Rationeel omspringen met wate - Leefmilieu Brussel

PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE DUURZAME BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN
- PRAKTISCHE AANBEVELING WAT02 -
RATIONEEL OMSPRINGEN MET WATER
Een sanitaire installatie ontwerpen met een zo laag mogelijk verbruik maar met behoud
van de waterkwaliteit.
PRINCIPES
CONTEXT
ALGEMENE PRINCIPES
Het water in gebouwen rationeel gebruiken in harmonie met de
natuurlijke bronnen en het openbare waterleidingnet is mogelijk
met eenvoudige en niet al te dure middelen.
Een goed ontworpen toevoerinstallatie garandeert de
waterkwaliteit terwijl besparende voorzieningen bijdragen tot een
lager waterverbruik. Een alternatieve toevoer kan deze
hoeveelheid nog doen dalen en tegelijk bijdragen tot een
verminderde stedelijke afvloeiing.
Foto: B. Thielemans
> Absolute prioriteit: een goede watertoevoerinstallatie ontwerpen en uitvoeren
Dit betekent het openbare waterleidingnet beschermen en een uitstekende waterkwaliteit
handhaven in de binneninstallatie vanaf de meter tot de aftappunten.
o Een goed ontworpen installatie vermijdt dode armen, corrosie door de aanwezigheid
van verschillende metalen, aantasting van het water door twijfelachtige materialen zoals
lood en de contaminatie van niet-drinkbaar water (regenwater, ...).
o Een traceerbare en toegankelijke installatie vergemakkelijkt het beheer, het
onderhoud en het toezicht. Eventuele problemen worden snel gevonden en
herstellingen en andere ingrepen vereisen geen afbraakwerken.
o Een regelmatig onderhouden installatie biedt de mogelijkheid om snel lekken op te
sporen en te herstellen.
> Waterbesparende voorzieningen
Dit gaat meestal over voorzieningen die geen of lage investeringsmeerkosten met zich brengen.
Ze worden hieronder in vier groepen ingedeeld:
o Het toevoernet en de accessoires: drukregelaars, nabijheid van aftappunten en de
sanitaire warmwaterbereiders, lekdetectoren.
o Het kraanwerk en de accessoires: debietbegrenzers, spaardouchekop,
thermostatische mengkraan, automatische kraan.
o Waterbesparende voorzieningen met dezelfde dienst: toiletten met spaarspoeling,
vacuümtoiletten of droge toiletten; waterloze urinoirs, ergonomische badkuipen.
o Sanitaire toestellen die weinig verbruiken: een douche (± 60 liter) in plaats van een
bad (± 150 liter), spoeltafel met twee afwasbakken voor de vaat.
> Een alternatieve toevoer
o Regenwater gebruiken voor doeleinden die geen drinkbaar water vereisen (zie WAT03).
o Voorzieningen treffen voor het recycleren van grijs water (zie WAT04).
BLZ. 1 VAN 21 – RATIONEEL OMSPRINGEN MET WATER - JULI 2010
PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE DUURZAME BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN
- PRAKTISCHE AANBEVELING WAT02 -

INDICATOREN
> Indicator voor de hoeveelheid verbruikt water:
o Dagelijks verbruik per persoon uitgedrukt in liter per persoon en per dag.
o De prestaties van een waterbesparende voorziening worden uitgedrukt in het
percentage gedaald verbruik in vergelijking met hetzelfde gebruik zonder voorziening.
> Indicatoren voor de waterkwaliteit:
o De 62 parameters die de drinkbaarheid van het water bepalen.
DOELSTELLINGEN
Minimaal:
De “technische voorschriften voor binneninstallaties” naleven, opgesteld door de
Belgische federatie voor de watersector (Belgaqua).
Aangeraden:
Alle waterbesparende middelen gebruiken die verenigbaar zijn met de installatie.
Optimaal:
Het gebruik van water voor de ergst vervuilende toepassingen vermijden.
Het afvloeiend hemelwater opvangen met het oog op een alternatieve toevoer.
De tabel hieronder duidt een potentieel lager leidingwaterverbruik aan per bewoner.
Zoals hier voorgesteld dekt het regenwater enkel het onderhoud, aangezien het
dakoppervlak per bewoner zelden volstaat om een hoger verbruik te dekken.
Gebruik
% l/p/d daling l/p/d daling l/p/d
Totaal 100% 106 40% 64 65% 38
Drank en voeding 5% 5 0% 5 0% 5
Afwas 7% 8 50% 4 50% 4
Lichaamshygiëne 36% 38 55% 17 55% 17
Wassen 12% 12 0% 12 0% 12
Schoonmaken 9% 10 0% 10 100% 0
Spoeling toiletten 31% 33 53% 16 100% 0
Optimale
doelstelling
Aangeraden
doelstelling
Minimale
doelstelling
Totaal
Drank en voeding
Afwas
Lichaamsverzorging
Schoonmaak
Was
Spoeling van toiletten
BLZ. 2 VAN 21 – RATIONEEL OMSPRINGEN MET WATER – JULI 2010
PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE DUURZAME BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN
PRAKTISCHE AANBEVELING WAT02

ALGEMEEN OVERZICHT VAN WATERBESPARENDE VOORZIENINGEN
Waterbesparende voorzieningen
Toevoerinstallatie
Kraanwerk en accessoires
Sanitaire uitrustingen
Sanitaire
toestellen
Nabijheid van de
sanitaire
warmwaterbereiders
Aanpasbaarheid aan
een bestaande
installatie
Ja
Drukbegrenzer Ja
Lekdetector Ja
Dynamische
debietbegrenzer
Thermostatische
mengkraan
Ja
Ja
Mengkraan Ja
Automatische
kraan
Ja
Waterloos urinoir Ja
Spoeling met
dubbele toets
Vacuümtoilet
Droog toilet met
composteerbaar
strooisel
Ja (1)
Nee
(2)
Ja
Clivus multrum Nee
Waterbesparing
0,16 liter / aftappunt
/ meter leiding
2 tot 9,5l / min voor
een kraan,
afhankelijk van de
druk
35 m³ / jaar voor een
druppelende lek
55 % voor een
spaardouche
65% (met sanitaire
warmwaterlus)
20% in vergelijking
met een traditionele
mengkraan
60 (mechanische)
tot 69 % (infrarood)
100 % in vergelijking
met een klassiek
urinoir
53 % in vergelijking
met een spoeling
van 9 l
89 % in vergelijking
met een spoeling
van 9 l
100 % in vergelijking
met een toilet met
waterspoeling
100 % in vergelijking
met een toilet met
waterspoeling
BLZ. 3 VAN 21 – RATIONEEL OMSPRINGEN MET WATER – JULI 2010
PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE DUURZAME BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN
PRAKTISCHE AANBEVELING WAT02
Andere voordelen
voor het milieu
Besparing van
energie (SWW) en
materiaal (leiding)
Verhoogt de
levensduur van de
installatie
Besparing op
materiaal door
waterschade te
vermijden
Energiebesparing
(SWW)
Energiebesparing
als de SWW-lus
goed ontworpen is
Investeringskosten
(€)
Heeft een impact op
de gewoonten
- Nee
50 tot 250 Nee
Zonder
meerkosten
Ja
Nee
250 Nee
Energiebesparing 75 tot 100 Nee
Verhoogt de
levensduur van
afvoerleidingen
Vermindert de
verdunning van
vervuiling
Vermindert de
verdunning van
vervuiling en
recupereert de
bijproducten
Behoudt de
ecologische kwaliteit
van de bodem; geen
vervuiling door
nitraten
Vermindert de
verdunning van
vervuiling en
recupereert de
bijproducten
75 / 250 Nee
500 tot 600 Nee
75 tot 100 Ja
? Nee
100 tot 200 Ja
Vanaf 1230
(voor 4
personen)
Douche / badkuip Ja 50 % Energiebesparing Ja
Spoeltafel twee
wasbakken
Ja Voorkomt verspilling Energiebesparing Ja
Drinkfonteintjes Ja Voorkomt verspilling
(1) hangt af van het type closetpot (2) vereist een specifieke afvoer
Goed voor de
gezondheid, beperkt
afval
Ja
450 tot 1400 Ja

ELEMENTEN VOOR EEN DUURZAME KEUZE
TECHNISCHE ASPECTEN
> Aanpasbaarheid
De keuze van het type voorziening moet rekening houden met de aanpasbaarheid aan de
individuele of collectieve installatie waarin ze moet worden geïntegreerd. Sommige
voorzieningen kunnen in een bestaande installatie worden geïntegreerd, terwijl andere enkel in
een nieuwe, aangepaste installatie kunnen functioneren.
> Gemakkelijk in gebruik
De meeste voorzieningen kunnen zowel bij renovatie als bij nieuwbouw gemakkelijk worden
ingevoerd en vereisen geen belangrijke technologische middelen.
MILIEUASPECTEN
> Bescherming van de waterbronnen
Behalve de aanzienlijke waterbesparing die ze opleveren, spelen sommige voorzieningen ook
een positieve kwalitatieve rol in de cyclus van het stadswater: droge toiletten voorkomen
watervervuiling, terwijl het gebruik van regenwater water onttrekt aan de afvloeiingsstroom in de
stad, die in meerdere opzichten problematisch is (zie TER00 en TER01).
> Besparing van middelen
Kleine middelen qua grondstof, energie en plaatsinname kunnen behoorlijke prestaties leveren.
ECONONOMISCHE ASPECTEN
> Globale kostprijs
De meeste waterbesparende voorzieningen brengen door hun eenvoud en levensduur maar
kleine meerkosten mee. De investering en het onderhoud ervan wordt immers gedekt door de
besparing die ze opleveren. De meer ontwikkelde systemen (vacuümtoilet en Clivus Mutrum)
produceren geen afval, maar wel grondstoffen die kunnen worden opgewaardeerd.
> Gezamenlijke kostprijs
Individuele besparingen kunnen een gezamenlijke kostprijs met zich brengen, ofwel
stroomopwaarts op het niveau van de waterproductie en -distributie, ofwel stroomafwaarts op
het niveau van de opvang/zuivering van het afvalwater, in die zin dat de vaste kosten
(behandeling, onderhoud van het waterleidingnet) over een kleiner volume gefactureerd water
worden verdeeld.
SOCIALE EN CULTURELE ASPECTEN
> Sociale aanvaardbaarheid van bepaalde voorzieningen
Sommige voorzieningen, zoals het toilet met composteerbaar strooisel, zijn ongebruikelijk. Dit
kan bij de uitvoering problemen opleveren in het beslissingsproces.
> Een ander saneringsconcept?
Het gebruik van water als afvalvervoermiddel – of “alles naar de riool” – dat in de 19e eeuw en
in het begin van de 20e eeuw de ideale oplossing leek vanuit hygiënisch oogpunt, is niet meer
houdbaar bij een hoge woondichtheid. De vraag rijst of dit niet de gelegenheid bij uitstek is om
het saneringsconcept te veranderen, teneinde de natuurlijke hulpbronnen te beschermen.
DE JUISTE KEUZE MAKEN / BESLISSINGEN NEMEN
> Milieu-efficiëntie en economische dimensie: het evenwicht vinden
Het invoeren van waterbesparende voorzieningen zorgt niet noodzakelijk voor een omvangrijke
financiële besparing op de huidige waterkostprijs, maar kan wel voor een economisch
evenwicht zorgen.
> Milieu-efficiëntie en sociaal-culturele dimensie
We moeten benadrukken dat reële verbeteringen voor het milieu – waaronder het sparen van
water – enkel kunnen worden gerealiseerd door middel van een verandering van gewoonten.
o Dit geldt voor de dagelijkse handelingen enerzijds, die bijzonder doorslaggevend zijn
voor het waterverbruik. Om gebruikers bewust te maken van de noodzaak van
waterbesparing zijn voortdurende opvoedende acties noodzakelijk.
o Dit geldt anderzijds ook voor het behandelen van de fecaliën, dat bijzonder
doorslaggevend is voor de kwaliteit van het oppervlaktewater.
BLZ. 4 VAN 21 – RATIONEEL OMSPRINGEN MET WATER – JULI 2010
PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE DUURZAME BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN
PRAKTISCHE AANBEVELING WAT02

UITVOERING – GEMEENSCHAPPELIJKE PUNTEN VOOR ALLE
VOORZIENINGEN
PROGRAMMERING
> Doelstellingen en een budget bepalen
> De toepasbaarheid en de aanvaardbaarheid van de voorzieningen nagaan
VOORONTWERP
> Installatieconcept
o De plaats bepalen van toevoer- en afvoerleidingen, rekening houdend met hun latere
toegankelijkheid zodat plaatselijke ingrepen niet de volledige installatie treffen.
o Ruimte voorzien voor sanitaire toestellen (douches, spoeltafels met 2 bakken,
fonteinkranen).
o De plaats bepalen van aftappunten in verhouding tot de sanitaire warmwaterbereiders.
o Bij de BIWD informeren naar de druk van het leidingwater.
STEDENBOUWKUNDIGE VERGUNNING
> Plaatsing van de meters
In overeenstemming met de voorschriften van de BIWD (meters buiten de privé-gedeelten in
appartementsgebouwen), op een zichtbare en door de gebruiker regelmatig bezochte plaats.
UITVOERINGSDOSSIER
> Technische voorschriften voor binneninstallaties (Belgaqua)
Dit zijn de door de BIWD opgelegde minimale vereisten om elke aantasting van het leidingwater
tussen het leverpunt en het aftappunt te vermijden. Het zijn vooral:
o De algemene voorschriften met betrekking tot de plaatsing en het gebruik van de latere
installatie.
o Alle beschermingssystemen om elke terugkeer van niet als drinkwater beschouwd
water naar de drinkwaterleidingen te voorkomen.
o De lijst van conform beveiligde toestellen, goedgekeurde beveiligingen en
gecertificeerde vloeistoffen.
> Specificatie van materiaal en prestaties
o De publicatie “Water voor Morgen”, die in de bibliografie wordt vermeld, bevat een lijst
van leveranciers van de verschillende voorzieningen in de gids, die u gedetailleerde
technische informatie kunnen geven.
o Referentiewaarden voor het debiet:
Wastafel: 5 l/min Keukenkraan: 9 l/min
Douchekop: 9 l/min Badkraan: geen beperking
BOUWPLAATS
> Aansluiting: dimensionering van de meter
Een meter van 20 mm (5 m³/uur) is meestal voldoende voor kleine gebouwen. Een eventuele
hogere capaciteit kan gewenst zijn voor brandwerende voorzieningen: een meter van 40 mm
(20 m³/uur) is vereist bij een haspel met axiale voeding, evenals een meter van 50 mm (30
m³/uur) bij een brandkraan met DSP-koppeling.
OPLEVERING
> Op het einde van de werkzaamheden op te maken documenten
o Bij de voorlopige oplevering moet een “as built”-plan van de distributie- en
afvoerleidingen aan de beheerder van het gebouw worden overhandigd. Dit plan moet,
vanaf de algemene meter, alle onderdelen van het net bevatten, waaronder de
inplanting van de toevoer- en afvoerkolommen, de inspectieopeningen, de
verschillende vertakkingen en de genummerde plaats van elke kraan aan de voet van
de distributieleidingen. Alle kranen aan het uiteinde van de distributieleidingen krijgen
een etiket en een nummer.
BLZ. 5 VAN 21 – RATIONEEL OMSPRINGEN MET WATER – JULI 2010
PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE DUURZAME BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN
PRAKTISCHE AANBEVELING WAT02

o Op het einde van de werkzaamheden moet de aannemer het distributienet onder druk
zetten om te controleren of de uitvoering correct is gebeurd zodat er geen lekken
kunnen ontstaan.
> Controle van de prestaties
o De sanitaire uitrustingen en hun prestaties voldoen aan het bestek.
INGEBRUIKNAME
> Onderhoud
o Lekken voorkomen en herstellen (een regelmatig onderhoud van de installaties
voorzien),
o Naleving van de technische voorschriften van Belgaqua volgens hun evolutie.
UITVOERING VAN ELKE VOORZIENING
NABIJHEID VAN DE WARMWATERBEREIDERS
> Principe / Werking
Als de warmwaterproductie ver van het aftappunt is gelegen en er geen warmwaterlus is, duurt
het een tijdje voordat de kraan de gewenste watertemperatuur geeft. Deze situatie zorgt voor
een dubbel verlies: het onnodig laten lopen van koud water en een energieverlies door de
afkoeling van het water in de leidingen tussen de aftapmomenten.
Het waterverlies is gebaseerd op de leidingen, hun diameter en hun isolering en natuurlijk het
verbruik.
> Te verwachten waterbesparing
De onderstaande grafiek geeft ter indicatie een orde van grootte van het waterverlies op basis
van de lengte van de leiding na 1, 5, 10 of 15 aftapmomenten.
In de specifiek voor deze grafiek beschreven omstandigheden, bedraagt het waterverlies per
aftapmoment 0,16 liter voor een meter leiding.
Nog altijd in die omstandigheden kan een 4 meter kortere leiding waarop dagelijks vijf volledig
afgekoelde aftappingen gebeuren, 3,2 liter water per dag, oftewel 1168 liter per jaar besparen.
Volume verloren warm water [l]
Verlies van warm water op basis van de lengte voor een koperen leiding DN 12 x 1 en voor een aftapdebiet van 7,2
l/min (naar De Cuyper, WTCB). Het warm water bedraagt 60°C bij het verlaten van de boiler en wordt vanaf 54°C bij het
aftappunt als voldoende warm beschouwd. Na elke aftapping wordt het verondersteld volledig afgekoeld te zijn.
> In de praktijk
voor 15 aftapmomenten
voor 10 aftapmomenten
voor 5 aftapmomenten
voor 1 aftapmomenten
Lengte van de leiding [m]
Het verlies binnen het toevoernet kan met verschillende elementen worden beperkt:
o De nabijheid tussen het aftappunt en de productie van sanitair warm water.
o De gedecentraliseerde productie van sanitair warm water voor de excentrische
aftappunten (zie ENE16).
BLZ. 6 VAN 21 – RATIONEEL OMSPRINGEN MET WATER – JULI 2010
PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE DUURZAME BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN
PRAKTISCHE AANBEVELING WAT02

o De isolatie van toevoerleidingen van warm water.
o De realisatie van een geïsoleerde warmwaterlus.
DRUKVERLAGER OF -REGELAAR
Een drukbegrenzer is een element in de loodgieterij dat de
watertoevoerinstallatie beschermt tegen een te hoge druk van het
waterleidingnet.
Naast een verminderd watergebruik zorgt het toestel ook voor minder
schade door overdruk en minder lawaai van de waterstroom in de
leidingen.
> Principe / Werking
De druk op het waterleidingnet van de BIWD (Brussels Intercommunale voor waterdistributie)
varieert van 4 tot 9 bar, op basis van het hoogteverschil tussen de reservoirs en de
aansluitpunten van de binneninstallaties van het gebouw. Sanitaire voorzieningen zijn echter
ontworpen om te functioneren bij een druk van 3 bar. Het kraanwerk kan al voldoende druk
leveren bij een debiet van 0,5 tot 1 bar.
De drukbegrenzer houdt de druk in de binneninstallatie op een bepaald niveau, lager of gelijk
aan 3 bar. Op die manier vermindert hij aanzienlijk het verbruikte watervolume zonder dat de
gebruiker aan comfort inboet. Hij voorkomt eveneens schade door overdruk, die lekken kan
veroorzaken.
Deze eenvoudige en robuuste voorziening bestaat uit een lichaam in messing en een intern
mechanisme (veer, membraan, klep, sluitring, zitting) dat bestand is tegen hoge temperaturen.
Hij is bij voorkeur voorzien van een manometer waarop de stroomafwaartse druk kan worden
afgelezen (binneninstallatie).
> Te verwachten waterbesparing
De besparing is afhankelijk van de drukverlaging. Als de druk met de helft verlaagt, verkleint het
debiet (en eventueel de behoefte aan energie nodig om het extra water te verwarmen) met een
factor 1,4, rekening houdend met de volgende verhouding tussen druk en debiet:
Q = K x √P waarbij: Q = debiet (L/min),
K = karakteristieke waarde van de drukval (bv. van een kraan)
P = statische druk stroomopwaarts van de kraan
Voorbeeld:
De toevoerdruk van het waterleidingnet bedraagt 6 bar. Een debietbegrenzer handhaaft een
druk van 3 bar in de binneninstallatie. Voor een gegeven handenwasser, die 10 minuten per
dag wordt geopend, bedraagt de jaarlijkse besparing meer dan 19 m³.
Druk = P (bar)
Debiet = Q (l/min.)
Wastafelkraan
Wastafelkraan met verlaagde druk van 3 bar
Drukverliescurve van een gewone wastafelkraan, uit de
documentatie van Grohe
BLZ. 7 VAN 21 – RATIONEEL OMSPRINGEN MET WATER – JULI 2010
PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE DUURZAME BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN
PRAKTISCHE AANBEVELING WAT02
Toevoer-
druk [bar]
Debiet
[l/min]
Water
besparing [l/min]
1 7,50 0,00
2 10,60 0,00
3 13,00 0,00
4 15,00 2,00
5 16,80 3,80
6 18,40 5,40
7 19,84 6,84
8 21,21 8,21
9 22,50 9,50
10 23,72 10,72

Evaluatie
o Investering: 50 € tot 250 €. Afhankelijk van de diameter van de leiding.
o Levensduur: lang, eenvoudige en robuuste voorziening.
o Onderhoud: nagenoeg nihil.
> Uitvoering
o De technische dienst van de BIWD geeft op aanvraag informatie over de druk van het
waterleidingnet op een gegeven adres.
o De drukbegrenzer wordt ingebouwd stroomafwaarts van de meter en stroomopwaarts
van de binneninstallatie.
o Bij renovatie: vooraf het drukniveau nagaan op de hoogste verdieping van het gebouw.
o Bij nieuwbouw: het drukverlies berekenen op basis van de hoogte van het gebouw.
o Bij een woongebouw met meerdere verdiepingen is het aangeraden om op elke
verdieping een drukbegrenzer te plaatsen.
OPSPOREN VAN LEKKEN
Het snel opsporen van lekken is essentieel om het waterverbruik onder controle te houden.
Voor kleine lekken is de watermeter het belangrijkste stuk. Al naar gelang de context kan dit op
verschillende manieren gebeuren: manueel de meter opnemen, lekdetector, “aquastop”.
> Principe / Werking
> Manueel de meter opnemen
Deze elementaire handeling houdt in dat voor en na een periode van
enkele uren tijdens dewelke niets werd afgetapt, de wijzerstand wordt
genoteerd: het verschil komt overeen met het lekverlies. Deze manier van
werken heeft bovendien als voordeel dat ze niets kost en geen energie
verbruikt. Om doeltreffend te zijn, moet ze wel regelmatig worden
uitgevoerd.
In de praktijk:
Zorg ervoor dat de meter zich op een zichtbare en permanent
toegankelijke plaats bevindt, en dat hij regelmatig wordt bezocht zodat de
bewoner de gelegenheid krijgt om zich bewust te worden van zijn
waterverbruik. Een goede plaats is bijvoorbeeld op de overloop bij de
ingang van de woning in een kast met een glasdeurtje.
> Lekdetector
Met dit toestel kunnen kleine, onzichtbare lekken en lekken op
ontoegankelijke plaatsen worden opgespoord, evenals grote lekken
veroorzaakt door het scheuren van leidingen of door een gebrekkige
werking van huishoudtoestellen. Bij lekkage geeft de detector een alarm
en bestuurt hij een gemotoriseerde klep die de watertoevoer afsluit.
Een lekdetector bestaat uit een volumemeter ø ND 15, een
gemotoriseerde klep van 12 volt, een behuizing met elektrische voeding
en besturing.
In de praktijk:
o Een lekdetector hoort thuis in gebouwen waar het regelmatig manueel
opnemen van de meter niet realiseerbaar is.
o Een elektrische aansluiting voorzien van 220 volt
o Afmetingen meter + klep + servomotor = ongeveer 36 cm
> Anti-overloopsysteem “Aquastop”
De elektrische aquastop is een beveiligingssysteem tegen
overstromingen. Het systeem onderbreekt automatisch de watertoevoer
als de stroom uitvalt. Het systeem bestaat uit een gewoon of dubbel
elektromagnetisch ventiel met soepele leidingen. De aquastop wordt
geleverd met een systeem van een of twee soepele leidingen. De
bekabeling bevindt zich tussen de waterleiding en het omhulsel.
Typische toepassingen: aansluiting van elektrische huishoudtoestellen
zoals wasmachine, koffiezetapparaat, automatische drankverdelers,
BLZ. 8 VAN 21 – RATIONEEL OMSPRINGEN MET WATER – JULI 2010
PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE DUURZAME BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN
PRAKTISCHE AANBEVELING WAT02

Te verwachten waterbesparing
ijsmachines, enz.
In de praktijk:
o Voldoende ruimte voorzien bij de voeding van de huishoudtoestellen
waarin de aquastop niet oorspronkelijk werd ingebouwd.
Lek Verspilde hoeveelheid
BLZ. 9 VAN 21 – RATIONEEL OMSPRINGEN MET WATER – JULI 2010
PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE DUURZAME BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN
PRAKTISCHE AANBEVELING WAT02
Kostprijs volgens het normale
tarief van 2,06 euro/m³ (excl. BTW)
Druppelend 4 liter/uur 35 m³/jaar 72,10 euro / jaar
Dunne waterstraal 16 liter/uur 140 m³/jaar 288,40 euro / jaar
Waterstraal 63 liter/uur 552 m³/jaar 1137,12 euro / jaar
Lek aan de toiletspoeling 25 liter/uur 219 m³/jaar 451,14 euro / jaar
Deze cijfers geven gemiddelden ter indicatie; ze kunnen veel hoger liggen al naar gelang het reële debiet en het
geldende tarief per m³.
DYNAMISCHE DEBIETBEGRENZER
Accessoire in ringvorm
(mannelijk of vrouwelijk), op de
uitloop van een kraan te
schroeven
Een dynamische debietbegrenzer (ook beluchter of schuimer
genoemd) is een in het kraanwerk ingebouwd element dat het
debiet op een constant niveau houdt, onafhankelijk van de
toevoerdruk. Het compenseert automatisch het drukverschil tussen
2 en 6 bar.
Het kan rechtstreeks in het kraanwerksysteem of in een accessoire
worden geïntegreerd.
Accessoire, te plaatsen
tussen douchekraan en
slang
In een kraan ingebouwde
schuimer
In een handdouche
ingebouwde schuimer
> Principe / Werking
Een debietbegrenzer bestaat uit een geprofileerde kern, een soepele elastomeren ring en de
holte waarin hij wordt geplaatst (dop).
De druk van het waterleidingnet zorgt ervoor dat de elastomeren ring, die vervormt, wordt
samengedrukt en aldus de vrije doorgang van het water belemmert. Als de toevoerdruk hoger is
dan de regeldruk van de begrenzer, verandert de opening zodanig dat het debiet constant blijft.
Door het venturi-effect volgt een trek en een menging onder druk van water en lucht. De
perceptie van warmte en hoeveelheid blijft dezelfde als bij een traditioneel systeem. Het water
uit dit systeem lijkt bovendien dynamischer en “smeuïger”.
Er bestaan begrenzers met 2 posities, “besparend” of “gewoon”. In de gewone stand wordt een
normaal debiet aangehouden (om een emmer water te vullen bijvoorbeeld).
> Te verwachten waterbesparing
In de praktijk bestaat er een reeks beluchters met uiteenlopende prestaties, aangepast aan
verschillende toepassingen. Een in een handdouche ingebouwde begrenzer vermindert
bijvoorbeeld gevoelig het debiet maar niet op een constante manier, zoals de grafiek hieronder
aangeeft. Toch kan hij zorgen voor een besparing van 9,5 liter per minuut aan 3 bar, oftewel
47,5 liter voor een douche van 5 minuten. Dit betekent een waterbesparing van meer dan 55%,
zonder comfortverlies.

Druk = P (bar)
Debiet = Q (l/min.)
Handdouche zonder spaarvoorziening
Spaarhanddouche
Toevoerdruk
[bar]
Handdouche zonder
spaarvoorziening
Debiet regenstraal
[liter/min]
BLZ. 10 VAN 21 – RATIONEEL OMSPRINGEN MET WATER – JULI 2010
PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE DUURZAME BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN
PRAKTISCHE AANBEVELING WAT02
Spaarhanddouche
Debiet
"regenstraal"
[liter/min]
Bespaard
water
[liter/min]
1 9,80 4,30 5,50
2 13,90 6,10 7,80
3 17,00 7,50 9,50
4 19,60 8,70 10,90
5 21,90 9,70 12,20
6 24,00 10,60 13,40
> Evaluatie
o Zeer kleine investering: 5 € tot 10 € (geen meerkost voor spaarhanddouches).
o Onderhoud: verwijdering van kalk voor een goede beluchting van de waterstroom.
> Uitvoering
o Vooraf de druk stroomopwaarts nagaan. Als de druk van het leidingwater hoger is dan 4
bar is het aangeraden om een drukbegrenzer te plaatsen (zie boven).
o Voor de productie van sanitair warm water met een doorstroomboiler moet de vraag
naar warm water op een aftappunt groter of gelijk zijn aan het grensdebiet van dit
toestel. Met sommige modellen kan geen spaarhanddouche worden gebruikt.
> THERMOSTATISCHE MENGKRAAN
Omdat ze sneller de juiste temperatuur leveren, kunnen
thermostatische mengkranen het water- en energieverbruik
dat met warm water gepaard gaat, verminderen.
Foto: B. Thielemans
> Principe / werking
Deze kraan regelt enerzijds de temperatuur en anderzijds het debiet. Het water is dus
onmiddellijk op de gewenste temperatuur.
Dergelijke kranen zijn voorzien van een veiligheidsring die geblokkeerd is op 38°C; voor een
hogere temperatuur moet men tegelijk een knop induwen en aan de temperatuurregeling
draaien, waardoor vergissingen of ongewenste bediening door kleine kinderen worden
vermeden.
Dit kraantype biedt een verhoogd comfort en minder kans op verbranding.
> Te verwachten waterbesparing
Als de warmwatertoevoer met behulp van een lus gebeurt, is het water onmiddellijk op de juiste
temperatuur en de waterbesparing aanzienlijk (65% volgens de documentatie van Grohe).
Bovendien kan met een dergelijke uitrusting het water dichtgedraaid en terug opengedraaid
worden zonder dat de temperatuurregeling verloren gaat, waardoor het kan dienen als
“douchestop”.
> Evaluatie
Kostprijs: ongeveer 250 euro
> Uitvoering
Voorzie een voedingslus van sanitair warm water volgens aanbeveling ENE20 – De productie
van sanitair warm water verbeteren.
MENGKRAAN (KOUD WATER IN DE MIDDENPOSITIE)
Deze mengkraan geeft koud water met de greep in de
centrale positie. Dit vermijdt dat men zich vergist en lauw
water krijgt voor een gebruik dat alleen koud water
behoeft.
Foto: B. Thielemans

Principe / werking
Men krijgt alleen warm water als de greep van de mengkraan naar links wordt geduwd.
Bij sommige modellen kan de greep ook verticaal worden geregeld zodat de opening van de
kraan beperkt blijft, behalve als men de greep bewust meer naar boven duwt.
> Te verwachten waterbesparing
20% volgens de documentatie van Grohe.
> Evaluatie
Kostprijs: ongeveer 75 € tot 100 €.
KRANEN MET AUTOMATISCHE SLUITING
Kranen met automatische sluiting vermijden verspilling
omdat enkel het benodigde water wordt verbruikt. Ze
worden aangewend voor wastafels en voor de spoeling
van urinoirs, vooral op openbare plaatsen.
Foto: B. Thielemans
> Principe / werking
Kranen met automatische sluiting treden in werking als ze een aanwezigheid ontdekken
(infrarooddetectie), of als men op een drukknop duwt. Ze stoppen automatisch vanaf het
moment dat er geen aanwezigheid meer wordt waargenomen of na een gegeven periode.
> Te verwachten waterbesparing
69% voor een wastafelkraan volgens de documentatie van Grohe.
> Evaluatie
Kostprijs: ongeveer 60 € tot 130 € voor kranen met drukknop; vanaf 250 € voor kranen met
infrarooddetector.
> Uitvoering
Deze kranen zijn bijzonder geschikt voor druk bezochte gelegenheden (openbare
gelegenheden, werkplekken, openbare gebouwen, …).
WATERLOZE URINOIRS
Waterloze urinoirs hebben geen waterspoeling. Zo kan
aanzienlijk wat water worden bespaard, vooral op druk
bezochte plaatsen.
Verschillende fabrikanten bieden waterloze urinoirs aan,
die zich onderscheiden door hun materiaal, hun
geurafsluiter en hun design.
> Principe / werking
De werking van waterloze urinoirs is gebaseerd op een van de volgende vier occlusiesystemen
(geurafsluiters):
BLZ. 11 VAN 21 – RATIONEEL OMSPRINGEN MET WATER – JULI 2010
PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE DUURZAME BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN
PRAKTISCHE AANBEVELING WAT02

Hydrostatische
geurafsluiter in de vorm
van een cartouche,
zonder verzegelende
vloeistof. De sifon
wordt gereinigd en
terug gebruikt na
15.000 tot 20.000
gebruiken.
Geurafsluiter
geïntegreerd in het
materiaal van het
urinoir, gevuld met een
verzegelende vloeistof
lichter dan urine (te
vervangen na elk
onderhoud)
BLZ. 12 VAN 21 – RATIONEEL OMSPRINGEN MET WATER – JULI 2010
PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE DUURZAME BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN
PRAKTISCHE AANBEVELING WAT02
Geurafsluiter in de
vorm van een
uitneembare cartouche
die een verzegelende
vloeistof bevat lichter
dan urine (te
vervangen na 7.000 tot
10.000 gebruiken)
Eenrichtingsklep in
rubber (1 x per jaar te
vervangen)
De mechanische modellen die geen afval produceren en geen aanvullende producten
behoeven, genieten de voorkeur.
De meest resistente materialen voor een intensief gebruik en bestand tegen vandalisme (in
volgorde: polycarbonaat, keramiekglazuur, glasvezel) bieden slechts een beperkte vrijheid in de
vormgeving. Een duurzame keuze geeft de voorkeur aan een ontwerp dat het minst poreuze
materiaal (polycarbonaat) gebruikt, geen scherptes en verborgen hoeken heeft en spatten
vermijdt.
> Te verwachten waterbesparing in vergelijking met een normaal urinoir
Met uitzondering van het onderhoud levert dit een besparing van 100% op van het
waterverbruik voor de spoeling van de urinoirs.
Gebruiksfrequentie per dag 70
Verbruik per spoeling [liter] 4
Aantal dagen gebruik 365
Totale besparing in één jaar [liter] 102.200
Ofwel een jaarlijkse besparing in euro (niet-huishoudelijk tarief =
2,2959 euro/m³) 234,64
> Evaluatie
o Gebruik: het gebruik van een waterloos urinoir heeft geen bijzondere kenmerken in
vergelijking met een traditioneel urinoir.
o Hygiëne: Bacteriën vermenigvuldigen zich meestal op vochtige plaatsen. Door de
totale afwezigheid van water en bijgevolg ook van kalkafzetting, hebben deze bacteriën
geen voedingsbodem. Ze verspreiden zich daarom minder snel, wat ook de
ontwikkeling van kwalijke geuren voorkomt. Bovendien hebben waterloze urinoirs geen
knop en stellen zich daardoor geen contactproblemen.
o Onderhoud: Net zoals de traditionele urinoirs moeten waterloze urinoirs regelmatig
worden onderhouden, afhankelijk van de intensiteit van het gebruik. Voor het
onderhoud van de verzegeling moeten de aanwijzingen van de fabrikant worden
gevolgd. Voor het onderhoud van de urinoirs wordt water gebruikt.
o Kostprijs: ongeveer 450 tot 600 euro voor het urinoir. Omdat er geen toevoerinstallatie
of kraanwerk nodig is, kan hierop worden bespaard.
o Industriële ecologie: urine dat niet met water is gemengd, is rijk aan stikstof en zou
kunnen worden gebruikt als meststof in de landbouw.
> Uitvoering
o Waterloze urinoirs zijn bijzonder geschikt voor druk bezochte gelegenheden
(gemeenschappen, werkplekken, openbare gebouwen, …).
o De montage is erg eenvoudig omdat er geen watertoevoerinstallatie is vereist.
o Ze kunnen zowel bij renovaties als in ruwbouw worden geïnstalleerd.
o Urinoirs in glasvezel en polycarbonaat wegen duidelijk minder dan hun soortgenoten in
porselein.

SPAARSPOELING
Besparende waterspoelingen hebben ten doel om aanzienlijk
minder water te verbruiken bij elke spoeling van de closetpot. Al
naar gelang de context gebruiken we een spoeling met dubbele
bedieningstoets of een spoeling met waterstraal onder druk.
Een waterspoeling met dubbele bedieningstoets zorgt ervoor dat
de hoeveelheid spoelwater voor de closetpot zich aanpast aan de
behoefte en het model van de pot, afhankelijk van de toets die wordt
ingeduwd: drie tot vier liter water voor een kleine spoeling, 6 tot 9
liter voor een grote spoeling en mogelijkheid tot het onderbreken
van de spoeling.
Spoelingen met dubbele bediening bestaan in diverse vormen:
o Universeel mechanisme voor porseleinen reservoir ter
vervanging van een oud mechanisme in een bestaand
spoelreservoir;
o Reservoir in opbouw met regelbare bevestigingen waarmee het op bijna
alle closetpotten kan worden aangesloten.
o Universeel draagsysteem voor elk type hangtoilet, met inbegrip van een
inbouwreservoir met dubbele spoeling voor een spoeling met 2
hoeveelheden 6/7,5 l en 3/4 l, of met spoelonderbreking en een
bedieningsplaat.
Het spoelsysteem moet compatibel zijn met de closetpot, want als de
hoeveelheid vrijgegeven water niet voor een volledige spoeling zorgt, zal men
een tweede maal duwen om het spoelen te voltooien en is er van een
verwachte besparing geen sprake meer.
Een spoeling met waterstraal onder druk zorgt voor een efficiëntere
spoeling met slechts 4 tot 6 liter water. Het water is opgeslagen in het
reservoir en wordt met kracht vrijgelaten bij een gevraagde spoeling.
Dit type spoeling is geschikt om openbare plaatsen schoon te houden,
ondanks het intensieve gebruik.
> Te verwachten waterbesparing
Als 5 spoelingen van 9 liter bij een gewone spoeling worden vervangen door 2 spoelingen van 6
liter en 3 spoelingen van 3 liter, betekent dit een besparing van 24 liter water, oftewel 53%.
Als we dit toepassen op het jaarlijkse gemiddelde verbruik voor het spoelen van wc’s (14,6 m³),
zien we een waterbesparing van ongeveer 7,7 m³.
> Evaluatie
De meerkost van spaarspoelingen binnen het geheel van de sanitaire installatie is te
verwaarlozen. Hou rekening met de volgende ordes van grootte:
o Universeel mechanisme voor reservoir in porselein: 25 tot 60 euro
o Universeel spoelreservoir in opbouw met dubbele toets: 95 euro (70 euro voor enkele
toets)
o Universeel draagsysteem met waterspoeling met bedieningsplaat: 240 tot 300 euro.
o Spoeling met waterstraal onder druk.
> Uitvoering
o Kies een model van closetpot dat op een spaarspoeling kan worden aangesloten.
o Regel de spoelstroom af op het minimum (3 en 6 liter).
o Kies een voorziening waarvan de bedieningstoetsen duidelijk hun functie aangeven.
VACUÜMTOILET
Het systeem van een vacuümtoilet is een bewezen techniek
die in vliegtuigen, op boten en treinen bestaat, waar de
waterhoeveelheden onvermijdelijk beperkt zijn.
Toegepast op de architectuur kan dit een bijkomende stap
betekenen naar een architectuur met een lage impact op het
milieu door middel van een aanzienlijke waterbesparing en
het wegnemen van de belangrijkste bron van vervuiling van
stedelijk afvalwater.
BLZ. 13 VAN 21 – RATIONEEL OMSPRINGEN MET WATER – JULI 2010
PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE DUURZAME BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN
PRAKTISCHE AANBEVELING WAT02

Principe / werking
Het gebruik van een vacuümtoilet in gebouwen ligt in de lijn van een alternatief
saneringsconcept, met als doel de voedingscyclus te sluiten waarin zwart water (fecaliën) een
bron vormt voor de productie van biogas en vervolgens meststof.
Werking in woon- en werkgebouw in de Vaubanwijk in Freiburg im Breisgau:
Fecaliën en urine worden vacuüm gezogen in een systeem van gescheiden buizen en naar een
biogasinstallatie gevoerd. Vervolgens worden ze als meststof over de velden verspreid. De
keukenfornuizen werken op biogas verkregen uit de fermentatie van in het gebouw
geproduceerde organische producten. Het spoelwater is afkomstig uit de recyclage van grijs
water (zie fiche WAT04).
Sanitair concept in het woon- en werkgebouw in Freiburg, van de toiletten tot de keukenfornuizen en de
behandeling van het afvalwater.
> Te verwachten waterbesparing
Een vacuümtoilet verbruikt 0,5 tot 1 liter water per spoeling. Dit betekent een besparing van 8
liter in vergelijking met een spoeling van 9 liter, oftewel 89%.
> Evaluatie
Het systeem van een vacuümtoilet is nog te duur om te worden veralgemeend en het gebruik
van biogas is nog in een experimentele fase.
Het is niettemin een voorziening die hoge prestaties levert op het vlak van waterbesparing en
het beperken van de vervuiling van oppervlaktewater bij de bron.
> Uitvoering / toepassingsgebied
Het systeem is geschikt voor gebouwen die niet op de riolering zijn aangesloten en voor
proefgebouwen.
Bijkomende informatie op de site www.passivhaus-vauban.de.
TOILET MET COMPOSTEERBAAR STROOISEL OF “DROOG TOILET” – HUISHOUDELIJK
GEBRUIK
In een composttoilet worden de effluenten (fecaliën, urine en toiletpapier) gemengd met een
droog koolstofhoudend materiaal (houtkrullen of -zaagsel, droog plantaardig afval, …) en
vervolgens afgevoerd naar een compostbak waar het geheel in humus wordt omgezet dat
perfect geschikt is voor de tuin, de moestuin of om het even welke agrarische toepassing.
Behalve de aanzienlijke waterbesparing die dit oplevert en het voorkomen van watervervuiling,
produceert het composttoilet met afval (koolstofhoudend materiaal en uitwerpselen) nuttige
hulpbronnen voor het behoud van de agrarische ecosystemen.
BLZ. 14 VAN 21 – RATIONEEL OMSPRINGEN MET WATER – JULI 2010
PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE DUURZAME BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN
PRAKTISCHE AANBEVELING WAT02

Principe / Werking
Het systeem van het composttoilet ligt in de lijn van een concept van ecologische sanering,
dat uit een geïntegreerde aanpak bestaat van het beheer van waterbronnen en huishoudelijke
lozingen (fecaliën, afvalwater en huishoudelijk organisch afval). Zie de aanbeveling WAT04.
Het toilet creëert de voorwaarden voor de vorming van compost door de verhouding
koolstof/stikstof in evenwicht te brengen met behulp van droog koolstofhoudend materiaal dat
aan de stikstofrijke uitwerpselen wordt toegevoegd. Dit voorkomt de vorming van ammoniak en
nitraten. Op het einde van dit aërobe composteerproces wordt humus verkregen, een gezond
en stabiel product. Gezond omdat de ziekteverwekkende kiemen uit de uitwerpselen zijn
vernietigd en stabiel omdat we er voedingsstoffen in terugvinden in een voor planten
opneembare vorm.
Het gebruik van een composttoilet is identiek aan dat van een gewone wc, behalve dat de
resten niet onmiddellijk samen met water naar de riolering worden gevoerd, maar in een bak
worden opgevangen en worden bedekt met koolstofhoudend materiaal. De inhoud wordt op de
tuincomposthoop uitgegooid als de bak vol is.
Andere systemen van droge toiletten bevelen de afscheiding van urine aan. Dit maakt het
gebruik, het beheer van effluenten en het onderhoud moeilijker zonder enig bijzonder voordeel.
Een composttoilet bestaat uit een bak waarin een emmer wordt geplaatst. Het deksel van de
bak heeft een opening met daarop een gewone toiletklep. Dit type toilet vereist dat men een
voorraad droog koolstofhoudend materiaal aanhoudt en een compostbak.
> Te verwachten waterbesparing
Voor elk toiletbezoek wordt 100% spoelwater bespaard. A rato van 40 liter water/dag/persoon
(Brussels gemiddelde) bedraagt de verkregen waterbesparing 14,6 m³/jaar/persoon.
> Evaluatie
o De waterbesparing is goed voor een financiële besparing van 30€/jaar/persoon.
o Investeringskost: 100 € tot 200 € - geen toevoer of afvoer van water (500 € voor een
klassiek toilet, aansluiting niet inbegrepen).
o Geuren: deze zijn gelijk of minder dan bij een klassiek toilet omdat er geen water is,
maar wel droog koolstofhoudend materiaal.
o Gezondheid: de ziekteverwekkende kiemen in de ontlasting worden voor het grootste
deel afgebroken in de loop van het composteringsproces. Het principe van aërobe
compostering voorkomt trouwens nitrificatie. Dit maakt het gebruik van humus
ongevaarlijk voor agrarische verbetering.
BLZ. 15 VAN 21 – RATIONEEL OMSPRINGEN MET WATER – JULI 2010
PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE DUURZAME BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN
PRAKTISCHE AANBEVELING WAT02

o Onderhoud: de emmer moet na ongeveer X gebruiken worden geledigd op de
compost en gespoeld met water. Het spoelwater mag op het compost worden gestort.
o Intensief gebruik: een toilet met composteerbaar strooisel vult zich naarmate het wordt
gebruikt. Om gewapend te zijn tegen een grotere bezetting is het raadzaam om een
tweede emmer met deksel te voorzien. Omdat hij beperkt is door de grootte van zijn
bak is een composttoilet zoals hierboven beschreven, geschikt voor huishoudelijk
gebruik maar niet voor gemeenschappen.
> Uitvoering
Een composttoilet kan worden geplaatst zonder rekening te houden met de toevoer en afvoer
van water en zonder mechanisch verluchtingssysteem. Omdat er geen geurtjes ontstaan, kan
hij op de plaats staan van elk klassiek toilet, in de badkamer of elders.
Een composttoilet is echter alleen maar te overwegen op plaatsen waar een compostbak kan
worden geïnstalleerd en onderhouden (1 m² per persoon voor een dagelijks gebruik).
Hoewel de realisatie van een basismodel eenvoudig is en binnen het bereik van een doe-hetzelver
(een opstellingsplan is beschikbaar op de site www.eautarcie.com), zou het goed zijn dat
architecten en ontwerpers zich over dit onderwerp zouden buigen om een ergonomischer en
aantrekkelijker model te ontwerpen, zodat het gebruik ervan kan worden uitgebreid.
Details waarmee je rekening moet houden:
o Gebruik bij voorkeur een inox emmer van voedingskwaliteit
o Voorzie een emmer met deksel voor het transport
o Voorzie een slab (in gemakkelijk te reinigen materiaal) om er zeker van te zijn dat niets
tussen de emmer en het deksel van het toilet valt
o Denk aan de ergonomie (plaats van de voeten, …) en aan alles wat het gebruik en het
onderhoud gemakkelijker kan maken.
Aangaande het droog koolstofhoudend materiaal:
o Aanbevolen materialen: gemalen planten, houtzaagsel, houtkrullen, dode bladeren,
stro, mengsels, loof, verscheurd oud karton.
o Uit te sluiten materialen: aarde, turf, as en kalk.
o Houtkrullen of -schaafsel kan men kopen bij de groothandelaar of verkrijgen bij
zagerijen of schrijnwerkerijen tegen een lage prijs of zelfs gratis.
o Dimensionering van de voorraad koolstofhoudend materiaal: ongeveer 0,70 liter
zaagsel per toiletbezoek, oftewel iets meer dan 0,75 m³ per persoon over een jaar, op
basis van 3 toiletbezoeken per dag.
CLIVUS MULTRUM – HUISHOUDELIJK EN GROEPSGEBRUIK
Een systeem met clivus multrum recycleert vaste organische stoffen (ontlasting, toiletpapier,
keukenafval en klein groen afval uit de tuin) en vloeistoffen (urine en een geringe hoeveelheid
water). De vaste stoffen worden opgevangen in een container onder de zitting van het toilet,
waar ze in humus worden omgezet na een proces van meerdere jaren. De vloeibare stoffen,
gescheiden door zwaartekracht, worden opgevangen in een jaarlijks geledigd reservoir, waar ze
in mestgier worden omgezet.
Behalve de aanzienlijke waterbesparing die het oplevert, samen met het voorkomen van
watervervuiling, produceert een clivus multrum met huishoudelijk afval en tuinafval bruikbare
hulpbronnen om de bodem te bemesten, maar wel van een mindere ecologische kwaliteit dan
het composttoilet.
BLZ. 16 VAN 21 – RATIONEEL OMSPRINGEN MET WATER – JULI 2010
PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE DUURZAME BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN
PRAKTISCHE AANBEVELING WAT02

Bron : www.multrum.com
> Principe / Werking
De clivus multrum ligt in de lijn van een concept van alternatieve sanering, dat bestaat uit een
geïntegreerde aanpak van het beheer van waterbronnen en huishoudelijke lozingen (ontlasting,
afvalwater en huishoudelijk organisch afval). Zie de aanbeveling WAT04.
Werking
o Dit composteersysteem behoeft geen spoeling met water. Het gebruik van toiletten met
spoeling is echter wel mogelijk (minimale spoeling van 0,5 tot 1,5 liter dat de
compostering niet verhindert, maar wel een extra reservoir van 1 m³ nodig heeft).
o Vloeibaar en vast afval wordt omgezet door een natuurlijk aëroob proces, dat kan
worden versterkt met de invoer van wormen.
o De compostering zet de materie om in humus en beperkt het volume organisch
materiaal met 95%. Daardoor is het benodigde volume voor het bewaren van afval en
compost van 20 jaar slechts het dubbele van wat zich normaal in een jaar ophoopt.
o Een ventilatiesysteem handhaaft een lage druk in het compostvat, wat een geurloze
werking garandeert. Datzelfde ventilatiesysteem geeft de compostering de onmisbare
zuurstof.
Gebruik
o Het gebruik van een clivus multrum is identiek aan dat van een gewone wc, behalve dat
je niet moet doorspoelen (voor de versies zonder water).
Opbouw
o De clivus multrum bestaat uit een zitting boven een compostvat met een valpijp en een
ventilatiesysteem. Het kan ook een afzonderlijke buis bevatten voor keukenafval.
o Het compostvat is voorzien van 2 compartimenten. De grootste is die voor het compost
waaronder zich een vat bevindt voor vloeistoffen met een capaciteit van ongeveer 100
liter. Als er spoelwater wordt gebruikt, is een extra reservoir van 1 m³ noodzakelijk. De
lediging kan manueel of automatisch gebeuren.
BLZ. 17 VAN 21 – RATIONEEL OMSPRINGEN MET WATER – JULI 2010
PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE DUURZAME BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN
PRAKTISCHE AANBEVELING WAT02

Te verwachten waterbesparing
Voor elk toiletbezoek kan tot 100% spoelwater worden bespaard. A rato van 40 liter
water/dag/persoon (Brussels gemiddelde) bedraagt de verkregen waterbesparing 14,6
m³/jaar/persoon.
> Evaluatie
o De waterbesparing brengt een financiële besparing van 30€/jaar/persoon mee.
o Investeringskost: 1230 euro, BTW niet inbegrepen, voor een huishoudelijk basismodel
voor 4 personen. Hierin zijn de compostkamer, de zitting, de valpijp, de ventilator voor
de luchtextractie, de bevestigingsbeugels en de voorziening voor compostafvoer
inbegrepen.
o Werkingskosten: het elektrische verbruik van de ventilator (30 Watt) bedraagt 260
kWh/jaar als hij permanent in werking is.
o Geurtjes: dezelfde of minder dan bij een klassiek toilet dankzij het ventilatiesysteem.
o Gezondheid: een deel van het biochemische proces dat in de clivus plaatsvindt, omvat
de oxidatie van ammoniak in nitriet en nitraat (nitrificatieproces). Dit vernietigt
ziekteverwekkende kiemen en maakt het eindproduct onschadelijk voor de gezondheid.
Als ze echter over de bodem worden uitgespreid lijken deze stoffen op een
scheikundige meststof. Bij toepassing in hoeveelheden die groter zijn dan het
opnamevermogen van de bodem, vormen ze een gevaar voor de vervuiling van het
grondwater.
o Gebruik: de gewoonten blijven onveranderd en het uitzicht verschilt niet veel van dat
van een gewone wc.
o Onderhoud: dagelijks spoelen (2 liter/dag); jaarlijks leegmaken van het
vloeistofgedeelte (25 liter mestgier per gebruiker) en het rijpe deel van het compost (15
liter per persoon) voor agrarisch gebruik. Als er geen agrarische afzetmogelijkheid is,
wordt het vaste deel om de tien jaar of meer naar een zuiveringscentrum afgevoerd.
o Levensduur: systemen die in 1939 werden geïnstalleerd, werken nog steeds.
o Toepassingsgebied: clivus multrum-toiletten kunnen geplaatst worden in
huishoudelijke situaties (woningen) en in gemeenschappen (scholen, universiteiten,
industrie), voor een permanent of seizoensgebonden gebruik (parken, stranden).
> Uitvoering
o Lastige uitvoering (volume, superpositie, toegang).
o In gebruik nemen en in evenwicht brengen: het duurt enkele weken vooraleer een
evenwicht is bereikt. Hoe voller de clivus is, hoe beter hij werkt.
Toiletpot
Compostvat voor 4 personen
Aansluiting
Elementen
BLZ. 18 VAN 21 – RATIONEEL OMSPRINGEN MET WATER – JULI 2010
PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE DUURZAME BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN
PRAKTISCHE AANBEVELING WAT02
Hoogte
Afmetingen (mm)
Breedte Diepte
450 462 595
1617 763 1682
Lengte Ø binnen Ø buiten
1000 280 290

o Mogelijkheid om meer dan een toilet per vat aan te sluiten
SANITAIRE TOESTELLEN DIE TOT ZUINIG GEDRAG AANZETTEN
BLZ. 19 VAN 21 – RATIONEEL OMSPRINGEN MET WATER – JULI 2010
PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE DUURZAME BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN
PRAKTISCHE AANBEVELING WAT02
1. Ventilatiebuis Ø 110
2. Toilet met kleine spoeling
3. Toiletpot
4. Toiletpot met kleine spoeling
(0,5 tot 1,5 liter)
5. Ventilator
6. Aansluiting voor toilet met
kleine spoeling
7. Aansluiting droog toilet op
eerste verdieping
8. Aansluiting droog toilet op
benedenverdieping
9. -
10. Compostkamer
11. Aansluiting vacuümtoilet
12. Vacuümtoilet (kleine spoeling)
13. Afvoer van de producten
> Een douche of een bad?
Een douche verbruikt gemiddeld 40 tot 55 liter water. Een ligbad
daarentegen kan tot 110 liter bevatten. Er kan dus ongeveer 50% water
worden bespaard. Alles is natuurlijk afhankelijk van de tijd die men
onder de douche doorbrengt, wetend dat een spaardouche ongeveer 8
liter per minuut verbruikt.
In de praktijk in woningen:
o Een douche integreren in het bad door een bevestigingsrail te
plaatsen voor de douchekop en een rail voor een douchegordijn.
o In studio’s of eenkamerappartementen liever een douche plaatsen
dan een bad.
o In appartementen met twee badkamers een douche plaatsen in een
van de twee badkamers.
> Bad “dat zit als gegoten”
Voor badverslaafden bestaan er ook baden die het plezier van
een bad verschaffen maar met een kleiner waterverbruik. De
vorm is bestudeerd op basis van het menselijk lichaam: de
rugzijde is breed voor de bewegingsvrijheid terwijl de
afvoerzijde ter hoogte van de voeten smaller is om water te
besparen.
In de praktijk in woningen:
o Kies de afmetingen en de vorm van het bad zodanig dat ze het
watervolume ervan beperken.
> Spoeltafel met twee bekkens
Een dubbele spoeltafel (een bak om af te wassen en een bak om te
spoelen) beperkt ook het verbruik van drinkwater, evenals de energie
om het op te warmen.
Een afwas in een met water gevulde bak verbruikt immers gemiddeld 20
liter, terwijl de kraan gedurende 5 minuten laten lopen aan een druk van
3 bar tussen 30 en 75 liter water verbruikt, al naar gelang het type
kraan.

Bron: ABWW
AANVULLENDE INFORMATIE
ANDERE AANDACHTSPUNTEN
> Drinkfonteintjes
Dit zijn sanitaire toestellen met een hedendaags en robuust design, die
rechtstreeks zijn aangesloten op het waterleidingnet. Ze zorgen
permanent en zonder verspilling voor vers water voor de gebruikers.
Gemakkelijk te onderhouden en gebruiksvriendelijk voor kleine
kinderen.
Gezondheid: kraanwater bevat 0% vet, suiker, cholesterol, kleurstoffen
of cafeïne. Het bevat daarentegen calcium en magnesium, stoffen die
het lichaam nodig heeft. Het drinken van kraantjeswater is niet
schadelijk voor de tanden, zorgt niet voor overgewicht en draagt bij tot
een goede gezondheid.
Hygiëne: de waterstraal van fonteintjes wordt in de vlucht opgeschept
zonder dat de mond in contact komt met het kraantje. Aan kraantjes in
de vorm van een zwanenhals kan men ook karaffen vullen.
Afvalpreventie: in tegenstelling tot verpakte dranken laten
drinkfonteintjes geen afval achter.
Investering:
vanaf 421 euro voor een eenvoudig muurmodel voor binnen en buiten
(debiet van 14,1 l/min) tot 1338 euro voor een model op binnensokkel
met koelreservoir voor intensief gebruik (92,7 l/min).
Een overzicht van fiches die ook handelen over het rationeel omspringen met water:
o WAT01 Het regenwater op het perceel beheren
o WAT03 Regenwaterwinning en -gebruik
o WAT04 Recyclage van grijs water in situ
o ENE20 De productie van sanitair warm water verbeteren
o MAT01 Didactische en ergonomische inrichting van afvalbeheer
BIBLIOGRAFIE
> Publicaties
o BELGAQUA, Technische voorschriften voor binneninstallaties, Brussel, 2007
o CEMAGREF & ENGEES, Burkardt D., Etude des systèmes décentralisés
d’assainissement, critères caractérisant les toilettes écologiques, Straatsburg, Frankrijk,
2006
o WTCB, De Cuyper K., Duurzaam omgaan met water, in WTCB-contact – nr. 13 – maart
2007
o DE CUYPER K., Het rationeel gebruik van drinkwater, Concrete acties voor “duurzaam
bouwen”, in WTCB magazine, zomer 1998
o WWF-België, Water voor Morgen; praktische gids voor een rationeel gebruik van water,
mei 2002
o BIM, Gids voor het energetisch en duurzaam ontwerpen van gebouwen voor collectieve
huisvesting, december 2005
o HENNICO E., Waterbeheer in een stedelijk milieu? Van idee tot praktijk, scriptie ISA St-
Luc Brussel, 2005
o ORZAGH J., Pluvalor et Traiselect, Introduction à la gestion écologique de l’eau à la
maison, Mons, 1998
o International Hydrological Programme UNESCO/IHP & Deutsche Gesellschäft für
Technische Zusammenarbeit (GTZ) Gmbh, Capacity building for Ecological Sanitation,
concepts for ecologically sustainable sanitation in forma land continuing education,
Parijs, Frankrijk, 2006
BLZ. 20 VAN 21 – RATIONEEL OMSPRINGEN MET WATER – JULI 2010
PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE DUURZAME BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN
PRAKTISCHE AANBEVELING WAT02

Geraadpleegde websites
Algemeen
o www.ibde.be
o www.bruxellesenvironnement.be
o www.facq.be
Lekdetectie
o www.ecodo.fr
o www.hydralectric.co.uk/fr
Drukbegrenzers
o www.desbordes.com
o www.honeywell.com
o www.wattsindustries.com
Kraanwerk:
o www.grohe.be
o www.neoperl.net
o www.microplast-france.com
Waterloze urinoirs:
o www.urimat.com
BLZ. 21 VAN 21 – RATIONEEL OMSPRINGEN MET WATER – JULI 2010
PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE DUURZAME BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN
PRAKTISCHE AANBEVELING WAT02
o www.duravit.com
o www.falconwaterfree.com
o www.hellbrok.at
Spaarspoelingen
o www.geberit.be
Vacuümtoiletten
o www.passivhausvauban.de
o www.freepatentsonline.co
m
Droge toiletten
o www.tdm.asso.fr
o www.eautarcie.be
o www.ecosave.be
o www.clivusmultrum.com
Drinkfonteintjes
o www.maestrointl.be