Jan Olde Rikkert - Protestantse Gemeente Zevenaar - Protestantse ...

7
Buiten West-Europa is de culturele en maatschappelijke rol van de institutionele religies nog
lang niet uitgespeeld. In de Verenigde Staten van Amerika - die deel uitmaken van de moderne
westerse cultuur en zelfs fakkeldrager zijn van bepaalde ideologische aspecten ervan – neemt het
religieuze denken en beleven nog een grote plaats in en wordt het voorlopig zeker nog niet op grote
schaal ingeruild voor het van God en religie vervreemde denken en beleven dat onze publieke orde
domineert. En ook in landen waar een hoge mate van bestaansonzekerheid bestaat - Arabische,
Afrikaanse landen, Zuid-Amerikaanse landen - speelt religie een grote rol. Juist in laatstgenoemde
landen is het gemiddeld kindertal hoog en uit die landen emigreren veel mensen – als ze daar de
kans voor krijgen - naar West-Europa. Tussen het seculiere Westen en (immigranten uit) religieuze
samenlevingen bestaat een culturele en morele kloof. Deze is de laatste decennia groter geworden
door de liberalisering in het Westen van opvattingen over gezin, verhouding van man en vrouw,
homoseksualiteit, abortus en euthanasie. De groeiende kloof draagt bij tot een spanningsverhouding
tussen seculiere en religieuze beschavingen. Religieuze tradities speelden in het verleden vaak een
sleutelrol bij spanningen, conflicten, oorlogen en internationale betrekkingen. Ook nu doen ze dat
nog. Vooral de verpolitiseerde vorm van de islam zoals we die zien bij fundamentalistische groepen,
is een factor van betekenis. Een nieuw kader voor mondiale veiligheid kan niet langer los van
religieuze tradities worden geformuleerd.
In West-Europa lijkt zich een kentering af te tekenen in de vermindering van
godsdienstigheid en de beperking van de reikwijdte van religie. Mede als gevolg van de komst van
moslims, boeddhisten, hindoes en migrantenkerken neemt de maatschappelijke en
wetenschappelijke belangstelling voor religie toe. Conservatieve opinieleiders noemen zich
‘liefhebber’ van het christendom als morele traditie. Instituties als kerken proberen religieuze
thema’s die in de privésfeer zijn ontstaan, op te pakken en ze in een bepaalde verpakking weer
naar potentiële consumenten over te brengen. Soloreligieuzen zoeken een religie die bij hen past,
antwoord geeft op hun persoonlijke levensvragen en hun vragen en twijfels serieus neemt; los van
oude en nieuwe instituties en de bijeenkomsten en dogma’s daarvan geven ze hun religieuze
fascinatie invulling en vorm met allerlei soms tegengestelde elementen. Instantreligieuzen laten
zich als het zo uitkomt even meeslepen door iets waarvan ze geloven dat het een hogere
werkelijkheid is. Fundamentalistische gelovigen aanvaarden niet dat religie slechts één van de
maatschappelijke sectoren is geworden; ze willen dat hun religie (weer) meer invloed heeft op
maatschappelijk en politiek terrein. En dan zijn er nog de velen die niet in een groep zijn onder te
brengen, maar die op zoek zijn naar ‘meer dan het gewone’ en die verlangen naar heelheid,
geestelijke inspiratie en spiritualiteit, kwaliteit van leven, herwaardering van de natuur, een meer
persoonlijke identiteit en ervaring van gemeenschap.
De toenemende belangstelling voor religie roept vooralsnog geen halt toe aan de
ontkerkelijking in West-Europa. De verplichtende, georganiseerde religie moet steeds meer plaats
afstaan aan door de markt bemiddelde, vrijblijvende, niet-institutionele en dikwijls vluchtige
vormen van religiositeit. Goeroes van allerlei snit presenteren religie als fastfood, populair
afgeprijsd, gemakkelijk verteerbaar. De godsdienstige ongeletterdheid neemt toe: nieuwe
generaties weten weinig of vrijwel niets meer van de religieuze tradities die hun cultuur
stempelden en dreigen zo los te raken van een belangrijk deel van het historische en culturele
erfgoed.
Dat de belangstelling voor niet-geïnstitutionaliseerde vormen van religie momenteel eerder
toe- dan afneemt, heeft allereerst te maken met de schaal en het tempo van veranderingen in de
wereld: door bijvoorbeeld de globalisering wordt alles nog onoverzichtelijker dan het al was en
groeit de behoefte aan houvast. Het heeft vervolgens te maken met de groeiende erkenning dat de
werkelijkheid te gecompliceerd is om vanuit één perspectief, het rationeel-wetenschappelijke, te
begrijpen. Het heeft in de derde plaats te maken met een onbehagen over de dominante rationele
en functionele benadering van het leven en samenleven. En tenslotte heeft het te maken met het
feit dat de objectieve orde waarmee de wetenschap de mens in aanraking brengt, niet stichtend is,
geen richtlijnen bevat voor een goed leven en geen rechtvaardiging biedt voor enige waardeschaal.
Bij velen bestaat het vermoeden, dat religie een antwoord kan geven op het tekort van functionele
rationaliteit in het begrijpen en beleven van het bestaan en dat ze kan functioneren als reisgids die
de individuele mens op zijn levensweg begeleidt en het hem mogelijk maakt zijn roeping als mens
te verwezenlijken. Waar toenemende individualisering leidt tot een (te) grote breekbaarheid van
het ‘zelf’ en waar levenskunst in levensangst omslaat, hoopt men dat religie het zelfgevoel kan
versterken en een diep rustpunt kan geven.
Oude - in het bijzonder orthodoxe en fundamentalistische - vormen van religie doen nog van
zich spreken. Maar hun reikwijdte is zeer beperkt, ondermeer vanwege de diversiteit van deze
vormen. Ze omvatten niet meer een gemeenschappelijke levens- en wereldbeschouwing en zijn dan