Opkomst en ondergang van het koninkrijk van wederdopers

Opkomst en ondergang van het koninkrijk van wederdopers
Ontstaan van de doperse beweging
Een radicale religieuze visie uitdragen was in de zestiende eeuw niet zonder risico. Dat merkten al
snel ‘wederdopers’ en hun sympathisanten. De beweging van wederdopers ontstond in Zürich. De
leider van de Reformatie in Zürich, Ulrich Zwingli (1484-1531), had zich in 1523 in een studiekring
uitgesproken voor volwassendoop. Maar toen
bleek dat de stadsraad van Zürich om politieke
redenen niet van de kinderdoop af wilde
(kinderdoop betekende ook inschrijving in de
stadsregisters), herzag Zwingli zijn standpunt.
Zijn leerlingen Konrad Grebel (circa 1498-
1526), Jörg (George) Blaurock (circa 1492-
1529) en Felix Mantz (circa 1498-1527) waren
het hier niet mee eens en wezen ook Zwingli's
onderworpenheid aan de overheid af. De doop
zagen ze als een bezegeling van hun openbare
belijdenis van het geloof (een bewuste instemming
met het christelijk geloof) en als
toetreding tot de zuivere gemeente van wedergeborenen,
een gemeente ‘zonder vlek of
rimpel.’
In 1525 doopte Grebel zonder enig
ceremonieel met een pollepel water de weggelopen
monnik Jörg Blaurock in een burgerwoning
in Zollikon (in de Zwitserse kanton Zürich).
Met dit ‘opruiend’ gebaar bekritiseerde
hij de pas gevestigde reformatorische ‘dwangkerken’,
waarin onmondige zuigelingen als
leden werden ingelijfd. Grebel vormde met
enkele volgelingen, die zichzelf beschouwden
als de enigen die echt wedergeboren, ge-
Hans Asper (1499-1571), Ulrich Zwingli, 1549.
1
rechtvaardigd en geheiligd waren, de eerste
doperse gemeente. Wie bewust in een geloofsbeslissing
koos voor een leven naar de
normen van de Bijbel en zich liet dopen, ging deel uitmaken van de gemeente. In waarschuwende
pamfletten uitte Zwingli zijn afkeer van het gebeuren in Zollikon. Hij noemde de gelovigen die zich
over lieten dopen, omdat de doop door een in hun ogen onwaardige priester was bediend, anabaptisten
(wederdopers). Het verzet van Zwingli hielp niet. Steeds meer mensen lieten zich overdopen.
Doordat het gedoopt zijn een belangrijk onderdeel was van de identiteit van de burgers, werden
allen die de zuigelingendoop niet erkenden als ondermijners van de stedelijke eenheid beschouwd.
De Zürichse magistraat voerde een harde politiek tegen de wederdopers. Hij beval dat kinderen
binnen acht dagen na hun geboorte moesten worden gedoopt en verbood privébijeenkomsten.
Ook liet hij Grebel, Mantz en Blaurock gevangen zetten met de bedoeling hen in de ‘toren’ te laten
verhongeren en wegrotten. 1 Korte tijd daarna wees hij hen uit, met de waarschuwing dat de dood
door verdrinking hen te wachten stond als ze hun preken en dopen zouden hervatten. In januari
1527 bleek dat Mantz en Blaurock de waarschuwing in de wind sloegen. Mantz werd met touwen
vastgebonden en in de Limmat, de rivier van Zürich, geworpen. Blaurock, die geen burger van het
kanton was, werd de stad uitgegeseld. Grebel, die in de omtrek van Sankt Gallen preekte, stierf aan
de pest. De gemeente in Zollikon werd opgedoekt. In reactie op het bittere beklag van de roomskatholieke
kantons dat Zwingli een ‘afschuwelijke sekte’ op zijn grondgebied duldde, nam hij in het
Grosse Sittenmandat (tuchtrechtelijke wetgeving) van 1530 de clausule op dat niemand dopers
mocht helpen of herbergen op straffe van zware vergelding, immers ‘de dopers willen alle autoriteit
vernietigen.’
1 De Vries 1982, 584.

Onder kritiek
Daniel Fratley, The Dippers Dipt (een polemisch geschrift tegen de wederdopers),
circa 1645. De centrale illustratie toont de adamieten
die Adam vereerden als de enige van zonden vrije persoon. Via Adam
zou de mensheid terugkeren naar een toestand van schuldeloosheid,
waarmee het paradijs op aarde zou terugkeren.
2
De doperse beweging ging
hierop ondergronds en verspreidde
zich in korte tijd over
een groot deel van Europa. Ze
vond vooral bekeerlingen onder
de ‘kleine luyden’ die in
deze periode van Europese
oorlogen en Turkendreiging in
angst leefden, verlangden naar
een nieuwe saamhorigheid en
geloofden dat religie alleen te
beleven is als ‘innerlijk licht’.
Hier en daar kreeg de doperse
beweging radicale en anarchistische
trekken. Sommige leiders
wezen elk overheidsgezag
af, preekten openlijk de ongehoorzaamheid
aan de staat en
veroordeelden alle wereldsheid.
Ook erkenden ze niet
langer het vormsel, de biecht,
de ziekenzalving, het priesterschap
en het huwelijk als een
sacrament (genademiddel) en
veroordeelden de kerk als
priesterkerk. Hun fanatisme
werd tot strijdlust, hun verontwaardiging
tot haat. Hun
preken, die opwekten tot radicale
godsdiensthervorming en
hulp aan de armen, werden al
spoedig oproepen tot revolutie:
gemeenschap van goederen,
verwerping van alle priestermacht,
zedelijke voorbereiding
voor de spoedige komst
van Christus. De ene profetie
na de andere vond weerklank
bij enkele extatisch aangelegde
ontwikkelden en bij duizenden
in armoede levenden,
op het platteland een beetje,
massaal in veel steden in de
Rijnstreek, in Brabant en in Holland.
In reactie op dit gebeuren verklaarde kerkhervormer Maarten Luther (1483-1546) dat de
kinderdoop de enig aanvaardbare was. In 1528 begon hij in pamfletvorm met de dopers te redetwisten.
In 1530 noemde hij hen ‘gluipers en prekers aan de deur’ die zonder officiële benoeming de
gemeentes binnenslopen en preekten en zo talrijke leden aan de kerkelijke en burgerlijke gemeente
onttrokken. Hij bepleitte inquisitoriale maatregelen tegen hen. Dat ze ondergronds werkten, was
voor hem het ‘zekere merkteken van de duivel’. Andere tegenstanders van de dopers beweerden
dat de doperse zendelingen flesjes met toverdrank bij zich hadden die ze hun hoorders lieten drinken
voor ze hen bewerkten. 2 De ‘rechterhand’ van Luther, de classicus en theoloog Philipp Melanchton
(1497-1560) pleitte voor de terechtstelling van de doopsgezinden.
2 De Vries 1982, 588.

Radicalisering
Een bijzondere wending naar het eschatologische kreeg de beweging van wederdopers door het optreden
van Melchior Hoffman (circa 1495-1543). In 1529 was hij als luthers predikant om zijn
zwinglianisme uit Kiel verjaagd. Hoffman was ervan overtuigd dat de terugkomst van Christus aanstaande
was. In 1530 leerde hij in Straatsburg de dopers kennen. Hij beschouwde zichzelf als de
voorloper van de terugkerende
Christus die de wereld op haar
einde moest voorbereiden en
die het duizendjarig vredesrijk,
waarin de gelovigen met Christus
vanuit Sion (Jeruzalem)
zouden heersen, moest aankondigen.
Hij wilde nog zoveel mogelijk
mensen redden en maakte
daartoe grote reizen, preekte
dat Christus’ heerschappij
spoedig zichtbaar zou worden,
riep op tot levensheiliging en
waakzaamheid en bediende de
doop die tot de ware gemeente
toegang gaf. 3 In de herfst van
1530 doopte hij te Emden zo’n
driehonderd gelovigen. Hij
noemde zijn geloofsgemeenschap
‘reddende gemeente’ of
‘gemeente van bondgenoten’.
Luther waarschuwde de autoriteiten
van deze met de beweging
van de Reformatie meegegane
stad tegen de ‘dweper die
zich aan satan heeft verkocht’
en de ware zaak van Christus
liet verderven. De overheden
verdreven Hoffman. Hij keerde
naar Straatsburg terug en liet
de pasgevormde gemeente onder
de hoede van Jan Volkertsz
Trypmaker. Maar ook deze
moest na korte tijd vluchten.
Trypmaker vestigde zich eind
1530 in Amsterdam en stichtte
Wederdopers rennen naakt door Amsterdam, februari 1535. Gravure uit
Hortenius, Van den oproer der weder-dooperen, 1624.
er direct een gemeente. Alle geestelijke en sociale voorwaarden daartoe waren daar aanwezig. Het
eindoordeel over de slechte wereld leek nabij: in de bedrijven, vooral de textiel, heerste crisis;
prijzen stegen onrustbarend, die van levensmiddelen voorop; bij de handelsveten in de Oostzee,
waar de Hanze ageerde, sloten de Deense koningen keer op keer de Sont af voor Hollandse schippers
en kooplui. 4 Eind 1531 bezocht Hoffman Amsterdam en wakkerde de eindtijdgevoelens nog
aan. Toen hem ter ore kwam dat op 6 december 1531 Trypmaker met zeven vrienden na verhoor in
Den Haag was onthoofd en hun hoofden naar Amsterdam waren teruggestuurd, gaf hij bevel het
dopen te staken en gedurende twee jaar in het geheim te preken. Dat veroorzaakte grote onzekerheid.
Hoe kon je nu weten tot de uitverkorenen te behoren die het Rijk van God zouden beërven
zonder het teken van de doop dat je daartoe toegang moest geven? En wat voor betekenis had de
doop dan nog voor hen die al gedoopt waren? Hoffman wist de gelovigen nog enigszins gerust te
stellen. In het voorjaar van 1533 ging hij op aanwijzing van een visionair begaafd gemeentelid naar
Straatsburg. Deze stad zou het nieuwe Jeruzalem worden. Toen hij in Straatsburg aankwam, werd
hij gevangen genomen op beschuldiging van het aanzetten tot opstand. In 1543 overleed hij als vergeten
man in de kerker.
3 Weiler e.a. 1962, 93.
4 De Vries 1982, 598.
3

Intussen was Jan Matthijsz († 1534), een bakker
uit Haarlem die in 1528 was gestraft wegens verachting
van het altaarsacrament, tot de overtuiging
gekomen dat hij en niet Hoffman de geroepen leider
was. Hij beval de doop te hervatten en preekte in
gloedvolle woorden dat de gelovigen met alle mogelijke
middelen het Koninkrijk van God op aarde moesten
zien te vestigen. Matthijsz was een radicale chiliast
die zich, nadat Hoffman zich als de herrezen Elia
had gepresenteerd, de Henoch van de eindtijd had
genoemd. Hij begon zijn profetische taak met het
uitzenden van twaalf ‘apostelen’. Onder hen bevonden
zich Gerrit Boeckbinder († 1535)) en de rondtrekkende
prediker Jan van Leiden (Johan Beukelszoon,
1509-1536). Die twee bereisden Overijssel en Friesland
met hun verkondiging van de naderende ‘wrake’.
Dit stuitte op weerstand bij de keizerlijke stadhouder
in Friesland, Georg Schenck van Toutenburg (1480-
1540). Deze gelaste bij proclamatie de volledige uitroeiing
van de dopers.
Overheden ging dopers vervolgen. Zo bijvoorbeeld
in Maastricht. In de jaren 1532-1534 woonden
hier meer dan honderd doperse radicalen. In september
1534 werden twee van hen op het Vrijthof levend
verbrand. Van het op hen gevonden geld werden de
gerechts- en executiekosten betaald. De meeste dopers
werden gevangen gezet. Na de verhoren werden
Jan Luyken (1649-1712, Terechtstelling van wederdopers
op de Brink, 1571.
4
Heinrich Aldegrever (1502-1561), Jan van Leiden,
omstreeks 1536.
vijftien van hen die hun ‘dwaling’ niet wensten te herroepen, ter dood veroordeeld. Bijna allemaal
werden ze op een der twee op het Vrijthof opgerichte schavotten met het zwaard onthoofd. Alleen
de uit Dieteren afkomstige molenaar Bartholomeus van den Berghe werd levend verbrand en zijn
vrouw Mente Heynen werd door verdrinking om het leven gebracht. 5
5 Leunissen 1978, 110.
Vervolgingen
Ten gevolge van de vervolgingen trokken veel
radicale dopers naar Münster (Westfalen), onder
wie in 1534 Boeckbinder en Van Leiden. Münster
was door de economische crisis van die dagen
zwaar gehavend. De oriëntatie van de stad op de
Nederlandse markt maakte haar bevolking bijzonder
ontvankelijk voor de godsdienstige geestdrift
van Van Leiden en Boeckbinder. In februari
1534 lieten deze weten, dat alle inwoners van
Münster zich moesten laten herdopen, dat gemeenschap
van goederen moest worden ingevoerd
en dat alle niet-gedoopten de stad uit gejaagd
moesten worden. Zo’n veertienhonderd
burgers, onder wie de Münsterse leiders, lieten
zich dopen. Ook de luthers predikant Bernhard
Rothmann (circa 1495-1535), de latere ‘partijideoloog’
van de dopers, bevond zich onder de
gedoopten.
Rothmann liet zich in zijn preken fel uit
tegen de verworvenheden van de – naar zijn mening
– ten einde spoedende wereldse samenleving
en riep de gelovigen op geen woekerrente meer
in de stad toe te laten en alle betalingen af te
schaffen. Het bezit behoorde gemeenschappelijk

te zijn, zoals het in de eerste christengemeenten was. Dit werd veel rooms-katholieken en lutheranen,
die tot de betere stand behoorden, te gek. Zij verlieten in groten getale de stad. De moederkerk
verloor nu haar functie. Veel overgebleven Münsteraren weigerden nu om belasting aan de bisschop
te betalen.
De bisschop van Münster, Franz van Waldeck (1491-1553), vaardigde eind januari 1534 een
edict uit, waarin stond dat de dopers uitgeroeid moesten worden. Hij herhaalde hiermee het besluit
van de in 1529 gehouden Rijksdag. Het
keizerlijk hof te Brussel liet zich niet
onbetuigd. Het kondigde een hevige
vervolging van de dopers aan: mannen
zouden onthoofd worden en vrouwen
de verdrinkingsdood moeten sterven.
Het stelde ook een termijn voor herroeping,
omdat het besefte hoeveel
mensen door de dopers misleid waren.
De aankondiging van deze vervolging,
het besef van het naderend einde van
de wereld 6 en de overtuiging dat in
Münster gered te kunnen worden, deed
duizenden vanwege hun geloof vervolgden
en door algemene malaise berooiden
naar Münster, het nieuwe Jeruzalem,
op weg gaan. Ze werden onderweg
tegen gehouden en weer naar
huis gestuurd. Hun leiders werden terechtgesteld.
Toch wisten velen Münster
te bereiken.
Door de toestroom van dopers
verstrengelden zich de lotgevallen van
de stad met die van de radicale Nederlandse
dopers. Rothmann kreeg hulp
van een uitgeweken groep van de zogenaamde
Wassenberger predikanten
die uit Gulik waren verdreven. Onder
hen was de invloedrijke voormalige
monnik (karmeliet) Hendrik Rol (Henrik
van Hilversum of Hendrik Gooilander)
die huiskapelaan was geweest te IJsselstein
bij de graaf van Buren, in 1532
naar Münster was gekomen en een
boekje over het avondmaal had geschreven
(De slotel van dat secreet des
nachtmaels) en die in 1534 vertrok
naar Maastricht om daar te preken en
er nog in datzelfde jaar voor moest
boeten met de dood op de brandsta-
pel. Een ogenblik leek het dat het stedelijk
patriciaat het tij nog kon keren,
maar de raadverkiezingen in februari
1534 maakten duidelijk dat dit niet het
Doove Barend Dirckz, Terechtstelling van wederdopers te Amsterdam,
1538, gewassen tekening, Amsterdam: Nationaal Gevangenismuseum.
geval was. De dopers behaalden de overwinning. Bernhard Knipperdollinck (circa 1495-1536) werd
tot burgemeester verkozen. Patriciërs en notabelen, in de eerste plaats de rooms-katholieke, verlieten
de stad.
6 In de Middeleeuwen en in de vroegmoderne tijd speelden de apocalyptiek (het geheel van gedachten en voorspellingen
over het einde van de wereld en de komst van het koninkrijk van God) en het chiliasme (het geloof
in de komst van een duizendjarig vredesrijk op aarde) een grote rol. Zowel de apocalyptiek als het chiliasme
schiepen een klimaat van angst waaruit mensen meermalen een uitweg zochten door zondebokken te zoeken
die de woede van God en wat het onvermijdelijke einde van de wereld leek, konden afwenden.
5

Heinrich Aldegrever (1502-1551/1561),
Bernhard Knipperdollinck, 1536.
Bernhard (Berend) Krechting
Daniel Chodowiecki (1726-1801), De ketter Johan van Leyden, 1793.
De verdreven bisschop van Münster bleef niet lijdzaam toezien. Hij haalde lutherse en
rooms-katholieke vorsten over om hem te steunen een eind te maken aan de poging van de dopers
om te komen tot een ingrijpende herziening van de maatschappelijke structuren. Op de dag dat de
dopers via verkiezingen de meerderheid haalden, 23 februari 1534, belegerden de troepen van
landgraaf Philips van Hessen (1504-1567), gesteund door de bisschop de stad. Matthijsz die intussen
in de stad was aangekomen, liet de stadsmuur versterken. Hij profeteerde dat God Münster had
‘uitverkoren' om het nieuwe Jeruzalem te zijn. Al snel werd Matthijsz de erkende leider en profeet.
Hij riep op de stad van alle onzuiverheid te reinigen en alle niet-dopers te verdelgen. Knipperdollinck
ging dit te ver en bepaalde dat de ‘ongelovigen’ die zich niet alsnog wilden laten dopen, de stad
moesten verlaten. Velen vertrokken zonder hun bezittingen. Al hun goederen en levensmiddelen
werden in beslag genomen en centraal opgeslagen. Ondanks het beleg konden nog veel nieuwkomers
de stad binnenstromen. Matthijsz en zijn getrouwen voerden een waar schrikbewind: ze verbrandden
alle boeken behalve de Bijbel, schaften geld af en voerden polygamie en gemeenschap
van goederen in. Vrouwen schonken hun sieraden weg. Schulden werden kwijtgescholden.
Op 5 april deed Matthijsz met de zijnen een roekeloze uitval tegen de belegeraars. Hij was
ervan overtuigd dat hem in een visioen was beloofd dat de hemelse legers hem te hulp zouden ko-
6

Johann Karl Bähr (1801-1869), Jan van Leiden bij de doop van een meisje tijdens de regering van de dopersen
in Münster, 1840. Direct achter Van Leiden staan Bernhard Krechting (links) en Bernhard Knipperdollinck. Op
de achtergrond de toren van de Sint Ludger.
men zodra hij zich aan het hoofd van een kleine groep op de bisschoppelijken zou werpen. Matthijsz
sneuvelde voor de stadspoort. Jan van Leiden volgde hem op. Omdat – naar hij zei – God tegen hem
gezegd had dat hij met de weduwe van Matthijsz moest trouwen, deed hij dat. Van Leiden ging
voortvarend te werk. Hij wist de gemeenschap te enthousiasmeren om de strijd vol te houden. In de
plaats van de magistraat stelde hij twaalf oudsten aan. Ongehoorzaamheid aan de nieuwe overheid,
godslastering, echtbreuk, overspel, incest, het dragen gescheurde en haveloze kleding, enzovoort,
verbood hij. Hem stond een communie voor ogen, waarin ieder brood en bier naar behoefte kreeg,
wijn en sterke drank alleen voor de zieken bestemd waren en waarin alle gelovigen als broers en
zussen samenleefden met een zeer strenge levensstijl. Open huizen en niets voor elkaar verborgen
houden, was zijn leuze. Als symbool daarvan schafte hij deursloten af. Omdat er in Münster zesmaal
zoveel vrouwen als mannen waren, verplichtte hij vrouwen tot het huwelijk, desnoods met een man
die al een of meerdere vrouwen had. Dit laatste leidde tot een opstand waaraan veel vrouwen deelnamen.
Van Leiden en zijn oudsten besloten daarop dat niemand tot het huwelijk gedwongen mocht
worden. Wilde een man een tweede vrouw trouwen en zijn eerste vrouw was hiertegen, dan kon het
huwelijk op het stadhuis worden ontbonden.
De dopers waren zeer gedisciplineerd en wisten onder de bezielende leiding van Van Leiden
stand te houden. Een doper profeteerde dat Van Leiden bestemd was voor het koningschap over de
hele wereld. Niet ieder nam dit voetstoots aan. Na veel aarzeling en Bijbelstudie kwamen de gelovigen
tot de conclusie dat de vijfentwintigjarige Van Leiden de nieuwe koning David was. Van Leiden
droeg de profetenrol over aan Rothmann. Zelf nam hij de titel aan van ‘bij Gods genade Koning
van het nieuwe Israël’ en benoemde Knipperdollinck tot zijn plaatsvervanger. Hij zei de stad te besturen
op grond van openbaringen die de Heilige Geest hem ingaf. Met de koningskroon op zijn
hoofd, een gouden keten om zijn hals, waaraan een wereldbol hing, hield hij rechtszitting op de
markt, waar de troon van David stond opgericht.
Naarmate de druk van het beleg en de honger meer voelbaar werden, nam Van Leiden
steeds strengere en onmenselijkere maatregelen om de orde te bewaren. De belegeraars versterk-
7

Münster tijdens de overwinning door bisschop Franz von Waldeck in 1534.
Onderschrift: "Ein verzeychnung der Stat Münster mit all irer gelegenheit / mauren / thüren / zinnen / waten / schrankken /
pasteyen / unnd geweren / wassergreben. Auch wie die von irem Bischoff am Freytage vor Pfingsten / des M.D. xxxiiii. Jars
berennt / (und?) Zibben legern ringhweis .... zu übergeben/und nachmals an Sant Egidien abent an fünff orten an gelauffen/
und hefftig gestürmbt worden. Alda ir seer vil vom Adel sambt andern kriegs volck auff beiden theylen erlegen seind / wie
etlich sagen / bey drey tausenden! Gott..."
ten zich intussen. Op 25 juni 1535 namen ze Münster in en maakten een einde aan de doperse
droom. De intellectuele voorman en gangmaker van de dopers, hoofdpredikant Rothmann, wist als
een van de weinigen, te ontkomen. Achthonderd mannen werden gedood, en honderden mannen en
vrouwen gevangengenomen. Elisabeth Wandscherer, de eerste en belangrijkste vrouw van Jan van
Leiden werd op 7 juli 1535 samen met vier andere vrouwen onthoofd. Jan van Leiden werd gevangengenomen
en een zestal maanden als circusbeer door het omliggende land gevoerd. Op 23 januari
1536 werd hij met zijn stadhouder (burgemeester) en scherprechter Knipperdollinck en met prediker
Bernhard Krechting doodgemarteld. De lichamen van de drie mannen werden in ijzeren kooien
opgehangen aan de toren van
Lambertuskerk in Münster. In deze
kooien lagen de lichamen ter
afschrikking tot 1585 te vergaan.
Na de herovering van Münster en
het herstel van het roomskatholicisme
hield de overheid
alle herdoopten voor staatsgevaarlijk,
verklaarde hen, of ze nu
wel of niet revolutionair waren,
voor vogelvrij en zette de jacht
op hen in. Het keizerlijk hof te
Brussel vaardige ketterplakkaten
uit waarin doperse mannen onthoofding
in het vooruitzicht werd
gesteld en doperse vrouwen de
verdrinkingsdood. Een aantal dopers
die het Münsterse drama
Terechtstelling van Jan van Leiden, 22 januari 1536, illustratie in een
boek van Lambertus Hortensius (circa 1500-1574), 1548.
hadden overleefd, keerden gedesillusioneerd terug naar huis. Een aantal anderen maakten onder
leiding van Jan van Batenburg (circa 1495-1538) nog lange tijd grote gebieden onveilig met kerkplundering,
wraakoefeningen en bestelen en vermoorden van ongelovigen. Ze brachten daarmee
8

vredelievende anabaptisten in diskrediet. Van Batenburg en zijn volgelingen (zwaardgeesten genoemd)
zagen in geweld een middel om een betere en vromere wereld te bereiken. In december
1537 werd Van Batenburg in Vilvoorde gevangengenomen. In de gevangenis werd hem in februari
1538 een bekentenis afgedwongen.
Hierbij verried hij
veel anabaptisten. Korte tijd
daarna werd hij geëxecuteerd.
De verwachting van
Hoffman klonk opnieuw bij de
Delftse glasschilder David Jorisz
(1501-1566). Jorisz had
geruime tijd gesympathiseerd
met de beweging van de sacramentariërs,
die de praesentia
realis (werkelijke tegenwoordigheid)
van bloed en
vlees van Christus in het brood
en de wijn van de mis verwierpen.
In 1528 was hij voor
het bespotten van het sacra-
De executie van Van Leiden, Krechting en Knipperdolinck.
9
ment gearresteerd en gevonnist.
Zijn tong werd doorboord
en hij werd voor drie jaar ver-
bannen uit Holland. Tijdens de omzwervingen gedurende zijn ballingschap kwam Jorisz in aanraking
met de dopers. In 1534, toen het banvonnis al was verlopen, liet hij zich opnieuw dopen. Kort daarna
werd hij tot oudste (voorganger) gewijd. Hierdoor kon hij een grote rol in de doperse beweging
gaan spelen. Jorisz hechtte meer aan zijn visionaire spiritualistische ervaringen dan aan de Bijbel.
Op basis van zijn visioenen kwam hij tot de overtuiging dat hij de door God gezonden verlosser was,
de ‘derde David’. Hij geloofde in de eindtijd te leven. Centraal in zijn overtuiging stond dat de
mens ‘wedergeboren’ moet worden. Deze wedergeboorte
zag hij als een tweede kruisdood, die je, als eens
Christus uitwendig, inwendig moest ondergaan. Hiertoe
diende je alle lusten, vooral de seksuele, te doden. De
methode hiervoor leidde bij zijn volgelingen tot een moraal,
waarin naaktloperij, het aan elkaar opbiechten van
geheime seksuele verlangens en in sommige gevallen
polygamie samengingen. Het overwonnen hebben van de
zinnelijke prikkels moest je bewijzen door met een
naakte vrouw te slapen. Jorisz was een tegenstander van
het gebruik van het zwaard. Hij verweet Luther dat hij
zich zou aanmatigen het alleenrecht van wijsheid en
gezag te bezitten. Hij voorspelde de spoedige komst van
de ‘Zoon’ die in de Nederlanden zou opstaan om het
oordeel te voltrekken.
Vooral in het noorden van de Nederlanden en in
Noordwest-Duitsland kreeg Jorisz, mede door zijn charismatische
persoonlijkheid, aanhang. Vanaf 1538 werden
hij en zijn aanhangers vervolgd. Zijn moeder werd
door de autoriteiten onthoofd. Joris zelf wist te ontsnappen
en vestigde zich omstreeks 1539 eerst te Ant-
werpen en vervolgens in Oost-Friesland. Spreken in het
openbaar was echter niet meer mogelijk en zo verloor
Jorisz zijn invloed in de Nederlanden. Toen in 1544 ook
David Jorisz, olieverf op panel, 36 x 28 cm,
Amsterdam: Rijksmuseum.
Oost-Friesland geen veilige woonplaats meer bood, besloot hij naar Bazel te verhuizen. Daar leefde
hij onder de schuilnaam Jan van Brugge een vorstelijk leven. Hij werd daartoe in staat gesteld door
de genereuze giften van zijn trouwe aanhang. Met zijn eigen aanhangers en met leiders van andere
reformatorische stromingen onderhield hij contact door middel van brieven en pamfletten. Als Jan
van Brugge vestigde hij een reputatie als voorvechter van godsdienstvrijheid en tolerantie. 7 In 1556
7 Groenveld e.a., 1981, 31.

stierf hij, betreurd door zijn vrouw, zijn elf kinderen en zijn vele vrienden. Enkele jaren later werd
echter bekend dat de hooggeachte vreemdeling een berucht ketter was geweest. De protestantse
Bazelse autoriteiten achtten het nodig het lijk op te graven en op 13 mei 1559 in het openbaar te
verbranden. Sommige aanhangers van Jorisz sloten zich aan bij andere stromingen of hadden dat al
gedaan. Vele anderen bleven echter trouw aan hun profeet. Daardoor bleven de Davidjoristen een
redelijk omvangrijke groep in de Nederlanden en in Oost-Friesland in de gehele zestiende eeuw.
Gematigde dopersen
Een groep dopers onder leiding van Mennno Simonsz
(1496-1561) beschouwden Jorisz als antichrist
en zijn aanhangers als valse broeders. Na
zijn priesterwijding in 1424 was Simonsz benoemd
tot vicaris in Pinjum bij Witmarsum.
Vanaf het begin van zijn ambtsvervulling twijfelde
hij aan de werkelijke tegenwoordigheid
van Christus in het altaarsacrament. Hij werd
ervan beschuldigd een ‘evangelisch (luthers)
prediker’ te zijn. Hij ontkende dat. Toen de
doperse Sicke Freerks in 1531 onthoofd werd,
begon hij ook aan het sacrament van de doop
te twijfelen. Hij maakte kennis met de geschriften
van Hoffman en Rothmann. Na veel
studie kwam hij tot de overtuiging dat er in de
Bijbel geen basis voor de kinderdoop te vinden
is. In 1532 werd Simonsz bevorderd tot pastoor
in Witmarsum. Hier oogstte hij veel lof voor
zijn goede preken en kennis van de Bijbel. Hij
worstelde met de leer en geloofspraktijk van de
kerk en preekte vurig tegen de militante praktijken
van Jan van Leiden en Jan van Batenburg.
Schokkend voor hem was de gewapende
overval, dicht bij zijn huis, van een groep militante
dopers onder leiding van Jan van Geelen
op het Oldeklooster bij Bolsward (april 1535)
die leek te slagen totdat de Friese stadhouder
hen er bloedig verdreef. Simonsz maakte een
diepe crisis door. In zijn preken begon hij op te
roepen tot berouw en uit te leggen wat hij op
grond van zijn Bijbelstudie vond over de doop
Jacobus Burghart, Menno Simons, gravure 1683.
en de eucharistie. Op 30 januari 1536 verliet hij
Witmarsum en liet zich opnieuw dopen. Hij brak daarmee openlijk met de Rooms Katholieke Kerk.
In verband met de vervolgingen vertrok hij naar Groningen en Oost-Friesland. Hij verantwoordde
zijn opvattingen in diverse boeken. Zo bijvoorbeeld in Dat Fundament des Christelycken leers
(1539-1540), dat in veel opzichten het program zou worden van het opkomende pacifistische doperdom.
Simonsz was streng op de levenshouding: de gemeente moest 'zonder vlek of rimpel' zijn. Hij
legde daarbij de nadruk op de noodzaak van geestelijke wedergeboorte, het zuivere apostelschap
van de christelijke gemeente, pacifisme, en afzondering van de wereld. Hij verwierp de kinderdoop
en de eed als bijbels niet-gefundeerd. Ook brak hij met de eschatologische dromen van zijn navolgers
in zijn tijd door de verklaring dat niet mensen, maar God zelf zal bepalen wanneer zijn koninkrijk
gestalte krijgt. Simonsz voelde zichzelf betrokken bij een proces van opleving van het geloof en
van vernieuwing van de godsdienstige praktijken. Met hem kregen gematigde leiders de overhand.
Zijn volgelingen, mennisten of doopsgezinden genoemd, probeerden metterdaad Christus na te volgen
en hielden zich daarom ver van het wereldse leven en waren tegenstanders van geweld, van
eedzweren en van ceremoniën.
© Leen den Besten,
Zevenaar, 18 april 2013.
10

Geraadpleegde literatuur
Groenveld, S., Jacobszoon, J.P. & Verheus, S.L., red., Wederdopers, menisten, doopsgezinden in Nederland
1530-1980, Zutphen: De Walberg Pers 1981.
Leunissen, Jef, Minnerij, misdaad en magie. Merkwaardige zaken uit Maastricht's onbekend verleden, Maasbree:
Uitgeverij Corrie Zelen 1978.
Vries, Theun de, Ketters. Veertien eeuwen ketterij, volksbeweging en kettergericht, Amsterdam: Em. Querido’s
Uitgeverij B.V. 1982.
Weiler, A.G., Jong, O.J. de, Rogier, L.J. & Mönnich, C.W., Geschiedenis van de kerk in Nederland, Utrecht,
Antwerpen: Het Spectrum 1962.
Sint Lambertuskerk te Münster.
De kooien aan de toren van de Sint Lambertuskerk.
Bert Gerresheim (◦ 1935), Kruisiging. Van links naar rechts: 11 zuster Maria Eythumia (1914-1955), zuster Anna
Katharina Emmerick (1774-1824), Clemens Augus Kardinal Graf von Galen (1878-1946) en Jan van Leiden met
een papier waarop zijn falen staat vermeld en aan zijn voeten de tekenen van terreur: een torso ven een beeldenbestormer,
het hakenkruis, de jodenster en het hamer-en-sikkel embleem van het wereldcommunisme.