Jan Olde Rikkert - Protestantse Gemeente Zevenaar - Protestantse ...

1
LEEN DEN BESTEN
Jan Olde Rikkert (1929-2009)
Homo oecumenicus: een vlinder die niet terug kan in zijn cocon
Inleiding
Schrijven over iemand op wie je gesteld was, is een riskante onderneming. Je wilt hem recht doen,
maar kun je dat wel? Schrijven is in zekere zin (re)construeren. Schrijven over een persoon die niet
meer leeft en weinig schriftelijk materiaal achter heeft gelaten, levert een (re)geconstrueerde
herinnering op. Heeft deze herinnering wel iets met het werkelijke leven te maken? Terwijl dat wat
wij denken een product van onze eigen geest is, is dat waaraan wij
denken en wat we in onze herinnering gedenken geen eigen product.
Het heeft zijn gewicht buiten onze geest. Het denken aan en herdenken
wordt door dat gewicht opgeroepen. We herdenken niet wat
we al eerder hebben gedacht. 1 We herdenken iets, omdat we het niet
willen vergeten. In het vergeten wordt de band met wat buiten ons
ligt, verbroken en krijgt ons bestaan in zijn vanzelfsprekendheid een
schijn van autonomie. 2 Het herdenken, gedenken en in herinnering
roepen tegen het voortschrijdende vergeten en verwaarlozen in
repareert ons geheugen en bezweert de onvermijdelijke verdringing.
Wanneer ik Jan Olde Rikkert herdenk, probeer ik flitsen van het
oorspronkelijke gebeuren en de rol van Jan daarin of daar tegenover
te reconstrueren en recht te doen aan wat die flitsen onthullen. Ik
hoop dat het beeld dat ik schets niet al te zeer vertekend is door
projectie, vooroordeel, bijziendheid en nostalgie.
Herdenken, terugdenken aan wat geweest is, heeft altijd iets
in zich van het opmaken van een balans. Omdat het bij het herdenken van Jan en het in herinnering
roepen van zijn woorden en daden niet om een juridisch oordeel gaat, maar om een subjectief
wegen, wordt de richting waarin de balans uitslaat in grote mate door mij, de opmaker van de
balans, bepaald. Zou er een andere opmaker zijn, dan zou de balans wellicht iets anders uitslaan.
Zoekend naar een tijd die verloren ging, probeer ik vooral mijn herinneringen in leven te
roepen over de positie van Jan ten opzichte van de veranderende plek en rol van de kerk in de
samenleving en over zijn plaats in oecumenische contacten. De herinneringen zijn gekleurd door het
met Jan mogen samenwerken en door de gesprekken met hem. ‘Over het waarheidsgehalte van
oudste herinneringen bestaat natuurlijk geen enkele zekerheid. Er is hooguit de schijnzekerheid van
het verhaal dat ingang heeft gevonden. (...) Eenzelfde onzekerheid geldt in iets maar niet heel veel
mindere mate voor de herinnering als zodanig. Het geheugen, met al zijn onbewuste trucs, is als de
kok die een maaltijd opdient: gewoon gemaakt van wat zoal voorhanden is. Maar het is nooit
dezelfde maaltijd. De herinnering zelf is de kunstenaar.’ 3
Niets is blijvend
Tijdens het leven van Jan is de kerk waartoe hij met hart en ziel behoorde, ingrijpend veranderd.
De context waarin de kerk stond, is nog ingrijpender veranderd. Als we kijken naar de wereld
waarin Jan geboren werd, dan zien we direct dat deze enorm verschilt van die van nu. Allerlei
onderling samenhangende maatschappelijke processen hebben de verandering van de wereld – en
daarmee van het instituut kerk en de visie op onszelf en anderen - bewerkstelligd. Ik denk hierbij
aan rationalisering: het streven naar een manier van denken en handelen die meer door verstand en
kennis dan door emoties en tradities wordt geregeerd; individualisering: het ontstaan van het
zelfstandig individu; horizontalisering: de afname van hiërarchie; ont-traditionalisering: een afname
van populariteit van traditionele opvattingen; ont-institutionalisering: het verval van traditionele
1 F.J.J. Buytendijk, Aandenken. Bezinning over de levensloop, Baarn: Ambo 1980, 100: ‘Om iets te herdenken, moet het
reeds eens gedacht zijn en als een aandenken zijn bewaard. Dan kan het hervonden en hernomen worden, zoals een ding dat
ons werd gegeven om het te bewaren. Het kan vergeten ergens liggen in een kast, lade of doos en pas als de hand het hervat
en de blik het streelt, wordt het herdacht en is het omgeven met de stralende vreugde van de schenkende die er weer is, van
zijn woord en zijn gelaat, van zijn warmte en leven.’
2 Cornelis Verhoeven, Het geheugen herdacht. Variaties op het thema ‘herinnering’, Baarn: Ambo 1995, 70.
3 Nicolaas Matsier, Gesloten huis. Zelfportret met ouders, Amsterdam: De Bezige Bij 1995, 30.

2
instituties; mobilisering: het zich steeds sneller kunnen verplaatsen; differentiatie: een toenemende
verscheidenheid en specialisatie; heterogenisering: een steeds diverser worden van de bevolking;
democratisering: een meer gelijke verdeling van macht; fragmentering: een afname van samenhang
tussen opvattingen; informatisering: de opkomst van de informatie-- en communicatietechnologie;
internationalisering: het verval van nationale grenzen; en globalisering: het ontstaan van een
kapitalistisch georganiseerde wereldmaatschappij met vrij verkeer van goederen, diensten, arbeid
en kapitaal.
Jan groeide op in een beschermde kerkelijke groepscultuur die gekenmerkt werd door
beslotenheid en een defensieve houding naar buiten. De pauselijke richtlijnen op pastoraal en
sociaal gebied werden in de plaatselijke parochie zo goed mogelijk gevolgd. Van een oecumenisch
gesprek met niet-katholieken was geen sprake. De encycliek 4 Mortalium Animos 5 (1928) had zo’n
gesprek en elk gemeenschappelijk gebed dat de indruk van onverschilligheid kon wekken, verboden.
De rooms-katholieke zuil stond stevig. ‘Katholieke politici hadden bijna alle geloofsgenoten in de
grootste politieke partij van het land verenigd; met geestelijk elan en een sterke frontmentaliteit
vormden de katholieke sociale organisaties een gesloten formatie rond de bisschoppen tegen
“ketterse” en vrijzinnige invloeden van hun omgeving. Traditionele en klerikale gezagstrouw, het
door de staat betaalde onderwijssysteem, de sociale zorg voor grote gezinnen, de katholieke pers
en radio waren belangrijke middelen om een stabiele geloofsgemeenschap te garanderen.’ 6
In de jaren dertig en veertig leefden niet alleen rooms-katholieken in hun burcht. Ook
protestanten en socialisten verschansten zich achter verdedigingswallen. In de Tweede
Wereldoorlog veranderde dit. Ter verdediging van de nationale vrijheid tegen de nazi’s gingen
levensbeschouwelijk gescheiden groepen meer en meer samenwerken. Niet-katholieken kregen
meer vertrouwen in roomse landgenoten en omgekeerd. Na de oorlog kwamen doorbraak en dialoog
op gang. De burchten brokkelden langzaam maar zeker af. Institutionele zelfgenoegzaamheid
maakte geleidelijk aan plaats voor onbevangen zelfreflectie.
In 1950 stond het Heilig Officie 7 bijeenkomsten van rooms-katholieken en protestanten toe.
Paus Johannes XXIII (1881-1963) ging in 1960 nog een stap verder. Hij wilde de kerk betrekken in
een wereldwijde oecumenische beweging en richtte daartoe het Secretariaat voor de Eenheid der
Christenen 8 op. De eigen kerk riep hij op om te komen tot zelfkennis, zelfkritiek, zelfvernieuwing
en het onder ogen zien van de realiteit van andere christelijke kerken en van niet-christelijke
ideologieën. Ook kondigde een algemene kerkvergadering - een oecumenisch concilie – aan om de
kerk ‘bij de tijd’ 9 te brengen. De paus sloot aan bij gevoelens van ongenoegen over het kerkelijk
reilen en zeilen en bij allerlei wensen en dromen die veel parochianen en theologen hadden
gekregen.
Op 11 oktober 1962 opende de paus het concilie. Het werd bijgewoond door 2540 roomskatholieke
bisschoppen uit alle delen van de wereld 10 . Tijdens dit concilie - dat bekend werd onder
de Latijnse naam Vaticanum II ofwel Tweede Vaticaans Concilie (1962-1965) - kwam de vraag naar
de verhouding van de kerk tot de wereld nadrukkelijk aan de orde. In diverse conciliedocumenten
werd benadrukt, dat de kerk zich niet langer los en zelfs in contrast met de wereld wilde profileren,
maar zich verbonden wist met de vreugde, de hoop, het verdriet en de angst van de mensen.
4
Een encycliek is een belangrijke pauselijke brief, waarin de paus zijn leergezag inzake geloof en zeden uitoefent.
5
De encycliek heeft de ondertitel Over de Christelijke Eenheid. In de encycliek verzette paus Pius XI (1857-1939) zich tegen
elke vorm van relativisme. Hij stelde dat de meeste oecumenische bewegingen voorbijgaan aan de waarheid en de eenheid
van het geloof. Volgens hem kennen de leerstellingen van de kerk geen hiërarchie van waarden, maar zijn ze als dogma's
onvervreemdbaar onderdeel van de waarheid. De paus betoogde dat de kerkvaders de Katholieke Kerk al zagen als de
enige en ware kerk. En dat is naar zijn mening nog steeds het geval. De eenheid van de christenen kan dan ook alleen bereikt
worden als die door de apostel Petrus - en diens plaatsbekleder - wordt geleid. Pius XI erkende dat er onder de christenen
een groot verlangen is naar eenheid, maar verzette zich tegen moderne pogingen - hij wees hier op de in die tijd vrij
populaire oecumenische congressen - om die eenheid, zonder enige leiding te bereiken. Hij waarschuwde de roomskatholieken
voor zogenaamde panchristelijke bewegingen, want er is maar één christelijk geloof: dat van de ene, ware -
door Christus zelf gestichte - kerk, de hoedster van de geopenbaarde waarheid.
6
Walter Goddijn, Roomsen, dat waren wij. Sociologische reflecties over de identiteitsvervaging van het katholieke volksdeel
in Nederland en over het groeiproces van een nieuwe identiteit, Hilversum: Gooi en Sticht 1978, 57.
7
De Heilige Congregatie van de Inquisitie van de Kerk, sinds 1966 de Congregatie voor de Geloofsleer.
8
De officiële naam werd: De Pauselijke Raad voor de Bevordering van de Eenheid der Christenen (Latijn: Pontificium
Consilium ad Unitatem Christianorum Fovendam).
9
De paus sprak over aggiornamento. Het Italiaanse woord aggiornamento betekent in de eerste plaats modernisering (giorno
= dag; en ag = bij; vandaar: bij de dag brengen). De kerk dient volgens de paus de onveranderlijke geloofswaarheden
zodanig weer te geven, dat deze in de actuele tijd begrepen kunnen worden. Modernisering van de kerk en openheid van de
kerk naar de wereld zijn daarom onontkoombaar. De ramen van de kerk moeten open staan voor de frisse lucht van buiten.
Om aan te geven dat de aggiornamento van de kerk serieus bedoeld was, werden ook protestanten, orthodoxen en
vertegenwoordigers van andere religies en politieke ideologieën als waarnemers bij het concilie uitgenodigd.
10
Vandaar dat het een oecumenisch concilie genoemd werd: ‘oecumenisch’ duidt hier op de oikoumenè, dat letterlijk ‘de
bewoonde wereld’ betekent en meer in het bijzonder de katholieke kerk verspreid over heel de aarde aanduidt.

3
Op 21 november 1964 kondigde het concilie een decreet 11 af: Unitatis Redintegratio. Dit
decreet over de oecumene begint met nadrukkelijk te zeggen dat bevordering van het herstel van
de eenheid onder alle christenen een van de voornaamste doelstellingen van Vaticanum II is. ‘De
Kerk immers is door Christus, de Heer, gesticht als één en als de enige; en toch presenteren veel
christelijke Gemeenschappen zich aan de mensen als het echte erfgoed van Jezus Christus. Alle
noemen zij zich leerlingen van de Heer, maar zij hebben verschillende opvattingen en volgen
verschillende wegen, alsof Christus zelf verdeeld was. Deze verdeeldheid is niet alleen apert in
strijd met de wil van Christus, maar ze is ook een ergernis voor de wereld en ze doet afbreuk aan de
heilige zaak van de verkondiging van het Evangelie aan alle mensen.’ 12 In het decreet wordt de
orthodoxe kerk een zusterkerk met geldige sacramenten genoemd. Leden van de reformatorische
kerken worden erkend als ‘broeders en zusters in de Heer’. Hun grote aandacht voor de Bijbel wordt
geprezen. Opgemerkt wordt dat ze een andere kijk hebben op de verhouding van de Bijbel tot de
kerk en op morele vragen, op ambt en leergezag. Het decreet stelt dat de ‘eenheid in het
wezenlijke’ op geen enkele manier een legitieme verscheidenheid uitsluit in de liturgie of in de
theologische uitwerking van de geopenbaarde waarheid. Het roept op tot verandering van het hart,
waarbij men afziet van rivaliteit en probeert te luisteren en de andere partijen in de dialoog nooit
te kwetsen of in een verkeerd daglicht te stellen.
Op 18 november 1965 volgde een nieuw grensverleggend decreet: Apostolicam
actuositatem. Dit decreet, dat gaat over het lekenapostolaat 13 , rekende af met het traditionele
standpunt dat leken in de kerk alleen kunnen functioneren als een verlengstuk van de kerkelijke
hiërarchie. Het gaf hen een zelfstandige plaats in het kerkelijk leven.
Op 7 december 1965, de laatste zittingsdag van het concilie, werd de pastorale constitutie 14
Gaudium et Spes (vreugde en hoop) uitgegeven. Dit tijdens het concilie vervaardigde document,
gewijd aan de kerk in de wereld van de eigen tijd, ademde openheid naar de moderne samenleving
en optimisme over haar toekomst. De openingszin was veelbetekenend: ‘De vreugde en de hoop,
het leed en de angst van de hedendaagse mens, vooral van de armen en van alle lijdenden, zijn ook
de vreugde en de hoop, het leed en de angst van Christus’ leerlingen; en er is niets echt menselijks,
of het vindt weerklank in hun hart. Want de gemeenschap van Christus’ leerlingen bestaat uit
mensen, die, in Christus verenigd, door de Heilige Geest worden geleid op hun pelgrimstocht naar
het Koninkrijk van de Vader en die de opdracht hebben om de heilsboodschap aan allen door te
geven. Zodoende voelt zij zich werkelijk en nauw verbonden met de mensheid en haar
geschiedenis.’ 15
Vol spanning volgde Jan de ontwikkelingen in de kerk. Vooral de openheid die het Tweede
Vaticaans Concilie bepleit had, deed zijn hart sneller kloppen. Met volle instemming werkte hij mee
aan verscheidene vernieuwingen in de kerk. Deze vernieuwingen hadden ingrijpende gevolgen. Het
Latijn maakte grotendeels plaats voor het Nederlands in de liturgie en de liturgie zelf werd
soberder. Veel heiligenbeelden en wierookvaten verdwenen uit de kerken. Processies werden steeds
minder en op den duur vrijwel niet meer gehouden. Bedevaarten telden steeds minder deelnemers.
Parafernalia van traditionele devoties als Mariaverering en Heilig Hartverering verdwenen uit kerken
en gezinnen. Het maatschappelijk engagement van veel rooms-katholieken verschoof sterk in
progressieve richting. In de theologie en in de religieuze beleving stond niet langer de gerichtheid
op heil en hemel centraal, maar was er een oriëntatie op het hier en nu, op de beleving van het
geloof in onderlinge menselijke relaties en in maatschappelijk engagement. Een radicale ontzuiling
vond plaats: veel rooms-katholieke instellingen fuseerden met een protestantse, socialistische of
openbare zusterinstelling of werden opgeheven.
In de tijd van snelle veranderingen konden parochianen die niet meer gelaten wachtten op
nieuwe hiërarchische initiatieven of die moeite hadden met de langzame molens van de kerkelijke
bureaucratie, rekenen op de sympathie en steun van Jan. Blij was hij met de Nieuwe Katechismus
die in oktober 1966 door de Nederlandse bisschoppen aan de gelovigen werd aangeboden als ‘een
veilige gids’. In dit geloofsboek was de door het Tweede Vaticaans Concilie gemoderniseerde
kerkleer voor gewone gelovigen uitgewerkt en werd een einde gemaakt aan de breuk tussen de
nieuwe theologie en Bijbelstudie en het populaire godsdienstonderwijs.
Enthousiast was Jan over het Pastoraal Concilie in de Nederlandse kerkprovincie (1968-
1970). Ter voorbereiding op dit Concilie werden in 1966 vijftien studiecommissies ingesteld. Deze
11 Een decreet is een kerkelijke verordening.
12 Unitatis redintegratio. Over de oecumene, uitg. Ecclesia Docens 0715, Hilversum: Gooi & Sticht 1965.
13 Het werk dat leken(zij die niet tot de geestelijke stand behoren) individueel of georganiseerd doen in de kerk.
14 Een constitutie is een pauselijke verordening die voor de hele kerk als wet geldt.
15 Gaudium et spes. Over de Kerk in de wereld van deze tijd, uitg. Ecclesia Docens 0724, Hilversum: Gooi & Sticht 1968

4
moesten ieder, geassisteerd door deskundigen en waarnemers van andere kerken en het
Humanistisch Verbond, een ontwerprapport opstellen over respectievelijk de kerkelijke
gezagsuitoefening, missie, ontwikkelingssamenwerking, de ethische levenshouding van de christen,
huwelijk en gezin, ruimte voor de jeugd, secularisatie, de hedendaagse geloofsbeleving, de
vernieuwing van de geloofspraktijk, de religieuzen, het functioneren van het kerkelijk ambt, de
eenheid van de christenen, de verhouding tussen Joden en christenen, vragen rond de verkondiging
en de verantwoordelijkheid van de christen voor de vrede. In de periode 1968-1970 kwamen de
bisschoppen in Noordwijkerhout zes keer bijeen met daartoe gekozen priesters en stemgerechtigde
leken. Gezamenlijk hielden ze zich bezig met de vraag of de ontwerprapporten het gelovig denken
van de kerkgemeenschap weergaven en of het wenselijk was hieraan praktische pastorale
voorstellen te verbinden. Door dit alles steeg het morele gezag van de bisschoppen, vooral bij
progressieve rooms-katholieken.
Behoudende rooms-katholieken betreurden de ontwikkelingen in de kerk van na de Tweede
Wereldoorlog en nog meer die van na Vaticanum II. In het Pastoraal Concilie zagen ze geen heil. Ze
meenden een protestantisering waar te nemen en wezen daarbij op de grotere aandacht voor de
Bijbel, het gebruik van de volkstaal in de liturgie, de communie op de hand, het minder klerikaal
opgezette pastoraat, de nieuwe theologie over het Petrus-ambt, het streven naar synodale
gezagsstructuren met inspraak van priesters en gelovigen, de veel mindere deelname aan het
sacrament van de biecht, het toenemende aantal gemengde huwelijken en de pogingen om de
gehuwde ambtsdrager en de vrouw in het ambt aanvaard te krijgen. Jan vreesde geen
protestantisering. Hij achtte het waardevol dat kerkelijke tradities open staan voor elkaar, van
elkaar leren en delen in elkaars rijkdom.
Vanaf het einde van de jaren zestig in de twintigste eeuw kregen kerken en kerkelijke
instituten in West-Europa te maken met verschijnselen waar ze niet goed raad mee wisten. Ondanks
vernieuwingen in de kerk ontsprong ook de Rooms Katholieke Kerk de dans niet. De structuur
(posities en gedragingen van de leden) en de cultuur (opvattingen van de leden) van de kerken
brokkelden af; het aantal leden, kerkgangers en mensen die de overgeleverde orthodoxe
geloofsinhouden onderschreven, daalde; het aantal leefregels dat de kerken voor haar leden
vaststelde, verminderde en de gehoorzaamheid van kerkleden aan de overgebleven regels van het
kerkelijk gezag nam af. Religieuze symbolen en handelingen werden minder in aantal en geringer
van betekenis. De frequentie en betekenis van het gebed nam af. Religieuze dogma’s en regels
verloren voor velen hun relevantie voor het dagelijks leven. Religieuze instituties die mensen eens
voegden in een hiërarchische ordening, raakten steeds verder uitgehold. Van oorsprong religieuze
waarden en instellingen verloren hun religieuze identiteit en gingen op in een gemene deler van de
cultuur en de maatschappelijke ethiek. Ervaringen van alledag werden steeds minder in verband
gebracht met de naam van God en de naam van God werd steeds minder afgeroepen over wieg en
graf, huis en haard, akker en oogst.
In de jaren tachtig was kerkkritiek salonfähig en vierde kerkelijke satire hoogtij. ‘De paus
was kop van jut en werd in Nederland in 1985 verwelkomd door Henk Spaan en Harry Vermegen als
Popie Jopie. Heel Nederland zong kritiekloos mee. Geen kerkleider of geestelijke haalde het in zijn
of haar hoofd om hierop te reageren met het huidige heilige riedeltje: “ik voel me gekwetst”. Ze
keken wel uit. Kerkelijk protest zou immers het humorloze en halsstarrige imago van de kerk in
Nederland bevestigen.’ 16
In de jaren negentig voelde de Rooms Katholieke Kerk zich meer dan andere kerken steeds
meer in het defensief gedrongen. Ze verdedigde zich tegen de ontkerstening en tegen de
secularisering die het heilige, de christelijke geloofsinhouden, het geloof in het goddelijke of in God
voor onbenullig houden en die, door het enorme geloof in het technologische en wetenschappelijke
kennen, het mystieke als irrelevant afdoen. Verloren gegane waarden, rituelen en geloofsinhouden
probeerde ze weer nieuw leven in te blazen. Jan betreurde het, dat de kerkelijke hiërarchie in
Rome en later ook de bisschoppen in Nederland meer en meer het accent gingen leggen op
restauratie van oude kerkelijke praktijken en op een meer door autoriteit gedragen
gezagsverhouding. Ook betreurde hij het, dat ze gehoorzaamheid als van een kind verlangden en
openheid voor andere kerken van geen belang achtten. Dat het bisschopsambt in de praktijk van
lieverlee devalueerde tot een lokethouderschap van Rome, dat nieuwe bisschoppen niet zozeer
werden aangesteld met het oog op de mensen voor wie ze moesten gaan werken, maar ingezet
werden als pionnen van de Romeinse curie 17 , en dat de kromstaf 18 in plaats van een herdersstaf een
16 Tom Mikkers, in: Joke van der Velden, Kiezen voor openheid, 11 interviews, uitgave van de Vereniging van Vrijzinnig
Protestanten 2009, deel 11, 29-30.
17 De curie is een pauselijk bestuursorgaan.

5
kerkpolitiek wapen werd, vond hij onaanvaardbaar. Hij zag niets in een romaniseringsproces waarbij
de kerkleiders in Rome de dienst uitmaken. Hij kon begrijpen dat veel parochianen moeite hadden
met een groot aantal uitspraken van de officiële kerk en afhaakten. Ook voor hem was Rome in
toenemende mate een begrip dat verzet opriep, vooral waar hij het gevoel had dat het kerkelijk
gezag niet luisterde en inspireerde, maar dwong met gezagsargumenten en een serieus gesprek uit
de weg ging met name waar het een herziening betrof van in veler ogen overleefde kerkelijke
instituties en structuren zoals de verplichte binding van celibaat aan kerkelijk ambt, de negatieve
benadering van de menselijke seksualiteit, de volkomen greep van het kerkinstituut op het
persoonlijk leven van de ambtsdragers, de onmogelijkheid van een verantwoord tweede huwelijk
binnen de kerk, en de vrijblijvendheid van de liturgie ten aanzien van diaconie en christelijk
engagement.
Jan was niet gelukkig met de marginalisering van de kerk en het christelijk geloof en al
helemaal niet met hoe daarop door diverse kerkleiders werd gereageerd, maar hij liet zich er niet
door ontmoedigen. Hij probeerde er te zijn voor parochianen voor wie brokstukken van het ‘grote
verhaal’ (het rooms-katholieke geloof) waren overgebleven, die hen troost en bemoediging,
inspiratie en hoop boden en behoedden voor verdwalen en voor overvallen worden door
destructieve krachten. Hij benadrukte de waarde van religie: ze verwijst naar het onbenoembare
karakter van het menselijk bestaan en kan zo de samenleving als geheel en de mensen die daarin
leven zin geven. Ook benadrukte hij dat religie bijdraagt (of in ieder geval behoort bij te dragen)
aan de geestelijke gezondheid, gemeenschapsvorming, het verlenen van maatschappelijke hulp, het
uitoefenen van maatschappijkritiek, het bevorderen van een actieve betrokkenheid bij de
samenleving en het verankeren van morele waarden door ze met een religieuze beleving te
verbinden.
Oecumene ondernemen
Ervan overtuigd dat de samenleving ermee gediend is te zien dat kerken in alle verscheidenheid
willen samenwerken, hechtte Jan grote waarde aan oecumenische contacten en samenwerking van
kerken waar dit maar mogelijk was. Op kerkelijk vlak samenwerken moet beginnen met samen
vieren en niet met eindeloze gesprekken, laat staan met onderhandelingen. Jan stimuleerde en
werkte dan ook van harte mee aan gezamenlijke vieringen van de parochie en de Protestantse
Gemeente: twee doopvieringen per jaar, een viering waarin de eenheid van kerken en christenen
centraal staat, een viering waarin vragen rond vrede en gerechtigheid aan de orde komen, een
oecumenische viering op de witte donderdag, op goede vrijdag, in de paasnacht en op de
pinkstermorgen. Een oecumenisch liturgische werkgroep bereidde samen met de dienstdoende
pastores van beide kerken de vieringen voor. De voorbereidingsgesprekken omvatten steevast
onderlinge herkenning en inspiratie, beluistering van wederzijdse vragen en ervaringen, en een
gezamenlijk belijden van een herkend of verhoopt perspectief in het evangelie. Voor Jan was het
vanzelfsprekend dat in de oecumenische viering op witte donderdag en in de paasnacht de
gelovigen van beide kerken werden uitgenodigd brood en wijn met elkaar te delen, ook waar deze
vorm van intercommunie niet de goedkeuring van de rooms-katholieke kerkelijke hiërarchie had. 19
18 Kromstaf (ook: herdersstaf of krootse) is de benaming van de staf van een bisschop. De bisschopsstaf dient als uiterlijke
teken van de waardigheid van bisschop en verwijst ernaar dat deze in herderlijke zorg omziet naar de gelovigen.
19 Volgens de kerkelijke regels mochten protestanten niet deelnemen aan de eucharistie en rooms-katholieken niet aan het
avondmaal. De achterliggende gedachte was, dat de kerk een gemeenschap is en dat alleen wie tot die gemeenschap
behoren en geloven wat deze gemeenschap gelooft, mogen deelnemen aan wat die gemeenschap uitdrukt: de eucharistie,
het avondmaal. In de katholieke theologie werd betoogd, dat de Rooms Katholieke Kerk Christus op aarde vertegenwoordigt
en de bron is van genade en heil voor deze wereld. 'Wie in contact wil komen met Christus moet dit doen via de kerk.
Daarbuiten is alleen heil voor zover andere kerken en godsdiensten of levensovertuigingen met haar in verband te brengen
zijn' (André Lascaris o.p., 'Intercommunie? Ja, graag', in: Op de Stadsdam 12 (1998) 4, 11-12).
In 1970 kreeg een commissie bestaande uit afgevaardigden van de Rooms Katholieke Kerk, de Nederlandse
Hervormde Kerk, de Gereformeerde Kerken in Nederland, de Oud-Katholieke Kerk, de Evangelisch-Lutherse Kerk, de
Evangelische Broedergemeente en de Raad van Kerken in Nederland de opdracht 'een theologische verklaring te ontwerpen,
op grond waarvan de kerkelijke beleidsorganen tot een ruimer toelatingsbeleid bij de eucharistie/avondmaalsviering zouden
komen. In het conceptrapport (1975) kwam het volgende naar voren: Maaltijd duidt op een gemeenschap waar met lofzang
en dankbetuiging het feest gevierd wordt van de grote daden van God in de bevrijdende en verlossende heilswerkzaamheid
van de Christus. De 'Maaltijd van de Heer' is teken van een in Christus aanwezige eenheid van de kerk en van een groeiende
eenheid, van het kerkzijn en van de kerkwording. Het initiatief tot de maaltijd ligt bij de gemeente rond Christus en de
Heilige Geest, niet bij de voorganger. Het accent bij de maaltijd dient te liggen op vieren. De betiteling avondmaal is niet
juist, omdat we niet de maaltijd van vóór het lijden hernemen, maar de maaltijd van de vroegchristelijke gemeente. Juist
als herdenking van de overwonnen dood in de verrijzenis is de eucharistieviering een onderpand van het komende koninkrijk
van God. De Heilige Geest is dé Paasgave, waardoor Christus onder ons werkzaam is. Waar Christus aanwezig is in de kracht
van de Heilige Geest, is Hij als geofferde aanwezig en neemt Hij ons als zodanig in zich op. Door het nemen van het brood en
van de beker viert de kerk het levensoffer van de Heer en neemt zij er deel aan. De viering beoogt een vernieuwde relatie

6
Volgens de hiërarchie is het gezamenlijk vieren van de eucharistie dan wel het avondmaal niet
middel, maar doel en eindpunt van de oecumene. Het verbod op intercommunie beschouwde Jan als
een rem op het oecumenische elan. Eenheid was voor hem meer een uitgangspunt dan een
doelstelling: zodra je streeft naar eenheid, lijken de verschillen niet meer te mogen bestaan; maar
geloof je dat mensen ten diepste één zijn en dus op elkaar aangewezen, dan moet je de verschillen
benoemen en elkaar aansporen om de tegenstellingen te verkleinen. Je moet er niet naar streven
dat alles een beetje hetzelfde wordt. De geschiedenis heeft geleerd dat daar oorlog van komt. Je
moet de verschillen vruchtbaar maken.
De pastores van de parochies Sint Andreas en Maria Koningin kwamen enkele malen per jaar
bijeen met de pastores van de Hervormde Gemeente en Gereformeerde Kerk (de latere
Protestantse Gemeente) in een ‘convent’. Vanuit een grondhouding van gespreksbereidheid in
standvastigheid benoemden ze de verschillen in visie op ondermeer kerk, ambt en sacramenten, en
zochten vervolgens samen in alle openheid naar mogelijkheden om de tegenstellingen te
overbruggen, zonder alle standpunten te neutraliseren. Jan was vooral degene die kritische vragen
stelde. Je moet wel alert en kritisch zijn, zo zei hij, want anders maak je jezelf tot toeschouwer en
in wezen dus overbodig. Je moet met een open vizier de ander tegemoet treden. Een in zichzelf
gekeerde kerk die zich blind staart op de eigen geloofsovertuigingen, wordt zelfgenoegzaam en wat
nog erger is: ze verzaakt haar pastorale taak. Tijdens de bijeenkomsten van het convent was de
intercommunie een telkens terugkerend thema. De door Jan verdedigde visie was, dat door de
gezamenlijke viering van de maaltijd kerken en christenen op elkaar worden gericht en worden
geïnspireerd om zich gezamenlijk daadwerkelijk in te zetten voor vrede, gerechtigheid en een
duurzame ecologie.
Geseculariseerd polytheïsme
Toen de voorbereidingen werden getroffen voor het afscheid van Jan als pastoor van de Zevenaarse
parochies, werd hem gevraagd wat hij als cadeau wilde. Het antwoord was snel gegeven: een
minisymposium, waarop de vraag naar de rol en de plaats van de kerk in de samenleving centraal
staat. Het symposium vond plaats op 8 januari 1999. Naar aanleiding van mijn bijdrage –
‘Mondigheid als uitdaging’ – spraken we, als we elkaar ontmoetten, meerdere malen over nieuwe
ontwikkelingen in kerk en maatschappij. Van de flarden die ik me ervan herinner, aangevuld door
mijn eigen waarneming, ontstond het volgende beeld dat ik hier kort aanduid.
We worden in West-Europa geconfronteerd met een geseculariseerd polytheïsme: er bestaan
geen duidelijke en algemeen aanvaarde visies meer over de aard van de werkelijkheid en over onze
opdracht in de wereld. Weliswaar is het religieuze bewustzijn bij veel mensen nog springlevend en
zoeken velen nog naar immateriële bronnen van zingeving (omdat ze niet kunnen of willen leven
met de idee dat hun bestaan volstrekt toevallig en zinloos is) en naar verhalen die een gevoel van
een alles te boven gaande verantwoordelijkheid, oorspronkelijke wijsheid en diep vertrouwen
aanreiken, toch beleven we in zekere zin het einde van de grote verhalen: onze samenleving is
grotendeels de beelden en begrippen kwijt die haar de toekomst in een zinvol verband deden zien;
ze laat zich eerst en vooral door een per definitie onvoorspelbare technologische ontwikkeling
beheersen en verliest daardoor meer en meer het zicht op haar toekomstige structuur. Op het
persoonlijk vlak wordt het einde van de grote verhalen hierin zichtbaar, dat de mens in een
radicalere zin dan ooit te voren zich in de wereld aantreft – radicaler omdat in-de-wereld-zijn nu
ook helemaal van-de-wereld-zijn moet betekenen. Zijn problemen formuleert hij niet meer in
termen van de traditionele religies, maar in die van de psychologie; en waar hij niet zo radicaal
durft te zijn, zoekt hij zijn heil in allerlei alternatieven, waarin psychologie en religie nauw
verweven zijn. In het laatste geval genieten meermalen mystiek-spirituele auteurs uit de
traditionele religies zijn belangstelling, vooral als hij lijdt onder de leegte van de samenleving: het
platte vermaak, het ongeremd toenemende consumentisme, de onzekerheid over en gebrek aan een
toekomstperspectief - een leegte die gelijk oploopt met een doorgeslagen individualisme (ieder
voor zich en God – welke eigenlijk? – voor ons allen).
met God en onder de mensen en van daaruit dienstbetoon binnen en vanuit de kerk ten bate van de samenleving
(Intercommunie en ambt. Bijbelse achtergronden en kerkelijke perspectieven. Uitgave van de commissie Intercommunie en
Ambt van de Raad van Kerken in Nederland, ’s-Gravenhage: Boekencentrum 1976).
De bisschoppen wezen het conceptrapport af, omdat het niet - zo zeiden ze - volledig in overeenstemming was met
'de traditie en de leer van de kerk'. Onder kerk verstonden ze blijkbaar de Rooms Katholieke Kerk, gezien het feit dat ze op
de volgende tekorten van het document wezen: 'de werkelijke tegenwoordigheid van het lichaam en bloed van Christus; het
eigen offerkarakter van de eucharistische viering; de noodzaak van sacramenteel priesterschap' (Geciteerd door W.L.
Boelens, 'Verantwoorde open viering van Schrift en Tafel', in: H. van der Linde, H.J. van Hout, red., Oecumenisch pastoraat.
opbouw van oecumenische gemeenschap tussen plaatselijke kerken, Kampen: Kok 1980, 64).

7
Buiten West-Europa is de culturele en maatschappelijke rol van de institutionele religies nog
lang niet uitgespeeld. In de Verenigde Staten van Amerika - die deel uitmaken van de moderne
westerse cultuur en zelfs fakkeldrager zijn van bepaalde ideologische aspecten ervan – neemt het
religieuze denken en beleven nog een grote plaats in en wordt het voorlopig zeker nog niet op grote
schaal ingeruild voor het van God en religie vervreemde denken en beleven dat onze publieke orde
domineert. En ook in landen waar een hoge mate van bestaansonzekerheid bestaat - Arabische,
Afrikaanse landen, Zuid-Amerikaanse landen - speelt religie een grote rol. Juist in laatstgenoemde
landen is het gemiddeld kindertal hoog en uit die landen emigreren veel mensen – als ze daar de
kans voor krijgen - naar West-Europa. Tussen het seculiere Westen en (immigranten uit) religieuze
samenlevingen bestaat een culturele en morele kloof. Deze is de laatste decennia groter geworden
door de liberalisering in het Westen van opvattingen over gezin, verhouding van man en vrouw,
homoseksualiteit, abortus en euthanasie. De groeiende kloof draagt bij tot een spanningsverhouding
tussen seculiere en religieuze beschavingen. Religieuze tradities speelden in het verleden vaak een
sleutelrol bij spanningen, conflicten, oorlogen en internationale betrekkingen. Ook nu doen ze dat
nog. Vooral de verpolitiseerde vorm van de islam zoals we die zien bij fundamentalistische groepen,
is een factor van betekenis. Een nieuw kader voor mondiale veiligheid kan niet langer los van
religieuze tradities worden geformuleerd.
In West-Europa lijkt zich een kentering af te tekenen in de vermindering van
godsdienstigheid en de beperking van de reikwijdte van religie. Mede als gevolg van de komst van
moslims, boeddhisten, hindoes en migrantenkerken neemt de maatschappelijke en
wetenschappelijke belangstelling voor religie toe. Conservatieve opinieleiders noemen zich
‘liefhebber’ van het christendom als morele traditie. Instituties als kerken proberen religieuze
thema’s die in de privésfeer zijn ontstaan, op te pakken en ze in een bepaalde verpakking weer
naar potentiële consumenten over te brengen. Soloreligieuzen zoeken een religie die bij hen past,
antwoord geeft op hun persoonlijke levensvragen en hun vragen en twijfels serieus neemt; los van
oude en nieuwe instituties en de bijeenkomsten en dogma’s daarvan geven ze hun religieuze
fascinatie invulling en vorm met allerlei soms tegengestelde elementen. Instantreligieuzen laten
zich als het zo uitkomt even meeslepen door iets waarvan ze geloven dat het een hogere
werkelijkheid is. Fundamentalistische gelovigen aanvaarden niet dat religie slechts één van de
maatschappelijke sectoren is geworden; ze willen dat hun religie (weer) meer invloed heeft op
maatschappelijk en politiek terrein. En dan zijn er nog de velen die niet in een groep zijn onder te
brengen, maar die op zoek zijn naar ‘meer dan het gewone’ en die verlangen naar heelheid,
geestelijke inspiratie en spiritualiteit, kwaliteit van leven, herwaardering van de natuur, een meer
persoonlijke identiteit en ervaring van gemeenschap.
De toenemende belangstelling voor religie roept vooralsnog geen halt toe aan de
ontkerkelijking in West-Europa. De verplichtende, georganiseerde religie moet steeds meer plaats
afstaan aan door de markt bemiddelde, vrijblijvende, niet-institutionele en dikwijls vluchtige
vormen van religiositeit. Goeroes van allerlei snit presenteren religie als fastfood, populair
afgeprijsd, gemakkelijk verteerbaar. De godsdienstige ongeletterdheid neemt toe: nieuwe
generaties weten weinig of vrijwel niets meer van de religieuze tradities die hun cultuur
stempelden en dreigen zo los te raken van een belangrijk deel van het historische en culturele
erfgoed.
Dat de belangstelling voor niet-geïnstitutionaliseerde vormen van religie momenteel eerder
toe- dan afneemt, heeft allereerst te maken met de schaal en het tempo van veranderingen in de
wereld: door bijvoorbeeld de globalisering wordt alles nog onoverzichtelijker dan het al was en
groeit de behoefte aan houvast. Het heeft vervolgens te maken met de groeiende erkenning dat de
werkelijkheid te gecompliceerd is om vanuit één perspectief, het rationeel-wetenschappelijke, te
begrijpen. Het heeft in de derde plaats te maken met een onbehagen over de dominante rationele
en functionele benadering van het leven en samenleven. En tenslotte heeft het te maken met het
feit dat de objectieve orde waarmee de wetenschap de mens in aanraking brengt, niet stichtend is,
geen richtlijnen bevat voor een goed leven en geen rechtvaardiging biedt voor enige waardeschaal.
Bij velen bestaat het vermoeden, dat religie een antwoord kan geven op het tekort van functionele
rationaliteit in het begrijpen en beleven van het bestaan en dat ze kan functioneren als reisgids die
de individuele mens op zijn levensweg begeleidt en het hem mogelijk maakt zijn roeping als mens
te verwezenlijken. Waar toenemende individualisering leidt tot een (te) grote breekbaarheid van
het ‘zelf’ en waar levenskunst in levensangst omslaat, hoopt men dat religie het zelfgevoel kan
versterken en een diep rustpunt kan geven.
Oude - in het bijzonder orthodoxe en fundamentalistische - vormen van religie doen nog van
zich spreken. Maar hun reikwijdte is zeer beperkt, ondermeer vanwege de diversiteit van deze
vormen. Ze omvatten niet meer een gemeenschappelijke levens- en wereldbeschouwing en zijn dan

8
ook niet meer medeconstitutief, medevormend voor de cultuur en de moraal van onze samenleving.
Ook nieuwe vormen van religie laten van zich horen: van extreem individualisme (meditatie,
managementstijlen, diëten) tot massareligiositeit (of beter: pseudoreligiositeit) die zich openbaart
bij herdenkingen en voetbalwedstrijden. De nieuwe vormen zijn minder traditioneel, minder
institutioneel, meer veranderlijk en meer individueel dan de oude en worden dikwijls gekenmerkt
door commercialisering, vluchtigheid en vrijblijvendheid. Ze hebben niet de pretentie voor de
inrichting van de samenleving wat te betekenen.
Het religieuze veld van vandaag is gepluraliseerd en geglobaliseerd, hoogst onoverzichtelijk
en permanent in beweging. Het heeft het karakter van een markt: honderden religieuze aanbieders
presenteren zich op internet en in de massamedia en wedijveren om aandacht en aanhang. Mensen
zijn minder dan ooit aangewezen op georganiseerde religiositeit om hun religieuze behoeften te
bevredigen. Door het grote aanbod kunnen ze proeven van diverse religieuze smaken. Ze weten zich
niet meer voor hun leven gebonden aan de religie van hun ouders. Authenticiteit en zelf gekozen en
bij hen passende vormen van spiritualiteit zijn voor hen belangrijk. Religies krijgen daardoor het
karakter van kwetsbare, passeerbare, dienstverlenende instituties. Ze moeten hun cliënten lokken
door een passend aanbod en dienen te beseffen dat hun succes altijd maar tijdelijk is: de
wispelturige cliënt kan gemakkelijk overstappen naar de concurrent. De vier grote wereldreligies –
christendom, islam, hindoeïsme en boeddhisme – zijn groter dan ooit. Het aantal religieuze en
semireligieuze bewegingen en groeperingen ook. Zowel de oude religies als de nieuwe religieuze
bewegingen en groeperingen staan voor de uitdaging van het vinden en vasthouden van een
afstandelijk, wispelturig en eigenzinnig geworden publiek. Elk jaar komen er allerhande nieuwe
religieuze bewegingen en groeperingen bij. Ze verspreiden zich snel over de wereld, maar slagen er
niet in dezelfde dominante positie in te nemen als de oude wereldreligies. Het religieuze veld
fragmenteert steeds meer. De grote bewegingen en groeperingen worden kleiner, de kleine worden
niet meer groot.
Hoe dan ook, God en religie zijn nog altijd van belang in het leven van substantiële groepen
burgers: God en religie worden verbonden met de persoonlijke identiteit van enkelingen of (kleine)
groepen en kunnen daarom in onze seculiere wereld nog steeds een constituerend deel zijn van
politieke identiteiten.
God leeft in ieder mens
Jan was niet somber over mens en samenleving. Hij vond het een groot voorrecht om in een
veelkleurige samenleving te leven, ook al zag hij de schaduwkanten. Hij wilde midden in de wereld
staan met alle spanningen, onzekerheden, verwarring, angst en pijn die dit met zich meebrengt,
maar ook met geloof, hoop en liefde. Veranderingen zag hij als een uitdaging voor eigentijds
geloven: een christelijke traditie leeft bij de gratie van de verandering; is er geen ruimte voor
verandering, dan gaat ze vroeg of laat in het verleden leven en sterft ze uit. Kiezen voor toekomst
betekent met een open vizier durven leven. En dat kan alleen als je durft te vertrouwen op God.
Jan was ervan overtuigd dat God in ieder mens, in de stilte, in de leegte aanwezig is. In een
interview stelde hij: ‘God, het goede, zit in jezelf. Dat weet ik zeker. Voor iedereen is hij
bereikbaar. Eigenlijk hoef je alleen maar stil te worden. De leegte tussen gedachten opzoeken.
Daar is God. Daar is hij te ervaren (…) Als vanzelf zit God dan ook in ieder ander mens. (…) Doordat
God zich op zoveel manieren en in zoveel vormen manifesteert, hoef je maar te kijken, te luisteren
en te voelen om hem te ervaren. God is altijd dichtbij.’ 20 Geloof is een ervaring, niet het
aanvaarden van een aantal uitspraken. Het is een vorm van vertrouwen. Vertrouwen heeft geen
intellectuele fundering.
Jan wist zich ondermeer geïnspireerd door Edward (Cornelis Florent Alfons) Schillebeeckx
(1914-2009), die van 1958 tot 1983 hoogleraar dogmatische en historische theologie was te
Nijmegen. Diens openheid naar de cultuur en de concrete situatie van mensen, vrijmoedigheid in de
omgang met de katholieke overlevering en vertrouwen dat de geloofstraditie van belang is en blijft,
spraken hem bijzonder aan. Schillebeeckx probeerde duidelijk te maken dat het in het christelijk
geloof niet om een in woorden te vangen waarheid, inzicht of overtuiging gaat, maar om het
mysterie van Gods genadige aanwezigheid, ofwel ‘de boodschap van Gods radicale neen tegen de
menselijke lijdensgeschiedenis’ 21 . De kerk is de gemeenschap die de herinnering bewaart aan wat
mensen op zoek naar de levende God hebben gevonden en die actief vooruitgrijpend wacht op de
situatie waarin deze God definitief aan het licht komt.
20 Jan Wienholts, Hoe God leeft in een Twents jongetje, in: De Gelderlander 6 januari 1999.
21 Erik Borgman, ‘Vrijmoedige vernieuwer van de theologie. In memoriam Edward Schillebeeckx (1914-2009)’, in: Volzin.
Tijdschrift voor zinvol leven, 9 (8 januari 2010) 1, 29.

9
Jan hechtte aan openheid: de kerk moet zich niet afzetten tegen de tijd, maar oog hebben
voor wat zich afspeelt in de moderne cultuur, wetenschap en samenleving. Ze moet geen belerende
of betuttelende organisatie zijn, maar een levende, open gemeenschap die ruimte laat voor een
vorm van kerklidmaatschap waarin kritische distantie en medeverantwoordelijkheid samen kunnen
gaan. Waar die ruimte er is, behoeft niemand een christelijke interpretatie van laatste levensvragen
op te geven vanwege de institutionele tekorten van de kerk.
Kerkzijn kreeg voor Jan vooral gestalte in de parochie. De parochie is volgens hem als lokale
geloofsgemeenschap ‘de primaire gestalte van kerkzijn.’ 22 Ze heeft ‘een eigen gezicht en is het
meest nabij.’ 23 Jan vond het fijn in de parochie te werken. Hij hechtte aan ontmoetingen. In elke
ontmoeting probeerde hij er zodanig te zijn, dat de gesprekspartner zich veilig en gezien voelde en
zich durfde uit te spreken. De parochie is ‘medewerkster aan mijn vreugde’ 24 placht hij te zeggen.
Zijn motto was een oud Chinees gezegde: ‘Wie één lucifer aansteekt, doet meer dan wie een leven
lang afgeeft op de duisternis.’ Jan wilde er zijn en was er voor mensen met hun zorgen, vragen en
behoefte aan liefdevolle aanraking. Goedlachs. Mild. Betrouwbaar. Met belangstelling en
opmerkzame aandacht. Er was bij hem geen plaats voor dwang, dogmatisme of waarheidswaan. Er
was ruimte voor een lach en een traan, voor verrast willen worden, voor verwonderd willen staan .
Door zijn er-zijn wist hij, aldus deken Henk van Merm, de beste krachten in mensen aan te spreken
en velen de weg naar geluk te wijzen.
In het parochiewerk stond voor Jan de liturgie centraal ‘De liturgie heeft het in zich om
mensen bij elkaar te brengen: en dat kan niet zonder het gevoel dat je staat bij dezelfde Bron, of
dat je daar een plek vindt waar de ziel zijn stilte en diepte vindt: een plaats voor velen, een dienst
aan mensen in onze cultuur, op zoek naar spiritualiteit.’ 25 De liturgie biedt een referentiekader om
vage spiritualiteit een bedding te geven. Tegelijk kan dat referentiekader tot een belemmering
worden. Enige bescheidenheid en ingetogenheid is dus op zijn plaats. Een kerkgebouw, waarin de
liturgie gestalte krijgt, moet zowel letterlijk als figuurlijk een vrije ruimte zijn waar mensen altijd
welkom zijn, en waar ze met hun vragen, vreugde en verdriet terecht kunnen. Liturgie mag nooit
vrijblijvend zijn. Uit waarachtige liturgie vloeit aandacht voor maatschappelijke vraagstukken zoals
armoede, duurzaamheid, oorlog en vrede onvermijdelijk voort.
Geen recht om de moed te verliezen
Jan hechtte grote waarde aan oecumenisch engagement. Pas als een kerk haar positie inneemt
midden in de cultuur, is ze relevant en kan ze een zekere aantrekkingskracht hebben. De kerk die
Jan voor ogen stond was een kerk die samen met andere kerken, geloofsgemeenschappen, politieke
partijen en maatschappelijke instellingen begaanbare wegen zoekt die leiden naar een
rechtvaardige, op deelname gerichte, duurzame samenleving. Het gaat hierbij minimaal om
* een weg naar een maatschappij waarin mensen gelijke rechten hebben en in solidariteit met
elkaar leven,
* een weg naar een verzoende veelheid van culturen, tradities en volken,
* een weg naar een vernieuwde gemeenschap van mannen en vrouwen in kerk en maatschappij,
waarin vrouwen op alle niveaus een even grote verantwoordelijkheid dragen als mannen en waarin
zij hun begaafdheden, inzichten, waarden en ervaringen vrij kunnen inbrengen,
* een weg naar een maatschappij waarin het stichten van vrede en de vreedzame oplossing van
conflicten gesteund worden,
* een weg naar een gemeenschap van mensen met alle schepselen, waarin ook gelet wordt op hun
rechten en integriteit,
* en een weg naar een gemeenschap die zich ervan bewust is dat ze voortdurend vergeving en
vernieuwing nodig heeft. 26
Wil het samen zoeken van begaanbare wegen vruchtbaar kunnen zijn, dan moeten de
partners in het zoeken ieder de innerlijke kracht en sterkte bezitten om de weg van de dialoog te
gaan en vol te houden. Ook moeten ze wederzijdsheid hoog in het vaandel hebben. Wederzijdsheid
eist openheid, een bereidheid om te willen ontvangen wat de ander zeggen wil, en een bereidheid
om te willen geven van juist dat bericht dat dienstbaar is aan de wederzijdsheid. Optimale trouw
aan het eigen geloof en maximale openheid jegens anderen zijn daarbij van belang. Dromen over
22 Jan Olde Rikkert, ‘Woord van de pastor’, in: Parochieblad 1990 nr. 7.
23 Jan Olde Rikkert, ‘Woord van de pastor’, in: Parochieblad Kerstmis 1987.
24 Jan Olde Rikkert, ‘Woord van de pastor’, in: Parochieblad 1994, nr. 7.
25 Jan Olde Rikkert, ‘Woord van de pastor’, in: Parochieblad 1990 nr. 7.
26 Hans Küng, Mondiale verantwoordelijkheid. Aanzetten voor een verbindende ethiek, Kampen: Kok, Averbode: Altiora
1990, 86-88.

10
een religieuze of culturele gelijkschakeling, waar alle mensen precies hetzelfde geloven, denken en
voelen, is niet vruchtbaar. Werken aan een wereld waar een geest van tolerantie heerst, helpt wel
verder. Tolerantie doet conflicten niet verdwijnen, maar maakt het mogelijk deze zonder geweld te
behandelen.
De oproep van de assemblee (het bestuurslichaam) van de Wereldraad van Kerken in
Vancouver (1983) was voor Jan aanleiding samen met parochianen, protestanten en niet-kerkelijken
op te komen voor gerechtigheid, vrede en heelheid van de schepping en op deze wijze zijn bijdrage
te leveren aan wat het ‘conciliair proces’ 27 werd genoemd. Hij schreef daarover: ‘Daar waar met
standvastigheid aan dit proces gewerkt wordt, is “sjaloom” de groet van het koninkrijk van God.
Niet angst, maar hoop is daarbij de inspiratie. Hoop en bewogenheid, gewekt in het Paasbericht van
het Evangelie.’ 28
Volgens Jan behoren pastores bij het zoeken van begaanbare wegen naar vrede,
gerechtigheid en heelheid van de schepping geen remblokken te zijn. Van hen mag verwacht
worden dat ze, op grond van wat ze belijden, voorlopers zijn op de weg naar de toekomst. Jan was
voor velen een voorloper en daarmee een inspirerend voorbeeld. Om een voorloper en een
inspirerend voorbeeld te zijn, hoeft iemand niet perfect te zijn. Integendeel, hoe menselijker de
persoon, hoe meer hij een voorbeeld kan worden van wat ieder van ons in principe zou kunnen
doen.
© Leen den Besten,
Zevenaar, 5 december 2010.
27 In ‘gerechtigheid, vrede en heelheid van de schepping’ werd samengevat waarvoor christenen in de wereld dienen op te
komen. Dat zou moeten leiden tot een concilie van alle kerken; vandaar ‘conciliair proces’.
28 Jan Olde Rikkert, Woord van de pastor, in: Parochieblad 1996 nr. 2.