Uit de voorgeschiedenis van de wijk Bethanie: de ... - Base

Terug: klik bovenaan in de Browser op (Vorige / Back)
1
2
3
Uit de voorgeschiedenis van de wijk Bethanie: de verkaveling van
de Klaverheide (1770)
(uit: Breesgata 1990)
Het is bekend dat de wijk Bethanie relatief jong is. Ze ontstond in wezen pas na WO I, toen
een grondspeculant een aantal woningen liet oprichten op het terrein van het voormalige
1
klooster Bethania. In de 18de eeuw stond langs de achterbroecksche bane (Ploegsebaan) de
herberg De Ploeg (waarnaar ook de buurt genoemd werd), maar voor het overige was de
streek vrijwel onbewoond. Een groot deel van de oppervlakte werd immers ingenomen door
2
de zogenaamde Klaverheide, nl. 161 bunder of 210 ha. De verkaveling ervan, waaraan deze
bijdrage gewijd is, vormde de eerste stap in de ontsluiting van het gebied en was in feite dus
een verre eerste aanloop tot het ontstaan van de wijk Bethanie.
De heide
Hebben bos en hei voor de moderne Brasschatenaar voornamelijk een recreatieve functie, voor
onze voorouders, de Brasschaatse boerengemeenschap, waren ze van levensbelang. De heide
deed dienst als veeweide, leverde brandstof op (sprokkelhout, turf, schadden), stalstrooisel
(heidemaaien), leem voor bepleistering van de woning, zoden als dakbedekking, etc.; van de
heidebloemen verkreeg men bijenhoning, van het heidekruid werden borstels en bezems
gemaakt, het gemalen heidekruid werd door leerlooiers als looistof gebruikt om kalfsleder te
3
bereiden, etc. Elke nederzetting of gehucht beschikte daarom van oudsher over een
zogenaamde “gemene heide” of “gemeente”, waarop de inwoners gebruiksrechten hadden.
Door de middeleeuwse ontginningen was veel woeste grond verdwenen en daarom ontstond
vanaf de 13de-14de eeuw her en der de behoefte en de gewoonte (waarschijnlijk mede onder
invloed van de toenemende bevolking) de gebruiksrechten juridisch vast te leggen in een
zogenaamde “vroentebrief”, een overeenkomst tussen de heer en de lokale bewoners waardoor
deze laatsten tegen een vaste som of een jaarlijkse cijns op een bepaald gebied het
gegarandeerd gebruiksrecht kregen en de verzekering dat deze gemene heide niet verder zou
Zie over de geschiedenis van Bethanie bijv. TIRELIREN in: Brasschaat, van heidegrond tot
parkgemeente, 1980, p. 176-177; VAN OSTA, ibid., 394; CALLAERTS in Breesgata 4 (1980-81), nr. 3/4,
5-10.
Vgl. opp. van de huidige wijk Bethanie : 483ha 29a 79ca (DE ROECK in Brasschaat, van ....,36).
Zie VANDER MAELEN PH., Dictionnaire géographique de la province d'Anvers, Bruxelles, 1834, 89;
LINDEMANS P., Geschiedenis van de Landbouw in België, Antwerpen, 1952, 2dln., I,308; HAVERMANS
R., De Beunie, bodemkundige 'avant la lettre', in: Calmpthoutania, 11 (1958-59), 6-17; KNAEPEN R., De
economische betekenis van de heide, in: Het Oude Land van Loon, 1979, 263-308; MOLEMANS J., De
Kempische gemeente, in: Brabants Heem 38 (1986), 88-89.

4
ontgonnen worden. De diverse boerengemeenschappen (gehuchten) markeerden hun
invloedssferen en ook binnen iedere gemeenschap werden de rechten van de individuele boeren
omschreven. De “gemene heide” werd gemeenschappelijk gebruikt, maar intern waren
afspraken gemaakt in welke mate iedere ingezetene ervan mocht profiteren; grote boeren
waren meer gerechtigd dan kleine en het gebruiksaandeel werd bepaald door de hoeveelheid
akkerland dat men in het gehucht bebouwde: wie meer land bezat, had grotere behoefte aan
5
plaggen, stalstrooisel, etc. Bovendien kwam het gebruik alleen toe aan de “gelanden” of
“gegoeijden”, de eigenaars van een minimum aan belastbare grond, en beslissingen i.v.m.
eventuele ontginning waren dan ook die boeren voorbehouden, zodat het niet hoeft te
verwonderen dat zij in een later stadium eigenaars van de heide zouden worden (cfr. infra).
Ontginning in de 18de eeuw
Reeds in het midden van de 18de eeuw had het Oostenrijks bewind getracht een grootscheepse
ontginnings- en privatiseringsbeweging op gang te krijgen door tijdelijke vrijstelling van
publieke lasten, maar dit initiatief mislukte, voornamelijk omdat het in vele dorpen op verzet
6
stuitte van de gebruikers van de gemene gronden. Nieuwe grootschalige ontginningen werden
ondernomen in de tweede helft van de 18de eeuw, vooral na de ordonnantie van Maria
Theresia (25.6.1772), die stipuleerde dat de woeste gronden van gemeenten en kloosters
binnen de 6 maanden moesten ontgonnen of verkocht worden, waarbij de kopers tot
ontginning verplicht waren; aan ontgonnen gronden werd voor 30 jaar vrijdom verleend van
alle lasten, ook de tienden, en halve vrijstelling voor de volgende 30 jaar. De bedoeling was om
“inculte” gronden rendabel te maken en het landbouwareaal uit te breiden, maar in de praktijk
bleek dat in veel gevallen slechts bebossing haalbaar was. Dat alleen was echter reeds een
vooruitgang, want tot in de 18de eeuw had men steeds gemeend dat de heivelden niet konden
bebost worden; uiteraard kon dit slechts bevredigend gebeuren na grondige bodembewerking
en het breken van de zogenaamde B-horizont, de ijzeroerlaag.
Brasschaat kende enkele grote voorlopers van deze laat-18de-eeuwse ontginningsbeweging.
Zo was er bijv. vooreerst de Kaart, waar men wegens de vele klachten m.b.t. zandverstuiving
in de periode 1763-1767 overging tot het massaal aanplanten van dennenbossen op de
7
Katerheide, om de verstuiving tegen te gaan. In de archieven zijn diverse documenten
8
bewaard aangaande deze beplantingen ende besaeijingen met mast van de Caerterheijde ofte
9
Santzee. Ook elders (in de buurt van de Klaverheide en Werverbossen, Eikelenberg, achter
Mishagen, etc.) werd hard gewerkt aan het “breken” van de heide, dat bestond in het rooien
10
van bomen, maken van dammen en graven van afwateringsgrachten, etc. De hele Klaverheide
moet toen door de gemeente “gefatsoeneerd” geweest zijn, ongetwijfeld mede op aansporen
van de gerechtigden in deze “gemene” heide, want in 1770 bekwamen ze op hun verzoek de
4
5
6
7
8
9
10
Zie bijv. VAN LOOVEREN E., De privatisering van de gemeentegronden in de Provincie Antwerpen: vier
case-studies, in: Bijdragen tot de Geschiedenis, 1983, 189; voor Noord-Brabant: BUIS J., Historia
Forestis, Nederlandse bosgeschiedenis, Utrecht, 1985, I, 166-168.
VERVLOET J.A.J., Inleiding tot de historische geografie van de Nederlandse cultuurlandschappen,
Wageningen, 1984,20.
VAN LOOVEREN, a.c. 190-191.
Rijksarchief Antwerpen, Oud gemeentearchief Ekeren, nr. 97 (1763).
Ibid. nr. 20, lijsten van pioniers en talloze reçuutjes en dgl. van uitbetalingen aan mensen die op de
Katerheide “gepionierd” hebben.
Ibid. nr. 4 f 86v.
Ibid. nr. 20 (1764) lijst van pioniers; nr. 15 diverse documenten uit 1758-1795 i.v.m. het opbreken van
de heide.

volledige privatisering ervan. Het contract van de verkaveling is bewaard gebleven en is zeer
leerzaam i.v.m. het verloop van een dergelijk proces van privatisering. 11
De verkaveling
De Caertsche gemeijnte ofte Claverheijde ende wervelbosschen werd door de inwoners van de
gehuchten Kaart en Eikelenberg in cijns gehouden van de heer van Ekeren en alle eigenaars in
die gehuchten, de zogenaamde gelanden ofte gegoeijden, waren in de heide gerechtigd.
Op 9.11.1770 kwamen ze te Antwerpen (in de Hertog van Beieren) in vergadering bijeen uit
de overweging dat de heide, die tot dan slechts gediend had als graasplaats voor het ledig
12 vee , beter zou kunnen renderen indien ze verkaveld werd tussen de gerechtigden, zodat ieder
het sijn soude connen gadeslaen, verbeteren ende beneerstigen. De eigenaars hadden daarbij
duidelijk hun eigen voordeel voor ogen, want de bezwaren van enkele cleijne gemeijntenaeren
werden minimaal opgevangen. Deze laatsten, enkele eigenaars van een paar kleine hoeven aan
de rand van de heide, hadden geopperd dat zij absoluut hun ledigh vee op de gemene heide
moesten kunnen laten weiden of dat anders de culture van hunnen erven zouden vergaen. De
heren gegoeden hadden daar begrip voor en besloten welgeteld 3 bunder af te palen en
onverlet te laten voor die kleine eigenaars of pachters.
De rest van de Klaverheide werd in 34 kavels onder de heren eigenaars verdeeld à rato van wat
ieder op grond van zijn bezittingen in de gehuchten Kaart en Eikelenberg bijdroeg in de
dorpslasten, met dien verstande dat ieder 175 roeden kreeg voor elk bunder waarop hij
belasting betaalde (een bunder = 400 roeden). De kavels werden door het lot toegewezen.
Voor de “banen” naar Achterbroek en Wuustwezel werd voldoende terrein buiten de
verkaveling gelaten, terwijl de overige privéwegen, waterlopen en grachten half ende half bij de
aangrenzende kavels werden gevoegd, onder voorwaarde van gezamenlijk onderhoud. De
bovenvermelde kavel van drie bunder bleef onverdeeld om voorlopig te dienen tot gebruik van
de klijne gemeyntenaeren aan wie geen specifieke kavel toekwam en ook als plaats voor
leemwinning voor alle huizen van Kaart en Eikelenberg. Bovendien bleef een kavel van vier
bunder onverdeeld voor eventuele onvoorziene gevallen. Wat naast de 36 kavels en de twee
wegen nog overbleef van de heide werd toegewezen aan boordeigenaar de Proli, in ruil voor
het aanleggen van de voormelde wegen, particuliere wegen, waterlopen en scheidingsgrachten
tussen de kavels, bruggen en goten. De overeenkomst kreeg de handtekeningen van de diverse
eigenaars (of een kruisje van diegenen die niet konden schrijven) en daarmee was de
privatisering van de Klaverheide voltrokken en kon ieder het sijn ontginnen.
Wanneer men nagaat wat er 50 jaar later van die “ontginningen” terecht was gekomen, zou
men de indruk kunnen krijgen dat het de heren er blijkbaar veeleer om te doen was geweest
hun privé-bezit uit te breiden: meer dan de helft van de oppervlakte was nog heide (55%),
slechts 8% was bouwland geworden, 1,5% weide, 5% hakhout en 29% dennenbossen
(Kadaster 1834). Veeleer zal de schuld echter op rekening moeten geschreven worden van het
barre, weerbarstige heideland. Getuige daarvan J.THYS : Laet ons onze oogen maer slaen op
de menigvuldige opbreekingen, welke over 40 jaeren geschied zyn tusschen Capellen en
Kalmthoud, tusschen Eekeren en Brecht, en men zal bevinden dat 'er reeds meer als de helligt
11
12
Stadsarchief Antwerpen, notariaat 184 (notaris F.B. BELTENS), akte nr. 49. Voor tekst zie bijlage.
ledigh vee = niet-melkgevende koeien, vaarzen en afgemolken koeien, later in de Kempen ook “leeg
goed” genoemd (VLIEBERGH E., De landelijke bevolking der Kempen gedurende de 19e eeuw, Bruxelles,
1906, 124).

13
tot hunnen voorigen staet gekeert zyn. Gebrekkige mestvoorziening en minderwaardigheid
van de grond waren de voornaamste oorzaken van het falen van het ontginningsproces.
Pas na de oprichting van het Kamp zou de buurt van de Klaverheide geleidelijk meer bevolkt
geraken.
Bijlage: Akte van notaris Beltens dd. 9.11.1770
Generaele vergaederinge van de gelanden ofte gegoeijden in de gehuchten de Caerte ende
Eijckelenbergh onder Eeckeren gehouden in den Hertogh Van Beijeren binnen Antwerpen op
vrijdagh den 9e november 1770.
In de selve vergaederinge is overwogen dat de Caertsche gemeijnte ofte Claverheijde ende
wervelbosschen groot volgens de dorpsCaerte met de wegen daer door loopende hondert een
en sestigh Bunderen welcke de gemeijntenaeren van de Caerte ende Eijckelenbergh zijn te
chijns houdende van sijne Serenissime Hoogheijt den heere van Eeckeren, de welcke tot hier
toe niet en hebben gedient als alleen voor eene ijdele paturagie van het ledigh vee aldaer, tot
beter weirde ende profijt soude connen gebroght worden bij middel van de selve te vercavelen
ende verdeijlen tusschen de gene daer toe gerechtigheijt hebbende, opdat een ieder het sijn
soude connen gadeslaen, verbeteren ende beneerstigen,
Waer tegens de Eijgenaers van eenige steden naest de selve Gemeijnte Gelegen waeren
voordragende dat sij de eijdele paturagie voor hun ledigh vee op de selve gemeijnte niet en
conden derven ende dat in sulcken gevalle de culture van hunnen erven zouden vergaen,
Om welcken aengaende aen de lestgemelde satisfactie te geven was geconcipieert dat men
op sekeren streeck voor hun het bequaemste gelegen soude afpaelen eene proportionneele
quantiteijt om voor de lestgemelde eijgenaers oft hunne huerlingen te blijven in 't gemeijn
liggen ende met hun ledigh vee te worden gepatureerd naer hun goetvinden.
Voorder was in overweginge genomen ofte den voet actuelyck geplogen in het betaelen van
den chijns moest voor Regel dienen van de te doene Cavelinge ende deijlinge het welck eenige
waeren sustinerende sonder te bemercken dat de eijgenaers van de steden de welcke in de
voorgaende Oorlogh zijn gedestrueert, door hunne pachters oock voorgaendelijck hadden
gecontribueert in den selven chijns soo lange sij daer van gebruijck hadden gehadt ende dat
de andere voor hun maer en hadden gesuppleert, den tijdt van twintigh jaeren binnen den
welcken sij oock alleen het gebruijck hadden gehadt, ende dat daer en boven op de erven als
nu ontbloot van wooningen altijdt conden worden gebouwt wanneer de bewoonders wederom
souden gerechtigh sijn tot het gebruijck van de voors. Caertsche Gemeijnte.
Ende daer toe geconsidereert dat het Recht tot de Caertsche gemijnte eijgentlijck was
voorts comende uijt de besittinge van erven, de welcke ieder aldaer was hebbende, soo is
geconcipieert dat men voor regel van de te doene Cavelinge ende verdeijlinge moest nemen
het volpresen bunder getal het welck ieder eijgenaer in de publicque lasten over sijne erven
was geldende, als over een comende, met de institutie distributie.
Allen het welck rijpelijck geconsidereert zijnde
Soo is Geresolveert
1. Dat de voors. Caertsche gemeijnte ofte soo genaemde Claver heijde ende
wervelbosschen worden vercavelt tusschen de gelijcke geconvoceerde, op den last van
13
THYS J., Historische Verhandelinge over den staet van het Nederland, Mechelen, 1809, 157.

eenen stuyver per bunder 's jaers tot uijtvindinge van de jaerlijckschen chijns van vijf
guldens 2 1/2 stuijvers op het geheel uijtgaende.
2. Dat buyten de vercavelinge worden gelaeten de noodige erven soo voor de baene naer
het achterbroeck, als voor de baene naer Westwesel, beijde verbeldt in de Caerte alhier
gevoeght.
3. Dat de voordere particuliere wegen, waterloopen ende Grachten sullen worden
aengemeten aen de aengrenzende Cavels half ende half, welcke wegen ieder tegens sijne
erve sal mogen beplanten, ende de wegen, waterloopen ende grachten gesaementlijck
moeten onderhouden.
4. Dat dese vercavelinge gebeurt a rato dat iedere eijgenaer van sijne bezittingen onder
het gehuct de Caerte ende Eijckelenbergh is contribuerende in de publicque lasten.
5. Op welcken voet aen iederen eijgenaer worden aengerekent in dese vercavelinge een
hondert vijf en seventigh Roeden tegens elck volpresen bunder het welck hij in de
publicque lasten is getauxeert
6. Datter eenen Cavel van drij bunderen blijft onvercavelt liggen om provisionelijck te
dienen tot gebruijck van de klijne gemeyntenaeren aen welckers wooningen geenen
particulieren Cavel en wordt aengeschreven, mede voor het uythaelen van den
noodegen Leem voor alle de edificien van de Caerte ende eyckelenbergh.
7. Dat insgelijckx eenen Cavel van vier bunderen twee Roeden sal blijven onverlet liggen
tott'er tijdt ende wijlen ende dit voor de eijgenaers ende Gevallen waer aen in dese
vercavelingen niet en mocht wesen voorsien.
8. Dat diensvolgens dese vercavelinghe wordt gedaen in ses en dertigh Cavelen, te weten
vier en dertigh Cavelen voor de resp. eijgenaers vermelt, ieder met de groodte de
welcke sij vercrijgen, in het plan alhier gevoeght, zijnde den vijfendertighsten ende
sesendertighsten Cavel degene als voren onverlet blijven liggen.
9. Dat de excrescentie boven de sesendertigh Cavelen, naer aftreck van de voors. twee
groote baenen naer Achterbroeck ende Westwesel midts desen wordt toegevoeght aen
M.Her Charles André Melchior Baron de Proli, nevens de dreve van den selven Heere
gelijck in de gevoeghde Caerte is verbeldt ende aengewesen, opden last ende obligatie
van alleen ende privatelijck te dragen ende betaelen de oncosten van het maecken van
de voors. twee baenen, de gene van de particuliere wegen, midtsgaeders de gene van de
noodige waterloopen ende Grachten ofte slooten om de Cavelen van Elckanderen te
separeren; midtsgaeders de noodige Bruggen ende goten als oock de uijtmetingen ende
directien in 't generael gedaen ende te doen, alleenelijck uijtgenomen de Copijen in de
volgenden Artikel vermelt.
10. Dat D'Heer F.B. Beltens drossard van Eeckeren cum annexis wordt gecommiteert om
met assumptie van den gesworen Landtmeter Petrus Stijnen allen het voorgemelde ter
executie te brengen ten coste van den voorn. Heere Baron De Prolij midtsgaeders om te
effectueren dat elcken Cavelant worde gestelt in de besittinge van sijnen Cavel ende
daer inne gegoeijt ende geerft door den voorn. Gecommitteerden Drossard in den
naeme van alle de Geinteresseerde in eene doorgaende Acte waarvan hij sal uijtleveren
de noodige Copijen, de welcke alleen sullen sijn ten Laste van de resp. Cavelanten.
11. Dat ieder sijnen Cavel sal worden aengewesen ter plaetsen alwaer iederen Cavelant op
heden bij Lotinge is bevallen, ingevolge de Aenteekeninge op het plan van
vercavelinghe alhier gevoeght aengeteekent.
Aldus Geresolveert ende Gecontracteert binnen Antwerpen desen negensten november 1700
seventigh.

(volgen de handtekeningen van de betrokkenen en een lijst van de toegewezen kavels met hun
oppervlakte en de namen van de eigenaars; de bijbehorende plattegrond vindt men in
Rijksarchief Antwerpen, Oud Gemeentearchief Ekeren nr. 171)