Jan Olde Rikkert - Protestantse Gemeente Zevenaar - Protestantse ...

2
instituties; mobilisering: het zich steeds sneller kunnen verplaatsen; differentiatie: een toenemende
verscheidenheid en specialisatie; heterogenisering: een steeds diverser worden van de bevolking;
democratisering: een meer gelijke verdeling van macht; fragmentering: een afname van samenhang
tussen opvattingen; informatisering: de opkomst van de informatie-- en communicatietechnologie;
internationalisering: het verval van nationale grenzen; en globalisering: het ontstaan van een
kapitalistisch georganiseerde wereldmaatschappij met vrij verkeer van goederen, diensten, arbeid
en kapitaal.
Jan groeide op in een beschermde kerkelijke groepscultuur die gekenmerkt werd door
beslotenheid en een defensieve houding naar buiten. De pauselijke richtlijnen op pastoraal en
sociaal gebied werden in de plaatselijke parochie zo goed mogelijk gevolgd. Van een oecumenisch
gesprek met niet-katholieken was geen sprake. De encycliek 4 Mortalium Animos 5 (1928) had zo’n
gesprek en elk gemeenschappelijk gebed dat de indruk van onverschilligheid kon wekken, verboden.
De rooms-katholieke zuil stond stevig. ‘Katholieke politici hadden bijna alle geloofsgenoten in de
grootste politieke partij van het land verenigd; met geestelijk elan en een sterke frontmentaliteit
vormden de katholieke sociale organisaties een gesloten formatie rond de bisschoppen tegen
“ketterse” en vrijzinnige invloeden van hun omgeving. Traditionele en klerikale gezagstrouw, het
door de staat betaalde onderwijssysteem, de sociale zorg voor grote gezinnen, de katholieke pers
en radio waren belangrijke middelen om een stabiele geloofsgemeenschap te garanderen.’ 6
In de jaren dertig en veertig leefden niet alleen rooms-katholieken in hun burcht. Ook
protestanten en socialisten verschansten zich achter verdedigingswallen. In de Tweede
Wereldoorlog veranderde dit. Ter verdediging van de nationale vrijheid tegen de nazi’s gingen
levensbeschouwelijk gescheiden groepen meer en meer samenwerken. Niet-katholieken kregen
meer vertrouwen in roomse landgenoten en omgekeerd. Na de oorlog kwamen doorbraak en dialoog
op gang. De burchten brokkelden langzaam maar zeker af. Institutionele zelfgenoegzaamheid
maakte geleidelijk aan plaats voor onbevangen zelfreflectie.
In 1950 stond het Heilig Officie 7 bijeenkomsten van rooms-katholieken en protestanten toe.
Paus Johannes XXIII (1881-1963) ging in 1960 nog een stap verder. Hij wilde de kerk betrekken in
een wereldwijde oecumenische beweging en richtte daartoe het Secretariaat voor de Eenheid der
Christenen 8 op. De eigen kerk riep hij op om te komen tot zelfkennis, zelfkritiek, zelfvernieuwing
en het onder ogen zien van de realiteit van andere christelijke kerken en van niet-christelijke
ideologieën. Ook kondigde een algemene kerkvergadering - een oecumenisch concilie – aan om de
kerk ‘bij de tijd’ 9 te brengen. De paus sloot aan bij gevoelens van ongenoegen over het kerkelijk
reilen en zeilen en bij allerlei wensen en dromen die veel parochianen en theologen hadden
gekregen.
Op 11 oktober 1962 opende de paus het concilie. Het werd bijgewoond door 2540 roomskatholieke
bisschoppen uit alle delen van de wereld 10 . Tijdens dit concilie - dat bekend werd onder
de Latijnse naam Vaticanum II ofwel Tweede Vaticaans Concilie (1962-1965) - kwam de vraag naar
de verhouding van de kerk tot de wereld nadrukkelijk aan de orde. In diverse conciliedocumenten
werd benadrukt, dat de kerk zich niet langer los en zelfs in contrast met de wereld wilde profileren,
maar zich verbonden wist met de vreugde, de hoop, het verdriet en de angst van de mensen.
4
Een encycliek is een belangrijke pauselijke brief, waarin de paus zijn leergezag inzake geloof en zeden uitoefent.
5
De encycliek heeft de ondertitel Over de Christelijke Eenheid. In de encycliek verzette paus Pius XI (1857-1939) zich tegen
elke vorm van relativisme. Hij stelde dat de meeste oecumenische bewegingen voorbijgaan aan de waarheid en de eenheid
van het geloof. Volgens hem kennen de leerstellingen van de kerk geen hiërarchie van waarden, maar zijn ze als dogma's
onvervreemdbaar onderdeel van de waarheid. De paus betoogde dat de kerkvaders de Katholieke Kerk al zagen als de
enige en ware kerk. En dat is naar zijn mening nog steeds het geval. De eenheid van de christenen kan dan ook alleen bereikt
worden als die door de apostel Petrus - en diens plaatsbekleder - wordt geleid. Pius XI erkende dat er onder de christenen
een groot verlangen is naar eenheid, maar verzette zich tegen moderne pogingen - hij wees hier op de in die tijd vrij
populaire oecumenische congressen - om die eenheid, zonder enige leiding te bereiken. Hij waarschuwde de roomskatholieken
voor zogenaamde panchristelijke bewegingen, want er is maar één christelijk geloof: dat van de ene, ware -
door Christus zelf gestichte - kerk, de hoedster van de geopenbaarde waarheid.
6
Walter Goddijn, Roomsen, dat waren wij. Sociologische reflecties over de identiteitsvervaging van het katholieke volksdeel
in Nederland en over het groeiproces van een nieuwe identiteit, Hilversum: Gooi en Sticht 1978, 57.
7
De Heilige Congregatie van de Inquisitie van de Kerk, sinds 1966 de Congregatie voor de Geloofsleer.
8
De officiële naam werd: De Pauselijke Raad voor de Bevordering van de Eenheid der Christenen (Latijn: Pontificium
Consilium ad Unitatem Christianorum Fovendam).
9
De paus sprak over aggiornamento. Het Italiaanse woord aggiornamento betekent in de eerste plaats modernisering (giorno
= dag; en ag = bij; vandaar: bij de dag brengen). De kerk dient volgens de paus de onveranderlijke geloofswaarheden
zodanig weer te geven, dat deze in de actuele tijd begrepen kunnen worden. Modernisering van de kerk en openheid van de
kerk naar de wereld zijn daarom onontkoombaar. De ramen van de kerk moeten open staan voor de frisse lucht van buiten.
Om aan te geven dat de aggiornamento van de kerk serieus bedoeld was, werden ook protestanten, orthodoxen en
vertegenwoordigers van andere religies en politieke ideologieën als waarnemers bij het concilie uitgenodigd.
10
Vandaar dat het een oecumenisch concilie genoemd werd: ‘oecumenisch’ duidt hier op de oikoumenè, dat letterlijk ‘de
bewoonde wereld’ betekent en meer in het bijzonder de katholieke kerk verspreid over heel de aarde aanduidt.