gezonde materialen met een gunstige milieubalans - Leefmilieu ...

PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE DUURZAME BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN 

- PRAKTISCHE AANBEVELING MAT11 - 

PRINCIPES 

BENADERING 

AKOESTISCHE ISOLATIE: GEZONDE 

MATERIALEN MET EEN GUNSTIGE 

MILIEUBALANS 

Beperk de milieueffecten van akoestische isolatiematerialen 

Akoestisch comfort is een element van de binnenruimten dat vaak over het hoofd wordt gezien. 

Toch houdt het akoestisch comfort nauw verband met het geestelijke welzijn van de bewoners 

en de productiviteit van de werknemers. 

Eerst moet de aard en de bron van de geluidshinder worden geanalyseerd. Die analyse is 

bepalend voor de keuze van de akoestische techniek. De fiche "CSS05 – Akoestisch comfort" 

beschrijft de ruimtelijke en bouwkundige principes voor het akoestisch ontwerp van de 

gebouwen en is een gids met akoestische constructieprincipes en -oplossingen die u zullen 

helpen bij de keuze van de juiste techniek. 

In deze fiche hier nemen wij de constructieprincipes van de fiche CSS05 over voor de 

samenstelling van de akoestische elementen, maar richten we onze keuze op materialen met 

een gunstige milieubalans, en wel met de bedoeling deze materiaalkeuze steeds gepaard te 

laten gaan met de vereiste technische details. 

Het heeft geen zin een strategie voor geluidsreductie alleen op de keuze van een ideaal 

product te baseren, want op de keper beschouwd kan elk materiaal een akoestische functie 

vervullen. Meer dan het prestatieniveau van de materialen bepaalt de kwaliteit van hun 

toepassing de kwaliteit van de akoestische demping. Bij het lezen van deze fiche moet elk 

materiaalvoorstel in verband worden gebracht met de eerder beschreven technieken. 

De fiche "MAT05 – Thermische isolatie: gezonde en ecologische materialen kiezen", beschrijft 

alle thermische isolatiematerialen en hun eigenschappen. Ze vult deze fiche aan, vooral 

wanneer het isolatiemateriaal zowel een akoestische als een thermische functie vervult, wat 

vaak het geval is. 

DE KEUZE VAN DE AKOESTISCHE MATERIALEN VERLOOPT IN TWEE FASEN 

1. Bepaal een akoestische strategie die is aangepast aan de aard van het te dempen 

geluid (lucht-, contact- of technisch geluid), aan zijn volume en zijn golflengte, en aan 

de functionaliteiten/bestemmingen van het bestaande gebouw. 

2. Kies materialen met een gunstige milieubalans op basis van hun functie in het 

akoestische geheel. 

BLZ. 1 VAN 16 – AKOESTISCHE ISOLATIE: 

GEZONDE MATERIALEN MET EEN GUNSTIGE MILIEUBALANS – JULI 2010 


PRAKTISCHE AANBEVELING MAT11

SOORTEN GELUID (zie fiche CSS05 "Akoestisch comfort") 

> Luchtgeluid 

De schreeuw van een kind, een alarm, het autoverkeer, een overvliegend vliegtuig, ontwikkelen 

zogenaamd "luchtgeluid". Dit geluid plant zich in de lucht voort. De efficiënte demping van 

luchtgeluid bestaat in een constructie van het "massa-veer-massa"-type en in een goede 

luchtdichtheid, zelfs tussen binnenlokalen. 

> Contactgeluid (vb.: een voorwerp valt op de grond) 

Bij contactgeluid plant het geluid zich in de constructie, via balken, zuilen, muren en vloeren, in 

de materialen zelf voort. Het betreft trillingen die zich in de elementen voortplanten. 

Contactgeluid kan worden voorkomen door de akoestische ontkoppeling van de elementen 

onderling en door het toepassen van trillingsdempers. 

> Technisch geluid 

Bij technisch geluid worden de trillingen van huishoudtoestellen, ventilatie, waterleidingen en 

andere mechanische installaties in het gebouw, op de structuren en de wanden overgedragen, 

waardoor ze vaak een bron van geluidshinder vormen. Leidingkokers, trilvaste bevestigingen 

en andere geluiddempers kunnen dat verhelpen. 

STRATEGIEËN VOOR DE GOEDE PRESTATIE VAN AKOESTISCHE ISOLATIE-EMENTEN 

Deze strategieën vullen mekaar aan. (zie fiche CSS05 "Akoestisch comfort") 

o Spelen met massa 

Het principe is bekend als de "wet van de massa", die de gunstige invloed van massieve 

materialen op de bouwkundige akoestiek aantoont. Hoe groter de volumieke massa van een 

materiaal, hoe groter zijn isolatievermogen. De aanwezigheid van massa is vooral efficiënt voor 

het dempen van luchtgeluid, doordat geluidsgolven die zich in de lucht voortplanten, een 

massief materiaal moeilijker kunnen doen trillen. 

o Faseverschuiving van de golven 

Het spectrum van geluidsgolven bestaat uit een reeks verschillende frequenties en golflengtes. 

Elk materiaal absorbeert deze golven op selectieve wijze vanwege zijn fysische eigenschappen 

en zijn massa. De uitvoering van een complex bestaande uit heterogene lagen is dus bijzonder 

efficiënt om het geluid in al zijn fasen te absorberen. Het gaat erom de dikte en de volumieke 

massa van de toegepaste materialen in het akoestisch isolerend element te variëren. Dit noemt 

men het massa-veer-massaprincipe. Belangrijk hier is de volgorde waarin de materialen 

worden geplaatst. De veer vóór de massa plaatsen zal helemaal niet hetzelfde akoestisch effect 

hebben en zal de akoestische efficiëntie van de wand sterk verminderen. 

o Luchtdichting 

Luchtdichting is ongetwijfeld de allerbelangrijkste strategie. Luchtlekken kunnen de hele 

akoestische uitvoering van een wand teniet doen. Een bijzondere aandacht moet worden 

besteed aan het beperken van parasitaire geluidsvoortplanting, door barsten, 

kokerdoorvoeren, voegen en raamwerk te dichten. Hiervoor is maar weinig nodig. Het principe 

is eenvoudig : daar waar de lucht doorgaat, gaat ook het geluid door. Een goede akoestische 

isolatie vereist dus noodzakelijkerwijs een goede luchtdichting, maar die dichting mag niet ten 

koste gaan van een gezonde ventilatie van de vertrekken. 

o Akoestische ontkoppeling 

Om geluidsvoortplanting door de trilling van een structuur te voorkomen, moeten de elementen 

onderling van elkaar ontkoppeld zijn. Een slechte aansluiting van een raam aan het metselwerk 

zal zijn akoestisch eigenschappen sterk beperken. Deze ontkoppeling kan bijvoorbeeld 

worden uitgevoerd door elastische banden langs de omtrek van de wanden, uitzetvoegen en 

trilvaste ophangingen. Stijve mechanische verbindingen planten het geluid voort. 





INDICATOREN 

> Geluidsverzwakkingsindicatoren 

De akoestische vereisten die in België van toepassing zijn op gebouwen, betreffen het 

afgewerkte gebouw. Om de isolatiewaarden tussen lokalen te kennen, moeten ter plaatse 

metingen worden gedaan. Zo kan men al dan niet verklaren dat een akoestische wand 

beantwoordt aan de Belgische norm NBN S 01-400-1. 

We beschouwen twee indexen: de geluidsverzwakkingsindex van luchtgeluid en de 

contactgeluidsisolatie. 

o 

De geluidsverzwakkingsindex van luchtgeluid (Rw-index) 

De geluidsverzwakkingsindex is het verschil tussen de gemeten geluidsniveaus aan 

beide kanten van een wand of materiaal. Deze waarde (Rw) wordt in een laboratorium 

gemeten en wordt uitgedrukt in decibel (dB). Hoe hoger de index (Rw) van een 

materiaal, hoe groter zijn geluiddempend vermogen. 

De berekening van de geluidsverzwakkingsindex van een wand vanaf de individuele 

Rw-waarden van de materialen die de wand samenstellen, levert een theoretische 

indicatieve maat op van de prestatie van de wand, maar niet van de akoestische 

isolatiegraad tussen twee lokalen. De isolatiegraad wordt nog beïnvloed door een 

aantal verwante parameters zoals de aanwezigheid van loodrechte scheidingsmuren, 

en hangt dus niet alleen af van de geluidsverzwakkingsindex van de wand. 

Merken we op dat de fabrikanten de akoestische waarden van hun producten steeds 

vermelden in verhouding tot het geheel van een typewand. Die waarden zijn op de hele 

wand van toepassing. Daarom is het belangrijk dat u de fabrikant vraagt in welke 

opbouw de akoestische prestatie van hun materiaal een bepaalde waarde kan 

bereiken. 

o 

Contactgeluidsisolatie (L’ n,t,w -index) 

L’ n,t,w vertegenwoordigt het drukniveau (in dB), het "geluidsniveau" dus, in een lokaal 

ingevolge een gestandaardiseerd contactgeluid dat is voortgebracht in een ander 

lokaal. Deze waarde wordt dus in situ gemeten en gewogen volgens de 

weerkaatsingstijd van het lokaal waar de meting plaatsvindt. Het doel van de ontwerper 

is een zo laag mogelijke waarde te bereiken, en in ieder geval onder wat de norm 

voorschrijft. De materialen worden vaak aangeduid met een index voor de verbetering 

van de contactgeluidsisolatie ∆Lw, ofwel het vermogen van het materiaal om de "L’ n,t,w "- 

waarde te verminderen. 

Waarde 

Eenheid 

Geluidsverzwakkingsindicatoren 

Interpretatie 

Geluidsverzwakkingsind 

ex van luchtgeluid 

Index 

contactgeluidsisolatie 

Rw 

dB 

L’ n,t,w dBi 

Hoe hoger de index (Rw) van een materiaal, 

hoe groter zijn geluiddempend vermogen. 

Hoe lager het resultaat in dB, hoe beter de 

contactgeluidsisolatie. 

> Akoestische correctie-indicator: de absorptiecoëfficiënt (α W ) 

De akoestische absorptiecoëfficiënt (α w ) geeft het vermogen weer van een bekleding om de 

energie van een geluidsgolf te absorberen. 

Dit cijfer varieert van 0 tot 1. Hoe groter het cijfer, hoe groter het absorptievermogen van het 

materiaal. Het absorptievermogen van een wand is het product van de vermenigvuldiging van 

α w met de oppervlakte van de wand. 





Belangrijk: De akoestische correctie isoleert niet tegen het geluid maar dempt de echo en de 

weerkaatsing. De aanwezigheid van absorberende materialen in een lokaal verbetert de interne 

geluidsesthetiek maar vermindert niet het waargenomen geluidsniveau in de aangrenzende 

ruimten. 

DOELSTELLINGEN 

Minimaal: 

o Kies een akoestische strategie die aan de aard en de bron van het geluid is aangepast 

(zie fiche CSS05 "Akoestisch comfort"). 

o Voer de gekozen strategie volledig uit. Elk detail van een akoestisch element vervult 

een belangrijke functie in de efficiëntie van het geheel. 

Aangeraden: 

o Kies, afhankelijk van de gekozen strategie (spouwmuren, isolatie tussen de kepers, 

enz.), ecologische materialen in plaats van de gebruikelijke materialen: kies in plaats 

van minerale wol, plantaardige of dierlijke wol of isolatiemateriaal op basis van 

cellulose. 

Optimaal: 

o Gebruik ecologische materialen voor de uitvoering van een compleet en goed 

aangepaste akoestische strategie. 

o De inrichtingen voor akoestische correctie en isolatie moeten omkeerbaar zijn, zodat 

de materialen en componenten bij een eventuele afbraak achtereenvolgens kunnen 

worden gedemonteerd en selectief gesorteerd. 

ELEMENTEN VOOR EEN DUURZAME KEUZE 

TECHNISCHE ASPECTEN 

> Identificatie van de types wandsamenstellingen volgens hun geluidsverzwakkingsindex 

Rw. 

Wij toetsen hier verschillende wandopbouwsystemen en hun ordegrootte van akoestische 

prestatie. Hierna vindt u lijsten met materialen om die systemen op te bouwen, waarbij wordt 

gewezen op de milieuvriendelijkheid van de materialen. 

Opmerking: in de volgende tabellen staan de Rw-waarden vermeld. Die waarden zijn algemeen 

gesproken de hoogste die kunnen worden verkregen met de verschillende mogelijke 

technische varianten. Er zit wel een variatie op van 15 tot 20%, onder meer afhankelijk van de 

volumieke massa en de materiaaldikte. Raadpleeg de technische fiches van de fabrikanten 

voor de juiste gegevens van de gekozen samenstelling. 

Enkelvoudige 

massieve muur 

Uitvoeringsvoorwaarden: 

• Afwerking aan beide 

kanten 

• Scheidings- en 

dichtingsband aan de 

omtrek 

Bouwstenen 

(zie tabel 1) 

- Holle baksteen 

- Kalkzandsteenblokken 

- Gipsblokken 

- Blokken van geëxpandeerde kleikorrels 

- Cellenbetonblokken 

- Betonblokken 

Rw ≈ 44 dB * 

*Voorbeeld akoestische prestatie met betonblokken 140 mm. 

Bron: Actie Akoestiek 





Wand met enkel 

geraamte 




omtrek 

• Gipsplaten geplaatst met 

verspringende voegen 

Rw ≈ 52 dB 

Zonder wol Rw ≈ 45 dB* 

*Voorbeeld akoestische prestatie voor een wand 120 mm bekleed met 

gipskartonplaat (2 x 12 mm) + (2 x 12 mm) en 70 mm steenwol. 

Rapport de synthèse CSTB, bron: SNIP, schema: Isover 

Afwerkingsmaterialen 

(zie tabel 2) 

- Kleiplaat 

- Houtvezelplaat 

- Gipsvezelplaat 

- Gipskartonplaat 

Isolatiematerialen 

(zie tabel 3) 

- Schapenwol 

- Verenwol 

- Hennep- en vlaswol 

- Houtvezelwol 

- Gerecycleerd polyester 

- Geblazen cellulose 

- Glaswol of steenwol 

Wand met dubbel 

geraamte 




omtrek 

• Verspringende 

bekledingsgeraamten 

• Spouw met een minimale 

dikte van 7 cm 

Rw ≈ 53 dB 

* Voorbeeld akoestische prestatie voor een wand 120 mm met dubbel 

geraamte bekleed met gipskartonplaat (1 x 12 mm) + (1 x 15 mm) en 45 mm 

steenwol. 

Berekening en schema: Isover 

Dubbele massieve 

muur 


• Afwerking aan beide 

kanten 



omtrek 

• Beschermpapier tussen 

het isolatiemateriaal en 

de mortel 

Rw ≈ 73 dB* 

* Voorbeeld akoestische prestatie voor een wand 350 mm van holle 

baksteen (1 x 200 mm) + (1 x 35 mm) met isolatie van halfstijve glaswolplaat 

100 mm. 

Bron: PV CSTB AC 02-126/1, 


(zie tabel 2) 

- Kleiplaat 





(zie tabel 3) 

- Schapenwol 

- Verenwol 






Bouwstenen 

(zie tabel 1) 



- Gipsblokken 

- Blokken van geëxpandeerde kleikorrels 


- Betonblokken 


(zie tabel 3) 

- Schapenwol 

- Verenwol 










Bekleding op 

massieve muur 


• Afwerking aan de 

buitenkant van de 

massieve muur 



omtrek 

• Luchtspleet tussen het 

isolatiemateriaal en de 

gipsplaat: 18 mm 

• Spouw achter de 

afwerking met een 

minimale dikte van 7 cm 

Rw ≈ 68 dB* 

* Voorbeeld akoestische prestatie voor een dubbele wand van holle 

baksteen (1 x 200 mm) bekleed met gipskartonplaat (1 x 12 mm) geschroefd 

op halfstijve glaswolplaat 100 mm. 

Bron: PV CSTB AC 02-127, bron schema: Isover 

Zwevende dekvloer 

op massieve 

vloerplaat 


• Invoeging van een 

dichtingsfolie tussen het 

isolatiemateriaal en de 

zwevende dekvloer 

• Scheidingsband aan de 

omtrek 

Rw ≈ 65 dB* 

Bouwstenen 

(zie tabel 1) 



- Gipsblokken 

- Blokken van geëxpandeerde kleikorre 


Isolatiematerialen - Betonblokken 

(zie tabel 3) 

- Schapenwol 

- Verenwol 







(zie tabel 2) 

- Kleiplaat 




Veerkrachtige materialen 

(zie tabel 4) 

- Kurkplaat 

- Hennep- en vlasvilt 

- Poreuze celluloseplaat 

- Geëxpandeerd perliet 

- Geëxpandeerd vermiculiet 

- Schuimrubber 

- Piepschuim 

* Voorbeeld akoestische prestatie voor een betonnen vloerplaat 140 mm, met zwevende 

dekvloer 40 mm en steenwolplaat 20 mm. Proef CSTB AC 04-138, 

Lichte vloer met 

isolatie aan de 

onderkant 


• Verlaagd plafond 

gedragen door trilvaste 

ophangingen 

• Scheidingsband aan de 

omtrek van het verlaagd 

plafond 

• Een luchtspleet tussen de 

vloerplaat en het verlaagd 

plafond verbetert de 

akoestische prestaties 

Rw (C) ≈ 51 dB* 


(zie tabel 3) 

- Schapenwol 

- Verenwol 







(zie tabel 2) 

- Kleiplaat 




* Voorbeeld akoestische prestatie voor een vloerplaat met vloerbalken 230 mm en panelen 22 mm. Het 

plafond is samengesteld uit gipskartonplaat (1 x 12 mm) geschroefd op opgehangen glaswolplaat 100 

mm en dampscherm van pakpapier. Bron: Cated 





Zadeldak 


• Afwerkingspaneel 

gedragen door trilvaste 

ophangingen 

Rw ≈ 53 dB* 

* Voorbeeld akoestische isolatie voor een dak met dakbeschot van 

houtvezelplaat 25 mm, houtwolisolatie 180 mm en gipsvezelplaat 32 mm. 

Bron: Acoustix test Cedia 06-4861 


(zie tabel 3) 

- Schapenwol 

- Verenwol 







(zie tabel 2) 

- Kleiplaat 




MILIEUASPECTEN 

> Keuze van materialen voor akoestische isolatie 

De onderstaande tabellen beschrijven de milieueigenschappen van de verschillende 

materialen die kunnen worden gebruikt in de opbouw van de hiervoor beschreven wanden. 

Materialen voor metselwerk hebben een grote impact op de globale prestatie van de wand. Wij 

geven de Rw-waarden om de akoestische prestatie te kunnen afwegen tegen de vermelde 

milieueigenschappen. Let op, zoals voorheen zijn de geluidsverzwakkingscijfers Rw slechts 

indicatief voor de minimale prestaties. Dikkere of dichtere lagen kunnen de eindscore in hoge 

mage verbeteren. 

Tabel 1 – Bouwstenen 

MATERIAAL NIBE-classificatie 2010 Isolatiewaarde* 

Betonblokken ☹ afgeraden 5a Rw ≈ 40 dB 

Traditioneel beton is een massief materiaal, samengesteld uit zand, 

water en een reagens, het cement (7% tot 15%). De milieubelasting 

van beton is hoofdzakelijk te wijten aan het productieprocédé van het 

cementpoeder, dat schadelijke vervuilende stoffen afgeeft 

(zwaveldioxide, stikstofdioxide en een aanzienlijke uitstoot van CO 2 ). 

De vervuiling vermindert door het Portlandcement gedeeltelijk door 

hoogovenslak of vliegas te vervangen. Bij een eventuele afbraak is 

gebroken betonpuin recycleerbaar. 

Afbeelding: www.creargos.com 

Gipsblokken minder goede keuze 4a Rw ≈ 40 dB 

Gipsblokken zijn samengesteld uit gipspoeder, zand en water. De 

productie van gipspoeder is energievretend. De gipsblokken hebben 

een hoge brandweerstand maar zijn niet watervast. Ze bieden het 

voordeel van een snelle verwerking door tand- en groefverbinding van 

grote elementen. Voorbeelden: Promonta, Knauf, enz. 

Afbeelding: www.promonta.com 

Holle baksteen minder goede keuze 4a Rw ≈ 47 dB 

Baksteen heeft een grote massa en een uitstekende levensduur. De 

holten dragen bij tot zijn lichtheid en thermische eigenschappen. Volle 

baksteen biedt door zijn grotere massa dan weer een betere 

geluidsisolatie dan holle baksteen van gelijke dikte. De milieubelasting 

van baksteen is hoofdzakelijk te wijten aan het feit dat de stenen op 

hoge temperatuur worden gebakken. Bovendien gebruiken sommige 

fabrikanten voor een hogere porositeit microbolletjes van polystyreen 





Tabel 1 – Bouwstenen 

MATERIAAL NIBE-classificatie 2010 Isolatiewaarde* 

dat een bron van luchtvervuiling is. In dat opzicht richt men zich bij 

voorkeur tot fabrikanten die cellulosestoffen toepassen. 

Voorbeelden: Porotherm, Monomur 

Afbeelding: www.wienerberger.be 

☺ aanvaardbaar 

Cellenbetonblokken 

Rw ≤ 41 dB** 

3c 

Cellenbeton is samengesteld uit zandcement, water en lucht, die 

samen tot een sterk mineraal product met isolerende eigenschappen 

worden verwerkt. Vanuit akoestisch oogpunt compenseert de 

cellenstructuur de lage massa, waardoor toch zeer goede akoestische 

prestaties mogelijk zijn. Door hun lichtheid, gemakkelijke 

zaagbaarheid en hun tand- en groefverbinding, kunnen 

cellenbetonblokken heel gemakkelijk worden verwerkt. 

Voorbeeld: Ytong-blok 

Afbeelding: www.h2lr.fr 


Kalkzandsteenblokken 

Rw ≈ 41 dB 

3C 

Kalkzandsteenblokken zijn samengesteld uit zand, water en kalk. Door 

hun productie – de blokken worden niet gebakken maar gesmoord – 

behoren kalkzandsteenblokken tot de meest energiezuinige 

bouwstenen. De blokken zijn zeer sterk en zwaar, waardoor ze een 

zeer hoog akoestisch isolatievermogen hebben. Ze worden door 

verlijming verwerkt. 

Voorbeeld: Silka-blok 

Afbeelding: www.xella.be 

Blokken van geëxpandeerde komt niet voor in het 

kleikorrels 

klassement 

De blokken zijn samengesteld uit geëxpandeerde kleikorrels en/of 

geëxpandeerde glaskorrels zonder enige chemische toeslagstoffen. 

Door hun minerale samenstelling zijn ze zeer sterk, watervast, 

vorstbestendig en brandwerend. Bovendien kunnen ze gemakkelijk 

worden verwerkt en verzaagd. De holten hebben een grotere 

thermische dan akoestische invloed, immers de wet van de massa 

overweegt. 

Voorbeeld: Argex 

Afbeelding: www.domus-materiaux.fr 

Rw ≈ 41 dB 

* voor een wand van 9 cm aan beide kanten bepleisterd; gegevens verschaft door de fabrikanten 

** variabel, onder meer volgens dichtheid en textuur. De hier vermelde waarde is een maximum voor 

blokken van 10 cm dikte en een C4/06 dichtheid. 

Afwerkingsmaterialen spelen mee in de realisatie van gehelen volgens het massa-veermassaprincipe. 

Hun prestatie stijgt evenredig met hun massa, maar zal vooral afhangen van de 

goede uitvoering van dat principe, waarbij elk stijf contact tussen componenten uitgesloten is. 

Dit geldt ook voor de materialen van het type isolatiewol, die verderop aan bod komen. 

Tabel 2 – Afwerkingsmaterialen 

MATERIAAL NIBE-classificatie 2010 

komt niet voor in de 

Kleiplaat 

classificatie 

Platen van juteweefsel met een kern van aarde en droge klei, versterkt 

met plantaardige vezels. Dit materiaal is brandwerend en heeft een 

regulerende werking op de luchtvochtigheid. Kleiplaat wordt gebruikt 

met kalk- of leempleisters en kan op elke drager mechanisch worden 





evestigd. 

Voorbeeld: Claytec-platen 

Afbeelding: www.escalebio.com 


Houtvezelplaat 

3a 

Houtvezelplaten met een hoge volumieke massa, met bindmiddelen 

op basis van natuurlijke en/of kunstharsen (latex). Voor hun productie 

wordt afval van de houtindustrie gebruikt. Deze platen zijn zeer stijf 

maar niet even vochtbestendig als gipsplaat. Bij dit type materiaal 

(evenals bij spaanplaat) moet uit milieuoverwegingen op de 

samenstelling van het bindmiddel worden gelet. Verkies bindmiddelen 

op basis van natuurlijke harsen (lignine, zetmeel, paraffine) of van 

magnesia, vrij van formaldehyde, dat schadelijk is voor de 

gezondheid. 

Voorbeeld: Celit 3D 4D, Gutex, Steico, PXD 


aanvaardbaar volgens 

Gipsvezelplaat 

NIBE 

Het betreft gipsplaat (80 %) versterkt met cellulosevezels (20%), 

gewonnen uit gerecycleerd papier. Dit materiaal heeft een grote 

stijfheid en biedt betere akoestische prestaties dan de traditionele 

gipsplaat. De productie van beide soorten plaat is echter 

energievretend. Gipsvezelplaat heeft bovendien een uitstekende 

brandweerstand. 

Voorbeeld: Fermacell 

Afbeelding: www.xella.be 

Gipskartonplaat 

minder goede keuze 

Dit materiaal, doorgaans gipsplaat genoemd, wordt vooral in 

binnenafwerking toegepast. Het betreft platen met een gipskern, aan 

beide kanten met karton bekleed. Door de additieven en de 

samenstelling ademt dit materiaal weinig en is het niet 

vochtbestendig, uitgezonderd voor speciale plaattypes op basis van 

cement en zand. Daarentegen heeft gips een goede brandweerstand. 

Voorbeeld: Gyproc 

Afbeelding: www.bpbplaco.com 

Tabel 3 – Isolatiematerialen 

NIBE-classificatie 2010 

MATERIAAL 

voor toepassing in 

muren 

☺ 1b tot 2a: goede tot 

Glaswol en steenwol 

betere keuze 

Steenwol wordt geproduceerd op basis van een mengsel van 

mineralen (vulkanisch gesteente, basalt, dolomiet, slak) dat op hoge 

temperatuur wordt gesmolten en in draden getrokken. Vervolgens 

bindt men de gevormde vezels met een hars. De productie van 

glaswol volgt een soortgelijk procédé maar op basis van zand of 

gerecycleerd glas, kalksteen en gecalcineerde soda. Het nadeel van 

deze materialen is dat tijdens hun manipulatie fijne vezels vrijkomen 

die de huid, de slijmvliezen en de luchtwegen irriteren. Hun akoestisch 

vermogen is niet groter dan dat van andere isolatiewol. 

Afbeelding: Energie + 

Schapenwol 

☺ 1b: betere keuze 

Schapenwol is een natuurlijk product en vergt dus heel weinig energie 

voor zijn productie. De wol is vochtbestendig, schimmelwerend en 







MATERIAAL 


muren 

heeft een zeer hoge brandweerstand. De meeste milieuproblemen 

verbonden aan wol zijn te wijten aan de chemische additieven tegen 

schimmelvorming of brand, terwijl schapenwol deze eigenschappen 

van nature bezit. Wol kiezen zonder additieven is dus een logische 

keuze. 

Voorbeeld: Daemwool, Doscha 

Afbeelding: www.doscha.nl 


Verenwol 

classificatie 

Verenwol is samengesteld uit 70 % veren, 10 % wol en 20 % smeltbare 

bindvezels, en combineert prestatie, gezondheid en 

milieubescherming. De veren worden op een temperatuur van 150°C 

behandeld en van alle allergene stoffen ontdaan. De soepelheid van 

het materiaal bevordert de akoestische isolatie aanzienlijk. 

Voorbeeld: Batiplum 

Afbeelding: www.batiplum.com 

Hennep- en vlaswol 

☺ 3a: aanvaardbaar 

Hennepisolatiemateriaal is samengesteld uit een mengsel van hennep 

en jute, en is ofwel geweven ofwel met gesmolten polyester 

gebonden. Wol van plantaardige vezels is niet-irriterend en heeft een 

regulerende werking op de binnenluchtvochtigheid. Bovendien is deze 

wol niet aan rot onderhevig en is ze bestendig tegen insecten en 

knaagdieren. Van alle isolatiematerialen uit plantaardige vezels 

(hennep, kokos, vlas, katoen), domineert hennep om economische 

redenen veruit de markt. 

Voorbeelden: Isonat Chanvre, Batichanvre, Terrachanvre, Thermolin, 

Natilin 



Houtvezelwol 

classificatie 

Wol van houtvezel, uit gerecycleerd krantenpapier of direct uit hout 

gewonnen. Een behandeling met boorzout beschermt de wol tegen 

insecten, zwammen en brand. Houtvezelwol is soepel, veerkrachtig, 

gemakkelijk te verwerken en onschadelijk voor de gezondheid. Verkies 

producten zonder chemische verduurzaming en die met hun eigen 

hars zijn gebonden. Bovendien heeft houtvezel een regulerende 

werking op de binnenluchtvochtigheid. 

Voorbeelden: Gutex, Inthermo, Pavatex, Steico, Homatherm, Panterre 

Afbeelding: www.homatherm.be 

Gerecycleerd polyester 

☺ 2b: goede keuze 

Er bestaat isolatiewol geproduceerd op basis van plastic (PET) 

gewonnen uit gerecycleerde flessen. Dit isolatiemateriaal levert 

vergelijkbare prestaties als glaswol maar is niet-irriterend. Het betreft 

plastic dat opnieuw in vezels wordt gesmolten en vervolgens op 

zichzelf met spinners wordt geweven. Doordat dit isolatiemateriaal 

uitsluitend polyester bevat, is het aan het einde van zijn levensduur 

volledig recycleerbaar. Het behoudt zijn vorm en eigenschappen in de 

tijd. 

Voorbeeld: Deltafiber 

Afbeelding: www.inmsulco.be 

Geblazen cellulose 

☺ 1c: betere keuze 

In te blazen isolatiemateriaal, samengesteld uit cellulosevezels zonder 

bindmiddelen, gewonnen uit gerecycleerd krantenpapier en/of 

houtvezels. Een behandeling met boorzout beschermt het materiaal 

tegen insecten, zwammen en brand. De uitvoering ervan vereist echter 







MATERIAAL 


muren 

een ademhalingsbescherming tegen het stof. 

Voorbeelden: Isofloc, Thermofloc, Homatherm 

Afbeelding: www.ageka.fr 

*In akoestiek vertonen de diverse isolatiematerialen geen opmerkelijke prestatieverschillen. 

Kurkplaat 

MATERIAAL 

Tabel 4 – Veerkrachtige materialen 

Zie tabel 5 – kurk 

Cellulose-vlasvilt 

Hennepvilt 

Poreuze celluloseplaat 

Zie tabel 3 – houtvezelwol 

Zie tabel 3 – hennep- en 

vlaswol 

Poreuze platen samengesteld uit cellulose of andere plantaardige 

vezels zoals vlas. Sommige fabrikanten gebruiken enkel natuurlijke 

bindmiddelen zodat de platen geen formaldehyde bevatten. De platen 

hebben een poreuze aanblik maar een zeer robuuste structuur. Ze zijn 

zeer drukvast en weerstaan zware belastingen. Soms worden de 

platen op een gipsplaat aangebracht. Vermijd verlijmde bekleding, 

want die is moeilijk los te maken voor latere recyclage. 

Voorbeelden: Pavatex-pavapor-pavastep, Steico unterboden, Panterre, 

Acoustix 

Afbeelding: www.pavatex.fr 

Geëxpandeerd perliet 

Perliet is vulkanisch gruis dat door verhitting expandeert en poreuze 

korrels vormt. De grondstof wordt uit Griekenland geïmporteerd. 

Perliet is stabiel, inert en drukvast. Zijn akoestische prestaties zijn 

echter niet bijzonder interessant. 

Voorbeelden: Fesco Board, Sibli 

Afbeelding: www.travellersgarden.com 

Geëxpandeerd vermiculiet 

Vermiculiet is een gesteente dat uit mica wordt gewonnen en het wordt 

uit Afrika geïmporteerd. Vermiculiet is in twee vormen beschikbaar: 

geëxfolieerd (met bitumen omhuld) of geëxpandeerd (uitgezet). Uit 

milieuoverwegingen moet de voorkeur worden gegeven aan 

geëxpandeerd vermiculiet. Vermijd eveneens producten met 

asbestvezels. Vermiculiet is volledig mineraal en daardoor stabiel, inert 

en drukvast. Zijn akoestische prestaties zijn echter niet bijzonder 

interessant. 

Voorbeeld: Sibli 

Afbeelding: http://aggie-horticulture.tamu.edu 

Schuimrubber 

Er bestaan schuimen samengesteld uit natuurlijk rubber in de vorm 

van met lijm gebonden schuimrubbervlokken. De synthetische aard 

van de lijm en van de toeslagstoffen contrasteren met de natuurlijke 

herkomst van de grondstof: het rubber. Dit materiaal biedt echter wel 

zeer goede akoestische prestaties. 

Voorbeeld: Accorub 

Afbeelding: www.isola.be 





Synthetisch schuim 

Sinds meer dan 20 jaar zijn talrijke synthetische schuimen op de 

bouwmarkt beschikbaar. Deze schuimen zijn samengesteld uit 

polyester, polyethyleen, glasvezel, bitumen, enz. Ze hebben een 

gemeenschappelijk kenmerk, hun ongunstige milieubalans, 

hoofdzakelijk vanwege hun petrochemische samenstelling en het feit 

dat ze niet afbreekbaar zijn zonder het milieu te belasten. Bovendien 

hebben de dunne isolatielagen die vaak onder gegoten betonnen 

dekvloeren worden gelegd, weinig kans om aan het einde van hun 

levensduur voor recuperatie geschikt te zijn. 

Afbeelding: www.insulco.be 

> De keuze van materialen en systemen voor akoestische correctie 

In lokalen met een gebrekkig comfort vanwege het lawaai binnenshuis, kan het wenselijk zijn 

om de akoestische absorptie van de wanden te verhogen, zodat de weerkaatsingstijd korter is. 

Het principe van een absorberend materiaal bestaat erin de weerkaatsing te dempen, door te 

beletten dat het geluid op een wand wordt weerkaatst. Materialen met open structuur 

bevorderen die oppervlaktewerking. Vezelachtige materialen en materialen met een open 

porositeit (tapijt, gordijnen, kleding, kurk, …), bezitten zeer goede geluidsabsorberende 

eigenschappen. Afhankelijk van zijn natuur en afmetingen, absorbeert elk materiaal 

verschillende geluidsfrequenties. De oplossing om het volledige geluidsspectrum te omvatten 

bestaat erin om binnen een zelfde ruimte materialen met een verschillend absorberend 

vermogen en van verschillende afmetingen te combineren. 

o 

o 

o 

Hoge frequenties: poreuze, vezelachtige materialen en textiel 

Middenfrequenties: de dikte van de materialen 

Lage frequenties: resonatoren (geperforeerde materialen met een ruimte 

tussen de wand) 

Er zijn dus veel materialen die een akoestische correctie kunnen bieden. De onderstaande 

tabel geeft drie materialen aan die meer specifiek in dit opzicht zijn ontworpen. 

Kurkplaat 

Tabel 5 – Akoestisch absorberende materialen 

MATERIAAL NIBE-classificatie 2010 

☺ betere keuze 

Kurk is een natuurlijk materiaal dat uit de schors van de kurkeik wordt 

gewonnen. Kurk heeft goede vocht- en brandwerende eigenschappen 

en biedt door de onregelmatigheid van zijn oppervlak zeer goede 

akoestische prestaties. De milieuwaarde van kurk is afhankelijk van de 

toegepaste bindmiddelen in kurkplaat. Vermijd het gebruik van 

kurkplaat met chemische bindmiddelen die niet biologisch 

afbreekbaar zijn. Algemeen beschouwd moet aan gerecycleerd kurk 

de voorkeur worden gegeven. 

Voorbeeld: Van Avermaet, Le Petit Liège, T&G 


Poreuze celluloseplaat 

Synthetische schuimen 

☺ Zie tabel 4 – poreuze celluloseplaat 

☹ onaanvaardbaar 

Absorberend materiaal van polyurethaan-, melamine- of 

polyesterschuim, met holle of golvende vormen. Vanuit milieuoogpunt 

zijn deze schuimen te vermijden. Ze zijn afkomstig van de 

petrochemie, zijn niet biologisch afbreekbaar en zijn moeilijk 

recycleerbaar. 

Polyurethaanschuim is het goedkoopste, maar vergeelt en is 

brandbaar. Melamineschuim is 50% meer absorberend, UV- en 

brandbestendig, maar duurder. 





Het kan omgekeerd ook zijn dat men in sommige lokalen de nagalm wenst te verlengen. Dat 

kan met resonatoren, dat zijn geperforeerde platen die op een bepaalde afstand van een wand 

worden geplaatst, en dienst doen als akoestisch verlaagd plafond. De frequentie van de 

geabsorbeerde geluiden zal variëren volgens de diameter van de gaatjes. Om het hele register 

te bestrijken is de variatie van materialen en afmetingen in een lokaal belangrijk. De 

doeltreffendheid van de resonatoren hangt ook af van de juiste proportie gaatjes. Soms wordt 

het vak dat door de plaat en de wand wordt gevormd, nog eens met absorberend materiaal 

bedekt aan de binnenkant. Op de markt vindt men tal van systemen, en voor een 

milieuvriendelijkere keuze zijn hier enkele criteria die men kan naleven: 

o 

o 

aard van het materiaal (bij voorkeur organisch) 

homogeniteit van het materiaal of mogelijkheid om de elementen van mekaar los te 

maken (voor recyclage aan het einde van de levensduur). 

Tot slot kan het in bepaalde lokalen wenselijk zijn om een geluid op specifieke oppervlakken te 

laten weerkaatsen om de nagalm te verlengen (in kleine auditoria bijvoorbeeld). Merken we op 

dat de efficiëntie van een akoestisch paneel meer komt van een oordeelkundige positionering 

in de ruimte ten opzichte van de geluidsbron dan van zijn materiële samenstelling. Overigens is 

hout heel goed geschikt als geluidsweerkaatser, omdat het tegelijk stijf en soepel is. Bovendien 

heeft hout potentieel een hoge ecologische waarde, voor zover de oorsprong en de 

behandeling aanvaardbaar zijn en het samengestelde paneel geen chemische vervuilers 

vrijgeeft. Op deze vragen wordt dieper ingegaan in de fiches MAT08 "Een houtsoort kiezen 

volgens de aard en de toepassing", CSS08 "Fysische en chemische verontreiniging 

binnenshuis" en CSS09 "Lijm en verf: hun invloed op gezondheid en milieu". 

> Opmerking: onderscheid tussen akoestische isolatie en thermische isolatie 

Door de gelijkenis van de gebruikte materialen zou men kunnen aannemen dat thermische 

isolatie de facto akoestisch isoleert. Toch is een thermische isolatie niet altijd akoestisch. 

Daarom moet u zorgen voor een correcte uitvoering van het betrokken materiaal in de 

akoestische samenstelling van de wand in zijn geheel (massa scheppen, faseverschuiving, 

luchtdichting, akoestische ontkoppeling). 

De hierna afgebeelde synthetische isolatiematerialen (polyurethaan en polystyreen), worden 

vaak als thermische isolatie toegepast. Ze kunnen in sommige gevallen een akoestische 

functie vervullen, maar hiervoor zijn meer ecologische materialen beschikbaar. 

Van links naar rechts: 

polyurethaan, 

geëxpandeerd polystyreen en 

geëxtrudeerd polystyreen 

Bron: Energie + 

> Opmerking: "isolatiecomplexen" en milieuoverwegingen 

Op de markt zijn talrijke producten beschikbaar die massa combineren met vezelplaat in de 

functie van akoestische veer. Dit is bijvoorbeeld het geval voor vezel- of wolplaten verlijmd op 

gipsplaat. Met het oog op recyclage en afvalbeheer, is het beter om dergelijke 

isolatiecomplexen te vermijden. De lijm benadeelt de voor recyclage noodzakelijke 

scheidbaarheid van de materialen en is overigens schadelijk voor de gezondheid (zie fiche 

CSS09 "Lijm en verf: hun invloed op gezondheid en milieu". 

Van links naar rechts: 

Fermacell vloerelement; steenwol of houtvezel op 

gipsvezelplaat 

Gyproc; glaswol op gipskartonplaat, 

Bron: www.fermacell.be, www.bpbbelgium.be 





ECONOMISCHE ASPECTEN 

> Uitvoeringsgemak 

Het uitvoeringsgemak beïnvloedt in grote mate de kostprijs van een oplossing. Dit geldt vooral 

voor gemetselde muren, die vaak duur zijn in arbeidskrachten. Dat kan de keuze van lichtere 

blokken verantwoorden, zoals kalkzandsteenblokken of blokken van geëxpandeerde 

kleikorrels die, hoewel duurder, gemakkelijk te verwerken zijn. 

> Vergelijking van de materiaalprijzen 

Op basis van de UPA-catalogus 2009 geven we hier de prijzen van de verschillende materialen 

die in deze fiche aan bod komen. De catalogus bevat maar weinig milieuvriendelijke 

oplossingen. Daarom is het beter dat u contact opneemt met gespecialiseerde leveranciers, 

bijvoorbeeld via de cluster ecologisch bouwen in Brussel, de groepering van vaklieden, 

bedrijven en verkopers in de sector van de milieuvriendelijke bouw 

(http://www.ecobuildinbrussels.be). 

De onderstaande lijst geeft een idee van de geldende prijzen. 

MATERIALEN 

Lijst 1 – Bouwstenen 

Prijs €/m² 

Betonblokken 54 à 68 

Holle baksteen 62 à 74 

Cellenbetonblokken 50 à 65 

Kalkzandsteenblokken 64 à 76 

Blokken van geëxpandeerde kleikorrels 58 à 77 

Lijst 2 – Afwerkingsmaterialen 

Gipskartonplaat (12 mm) op latten 30 à 37 

MDF op houtstructuur 139 à 169 

Lijst 3 – Isolatiematerialen 

Glaswol (12 cm) 16 à 21 

Steenwol (12 cm) 21 à 32 

Geblazen cellulose 15 à 20 

Houtvezelplaat 12 à 16 

Hennepwol (6 cm) 14 à 19 

Lijst 4 – Veerkrachtige materialen 

PE-schuim 3 mm 7,5 à 8 

PE-schuim 5 mm 8 à 9 

Organische vezel 5 à 7 

Kurkplaat 4 cm 7 à 13 





SOCIALE EN CULTURELE ASPECTEN 

> Gezondheidsrisico’s verbonden aan de plaatsing van isolatiewol 

Minerale isolatiewol plaatsen irriteert de luchtwegen en de ogen. De veiligheidsinstructies van 

de fabrikant moeten strikt in acht worden genomen. Na de plaatsing is minerale isolatiewol 

normaal niet in contact met de omgevingslucht en dus ongevaarlijk. Vanuit een logica van 

duurzaam bouwen, pleit de gezondheidsvereiste nogmaals in het voordeel van plantaardige of 

dierlijke isolatiewol (katoen, wol, hennep, veren). 

IN DE PRAKTIJK 

In de verschillende ontwikkelingsfasen van het project moeten maatregelen worden genomen: 

ONTWERPFASE 

o 

Ontwerp de akoestische elementen met een geluidsverzwakkingsindex van minstens 

5dB beter dan de beoogde prestaties om uitvoeringsgebreken in aanmerking te 

nemen. 

TOEZICHT OP DE WERKEN 

o 

Besteed de uiterste zorg aan de uitvoering van de akoestische elementen. 

Luchtlekken, een breuk in de akoestische ontkoppeling, de kleinste gebreken kunnen 

de akoestische prestaties aanzienlijk beperken. 

o 

o 

o 

Geef de voorkeur aan soepele mechanische verbindingen. Stijve mechanische 

verbindingen stemmen in de akoestiek overeen met een koudebrug in thermische 

isolatie. Te vermijden! 

Voor de bekleding met gipsplaten of andere, is het van groot belang de platen te laten 

verspringen om verspringende voegen te verkrijgen. Dit beperkt de voortplanting van 

het geluid. Zorg eveneens voor een afstand van 5 mm tussen de platen en de 

aangrenzende muur (dichting met een soepele voeg). 

Meet en valideer in situ de prestaties van de akoestische isolatie in de lokalen, zodat 

wordt beantwoord aan alle normen en verwachte prestaties. 

> Op de bouwplaats – Isolatie van luchtgeluid (waarde DnT,w) 

De akoestische vereisten die op de Belgische gebouwen van toepassing zijn, betreffen het 

afgewerkt gebouw. Om de isolatiewaarden tussen de lokalen te kennen, moet u op de 

bouwplaats een meting uitvoeren. Zo kunt u de al dan niet eenvormigheid van een wand met 

de Belgische norm NBN S 01-400-1 controleren. De akoestische isolatie wordt uitgedrukt in 

decibel (dB) door de index DnT,w(C; Ctr). 

De uitvoeringsomstandigheden op de bouwplaats zijn nooit dezelfde als die van de laboratoria 

waar de proeven zijn uitgevoerd. Om zeker te zijn dat de bouwplaats de door de normen 

voorgeschreven waarden bereikt, moet u bij de keuze van de akoestische technieken en 

materialen een prestatie nastreven die minstens 5dB hoger ligt dan de resultaten van de 

laboratoriumproeven. 

AANVULLENDE INFORMATIE 

BESCHIKBAARHEID VAN DUURZAME MATERIALEN 

In Brussel: 

Ecobuild, de Brusselse cluster voor duurzaam bouwen, die vaklui, bedrijven en 

detailhandelaars van de sector van duurzaam bouwen groepeert 

(www.brusselsgreentech.be) 

In Vlaanderen: 





De verkooppunten van duurzame materialen zijn lid van het VIBE 

(http://www.vibe.be/) 

In Wallonië: 

De belangrijkste verkooppunten zijn lid van de Cluster Éco-Construction 

(http://clusters.wallonie.be/ecoconstruction/fr/) 

ANDERE AANDACHTSPUNTEN 

Andere infofiches die met de keuze van isolatiematerialen verband houden: 

o CSS05 - Het akoestisch comfort verzekeren 

o CSS08 - Fysische en chemische verontreiniging binnenshuis 

o CSS09 - Lijm en verf: hun invloed op gezondheid en milieu 

o MAT05 - Thermische isolatie: gezonde en ecologische materialen kiezen 

o MAT08 - Een houtsoort kiezen volgens de aard en de toepassing 

BRONVERMELDINGEN 

Documentatie: 

o THOELEN Peter en Pierre SIBILLE. Bio-ecologische isolatiematerialen. Stand van 

zaken van de Belgische markt van bio-ecologische materialen voor akoestische 

isolatie, Verslag opgesteld door het VIBE voor het BIM, mei 2005 

o HAMAYON Loïc. REUSSIR L'ACOUSTIQUE D'UN BATIMENT, Le moniteur, 2006, 

238 p. 

o WTCB. De nieuwe norm NBN S 01-400-1. Akoestische criteria voor 

woongebouwen. 

o TISSEYRE & ASSOCIES – Online software voor akoestische berekeningen - 

www.planete-acoustique.com/global.htm 

o WTCB, Groendaken, Technische Voorlichting 229, 2006 

Op het internet : 

o 

Leefmilieu Brussel. Code de bonnes pratiques relatif aux normes et techniques 

d’isolation acoustique des bâtiments d’habitation, in het raam van het besluit van 

13-06-2002 van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. 25 blz. beschikbaar op: 

www.curbain.be/fr/renovation/information 

o Actie akoestiek, Basisbegrippen, wat je moet weten 

www.actieakoestiek.be/isolatie_principes_types_geluid.html 

o De Stadswinkel, Dossier over bouwkundige akoestiek 

www.stadswinkel.be (renovatie>info-advies>begrippen van akoestiek) 

o De toepasselijke akoestische norm - Normen-Antennes van het WTCB - 

o 

www.bbri.be/antenne_norm/akoestiek/nl/index.htm 

Praktische gids van het ADEME, La lutte contre le bruit, 

www.ademe.fr/particuliers/Fiches/bruit/index.htm 

o 

o 

o 

o 

o 

o 

o 

o 

Le Réseau Eco-consommation, Les matériaux d'isolation: les connaître pour bien 

les choisir, www.ecoconso.be/article260.html 

Anah – Technische fiche akoestiek 

www.anah.fr/technique/tech-frameset.htm 

Sobane – vermindering van lawaai op het werk 

www.sobane.be/nl/lawaai.html 

DbStop, Portal van fabrikanten en leveranciers in akoestiek 

www.dbstop.com 

IRC-CNRC, Facteurs modifiant la perte de transmission du son, Guide CBD-239-F, 

http://irc.nrc-cnrc.gc.ca/pubs/cbd/cbd239_f.html 

AcouStiff, Software voor de berekening van de geluidsverzwakkingsindex, 

www.acoustique-gamba.fr/logiciels/acous_stiff.htm 

Acoubat V4.0, Software ter ondersteuning van het akoestisch ontwerp van 

gebouwen - http://software.cstb.fr 

Dossier over bouwkundige akoestiek op de site van de fabrikant van Isoversteenwol 

- www.isover.be/documentatie.html

gezonde materialen met een gunstige milieubalans - Leefmilieu ...

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?