeuw deed het “huisuurwerk” zijn intrede. Sommige mensen in
dorpen en steden konden zich een uurwerk veroorloven; vele staande klokken en
wandklokken werden vanaf die tijd gemaakt. Het zogenoemde meidenklokje werd
voor veel bedienden onontbeerlijk. Onvermijdelijk moesten deze uurwerken onderhouden
worden en werd het beroep van uurwerkmaker eerst in de stad en later ook
op het platteland interessant. De behoefte aan een juiste tijdaanduiding werd even-
5

eens in de loop der eeuwen groter, al was het maar dat de dienstbodes op tijd bij de
patronne arriveerden.
Het vorstendom Thorn was redelijk welvarend. Veel adellijke dames stamden uit
welgestelde families, zij hoefden in het wereldlijke stift de gelofte van armoede niet af
te leggen. Daarbij was de achttiende eeuw voor Thorn “de gouden eeuw”. Er was
een grote bedrijvigheid en het paleis werd gemoderniseerd. Veel handwerklieden
vestigden zich in de nabijheid van de abdij. In het midden van de achttiende eeuw
waren er zelfs zeven à acht smeden werkzaam die beurtelings bijna allemaal hun
bijdrage leverden aan het onderhoud van het torenuurwerk in de abdijkerk. Pas in het
eerste kwart van de achttiende eeuw vestigde zich een uurwerkmaker in Thorn. De
welgestelde dames brachten van heinde en verre uurwerken mee en wilden deze in
voorkomende gevallen laten herstellen. De uurwerkmaker, die zich in Thorn vestigde,
was Jacobus Schoufs. Aan de uurwerkmakers van de familie Schoufs wordt in het
verdere verloop aandacht geschonken.
Ontwikkeling van de gangsystemen door de eeuwen
tekening 1. Foliot of waag 1250. tekening 2. Spillegang 1658. tekening 3. Ankergang.
We kunnen het Zuid-Nederlandse uurwerk verdelen in een aantal types:
De lantaarnklok: een vroeg type uurwerk uit metaal, waarbij de vier hoekstijlen door de bovenplaat en
door de onderplaat doorlopen, en voorzien van een tinnen, keramische of messing wijzerplaat.
De tafelklok en consoleklok: gelijkend op een lantaarnklok, maar met de korte slinger in de kast
gebouwd. Dit type is zeldzaam voor de zuidelijke Nederlanden.
De wandklok: komt in diverse varianten voor en wordt aan een wand opgehangen door middel van
een haak. Voorbeelden hiervan zijn de Hoodklok en de meidenklok. De Hoodklok is een wandklok in
een kast, waarin alleen het uurwerk past, terwijl de slinger en de gewichten onder de kast uit komen.
De meiden- of knechtenklok is een eenvoudig wandklokje met wekker zonder slagwerk en voorzien
van deurtjes. De voorzijde van het uurwerk van deze klokken is in de betreffende periode gelijk aan
het front van de staande klok.
De staande klok of staand horloge: welke weer kan worden onderverdeeld in weeklopers of ééndags
uurwerken maar in een staande kast ingebouwd. Deze uurwerken zijn altijd in een grotere kast
geplaatst, die op de vloer staat met een hoogte van twee à drie meter.
Vroege uurwerken, eerste kwart zeventiende eeuw, hebben een vierkante messing frontplaat en vaak
een tinnen cijferring, waarbij de signering onder op de cijferring werd aangebracht, links en rechts van
het cijfer VI. Vroeg achttiende eeuwse Limburgse uurwerken hebben geen toog.
Vóór circa 1800 werden boven de lijn Weert-Roermond meestal een ijzeren frontplaat en een tinnen
cijferring toegepast. In de negentiende eeuw werd de staande klok voorzien van een ronde glasplaat,
6

waarachter de zwarte, Arabische cijfers op een witte achtergrond werden geschilderd. Er komen in de
overgangstijd echter ook getoogde glazen wijzerplaten voor (zie foto 25 en 63).
De glasplaat werd niet alleen toegepast om het aflezen van de tijd gemakkelijker te maken, maar ook
om kosten te besparen, omdat vanuit het Schwarzwald de concurrentie heviger werd. De neergang
van de uurwerkindustrie in het Limburgse en Luikse gebied was in gang gezet.
7. Lantaarnklokje, 1680.
9. Meidenklokje, 1780.
8. Tafelklok / consoleklok, 1780. 10. Hoodklok, 1821.
7
11. Staand horloge, 1780.
In de meeste gevallen is in het
uurwerk zelf ijzer voor de stelling
toegepast, voor de cijferring en
hoekversieringen tin en voor de
raderen messing. Voor de wijzers
ook ijzer en een enkele maal messing.

3. Uurwerkmakers in het Land van Thorn en uit de regio
Torenuurwerkmakers werkzaam in Thorn
Henric van Thoren (alias: Thorn), werkzaam 1389-1414 in Maastricht. Henric van
Thoren wordt in de Raadsverslagen van Maastricht in allerlei functies vermeld van 1382
tot 1400. In 1382 moest hij als “koeremeister” met twee anderen “die roede steken op
de Kersenmarct”. In 1389 werd hij met dezelfde taak belast. Deze functies beletten niet
dat Van Thoren in 1389 en 1390 naar Venlo ging voor de levering van een tweetal
torenuurwerken.
In 1395 waren Henric van Thoren en meister Otte “der stat werkluide van den donre”,
dat wil zeggen opzichters van het geschut. Op 27 november 1396 kreeg hij opdracht
om een nieuw stadsuurwerk te maken voor het toenmalige stadhuis van Maastricht, genaamd
“De Lanscroon”. In september 1400 was dit blijkbaar voltooid en werd hij benoemd
tot stadsuurwerkmeester. Mogelijk bleef hij dit tot 1414, toen Godart, een zoon
van Godart van Stockem, in die functie werd benoemd. Mogelijk, dat hij afkomstig was
uit Thorn, omdat vaak namen werden gegeven door middel van de plaatsnaam van de
stad of het dorp, waar men vandaan kwam.
Henderick de Jong (alias Hendrik de Jongh(e)) uit Gemert ( ca. 1670, 1723)
heeft in opdracht van het Kapittel op 23 juni 1703 het torenuurwerk van de abdijkerk
van Thorn omgebouwd van foliot naar slinger: “…Kanunnik Beeren (heeft) op zich
genomen een “horlogie”-maker uit Gemert te bestellen en om daar de horlogiemaker
te visiteren van wegen reparaties met hem tot overeenkomst te komen…”. De aanbetaling
voor dit uurwerk bedroeg vijftig rijksdaalders (zie foto 12), hetgeen een
behoorlijk kapitaal was in die tijd. Zo werd het uurwerk in de herfst van 1703 van een
slinger voorzien, met andere woorden: omgebouwd van foliot naar spillegang (zie
tekening 1 en 2). De familie De Jong was in Gemert en omstreken een gerenommeerde
klokkenmakersfamilie.
12. “Anno 1703 den 7 oktober.
Aan den heer Kanunnik Weissenburgh
ordeneert den uurwerkmaker
Hendrick de Jong
overeenkomstig de met hem gemaakte
afspraak met de heren
Gilkens en Beeren (…) vijftig
Rijkstalers aan te betalen en
voor het eten en gemaakte
kosten en door rentmeester
Montforts te voldoen, daarentegen
moet echter de uurwerkmaker
een schriftelijke verklaring
geven het uurwerk voor tien
jaar lang te onderhouden, als
ook indien iets mocht breken (of
kapot gaat) op zijn kosten te
repareren…” (Transcriptie)
Jan van Call uit Nijmegen, een goede bekende van Christiaan Huijgens, was op de
hoogte van het ombouwen van een waag naar slinger. De vader van Henderick de
Jong kwam oorspronkelijk uit Meegen bij Nijmegen. Klokkenmakers hadden onder-
8

ling intensieve contacten over technische vernieuwingen. Via deze weg was Henderick
de Jong ongetwijfeld op de hoogte van deze zeer belangrijke technische
vernieuwing, de toepassing van de slinger. Henderick heeft deze opdracht mogelijk
ook in ontvangst kunnen nemen, omdat er goede contacten waren tussen de Duitse
Orde (Gemert was bezit van de Duitse Orde) en het Kapittel te Thorn.
Verder zijn in Thorn als torenuurwerkmaker actief geweest Hermanus Beltjens uit
Roermond en Joannes Joosten uit Maaseik (B).
Uurwerkmakers in het Land van Thorn
Franciscus Nijs uit Roermond ( ca. 1775, 1856 te Roermond), was jaren knecht
bij Joẽs Schoufs. Hij was getuige bij de geboorte van Jacobus Antonius Schoufs en
later wethouder in Roermond en controleur van goud en zilver.
Hendrik van Pol getrouwd en gewoond in Thorn (1826 te Ell, 1874 te Ell).
Joannes van Pol uit Ittervoort, Ell en Kelpen (1766 te Stramproy, 1851 te Ell).
Jacobus Schoufs uit Thorn (1730, 1792). De familie Schoufs werkte generaties
lang in Thorn van 1736 tot 1855.
Dominicus Schoufs uit Thorn (1772, 1839), zoon van Jacobus.
Mathias Schoufs uit Thorn (1777, 1853), zoon van Jacobus.
Joannes Balthasar Schoufs uit Thorn (1765, 1815), zoon van Jacobus.
Jacobus Antonius Schoufs uit Thorn (1794, in 1810 verhuisd naar Sint-Truiden
(B) en ca. 1860), zoon van Joannes Balthasar.
Clement Schoufs uit Thorn (1797, 1854 te Brussel (B)), zoon van Joannes.
Dominique Lambert Tonnaer uit Thorn (1816, 1870 te Sint Truiden).
Renerus Hubertus Voorter uit Molenbeersel (B) (1839, 1917), ongehuwd. Hij
was een bekend dorpsfiguur in Molenbeersel en omgeving, over wie vele verhalen in
omloop zijn.
Uurwerkmakers uit de regio van het Land van Thorn
Hermanus Beltjens uit Roermond (1693, 1778).
Hermanus Petrus Beltjens uit Roermond (1763, 1839), zoon van Johannes
Reinerus.
Jean Michel Beltjens uit Roermond (1781, 1870).
Michel Antonius Hubertus Beltjens uit Roermond (1799, 1870), zoon van
Hermanus Petrus.
Henri Bins uit Hamont (B) (1775, ?).
Peter Andreas de Coster uit Weert. Vanaf 1792 werkzaam aan het torenuurwerk.
Fransiscus Dionisy uit Roermond (1764-1855)
J.M. Dirix en zoon uit Weert, werkzaam rond 1800.
Francois le Doux uit Roermond, werkzaam rond 1730.
L. Frehmell uit Echt, werkzaam rond 1850.
J. Geelen uit Neeritter, was werkzaam in Neeritter rond 1810.
Geneygen uit Weert, werkzaam rond 1800.
J. Gerits uit Maaseik (B), werkzaam rond 1820.
L. Gielissen uit Neeritter, werkzaam rond 1800.
Hagen uit Maasbree, werkzaam rond 1800.
Weiman Herleine uit Weert, werkzaam rond 1594.
Kerst Jansens uit Hasselt (B), werkzaam rond 1585.
Fidel Ketterer uit Maasbree (afk. uit Voralbach Scwarzwald) werkz.rond 1870
Georg Ketterer uit Maasbree (afk. uit Voralbach Scwarzwald) werkz.rond 1860
9

Gerardus Janssens uit Sint-Odiliënberg, werkzaam rond 1758.
Lambertus Joosten uit Maaseik (B) ( ca. 1688, ca. 1720).
Joannes Joosten uit Maaseik (B) (1711, 1797).
Michel Joosten uit Maaseik (B) ( ca. 1720, ca. 1760).
Michel Joosten (soms Joannes Michel) uit Maaseik (B) (1726, ?).
Joannes Jacobus Joosten uit Maaseik (B) (1740, 1807), zoon van Joannes. Hij
was zeer gefortuneerd.
Severinus Joosten uit Maaseik (B) (1685, 1736). Hiervan is weinig bekend. Wel
dat hij een knecht had.
Severinus Joosten (Lambertus Severinus) uit Maaseik (B) (1760, 1811), zoon
van Michel.
Leonard Joosten en Zn. (Michel of Arnold?) uit Hasselt (B) (ca. 1845).
Nicolas Joosten uit Maaseik (B). Geen verdere gegevens, wel uurwerk van bekend.
Leonard Guillaume Joosten uit Hasselt (B) (1762 te Maaseik (B), 1849 te
Hasselt (B)), zoon van Michel.
Lambert Joosten uit Maaseik (B) / ’s Hertogenbosch tot 1830 (1780, 1851),
zoon van Jacobus.
Hendrik Joosten uit Maaseik (B) / Sittard ( ca. 1801, ?).
Jacob Willem Joosten uit Rekem (B) (1801 ’s Hertogenbosch, 1867 te Rekem
(B)), zoon van Lambert.
Theodorus Kuijpers uit Stevensweert, werkzaam rond 1800.
M. Laenen uit Overpelt (B), werkzaam rond 1780.
M. Lampen uit Lommel (B), werkzaam rond 1850.
M. Louppen uit Broekhuizen, werkzaam rond 1790.
Theodoor Mertens uit Hamont (B) (1753, 1812).
Jan Joseph Mertens uit Hamont (B) (1779, 1804).
P.J. Peeters uit Opglabbeek (B), werkzaam rond 1780.
M. Peeters uit Opglabbeek (B), werkzaam rond 1780.
N.L. Peeters uit Opglabbeek (B), werkzaam rond 1780.
J. Peeters uit Zutendaal (B), werkzaam rond 1789.
F. Peeters uit Zutendaal (B), werkzaam rond 1790.
M. Peeters uit Zutendaal B), werkzaam rond 1790.
Thomas Raetsen uit Heythuysen (1724, 1784).
Mathias Raetsen sr. uit Heythuysen (1745, 1816).
Mathias Raetsen jr. uit Heythuysen (1785, 1844).
Johannes Raetsen uit Heythuysen (1774, 1848).
O.C. Regter uit Roermond, werkzaam rond 1800.
Joannes Reinerus uit Roermond (1730, 1803).
Jan Remmen sr. uit Well (1660, 1716), zoon van Rembout Lenssen.
Rembout Remmen (alias Remigius) uit Well / Boxmeer ( ca. 1700, 1758).
Cornelis Remmen uit Well ( ca. 1700, 1775), zoon van Jan Lenssen alias
Remmen.
Alexius Cornelius Remmen uit Well (1740, 1822).
Jan Peter Remmen (1738, 1795), zoon van Cornelis.
Petrus Remmen uit Well (1770, 1841), zoon van Jan Remmen.
J.J. Simons uit Hamont (B) (1757, 1816).
Jan Smeets uit Hamont (B) (1696, 1766), zoon van Antonius Smits.
Jacob Smeets uit Hasselt (B) ( ca. 1729, ca. 1753).
Antonius Smeets uit Hamont (B) (1730, 1802).
Jan Smeets jr. uit Hamont (B) (1738, 1804), broer van Antonius.
M. (Mathias?) Smeets uit Nederweert (ca. 1720).
10

M.(Mathias?) Smeets uit Weert (ca. 1770). Mogelijk familie van Smeets uit Nederweert.
Charles Streel uit Hamont (B) (1787, 1861).
Jaques Streel uit Hamont (B) (1823, 1863).
Hendrik Symkens uit Kinrooi (B) / Neeritter / Manestraat (1764, 1801), herbergier
en uurwerkmaker, woonde bij de kerk.
Mathias van de(n) Weyngaert uit Weert ( ca. 1710, 1792 te Weert).
Petronella van den Wijngaert uit Weert (1741, ca. 1830), dochter van Mathias.
Lambert van de Winckel uit Neeritter (1742 in Kessenich (B), 1804 in Neeritter).
De familie De Beefe, waarvan leden achtereenvolgens woonden in Thimister (B),
Luik (B), Maastricht en Mechelen (B), was ook in onze regio werkzaam. Vandaar dat
enkele uurwerken niet in deze expositie mochten ontbreken. Ook om te laten zien,
dat vanuit Luik en via Maastricht een grote invloed uitging naar de rest van het
Prinsbisdom en niet te vergeten, vanwege hun groot vakmanschap! Zowel Gilles de
Beefe als zijn kleinzoon Nicolas de Beefe zijn op deze expositie vertegenwoordigd.
Tenslotte noemen we nog Nicolas Rensonet uit Herve (B), omdat de uurwerken binnen
de Limburgs-Luikse klokken een apart type vormen.
4. Beschrijving van tentoongestelde uurwerken
Torenuurwerken
1. Torenuurwerk uit de abdijkerk van Thorn, circa 1570.
2. Smeedijzeren uurwerk met foliot, circa 1600.
3. Toegeschreven aan Gilles de Beefe uit Luik (B), circa 1750.
4. Adriaan Vos & Zonen uit Nuenen, 1874.
5. Bonaventura Eijsbouts uit Asten (in navolging), 1957.
Staande horloges
1. Jacobus Schoufs uit Thorn, 1762.
2. Johannes (Joẽs) Schoufs uit Thorn, circa 1790.
3. Mathias Raetsen sr. uit Heythuysen, circa 1760.
4. Jan Remmen uit Well, 1773.
5. Jan Remmen uit Well, 1786.
6. Nicolas de Beefe uit Mechelen (B), circa 1775.
7. Severin Joosten uit Maaseik (B), circa 1780.
8. Hermanus Beltjens uit Roermond, circa 1780.
9. Hendericus Sijmkens uit Kinrooi (B), 1795.
10. Dominicus Tonnaer uit Thorn, circa 1840.
Wandklokken
1. Vlaams lantaarnklokje met spillegang, circa 1680.
2. Nicolas Rensonet uit Herve (B), 1725.
3. Vlaams-Limburgse lantaarnklok met kwartierslag, circa 1740.
4. Giles de Beefe uit Luik (B), meidenklokje, circa 1755.
5. Antonius Smeets uit Hamont (B), meidenklokje, circa 1755.
6. Joẽs Schoufs uit Thorn, meidenklokje, circa 1780.
7. Thomas Peters sr. uit Zutendaal (B), meidenklokje, circa 1780.
8. Johannes Trommar jr. uit Horst, Hoodklokje, 1827.
Tafelklok / Console
1. Jacobus Joosten uit Maaseik (B), circa 1780.
11

Torenuurwerken
1. Torenuurwerk uit de abdijkerk van Thorn.
Algemeen: een smeedijzeren uurwerk.
Afmetingen HBD: 780 x 1285 x 700 mm.
Signatuur: geen.
Datering: circa 1570.
Bijzondere kenmerken: oorspronkelijk
uitgevoerd met waag of foliot. In 1703
omgebouwd op spillegang. De slingerophanging
is gebouwd door middel van
gebruikmaking van een van de lagerstijlen,
die door deze laatste ombouw
overbodig werden.
In 1789 bouwt Jacobus Schoufs dit uurwerk
om naar een pennengang. Rond
1870 wordt ook de kwartierslag verwijderd.
In 1952 wordt het uurwerk buiten
gebruik gesteld en vervangen door een
elektrisch uurwerk. Sinds 2003 staat het
weer als museumstuk in de abdijkerk.
Hieronder de gedeeltelijke opdracht, die
Jacobus Schoufs ondertekende, waarin
wordt vermeld, dat hij de slinger zal aanpassen
en o.a. het uurwerk op drie luidklokken
zal laten slaan: de hele en de
halve uren op twee grote klokken en de
kwartieren op een kleine klok. Ook moest 13. Parochie Museum Thorn.
hij de nodige garantie aan het Kapittel geven.
14. “(…) Het horologie werck moet
loopen 30 uuren.
Op de plaatse waar de koorde langs
de balken loopt moeten nieuwe rollen
tot conservatie der koorden gemaakt
worden.
Verders alles daar aan soo te maaken,
dat het een duursaam en welgereguleert
werk worde.
Den aannemer zal thien jaaren voor
alle reparatien, de koorden uytgenomen,
goed spreken en soo daar iets
aan mogte feelen hetselve repareeren
op sijne kosten.
Vier jaaren lang de horologie suyver
houden, waarvoor niets zal betaalt
worden als het nodig smeer,
waar tegens hij zal hebben het oud
werck ende ses hondert guldens in
loopenden cours.
Op dese conditie heeft den ondergeschrevene dit werck aangenomen binnen Thorn den 3 september
1789.
(w.g.) Jacobus Schoufs”.
12

Hieronder een globale chronologische opsomming van de historie van het
torenuurwerk van de abdijkerk van Thorn door de eeuwen heen:
1495 De oudste luidklok heeft een ingegoten jaartal 1495 en is de banklok van de
parochiekerk.
1531-1577 Onder regering van Abdis Margaretha van Brederode wordt een torenuurwerk in de
Abdijkerk aangeschaft. Tijdens haar regeerperiode heeft zij ook het muntrecht circa
1560-1580.
1656 Christaan Huijgens vindt de toepassing van de slinger in het uurwerk uit.
1703 Uurwerkmaker Hendrick de Jong uit Gemert geeft tien jaar garantie na reparatie van
het uurwerk. De slinger wordt ingebouwd volgens de “Scheveningen-methode”.
1736 Hermanus Beltjens uit Roermond maakt het uurwerk schoon en repareert dit samen
met zijn knecht.
1740 Het stadsgezicht op Thorn wordt getekend door Jan de Beyer, waarop duidelijk de
wijzerplaat met wijzers te zien is op de toren aan de westzijde van de Abdijkerk.
1740 Het jaartal, wat onder de “Calcantenbel” is aangebracht, geeft een nauwkeurige datering.
1741-1760 Louis Amant vindt de pennengang uit.
Rutgerus van der Linden, smid en uurwerkmaker, repareert de “vleugel”, een nieuw
touw voor een van de gewichten en een nieuwe katrol. In 1743 wordt het uurwerk
gesmeerd door Jan Mathijs Brouns en vele anderen. In deze periode blijkt uit
meerdere jaarrekeningen, dat reparaties worden uitgevoerd door onder andere: Mattijs
Brouns, Matthijs Segers “orlossie-maker” en Ruthgeris van der linden ook
“orlosie-maecker” genoemd.
1745 In dit jaar repareert Joannis Joosten, een zeer bekende uurwerkbouwer uit Maaseik,
het werk volgens de gemeenterekeningen van Theodorus Conings.
1776 In de nieuwe versie van “het Landrecht Thorn” wordt wederom beschreven in welke
gevallen (o.a. brand, gevaar en misdrijven) de klok geluid moet worden. Het interieur
van de Abdijkerk wordt rigoreus aangepast en er worden vele Barokke elementen
aangebracht o.a. het hoofdaltaar van het Roermondse Karthuizerklooster.
1789 Habets beschrijft in een van zijn publicaties de kosten van de vernieuwing van het
uurwerk in de Abdijkerk in 1789. Port. 12: opdracht voor ombouw naar pennengang
door Jacob Schoufs.
1794 Het stift / abdij wordt geconfisceerd, daarna verkocht en afgebroken. De abdisse
en de overige stiftdames zijn dan inmiddels vertrokken naar Essen met een groot aantal
wagens met belangrijke goederen.
1814 Vanaf dit jaar betaalt de Gemeente Thorn een bepaald bedrag voor het onderhoud
van het torenuurwerk en voor het luiden van de klokken. Volgens de notulen van de
raadsvergadering van 22 september 1947 betaalt de gemeente reeds jaren veertig
gulden per jaar als bijdrage, maar is het R. K. Kerkbestuur, als eigenaar, verantwoordelijk
voor dit uurwerk en het luiden van de klokken.
1817 Abdijkerk wordt parochiekerk Sint Michaël en de klokken worden in de oude toren
gehangen, terwijl de oude parochiekerk wordt afgebroken.
1850-1855 Klokken mogen vanwege de conditie van de oude toren niet meer geluid worden. De
oude klokken van de abdijkerk worden door Petit en Fritsen in 1854 (onder pastoor Van
Geleuken) omgegoten tot een grote nieuwe klok (1600 kilo).
1863 Schets van dr. Cuipers van de oude situatie met wijzerplaat op noordzijde van de
toren van de abdijkerk.
1874 Neo-gotieke toren wordt ingewijd en wijzerplaat aangesloten op het oude uurwerk.
Kosten van vier hardstenen wijzerplaten 250 gulden.
1877 De kwartierslag is reeds verwijderd, vermoedelijk in 1870, want in 1877 wordt in de
inventarislijst van de parochie gesproken over “Een uurwerk met dubbel gangwerk”,
dus geen drie!
1952 Het oude torenuurwerk wordt buiten gebruik gesteld en vervangen door een
elektrisch uurwerk. In 1970 gedemonteerd en bij particulieren in een kelder ondergebracht.
2003 Gerestaureerd en geconserveerd door Walther Brouns en in de parochiekerk op
een nieuwe bok op het dameskoor geplaatst ten behoeve van een museale opstelling.
13

2. Smeedijzeren uurwerk met foliot.
Algemeen: drie maal omgebouwd van foliot, spillegang en terug gerestaureerd naar
foliot.
Afmetingen HBD: 650 x 600 x 500 mm.
Signatuur: geen.
Datering: circa 1600.
Gangsysteem: nu weer foliot, geheel uit smeedijzer vervaardigd.
Bijzondere kenmerken: zeer eenvoudig uurwerk van Zuid-Nederlandse herkomst
met slagwerk voor hele en halve uurslagen. Duidelijk is te zien hoe de waag (of
balans) aan een touwtje hangt. Gangwerk rechts en slagwerk links. Bij dit uurwerk
zijn de opwindtrommels in elkaars verlengde gebouwd.
Deze opstelling komt in het algemeen alleen voor bij torenuurwerken van vóór 1700.
Door ombouw van de waag naar slinger, op het einde van de zeventiende eeuw en
begin achttiende eeuw, zijn van de oorspronkelijke waagtoepassing praktisch geen
uurwerken meer aanwezig.
windvleugel touwtje waag of foliot
slagwerk gangwerk
spil met
kroonrad uuras
naar de
wijzers
15. Smeedijzeren uurwerk met foliot (particulier bezit).
14

3. Gilles de Beefe uit Luik (B).
Algemeen: de opbouw en ook de prachtige afgewerkte hoekstijlen wijzen op een
vakkundig uurwerkmaker. De grondraderen van gang- en slagwerk zijn naast elkaar
gemonteerd.
Afmetingen HBD: 480 x 560 x 230 mm.
Signatuur: geen.
Datering: circa 1750.
Gangsysteem: ankergang ijzer en messing.
Bijzondere kenmerken: tot in detail zeer mooi uitgevoerd, zelfs de lichters zijn van
krullen voorzien en mooi uitgewerkt. Met gang- en slagwerk voor de hele en halve
uurslagen. Tandwielen voor een groot gedeelte reeds in messing uitgevoerd. Geschroefde
verbindingen.
Gilles de Beefe maakt meerdere torenuurwerken, kasteel De Cannenburgh in
Vaassen en kasteel Arcen te Arcen.Dit torenuurwerkje wordt aan hem
toegeschreven. Het is een
ankergang met een verfijnde afwerking
van de lichters en assen.
Zijn zoon François de Beefe uit
Maastricht maakte onder andere
ook de speeltrommel voor de
Sint-Servaaskerk te Maastricht.
Van de meeste torenuurwerken,
die door Gilles de Beefe worden
gebouwd, zijn de vier hoekstijlen
prachtig afgewerkt. Dit zijn pilaren
met een versierde voet en
bekroning.
De gewichten zijn helaas niet origineel.
Er bevindt zich geen signatuur
op dit uurwerk.
16 en 17. Torenuurwerk van Gilles de Beefe uit Luik (B), circa 1750 (particulier bezit).
15

4. Adriaan Vos & Zonen uit Nuenen.
Algemeen: platijzer verbonden door boutverbindingen met de voor Vos herkenbare
eikels of dennenappels op de vier hoekstijlen.
Afmetingen HBD: 860 x 960 x 520 mm.
Signatuur: A. Vos & Zonen Nuenen 1874.
Datering: 1874.
Gangsysteem: pennengang, smeedijzer en messing lagers en pennenwiel.
Bijzondere kenmerken: dit torenuurwerk uit 1874 heeft een pennengang en is duidelijk
gesigneerd. Een pennengang en naast elkaar liggende opwindtrommels, evenals
een duidelijke signering, zijn kenmerkend voor Adriaan Vos. Verder naast elkaar
liggende grondraderen, met de opwindmechanismes aan de onderzijde van de stelling
gemonteerd. De hoekversieringen met eikels of dennenappels zijn kenmerkend
voor de “Vos-uurwerken”.
De tandwielen werden nog door een smid gesmeed. Duidelijk kan men zien, dat het
vak van smid of slotenmaker op het platteland in die tijd nog gecombineerd werd met
het maken / smeden van klokken.
18 en 19. Torenuurwerk van Adriaan Vos & Zonen uit Nuenen, 1874 (particulier bezit).
Adriaan levert in Limburg verschillende torenuurwerken van zijn hand, onder andere
te Montfort, Horn en Haeler-Uffelse. In Horn wordt, na de brand van 1890, in 1891
door de gebroeders Vos een uurwerk geleverd. Opmerkelijk is verder, dat het honderdste
torenuurwerk door Adriaan Vos onder een aantal parochies wordt verloot. Bij
deze loterij wint de parochie Montfort het uurwerk. Helaas is dit uurwerk nadien
verloren gegaan. Ook dat van Horn is niet bewaard gebleven.
Twee ongetrouwde zonen van Vos zetten het bedrijf voort. Na 1900 worden
door hen
twee weeskinderen aangenomen met de bedoeling later het bedrijf voort te zetten.
De een wordt smid en de ander uurwerkmaker. Rond 1912 wordt het uurwerkmakersbedrijf
beëindigd.
Vanuit de smederij ontstaat later in Nuenen een landbouwwerktuigenfabriek.
16

5. Bonaventura Eijsbouts uit Asten.
Algemeen: electromechanisch uurwerk.
Afmetingen HBD: 1200 x 450 x 480 mm.
Signatuur: Ned. Fabriek van Torenuurwerken, Klokken en Carillons. B. Eijsbouts
c.v. Asten Holland. 1036 - 1956.
Datering: 1956.
Gangsysteem: ankergang met constante kracht, waarbij de slinger door een apart
gewicht wordt aangedreven, terwijl het grote gewicht door een electromotor wordt
aangedreven. Platijzer van messing.
Bijzondere kenmerken: het opwinden is reeds geëlectrificeerd door middel van een
motor in de opwindtrommel.
20 en 21. Torenuurwerk van Bonaventura
Eijsbouts uit Asten, 1956 (particulier bezit).
Na deze periode worden veel mecha-nische
torenuurwerken buiten gebruik ge-steld en
geëlektrificeerd. Dit omdat het met de hand
opwinden te zwaar is. Bo-vendien moet men
een goede conditie hebben, want de meeste
torenuurwerken staan hoog in de toren.
Er ontstaan ook vaak storingen omdat men
niet meer dagelijks het gewicht omhoog
hoeft te halen en dus ook niet meer
controleert. Dit is mede de oorzaak van het
buiten gebruik stellen van dit soort mechanische uurwerken. In Midden-Limburg
staan nog veel torenuurwerken van de firma Eijsbouts. Dit uurwerk is een van de
laatste industrieel vervaardigde mechanische torenuurwerken. Bovendien worden er
na de oorlog betere en goedkopere alternatieven geboden.
Er komt een einde aan de mechanische torenuurwerkindustrie als gevolg van de
elektrificatie van de openbare tijdaanduiding en radiografische besturing.
Na de oorlog legt Eijsbouts zich toe op het gieten van luidklokken en heeft op dit
gebied internationale bekendheid verworven. Wel restaureert Eijsbouts nog steeds
oude uurwerken en levert geavanceerde tijdaanduidingen.
Toch zijn er ontwikkelingen om de oude uurwerken te restaureren en in oude luister
te herstellen. Hierbij controleert de electronica de functie van de mechanische uurwerken
en wordt de tijd middels een slingervanger gelijk gezet. Hierbij zorgt men
ervoor dat het uurwerk maximaal één minuut per dag voorloopt en éénmaal per dag
houdt de slingervanger de slinger tegen en laat deze precies op tijd weer los middels
een radiografisch signaal.
Op deze wijze worden de oude uurwerken, die vaak eeuwen hun dienst hebben
bewezen, weer voor hun oude functie en als monument bewaard.
17

Staande horloges
1. Jacobus Schoufs uit Thorn.
Algemeen: mooie strakke uitvoering van uurwerk
alsook kast met Louis XVI-kenmerken.
Afmetingen HBD: 2700 x 430 x 300 mm.
Signatuur: Jacobus Schoufs fecit- 1762 Thorna.
Datering: 1762.
Gangsysteem: ankergang met ketting aandrijving.
Eikenhouten kast, uurwerk ijzer en messing.
Bijzondere kenmerken: uurwerk met slagwerk en
wekker aan de zijkant gemonteerd, hetgeen meestal
bij Limburgs-Luikse uurwerken het geval is. Het
naamplaatje is mogelijk door hem zelf gegraveerd.
Zijn signatuur is vrijwel identiek aan de ondertekening
op de opdrachtbevestiging uit 1789.
Latere uurwerken hebben een meer algemeen karakter,
waarbij opmerkelijk is, dat de rechte letters
gearceerd zijn en de gebogen letters vol zijn met
dikkere en dunnere lijnen (zie foto 2 en 3).
De hoekstijlen zijn niet vierkant maar van platijzer.
Dit is ook het geval bij het staand horloge van zijn
zoon Johannes (Joẽs) Schoufs (zie volgende bladzijde).
Opmerkelijk voor Jacobus Schoufs is verder
de brede veer, die hij vaak toepast voor de slaghamer.
18
22 en 23. Staande horloge van Jacobus
Schoufs uit Thorn, 1762 (particulier bezit).

2. Johannes (Joẽs) Schoufs uit Thorn.
Algemeen: ook hier ziet men de eikenhouten kast in de Louis XVI-stijl met verhoogde
kop en daarop een vaas, die doet denken aan de Empire.
Afmetingen HBD: 2680 x 430 x 310 mm.
Signatuur: Joẽs Schoufs à Thorn.
Datering: circa 1790.
Gangsysteem: ankergang met ketting aandrijving.
Uurwerk van ijzer en messing.
Bijzondere kenmerken: de achter glas geschilderde
wijzerplaat is een zogenaamd overgangstype naar de
latere ronde wijzerplaten, waarbij ook de naam tussen
de cijferring achter glas wordt geschilderd. Al met al
een zeer rijk uurwerk en voorname uitstraling, mede
door de Romeinse cijfers en met gouden versieringen.
Traditioneel zijn de dagen van de week en de signatuur
in de Franse taal weergegeven.
Uurwerk met wekker boven op de bovenplaat, waardoor
de bel hoger moest worden geplaatst. Met datum
en dag van de week in de toog, met minutenwijzer in
de cijferring en dubbele kap.
24 en 25. Staande horloge van Johannes Schoufs uit Thorn,
circa 1790 (particulier bezit).
Maria
Dorothea, de dochter van Joannes Schoufs uit
de Bogenstraat (of “Boajestraot”,) trouwt met Jan
Antoon Tonnaer, een schrijnwerker en zoon van Sjang
Tonnaer, timmerman. Sjang Tonnaer woont aan de
Hoogstraat tegenover de Zonnewijzer, waar hij ook
zijn werkplaats heeft. De Zonnewijzer is het pand,
waar Jacobus Schoufs woont. Zeer waarschijnlijk
heeft Sjang Tonnaer voor Jacobus (Küeb) Schoufs de
klokkenkasten gemaakt. De ooms Dominicus en Mathias Schoufs hebben de traditie,
om bij Tonnaer de klokkenkasten te bestellen, voortgezet. Een zoon van Francois
Tonnaer wordt zelfs klokkenmaker en leert het vak bij de gebroeders Dominicus en
Mathias Schoufs.
19

3. Mathias Raetsen sr. uit Heythuysen.
Algemeen: klokkenkast van eikenhout, redelijk uit de tijd.
Afmetingen HBD: 2580 x 420 x 210 mm.
Signatuur: H:H: M:R: N:99.
Datering: circa 1790.
Gangsysteem: ankergang met ketting aandrijving, materiaal ijzer en messing.
Bijzondere kenmerken: de signatuur is typisch voor Mathias Raetsen sr. De
initialen H: H: voor Heythuysen, met telkens een dikke dubbele punt daartussen, en
M: R: voor zijn naam. Ook hier weer met slagwerk. De wekker is echter verwijderd.
Van deze klokkenmaker zijn diverse staande klokken
bewaard gebleven.
Mathias Raetsen sr., die tevens bekend staat als
slotenmaker, onderhoudt daarnaast in Midden-Limburg
veel torenuurwerken en heeft er wellicht ook
vervaardigd.
Verder was zijn zoon Mathias jr. brouwer en
geruime tijd burgemeester van Heythuysen.
26 en 27. Staande horloge van Mathias Raetsen sr. uit
Heythuysen, circa 1790 (particulier bezit).
20

4. Jan Remmen uit Well.
Algemeen: vrij strakke, eenvoudige eiken kast.
Afmetingen HBD: 2560 x 380 x 250 mm.
Signatuur: 1773 Jan Remmen a Well n 26.
Datering: 1773.
Gangsysteem: ankergang met gevlochten touw
aandrijving, materiaal ijzer en messing.
Bijzondere kenmerken: Mooie evenwichtige kast,
waarbij de paneelomlijstingen donker gekleurd zijn.
Technisch goed uitgevoerd met veel gevoel voor
detail in het uurwerk.
Waarschijnlijk heeft hij het naamplaatje zelf gegraveerd.
De tinnen hoekversieringen zijn gebronsd.
Het slingervenstertje zit hoger dan de slingerlens.
Jan Remmen bouwt vele uurwerken en bouwde en
restaureerde vele torenuurwerken in de Noord-
Limburgse regio.
In het klokkenmuseum in Schoonhoven staat een
torenuurwerk van Cornelis Remmen.
28 en 29. Staande horloge van Jan Remmen uit Well,
1773 (particulier bezit).
21

5. Jan Remmen uit Well.
Algemeen: eikenhouten klokkenkast met rechthoekige
deur. Opmerkelijk is de houten toog vóór
de ijzeren wijzerplaat.
Afmetingen HBD: 2580 x 420 x 220 mm.
Signatuur: 1786 Jan Remmen a Well n.88.
Datering: 1786.
Gangsysteem: ankergang, uurwerk materiaal
ijzer en messing.
Bijzondere kenmerken: compact en technisch
zwaar uitgevoerd uurwerk. Opmerkelijk zijn de
beide engeltjes aan weerszijde van het naamplaatje.
Engeltjes van dit type worden ook gebruikt door
Hermanus Beltjens uit Roermond.
De gewichten hangen aan gevlochten touwen.
30 en 31. Staande horloge van Jan Remmen uit Well,
1786 (particulier bezit).
22

6. Nicolas de Beefe uit Mechelen (B).
Algemeen: uurwerk en eikenhouten klokkenkast in Louis XV-stijl met in de kap ajour
gestoken krullen. De leeuwenklauwen als voet zijn kenmerkend voor deze Louis XV-
stijl.
Afmetingen HBD: 2650 x 520 x 230 mm.
Signatuur: Nicolas De Beefe A Malines.
Datering: circa 1775.
Gangsysteem: ankergang en messing binnenwerk.
Uurwerk uit messing.
Bijzondere kenmerken: zogenaamd achtdaags uurwerk
(ook wel weekloper genoemd) met hele slagen
voor de hele alsook voor de halve uren, echter op
twee verschillende bellen met een kantelmechanisme.
Het uurwerk is zeer rijk uitgevoerd met prachtig graveerwerk,
zowel het naamplaatje als de messing wijzerplaat.
Alle assen en afstandshouders zijn mooi gedraaid.
Zelfs de opwindsleutel is perfect afgewerkt.
Het werk is tussen twee messing platines geplaatst.
De vakbekwame klokkenmakers van de familie De
Beefe zijn in het Limburgse, maar ook buiten onze
provinciegrenzen, heel bekend.
De wijzerplaten van zowel Gilles, Francois als Nicolas
zijn op de signatuur na bijna identiek. De gewichten
hangen niet aan een touw of ketting maar aan staalkabels
met een katrol. De staalkabels zijn aangebracht
ter vervanging van - van kattendarm gemaakte -
snaren.
32 en 33. Staande horloge van Nicolas de Beefe uit Mechelen
(B), circa 1775 (particulier bezit).
23

7. Severin Joosten uit Maaseik (B).
Algemeen: eikenhouten klokkenkast in Louis XVI-stijl in drie gedeeltes.
Afmetingen HBD: 2690 x 540 x 230 mm.
Signatuur: Severin Joosten à Maeseyck.
Datering: circa 1780.
Gangsysteem: ankergang, uurwerk uit ijzer en
messing.
Bijzondere kenmerken: de eikenkast is vrij zwaar
uitgevoerd met zeer mooie panelen, zowel aan de
voorkant alsook aan de zijkanten. De voet is
vervangen als gevolg van watergebruik bij het
schrobben van de tegels. Het wekker-kroonwiel is
eveneens vervangen en de wekker is rechts tegen
de zijkant van het uurwerk gemonteerd. Een vrij
zware veer voor de slaghamer is 180 graden ten
opzichte van de gangbare montage aangebracht.
Het aange-brachte graveerwerk binnen de cijferring
is zeer goed uitgevoerd en getuigt van
vakmanschap, maar heeft niet de kwaliteit van het
De Beefe uurwerk. Aan-drijving middels een ketting.
Van Severin Joosten zijn vele uurwerken en
staande horloges bekend, waarvan de meeste
gemaakt zijn eind achttiende eeuw, met tinnen
wijzerplaat gemonteerd op een messing plaat. Hij
signeert onder andere als “Sevrin Joosten à
Maeseyck” en “Severin Joosten à Maeseyck” en “S.
Joosten à Maeseyck”.
Severinus Joosten trouwt op 1 oktober 1786 in
Neer-itter met Maria Sybilla Severijns, dochter van
Martinus Severijns en Anna Catherina Thijssens.
Het echtpaar woont in het ouderlijk huis aan de
Bosstraat in Maas-eik en krijgt negen kinderen.
34 en 35. Staande horloge van Severin Joosten uit Maaseik
(B), circa 1780 (particulier bezit).
24

8. Hermanus Beltjens uit Roermond.
Algemeen: eenvoudige eikenhouten uurwerkkast met “God de Vader” in het fronton
of toog.
Afmetingen HBD: 2500 x 530 x 200 mm.
Signatuur: H. Beltjens Ruremonde (beneden op de
cijferring).
Datering: circa 1800.
Gangsysteem: ankergang, met ketting aandrijving en
met wekker, uurwerk ijzer en messing.
Bijzondere kenmerken: dit horloge met religieuze
voorstelling komt waarschijnlijk uit een klooster. Messing
wijzerplaat met tinnen hoekversieringen. Het
kastdeurpaneel en de scharnieren verraden een Franse
invloed.
Hermanus Beltjens sr. restaureert en onderhoudt in
de achttiende eeuw het uurwerk van de abdijkerk in
Thorn.
36 en 37. Staande horloge van Hermanus Beltjens uit
Roermond, circa 1800 (particulier bezit).
25

9. Hendericus Sijmkens uit Kinrooi (B).
Algemeen: van Sijmkens is ons helaas maar één uurwerk bekend.
Afmetingen HBD: 2450 x 400 x 250 mm.
Signatuur: Hendericus Sijmkens A Kinroe 1795.
Datering: 1795.
Gangsysteem: ankergang, met wekker. Uurwerk uit ijzer en messing.
Bijzondere kenmerken: de gravering in het centrum
van de cijferring lijkt sterk op de graveringen die we
aantreffen op wijzerplaten van Schoufs en Joosten.
Mogelijk heb deze klokkenmakers dus dezelfde graveur
gehad.
De messing lens van de slinger hangt juist op de
goede hoogte, dus mooi voor de opening in de deur
van de kast. Het uurwerk is geplaatst tussen twee
messing platines in plaats van de ijzeren stelling met
boven- en onderplaat. De afstandspilaren zijn mooi
gedraaid en verraden een Vlaamse invloed.
Hendericus Sijmkens is
herbergier en uurwerkmaker,
en woont bij de
kerk in Kinrooi.
38, 39 en 40. Staande klok van Hendericus Sijmkens uit
Kinrooi (B), 1795 (particulier bezit).
26

10. Dominicus Tonnaer uit Thorn.
Algemeen: van Tonnaer zijn meerdere staande klokken bekend.
Afmetingen HBD: 2500 x 450 x 240 mm.
Signatuur: D.L.Tonnaer Thorn.
Datering: circa 1840.
Gangsysteem: ankergang, met wekker. Uurwerk tussen
messing platines en het is 8-dagen lopend.
Bijzondere kenmerken: de gravering in het centrum
is professioneel uitgevoerd, terwijl het naamplaatje dit
minder uitstraalt. De kast is prachtig in balans en
waarschijnlijk gemaakt door een van zijn familieleden,
waarvan velen timmerman of schrijnwerker waren.
Het houtsnijwerk heeft een rustieke uitstraling, maar is
wel traditioneler van uitvoering. De taps naar boven
toelopende kast komt minder voor. Het geheel geeft
een voorname indruk hoewel de sleutelplaatjes waarschijnlijk
van latere datum zijn.
De engeltjes als hoekversiering, o.a. voorstellende de
lente, zomer herfst en winter, komen eveneens minder
vaak voor..
Over het uurwerk zijn nog enkele vragen
onbeantwoord o.a. met betrekking tot: versieringen,
wijzeraandrijving etc. Door nadere bestudering zal
e.e.a. nog verder onderzocht dienen te worden.
De engeltjes zijn van een andere gieter dan die van de
hoekversieringen.
41, 42 en 43. Staande klok van Dominicus Tonnaer
uit Thorn, circa 1800 (particulier bezit).
27

Wandklokken
1. Vlaams lantaarnklokje met spillegang.
Algemeen: eenvoudig lantaarnklokje met wekker.
Afmetingen HBD: 550 x 180 x 170 mm.
Signatuur: geen.
Datering: circa 1680.
Gangsysteem: spillegang met direct aan de spilas
vast gemonteerde korte slinger. De spilas is boven
de bovenplaat gemonteerd, waaraan men nog kan
zien, dat de opstelling nog is, zoals bij de foliot
oorspronkelijk werd toegepast, een overblijfsel in dit
uurwerk van vóór Huygens’ tijd. Uurwerk uit ijzer en
messing.
Bijzondere kenmerken: De hoekstijlen lopen door
de boven- en onderplaat, hetgeen kenmerkend is
voor de lantaarnklok. Ook hier weer de vierkante
stijlen, waarbij, zoals gebruikelijk bij Limburgs-
Luikse uurwerken, de platte lagerstijlen worden
gespied. Het principe van de wekkerlichter is reeds
zoals bij de latere uurwerken van Limburgs-Luikse
oorsprong. Tinnen wijzerplaat met één wijzer. Het
fretje of belhek kan een toevoeging zijn, hoewel dit
uit die tijd is of nog iets vroeger.
44, 45 en 46. Vlaams lantaarnklokje, circa 1680
(particulier bezit).
28

2. Nicolas Rensonet uit Herve (B).
Algemeen: wandklok met slagwerk voor hele en halve uren en wekker.
Afmetingen HBD: 400 x 260 x 150 mm.
Signatuur: Nicolas: Rensonet: A: Herve: 1725.
Datering: 1725.
Gangsysteem: ankergang, front uit messing
en uurwerk uit ijzer en messing wielen.
Bijzondere kenmerken: het is een vroeg
uurwerk voor Limburgs-Luikse begrippen.
Vóór die tijd worden ook uurwerken geproduceerd,
maar die hebben niet de typische
kenmerken. Zwaardere hoekstijlen en ook
raderen zijn hier nog toegepast. Vroegere
uurwerken hebben vaak een vierkante wijzerplaat
zonder toog of, zoals deze, een
zogenaamde messing fret of belhek. Verder
zijn deze uurwerken gesigneerd op de
wijzerplaat of, zoals deze, op de messing
lijst. Deze klok is voorzien van messing wijzers,
terwijl in latere uurwerken ijzeren wijzers
worden toegepast. De sluitschijf is een
aparte schijf, gemonteerd op een messing
tandwiel. Voor de hele uren een normaal
slagwerk, maar voor de halve uren een
dwangslag, waarbij ieder uur een pennetje
de slaghamer meeneemt en een slag op de
bel veroorzaakt.
Door het front van de uurwerken met belhek
vormen deze Hervense uurwerken een apart type in het gebied tussen Luik en
Eupen. Typisch voor deze wanduurwerken zijn de messing omlijsting, de vrij zware
en hogere bouw, de signering op de lijst, en het belhek dat voor de bel is geplaatst.
Dit is voor de samenstellers de reden geweest om deze rijkere klok op te nemen in
de tentoonstelling. Rensonet is een welbekende naam in de uurwerkerswereld.
François Debeefe, uurwerkmaker uit Maastricht en broer van Nicolas de Beefe,
trouwt op vrijdag 21 juni 1765, vijfentwintig jaar oud, in Luik (B), met Marie Ide
Ransonnet, drieëntwintig jaar oud. Marie wordt op vrijdag 15 september 1741 in Luik
geboren.
Jean de Beefe overlijdt op maandag 11 november 1805 in Ulbeek, Belgisch Limburg,
65 jaar oud en wordt begraven op dinsdag 12 november 1805 in Ulbeek.
47 en 48. Wandklok van Nicolas Rensonet uit Herve (B), 1725 (particulier bezit).
29

3. Vlaams-Limburgse Lantaarnklok met kwartierslag.
Algemeen: overgangstype van Vlaams lantaarnklokje naar Limburgse stelling met
vierkante stijlen.
Afmetingen HBD: 440 x 180 x 230 mm.
Signatuur: geen.
Datering: circa 1730.
Gangsysteem: ankergang zonder wekker, uurwerk uit ijzer en messing met bronzen
bellen.
Bijzondere kenmerken: mooi bewerkte wijzers en porseleinen wijzerplaat, gemonteerd
op een ronde ijzeren plaat, die zeer waarschijnlijk van hergebruikt materiaal is
gemaakt. Dit gezien het sleutelgat, dat op de achterzijde nog zichtbaar is. Het uurwerk
bestaat uit drie achter elkaar geplaatste
werken, het gangwerk, de kwartierslag en
de halve en hele uurslag met slagen op drie
verschillende bellen. Aangedreven door drie
gewichten met drie contra-gewichtjes om het
touw strak te houden.
De stelling is gebout in plaats van geklonken,
waarbij de onderste stijlen iets langer zijn
doorgetrokken, zoals dit bij een lantaarnklok
gebruikelijk was.
Het is bekend, dat de invloed op de lantaarnklok
op de productie in zowel Nederland alsook
in Engeland groot is geweest.
Het eiken stoeltje is van latere datum.
30
49 en 50. Vlaams-Limburgse lantaarnklok, circa
1730 (particulier bezit).

4. Gilles de Beefe uit Luik (B).
Algemeen: meidenklokje, zeer mooie afwerking in gesloten ijzeren kastje met
tinnenwijzerplaat en gegraveerde ijzeren wijzers.
Afmetingen HBD: 260 x 190 x 150 mm.
Signatuur: Gilles De Beefe A Liège.
Datering: circa 1755.
Gangsysteem: ankergang met wekker buiten de achterste lagerstijl in het midden.
Uurwerk uit ijzer en messing.
Bijzondere kenmerken: mooi gegraveerd,
zowel tussen de cijferring in het
centrum alsook op het naamplaatje. De
wekker is gemonteerd achter op de buitenkant
van de lagerstijl.
Gilles de Beefe verhuist van Thimister
(B) naar Luik (B) en maakt vele mooie
uurwerken. Zijn zoon Francois de Beefe
trekt later naar Maastricht en zet de
traditie van zijn vader voort met uurwerken
tot in onze streek.
Bij onenigheid over een uurwerk tussen
de gemeente Bree (B) en Johannes
Joosten uit Maaseik (B) werd Gilles de
Beefe verzocht zijn mening te geven
over het werk dat geleverd was door
Joosten. De uitkomst hiervan is helaas
niet bekend.
51, 52 en 53. Meidenklokje van Gilles de Beefe uit
Luik (B), circa 1755 (particulier bezit).
31

5. Antonius Smeets uit Hamont (B).
Algemeen: meidenklok in ijzeren kastje, twee deurtjes en achterwand (als ad.4 p.31)
Afmetingen HBD: 260 x 190 x 140 mm.
Signatuur: Antonius Smeets à Hamont no. 861.
Datering: circa 1775.
Gangsysteem: ankergang met wekker buiten
de achterste lagerstijl, zoals bij de meeste
meidenklokjes werd toegepast. Uurwerk uit
ijzer en messing.
Bijzondere kenmerken: als één van de zeer
weinigen past hij ronde messing stellingpoten
toe, geklonken tussen de stalen boven- en
onderplaat. In dit geval zelfs met messing
lagerstijlen. Binnen de cijferring is geen gravering
aangebracht. De ankergang is onder
de bovenplaat gemonteerd.
Verder heeft dit meidenklokje alleen een
kleine uurwijzer en geen minutenwijzer. De
wekker is gemonteerd achter op de buitenkant
van de lagerstijl.
Antonius Smeets maakt vele uurwerken en
nummert deze allemaal tot 1052. De laatste
nummers kunnen wellicht ook van zijn directe
opvolgers zijn.
Antonius Smeets wordt geboren te Hamont (B)
op 22 april 1730 en trouwt op 16 april 1765 met
Johanna Christina Seyens uit een van de gegoede
families uit Hamont.
Herhaalde malen is hij burgemeester en heeft de
beschikking over een statige woning in het centrum
van Hamont. Antonius overlijdt in 1802 op
62-jarige leeftijd.
54, 55 en 56. Meidenklokje van Antonius Smeets uit
Hamont (B), circa 1775 (particulier bezit).
32

6. Joẽs Schoufs uit Thorn.
Algemeen: prachtig gegraveerd meidenklokje in een ijzeren kastje(als ad.4 p.31)
Afmetingen HBD: 260 x 190 x 150 mm.
Signatuur: Joẽs Schoufs Thorn.
Datering: circa 1780.
Gangsysteem: ankergang met dezelfde
opbouw als nummer 4 van Gilles de Beefe,
met gevlochten touw-aandrijving. Uurwerk
uit ijzer en messing.
Bijzondere kenmerken: Hoekversieringen
mogelijk aangepast. Messing wijzerplaatje
mooi gegraveerd met stalen wijzers.
Johannes Antonius Schoufs, zoon van Jacobus,
woont aan de Bogenstraat.
Vele uurwerken van hem zijn in fraai bewerkte
Luikse kasten geplaatst, zoals bijvoorbeeld
hoekkasten en vitrines.
Klokkenmaker Joannes Franciscus Nijs uit
Roermond leert zijn vak bij klokkenmaker J.
Schoufs te Thorn. Dit lezen we in het bevolkingsregister
van 1794 wanneer J.F.
Nijs als knecht aan de Bogenstraat in
Thorn staat ingeschreven.
57 en 58. Meidenklokje van Joẽs Schoufs
uit Thorn, circa 1780 (particulier bezit).
59. Kast met geïntegreerde klok van Joẽs Schoufs
uit Thorn, circa 1780.
33

7. Thomas Peters sr. uit Zutendaal (B).
Algemeen: dit meidenklokje is met “T=Peters” gesigneerd. In het verleden was deze
“T” ten aanleiding om te veronderstellen, dat het om een “F” zou gaan(als ad.4 p.31).
Afmetingen HBD: 310 x 210 x 125 mm.
Signatuur: T= Peters à Zῦetendael No= 589.
Datering: circa 1780.
Gangsysteem: ankergang met gevlochten touw voor ophanging van de gewichten.
Bijzondere kenmerken: het uurwerk
met ankergang en wekkermechanisme
is aan de bovenzijde van de achterstijl
gemonteerd.
De gravering doet amateuristisch aan.
Het volkse bloemmotief (rozen) doet
ons vermoeden dat hij wellicht zelf deze
gravering gemaakt heeft. De motieven
hebben niet de zwierige Louis XIVstijl,
die men van een professionele
graveur zou mogen verwachten.
Thomas Peters trouwt twee keer. De
tweede keer met Catherina Nijs op 11
juni 1771 te Zutendaal. Twee zonen uit
dit huwelijk, Jacques en Mathieu, worden
eveneens uurwerkmaker.
Het beroep wordt nadien voortgezet
door Thomas jr., zoon van Jacques.
60, 61 en 62. Meidenklokje van Thomas Peters sr. uit
Zutendaal (B), circa 1780 (particulier bezit).
34

8. Johannes Trommar jr. uit Horst.
Algemeen: wandklokje in vruchtenhouten kastje.
Afmetingen HBD: 620 x 450 x 200 mm.
Signatuur: J: Trommar in horst 1827.
Datering: 1827.
Gangsysteem: ankergang met een gevlochten
touwaandrijving. Uurwerk uit ijzer en messing.
Bijzondere kenmerken: dit uurwerk wijkt totaal
af van de Limburgs-Luikse traditie. Het heeft
platines in plaats van een onder- en bovenplaat
en vier, vierkante, geklonken stellingstijlen. Verder
is er een zogenaamd zaagwerk voor de
slagenregeling. Op de foto is een koordje te
zien, waaraan men ’s nachts vanuit het bed kon
trekken om het dichtst bijzijnde uur te laten
slaan. De lichter is onder in het uurwerk geplaatst.
Deze zit doorgaans links van het midden.
Bel boven op de kast met belhamer door
het dakje. Geen wekker.
Het is gezien de buitenkant een overgangstype
naar een ronde glazen wijzerplaat met signatuur
op een apart glazen naamplaatje in de
toog. Het werk is tussen platines geplaatst in
plaats van tussen stelling en lagerstijlen.
63, 64 en 65. Wandklokje van Johannes Trommar jr.
uit Horst, 1827 (particulier bezit).
35

Tafelklok
1. Jacobus Joosten uit Maaseik (B).
Algemeen: uurwerk tussen messing
platines met twee bellen, datum en
maanstand.
Afmetingen HBD: 480x320x180 mm.
Signatuur: Jacobus Joosten à Maeseijck.
Datering: 1780.
Gangsysteem: spillegang met veer
opwinding.
Bijzondere kenmerken: het uurwerk
is gemonteerd tussen twee messing
platines en de gravering is prachtig
uitgevoerd.
Dit uurwerk heeft ongetwijfeld op een
console gestaan. Hoogstwaarschijnlijk
heeft op de kast een vaas of vlamachtige
bekroning gestaan, zoals bij
Franse consoleklokken werden toegepast.
Deze is echter niet meer aanwezig.
De slagenwisseling op de twee bellen
wordt mogelijk gemaakt door middel
van een zogenaamd kantelmechanisme.
In vergelijking met de Franse
uitvoering is deze kast mooi strak uitgevoerd vol-gens de Luikse traditie.
66 en 67. Tafelklok van Jacobus Joosten uit Maaseik (B), 1780 (particulier bezit).
36

5. Slot
We hebben de bezoeker willen laten kennismaken met een aantal voorbeelden uit de
rijke historie van het Zuid-Nederlandse uurwerk en dat toegespitst op Thorn en de
regio.
De omvang van de tentoonstelling is enerzijds bepaald door de medewerking van
particulieren en musea, die klokken in eigendom hebben en anderzijds door de ruimte
die voor de tentoonstelling beschikbaar is.
De organisatoren hopen u een beter inzicht te hebben kunnen geven in het werk van
de klokkenmakers in het land van Thorn en de Midden-Limburgse regio. Bovendien
hebben we enkele klokkenmakers onder de aandacht gebracht die ook daarbuiten
hun sporen hebben verdiend.
Het verdient bewondering en respect, dat klokkenmakers, ook in Midden-Limburg,
met de tot hun ter beschikking staande medewerkers, gereedschappen en hulpmiddelen,
prachtige uurwerken en in stijl gemaakte klokkenkasten hebben weten te
vervaardigen vanaf de zestiende tot ver in de negentiende eeuw.
Mochten wij er in geslaagd zijn u meer inzicht en waardering voor de uurwerken uit
onze regio te hebben bijgebracht, dan zijn we met van deze tentoonstelling geslaagd.
De auteurs van deze tentoonstellingsgids zijn voornemens om naar aanleiding van
deze expositie te zijner tijd een uitvoerige publicatie samen te stellen over uurwerkmakers
en hun producten in Midden-Limburg.
Hierin zullen ondermeer verhalen om en rond dit handwerk verwerkt worden, evenals
genealogische gegevens van enkele vooraanstaande uurwerkmakersfamilies.
Tenslotte willen we alle eigenaren van uurwerken, die we mogen exposeren, hartelijk
bedanken voor de bereidwilligheid deze uurwerken voor een aantal maanden voor
deze expositie in bruikleen te geven.
De samenstellers
Bibliografie:
L’Horlogerie et ses Artistes au Pays de Liège (1933) Florent Pholien, Luik
Limburgse Klokken en hun makers (1997) Dr. P.Th.R.Mestrom, Maastricht
Uurwerkmakers en uurwerknijverheid in Vlaanderen (2002) Eddy Fraiture, Tienen
L’age d’or de l’Horlogerie Liègeoise (2003) Ann Chevalier et André Tiry
Staande klokken en uurwerkmakers in Vlaanderen (2006) Eddy Fraiture, Tienen
37

S.O.T. staat voor Studiegroep Openbare Tijdaanduiding, welke gelieerd is aan de
Vrienden van het Klokkenmuseum van het “Nederlands Goud, Zilver en Klokken
Museum” (N.G.Z.K.M.) te Schoonhoven.
De studiegroep zet zich in om de kennis van mechanische en geëlektrificeerde
openbare tijdaanduidingen te verdiepen en onder de aandacht te brengen van liefhebbers,
geïnteresseerden, en bezitters van dergelijke uurwerken.
Anderzijds tracht de S.O.T. particulieren en instanties te bewegen dergelijke uurwerken
te behouden voor het nageslacht.
Door internationale contacten in onder andere Duitsland, België, Frankrijk, Zwitserland
en Oostenrijk worden ervaringen en publicaties uitgewisseld en besproken.
De studiegroep bestaat uit professionals en uit personen, die restauraties verrichten
aan torenuurwerken en andere tijdaanduidingen. Zij doen dit door nadere studies en
archiefonderzoek. Op deze wijze wil de studiegroep deze kennis als kenniscentrum
verbreiden en aan derden ter beschikking stellen. Middels tentoonstellingen, publicaties
en symposia verwezenlijkt de studiegroep deze doelstellingen.
De S.O.T. steunt dit initiatief van de samenstellers daarom op deze plaats graag en
van harte.
Studiegroep Openbare Tijdaanduiding
p/a Secretariaat Ora Schueler-Luijben
Eindstraat 26
5502 TC Veldhoven
040-2532176
o.schueler@zonnet.nl
38

Met dank aan de bedrijven en gezelschappen die dit boekwerkje mogelijk maakten:
Antiek en oude Kunst
Groot assortiment mooi kleingoed
Jos Snijders telefoon: 0475-321200
Heinsbergerweg 72 mail: jossnijders@home.nl
6045 CJ Roermond
TOINE DAELMANS KLOKKEN & UURWERKEN
Wevestraat 30 NL
5708 AG Helmond (Stiphout) home: www.daelmans.com
tel: (0031) (0)492 545577 mail: info@daelmans.com
Restauratie van en handel in
ANTIEKE KLOKKEN
Catharinastraat 38-40-42,
4811 XJ Breda,
Tel. 0031765219024 Fax. 0031765219024 The Netherlands
E-mail: schreurs.antiekeklokken@planet.nl
Website: www.schreursclocks.com
HERMAN HORSELENBERG Restauratie Antieke Uurwerken
IJsseldijk 89 telefoon: 0578-631783
8194 LC VEESSEN website: www.horselenberg.nl
NEDERLAND mail: herman@horselenberg.nl
Cees Elderhorst Restauratie Torenuurwerken
European Patent The only system serving Turret Clocks automatically
Rodetorenstraat 12
7201 DH Zutphen
bv Tel : 0031-575-544716 Fax: 0031-575-544718
info@clockcare.nl www.clockcare.nl
UURwerkgezelschap
p/a
Eddy Fraiture,
Distelstraat 53,
3300 Tienen Blg. tel : 016/813935 site: www.uurwerkgezelschap.be
39

Colofon:
Titel: “De tijd tikt in het Land van Thorn”
Auteurs en redactie: Walther Brouns, Beesel en Henri Smeets, Swalmen
Correcties en lay-out: Frans Geerlings, Beesel
Foto’s: Walther Brouns
Datum: Thorn, oktober 2009
© 2009 Walther Brouns en Henri Smeets.
Niets uit deze publicatie mag worden verveelvuldigd, opgeslagen in een geautomatiseerd
gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze,
hetzij electronisch, mechanisch, door fotokopieën of door middel van druk, fotografie,
microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming
van de auteurs.
40