de levenscyclus van gebouwen en hun componenten - Leefmilieu ...

PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE DUURZAME BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN
- PRAKTISCHE AANBEVELING MAT13 -
DE LEVENSCYCLUS VAN GEBOUWEN EN HUN
COMPONENTEN
Zie het gebouw als een element dat in de tijd evolueert, met verschillende functionele
en materiële levens.
PRINCIPES
CONTEXT
De idee van duurzame ontwikkeling is essentieel op de lange termijn gericht, vandaar het
woord "duurzaam" of “houdbaar”. Wel, rekening houdende met de evolutie van de
maatschappij, met de manier van wonen, de manier waarop men zich de bebouwde ruimten
toe-eigent en de nood aan “flexibiliteit” die daar inherent aan is, bouwt men echter niet langer
voor eeuwen maar voor enkele decennia. De noden, gebruiken en functies van de lokalen
veranderen snel. Tal van gevels en interieurs van handelszaken bijvoorbeeld worden om de 5
tot 10 jaar vervangen. Die verbouwingen kan men efemerisch noemen want ze liggen ver
onder de nuttige levensduur van de materialen waaruit ze zijn samengesteld. In de geest van
de mensen zijn gebouwen statische dingen, maar daar lijkt nu steeds meer en ingrijpend
verandering in te komen.
Bovendien komen we nu terecht in een tijdperk waarin men bestaande gebouwen intensief zal
renoveren, voornamelijk om de milieu-impact te beperken. Het zoeken naar een balans tussen
afbreken en renoveren (vanuit milieustandpunt vaak interessanter), en rekening houden met
deze onbestendigheid moet dus centraal staan binnen dat reflecteren over duurzame
architectuur.
In een snel veranderende maatschappij is duurzaam bouwen meer gericht op het
aanpassingspotentieel dan op vastgelegde ontwikkelingen. Of men nu een cyclische
aanpassing beoogt, of in extreme gevallen een afbraak, rekening houden met de levenscyclus
van bouwtechnieken en materialen is een fundamenteel criterium dat de mogelijkheid biedt om
op lange termijn de impact op de mens en het milieu te beperken.
BENADERING
Een gebouw uitdenken en ontwikkelen, rekening houdende met zijn levenscyclus, impliceert
dat men een idee volgt vanaf de ontwerpfase over de programmatie, de maatanalyse, de
bouwprincipes en de keuze van de materialen, zodat men de voorkeur geeft aan het
evolutiepotentieel, en dat impliceert ook dat men toekomstige wijzigingen minder in de weg
staat. De bedoeling is dat men het gebouw en zijn componenten een langere gebruikscyclus
biedt. Deze idee veronderstelt twee aanvullende actieterreinen waarover deze fiche gaat:
o Inzake het gebouw: het ontwikkelings- en flexibiliteitsconcept, met als doel de
aanpasbaarheid van het gebouw aan de veranderende noden.
o Inzake de materialen: de goede benutting van de levenscyclus en de keuze van de
materialen, ter ondersteuning van de demontage-, bewerkings- of reconversiecapaciteit.
BLZ. 1 VAN 14 – LEVENSDUUR VAN BESTAANDE EN TOEKOMSTIGE GEBOUWEN EN HUN COMPONENTEN – JULI 2010
PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN
PRAKTISCHE AANBEVELING MAT13

Men zou ook de nadruk kunnen leggen op het niveau van de samenstellende delen, door een
ontwerpmethode naar voren te schuiven die rekening houdt met de afbraakcapaciteit. Wat er
ook van zij, deze reflectie blijft niet beperkt tot deze fiche, en komt ter sprake op het niveau de
het ganse gebouw en op dat van elk van de materialen.
Elk benadering van de levenscyclus van een gebouw of zijn samenstellende delen overlapt
noodzakelijkerwijs het afvalprobleem van de bouwsector. De fiche MAT12 "Recyclage van
materialen en afval, zo mogelijk in situ" behandelt het thema van het afvalbeheer op de
bouwplaats.
Deze fiche legt veeleer de klemtoon op het beperken van afvalproductie aan de
toeleveringszijde door te anticiperen en beter te plannen. Hoe voorkom je toekomstige
afvalproductie? Hoe bevorder je sortering, hergebruik of herbestemming en vermijd je de
mateloze vervanging van gebouwcomponenten? Op al die vragen trachten we hier antwoorden
aan te reiken.
OP HET VLAK VAN HET GEBOUW: HET AANPASBAARHEIDSPRINCIPE
In de architectuur betekent aanpasbaarheid dat je reeds in de ontwerpfase op de behoefte aan
toekomstige verandering anticipeert. Het kan nodig zijn dat men vooruitloopt op wijzigingen
qua gebruik (aantal bewoners, economische activiteit, het aannemen van nieuw gedrag – het
sorteren van afval, fietsgebruik, garages), qua esthetiek (decoratieve smaken, bedrijfs- of
groepsidentiteit) en qua technologie (netwerken, computergestuurde inrichtingen), de
aanpassing aan nieuwe milieudruk (klimaat, geluid, mobiliteit), de evolutie van de
maatschappelijke structuur (eenoudergezin of nieuw samengesteld gezin, veroudering van de
bevolking, enz.) of de evolutie van een wijk die de evolutie van de stedenbouwkundige
ontwikkeling volgt (transportnetwerken, ontwikkelingsplannen met een nieuwe zoneverdeling
inzake programmatie, …), wat bijvoorbeeld op lange termijn kan leiden tot het ombouwen van
kantoren tot woningen …
In elk geval bestaat de basisgedachte erin dat men het gebouw aanpassingspotentieel
meegeeft:
o Biedt de inrichting flexibiliteit? Kunnen er zich verscheidene levenswijzen of -noden
ontwikkelen? (vb.: opsplitsing van bestaande ruimten om een kamer toe te voegen,
…).
o Wat zijn de uitbreidingsmogelijkheden? (vb.: toevoeging van een extra verdieping,
een bijgebouw, …).
o Wat zijn de herinrichtingsmogelijkheden? (vb.: het huis in twee woningen verdelen
of de inrichting van een winkel op de benedenverdieping).
OP HET VLAK VAN DE MATERIALEN: BENUTTING VAN DE LEVENSCYCLUS EN KEUZE
VAN DE MATERIALEN
> Goede benutting van de levenscyclus van de materialen
Men kan de levenscyclus van een materiaal valoriseren, ofwel om de vervanging ervan te
vertragen, of de recyclage ervan mogelijk te maken. Het ontwerp van de details, en meer
specifiek de verbinding tussen de samenstellende delen, de geschiktheid van het materiaal
voor de toepassing, en het onderhoud zijn middelen om de nuttige levensduur van een
materiaal optimaal te gebruiken en zelfs te verlengen.
> Keuze van de materialen
De keuze van de bouwtechnieken en bouwmaterialen vloeit voort uit de analyse van alle
verplichtingen die gelden voor het project. De analysecriteria omvatten onder andere: de
verplichtingen inzake stabiliteit, functionele en prestatieverplichtingen (de mechanische, de
thermische of de hydrische weerstand, de massa, de vuurbestendigheid; bestendigheid tegen
slijtage en onweer); de esthetiek; de impact op de gezondheid en het milieu, de kostprijs, …
BLZ. 2 VAN 14 – LEVENSDUUR VAN BESTAANDE EN TOEKOMSTIGE GEBOUWEN EN HUN COMPONENTEN – JULI 2010
PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN
PRAKTISCHE AANBEVELING MAT13

Om de totale milieubelasting van materialen te beoordelen en met elkaar te vergelijken kan
men tools gebruiken die gebaseerd zijn op de analyse van de levenscyclus. De resultaten van
die analyse komen bij diegene betreffende bijvoorbeeld de thermische prestaties, teneinde een
brede visie te bieden van de milieu-uitdagingen inherent aan de materiaalkeuze.
Levenscyclusanalyse, of "LCA" (Life Cycle Assessment), biedt de mogelijkheid om de
milieubalans te evalueren van de materialen of van een product over de volledige levensduur
van het gebouw, vanaf de aankoop van de grondstoffen tot de productie, het gebruik, de
verwerking op het einde van de levenscyclus, de recyclage en de afdanking.
Concreet vormen de levenscyclusanalyses de basis om databanken aan te leggen zodat men
een ecobalans kan opmaken van bijvoorbeeld een wand of een heel gebouw.
De levenscyclusanalyse omvat vier hoofdfasen:
o Bepaling van de doelstellingen en van het onderzoeksveld: definitie van de functie
en bepaling van de systeemgrenzen. Dat wil zeggen, de grenzen van het onderzoek.
Die grenzen hebben betrekking op het voorwerp van het onderzoek (bijvoorbeeld,
een eenheid van 1 m² wand die moet voldoen aan bepaalde thermische, structurele
en akoestische vereisten) en de omvang van de desbetreffende potentiële impact.
Meestal houdt men rekening met de volgende stappen:
– aankoop van grondstoffen en energiebronnen;
– transport en distributie;
– de productiestappen;
– het gebruik van het product.
Vaak worden ook de volgende fasen meegenomen:
– het beheer van het einde van de levenscyclus (recyclage, vernietiging, opslag,
opwaardering, ...);
– de productie/levenscyclus/einde van de levenscyclus van de infrastructuren
vereist voor al die stappen.
o Inventaris van de binnenkomende stromen, zijnde, de gebruikte bronnen (verbruik
van grondstoffen, water en energie, ...) en de uitgaande stromen, met name de
emissie (lozing in het water en in de lucht, afvalproductie, broeikaseffect, ...).
o Analyse van de verzamelde informatie en de evaluatie van de globale milieu-impact.
Om de verschillende vormen van impact op het milieu te meten, gebruikt men
meetbare indicatoren zoals:
– het verbruik van niet-hernieuwbare natuurbronnen (kg);
– het verbruik van hernieuwbare natuurbronnen (kg);
– het energieverbruik (MJ);
– het broeikaseffect (CO2-eq.);
– de atmosferische verzuring (SO2-eq.);
– de vorming van fotochemische oxidanten (C2H2-eq.);
– de watervervuiling (PO4-eq.);
– de bodemvervuiling;
– het vervoer;
– de afvalhoeveelheid rekening houdende met de recycleerbaarheid.
o De interpretatie van de resultaten beoogt het trekken van veilige conclusies uit de
analyse. Men moet dus de resultaten analyseren, conclusies opstellen en de
afbakening van de gerealiseerde analyse uitleggen.
Diverse evaluatietools op de markt maken gebruik van het LCA-principe. Zij vormen een
degelijke referentiebasis voor de studies die erop gericht zijn de keuze van bouwtechnieken en
materialen te sturen volgens milieucriteria. Wij identificeren twee belangrijke typologieën tools:
BLZ. 3 VAN 14 – LEVENSDUUR VAN BESTAANDE EN TOEKOMSTIGE GEBOUWEN EN HUN COMPONENTEN – JULI 2010
PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN
PRAKTISCHE AANBEVELING MAT13

o De check-list-tools, die LCA-resultaten checken voor producten, componenten of
productcategorieën – bijvoorbeeld NIBE (Nederlands Instituut voor Bouwbiologie en
Ecologie), de tools van het CRTE (Centre de Ressources des Technologies pour
l’Environnement – Luxemburg), de gecertificeerde producten Cradle2Cradle
(http://www.mbdc.com/certified_producttype.htm), de databank INIES
(http://www.inies.fr/) met de milieufiches FDES (Fiches de Déclaration
Environnementale et Sanitaire), die milieukundige gegevens verzamelt betreffende
de materialen, over de hele levenscyclus.
o De tools van het type “Ecobalans”, dit is specifieke software die de mogelijkheid
biedt om een milieukundige evaluatie uit te voeren van een originele wand op basis
van de samenstellende materialen en stoffen. Bijvoorbeeld ECO-BAT (Zwitserland),
ECOSOFT (Oostenrijk), BAUBOOK (Oostenrijk).
In principe moet men er ook op letten dat men, bij een gelijkwaardige technische en
technologische prestatie, kiest voor het materiaal of het bouwproduct dat het minst impact
heeft op het milieu.
INDICATOREN
Om voor het project in zijn geheel de levenscycli van het gebouw en van de materialen efficiënt
in te schatten, worden de volgende punten in aanmerking genomen:
o de frequentie van de renovatiewerken
o de besparing op de kosten en de afvalproductie vereist om de veranderingen door
te voeren
o de mogelijkheden tot herbestemming van de ruimten
o het aandeel in het project van gerecycleerde of hergebruikte materialen, in
verhouding tot het volume of de totale materiaalkost
o het aandeel in het project van natuurlijke en recycleerbare materialen, in verhouding
tot het volume of de totale materiaalkost.
o …
DOELSTELLINGEN
Bouwen met het oog op duurzame herbestemming betekent de inspanning van verandering
van het gebouw en van de materialen bij hun overgang naar een nieuwe levenscyclus
vergemakkelijken. Een algemene ontwerpbenadering die de volledige levenscyclus van het
gebouw en van de materialen in aanmerking neemt, integreert twee hoofdlijnen:
> Op het vlak van het gebouw: voor een betere architectonische aanpasbaarheid moet je
anticiperen op veranderingen in de bewoning en de omgeving
Minimum: Met de bouwheer de kwestie van de verwachte evoluties van het gebouw
bekijken. Zich niet beperken tot het bespreken van de huidige behoeften, maar ook
aanmoedigen om te anticiperen op een toekomstige situatie.
Aangeraden: Bevorder permanent de esthetische en technologische evolutie van het
gebouw. De bouwkeuzes en in het bijzonder de structurele keuzes aanpassen, teneinde de
transformatie of de reconversie te stimuleren.
Optimaal:
o Ontwerp multifunctionele ruimten en gebouwen (ruime volumes, ligging ten opzichte
van de straat, plafondhoogte, rationalisatie van het verkeer, enz.).
o Bedenk voor de meest waarschijnlijke scenario’s van gebruiksverandering een
oplossing met overeenstemmende efficiënte renovatiemogelijkheden.
Hoe evolueert de wijk? (kantoren, huisvesting, speculatie)
Zal de vraag naar ruimte stijgen of dalen?
Gaan de mensen thuiswerken, komt er misschien een atelier?
BLZ. 4 VAN 14 – LEVENSDUUR VAN BESTAANDE EN TOEKOMSTIGE GEBOUWEN EN HUN COMPONENTEN – JULI 2010
PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN
PRAKTISCHE AANBEVELING MAT13

Zal het gebouw later worden uitgebreid? Hoe kan ik dan anticiperen op
deze evolutie inzake de structuur van het gebouw en de potentiële
openingen?
> Op het vlak van de materialen: kies duurzame materialen, aangepast aan de context, en
benut hun levenscyclus
Minimaal:
o Ontwerp assemblages waarin je de materialen kunt vervangen en recupereren
zonder onnodige afbraak en die een vlotte toegang tot de technieken en technische
schachten bieden door te demonteren en zonder schade aan te richten.
o Kies materialen en technieken die de levensduur van de componenten verlengen.
Stemmen de gekozen materialen overeen met de aanwezige inwerkingen
(weersomstandigheden/ slijtage …)?
Aangeraden:
o Kies naast reversibele assemblages ook voor het gebruik van recuperatiematerialen,
gerecycleerde en/of recycleerbare materialen. Zorg voor de uitvoering van de
genomen beslissingen door de aannemers en interveniënten van het bouwproject –
bijv.: de werknemers informeren over de doelstellingen inzake de materiaalkeuze en
het specifieke karakter van de gebruikte technieken/ controle op het afvalbeheer van
de bouwplaats door te sorteren en te verwijderen via de recyclagetrajecten.
o Kiezen voor materialen die de impact op het milieu tot een minimum beperken door
een gerichte keuze op basis van een levenscyclusanalyse.
Optimaal:
o Kies niet alleen voor reversibele assemblages en het gebruik van
recuperatiematerialen, gerecycleerde en/of recycleerbare materialen, moedig ook
het gebruik aan van natuurlijke of volledig recycleerbare materialen.
o Kies op basis van een levenscyclusanalyse materialen die de impact op het milieu
beperken.
o Voor elk van de materialen en samenstellende bestanddelen van de bouw, de
gezondheidsrisico’s evalueren en de keuzes sturen op basis van een ‘0-impact’.
o Van bij het ontwerp anticiperen op de afbraakprocedures van de wanden en de
samenstellende delen.
ELEMENTEN VOOR EEN DUURZAME KEUZE
MILIEU-ASPECTEN
> Het probleem van de keuze van materialen gecertificeerd naar levenscyclus
De certificatieprotocollen gericht op de levenscyclus van de materialen zijn nog niet zo talrijk
en de catalogi verwijzen niet naar alle producten op de bouwmarkt. Met sommige normen en
milieucertificeringen moet oordeelkundig worden omgesprongen – de interpretatie van de
gegevens is belangrijk: een “recycleerbaar” materiaal bijvoorbeeld wordt niet noodzakelijk
gerecycleerd want er is een afzetmarkt nodig; zo verliest een product dat men van ver moet
importeren ook een deel van zijn ecologische relevantie.
Onder de “tools” die de mogelijkheid bieden om gericht materialen en bouwproducten te
kiezen, zijn er naast LCA-tools en -gegevens ook de ecolabels.
In eerste instantie zal men kijken naar de officiële labels, waarvan het belangrijkste het
Europese ecolabel is. Er bestaan tevens nationale labels die strikter zijn dan het Europese
label, en ook privé-labels. De labels komen uitgebreider aan bod in de fiche CSS09 “Lijm en
verf: hun invloed op gezondheid en milieu”. Wij vermelden hier slechts enkele algemeen
geldende elementen. De overvloed aan labels zorgt voor heel wat verwarring; een
BLZ. 5 VAN 14 – LEVENSDUUR VAN BESTAANDE EN TOEKOMSTIGE GEBOUWEN EN HUN COMPONENTEN – JULI 2010
PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN
PRAKTISCHE AANBEVELING MAT13

gedetailleerde vergelijking van de onderliggende technische criteria is terug te vinden op de
website www.infolabel.be.
Europees ecolabel: dit is het officiële label in België. Drie categorieën bouwproducten zijn
momenteel gecertificeerd: verf en vernis, bekleding van harde vloeren, gloeilampen.
De verschillende producten die een certificering kregen staan vermeld in de “internet
productcatalogus” (http://www.eco-label.com), uitgegeven door de Europese Commissie. Men
vindt de gelabelde producten die op de Belgische markt verkrijgbaar zijn, terug op de website
http://www.ecolabel.be/fr/produits/index.html.
We merken op dat verschillende nationale labels, zoals het Franse merk “NF environnement”,
afgeleiden zijn van dit Europese label.
Label Natureplus: het label Natureplus is een collectief privélabel, en verschilt van het
Europese ecolabel dat officieel is. De verschillende producten die de certificering kregen (en
de certificaten in pdf-formaat) staan vermeld op de website www.natureplus.org/produkte.
Andere labels: Er zijn ook private labels die specifiek zijn voor bepaalde soorten materialen
zoals de labels FSC en PEFC voor hout en houtafgeleide producten, of het Duitse label Blauer
Engel.
> Houd rekening met de klimaatvariabelen op de levenscyclus van de materialen
De geschiktheid van een materiaal voor zijn omgeving beïnvloedt de levenscyclus van de
componenten. Het is geweten dat sommige metalen roesten en dat slecht beschermd hout rot.
Een houtconstructie die ten opzichte van haar omgeving oordeelkundig is uitgedacht, kan naar
het voorbeeld van de Japanse tempels 1000 jaar duren, terwijl een slecht ontwerp op 10 jaar
tijd kan rotten.(HERZOG)
> Uitvoeringstechniek
De uitvoeringstechniek is eveneens van groot belang voor de milieubelasting van het materiaal
tijdens zijn hele levensduur. Onder meer door de preventie van aantasting en ook omdat men
de materialen voor hun recyclage van elkaar moet kunnen losmaken.
> Opgelet voor "downcycling"
Het neologisme "downcycling" (BRAUNGART & McDONOUGH) duidt op een
recyclageprocédé waarbij een grondstof in een cyclus aan intrinsieke zuiverheid inboet en niet
tot hetzelfde type product kan worden verwerkt, of een procédé dat de productie beoogt van
niet-recycleerbare producten. Dit is onder meer het geval voor PVC, gerecycleerd papier, of
producten op basis van mengsels van gerecycleerde kunststoffen met een lagere kwaliteit dan
de voorgaande cyclus. Een ideale benadering van de levenscyclus van materialen zou dit
fenomeen kunnen beperken door het rechtstreeks hergebruik van het materiaal of het
samenstellend bestanddeel, als je kiest voor componenten met oneindige levenscycli, dat wil
zeggen dat de intrinsieke kwaliteit van het product zou moeten worden behouden van cyclus
tot cyclus, ofwel door een hergebruik, ofwel na herinvoering van het product in de
productieketen. Dit is bijvoorbeeld het geval voor asfalt.
ECONOMISCHE ASPECTEN
> Ontwerpduur
Een ontwerp dat de aanpasbaarheid van het gebouw en de materialen beoogt, vergt extra tijd,
onder meer voor materiaalonderzoek en voor het ontwerp van de details. De voordelen van die
BLZ. 6 VAN 14 – LEVENSDUUR VAN BESTAANDE EN TOEKOMSTIGE GEBOUWEN EN HUN COMPONENTEN – JULI 2010
PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN
PRAKTISCHE AANBEVELING MAT13

enadering zijn reëel en significant, hoewel moeilijk te kwantificeren binnen de totale
levensduur van het project.
> Stel het project in vraag
De aanpassing van een bestaand gebouw is niet altijd aangewezen. Verkopen en verhuizen is
soms het spaarzame en ecologische antwoord op de veranderde behoeften. De vraag van de
relevantie van een project verdient altijd als eerste te worden gesteld. Het kan goed zijn dat
een architect na lang nadenken, beslist om helemaal niet in te grijpen.
> Het bewijs van rentabiliteit
In de bouw is plannen zuiniger dan corrigeren. Toch blijft het moeilijk om de uiteindelijke
financiële voordelen aan te tonen van een ontwerp dat gericht is op de levensduur van een
aanpasbaar gebouw, of op de valorisatie van materialen in het kader van recyclage of
hergebruik. De oorspronkelijke bouwheer kan het gebouw verkopen zonder zelf te profiteren
van zijn eigen keuzes. Een potentiële koper zal echter de inrichtingsmogelijkheden
beoordelen. Dat principe pleit in het voordeel van ontwerpen die verandering in aanmerking
nemen en het beïnvloedt de handelswaarde.
SOCIALE EN CULTURELE ASPECTEN
> Bewustmaking en afvalpreventie
De huidige prioriteiten zijn toegespitst op afvalbeheer van reeds geproduceerd afval.
Preventieve actie om afvalproductie aan de toeleveringszijde door een beter ontwerp te
verminderen, zijn schaarser en moeilijker uitvoerbaar. (BREELS) De preventie van afvalproductie
verdient de bewustmaking van alle partijen die bij het project betrokken zijn, van de instantie
die de bouwvergunning uitreikt tot en met de bouwheer.
> Tendens van de verschuiving naar woningbouw
Het onderzoek van de historische verbouwingen in de steden wijst op een algemene tendens
van een geleidelijke verschuiving van oude structuren naar een herbestemming als
huisvesting. Een typisch voorbeeld hiervan is de loft, waarbij industriële panden vanuit
functionele en marktoverwegingen tot woningen worden herbestemd. Dat komt omdat de vrij
compacte, celvormige structuur van de woning zich aan diverse vormen kan aanpassen en
zich voor herinrichting leent.
DE JUISTE KEUZE MAKEN
Het overzicht dat hierna volgt toont de levensduur van de belangrijkste samenstellende delen
van de bouw.
De levensduur is gebaseerd op een gemiddelde waarde, beschrijft de tendensen en moet
worden beschouwd als indicatief. Ze moet in aanmerking worden genomen naast de informatie
inzake de ecologische keuze van bouwmaterialen vermeld op de verschillende fiches
(Overzichten NIBE).
Evaluatie van de levensduur van materialen, rekening houdend met de
ecobalans
Materiaal Levensduur (*)
Structurele componenten
Funderingsbeton 100
(buiten-)MUREN-KOLOMMEN:
Beton; blokken beton; kalkzandblokken,
metaal, hard hout
(binnen-)MUREN en kolommen:
Zacht hout 75
BLZ. 7 VAN 14 – LEVENSDUUR VAN BESTAANDE EN TOEKOMSTIGE GEBOUWEN EN HUN COMPONENTEN – JULI 2010
PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN
PRAKTISCHE AANBEVELING MAT13
100

Evaluatie van de levensduur van materialen, rekening houdend met de
ecobalans
Materiaal Levensduur (*)
TEGELS-TRAPPEN-BALKON
Beton voor binnen of buiten 100
Metaal voor binnen 100
Metaal voor buiten 50
DAKBEDEKKING
Beton 100
Metaal 75
Hout 75
MUREN buiten-GEVELS
Niet structurele componenten
Beton; steen 100
Zacht hout 40
Hard hout 50
COATINGS voor buiten
Coating cement en coating kalk 50
Synthetische coating 25
Coating op buitenisolatie 40
COATINGS voor binnen 100
ISOLATIE
Niet-geventileerde thermische isolatie 50
Akoestische isolatie 50
RAAMWERK en PANEELWERK
Buitenschrijnwerk
Hard hout; aluminium; PVC 50
BEGLAZING en ISOLATIE
Isolerende beglazing 25
Dichtheidsprofielen 25
IJZERWAREN 25
BINNENMUREN
Niet-structurele elementen voor binnen
Terra cota; kalkzand; cellenbeton 100
Karton-pleister panelen op metalen structuur of
houtstructuur
STRUCTUUR VLOERPLAAT
Zwevende deklaag 50
VLOERBEKLEDING
BLZ. 8 VAN 14 – LEVENSDUUR VAN BESTAANDE EN TOEKOMSTIGE GEBOUWEN EN HUN COMPONENTEN – JULI 2010
PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN
PRAKTISCHE AANBEVELING MAT13
50

Evaluatie van de levensduur van materialen, rekening houdend met de
ecobalans
Materiaal Levensduur (*)
Hard hout; ceramiek 50
Zacht hout 25
Parket 25
BEKLEDING PLAFOND
Houten panelen en houtafgeleiden 50
Karton pleister; panelen van minerale vezels;
PVC; aluminium; hard hout
Bevestigingen hout of metaal 50
Niet-structurele dakelementen
Dakdichtheid zonder beschermingslaag 25
Dakdichtheid met beschermingslaag
(steenslagverharding/groen dak)
(*) Bron Baubook – Bauteilkatalogue – Ökologisch bewertete Konstruktionen/Auflage 3. Zie
ook "How Buildings Learn: What Happens After They’re Built" Stewart Brand
Het WTCB is bezig met het opstellen van een “Onderhoudsgids voor de bouw”, en de
bedoeling bestaat erin het type, het niveau en de frequentie van de ingrepen voor de
verschillende bouwelementen in kaart te brengen, wat de levensduur van de componenten
moet doen toenemen (www.wtcb.be)
IN DE PRAKTIJK
De kwaliteit van het ruimteontwerp en van de technische details heeft een grote invloed op de
levensduur van een gebouw en zijn componenten. Het is gemakkelijker om elementen te
herbestemmen die hiertoe speciaal ontworpen zijn, dan achteraf de problemen van een slecht
ontworpen systeem te moeten oplossen. Een algemene beschouwing over de levenscyclus zal
op het belang wijzen van de designkwaliteit
ONTWERPTEAM (grote betrokkenheid bij de ontwikkeling van grootschalige projecten)
> Neem een geïntegreerde ontwerpmethode aan
Het geïntegreerde ontwerp is een designmethode die alle medewerkende partijen vanaf het
begin van het project samenbrengt, in tegenstelling tot het traditionele ontwerpproces, waarbij
de tussenkomst van de verschillende partijen fasegewijs verloopt.
De benadering van geïntegreerd design, waarin multidisciplinariteit en interactie tussen de
actoren van een project centraal staan, biedt betere kansen voor de ontwikkeling van creatieve
oplossingen. (CANMET)
> Stel een adviseur aan voor het beheer van het afval/de levenscycli van de materialen
Stel binnen de werkplanning van het team een adviseur aan voor het beheer van het afval/de
levenscycli van de materialen. Hij kan toezien op alle maatregelen die eerder in deze fiche
werden vermeld, onder meer inzake de materiaalkeuze en de informatieverstrekking aan de
verschillende betrokken vakgroepen over de uitvoering, het onderhoud en de toekomstige
recyclage, en inzake het beheer van de bouwplaats.
ONTWERPSTRATEGIEËN
> Beoog multifunctionele inrichtingen
BLZ. 9 VAN 14 – LEVENSDUUR VAN BESTAANDE EN TOEKOMSTIGE GEBOUWEN EN HUN COMPONENTEN – JULI 2010
PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN
PRAKTISCHE AANBEVELING MAT13
50
25

In sommige gebouwen zijn talrijke opeenvolgende inrichtingen mogelijk zonder afbraak of
aanzienlijke verbouwingen. Het Brusselse rijhuis van het begin van de 20e eeuw heeft zich
weten aan te passen aan verschillende bestemmingen, met name kantoren, handelszaken en
appartementen voor mensen van verschillende culturen en nationaliteiten. Een zekere
rationalisatie van het verticale verkeer en zijn directe ligging aan de straat, hebben onder meer
de gemakkelijke onderverdeling van de verdiepingen mogelijk gemaakt. De hoogte en de
ruimheid van de volumes zijn factoren die aan deze multifunctionaliteit hebben bijgedragen.
> Bevorder in renovatie het hergebruik van bestaande elementen
In en rond te renoveren gebouwen moet een grondige studie worden uitgevoerd om
bouwelementen en ruimten te identificeren die zich voor herbestemming lenen.
> Stel waarschijnlijke ontwikkelingsscenario’s op met overeenstemmende renovatiemogelijkheden
o Functionele evolutie: voorbeeld van de integratie van een gebouw in de levenscyclus
van de mens:
Noodzaak van een
nieuwe kamer
Zorg voor een lichte,
akoestisch performante
wand om de ruimte later
tot een grotere kamer te
kunnen herinrichten
Geboorte van een
eerste kind
Geboorte van een
tweede kind
Denk reeds in de ontwerpfase van
het gebouw aan de veiligheid van
eventuele kinderen.
Voorzie in de mogelijkheid om
buiten een beschermde speeltuin
aan te leggen
BLZ. 10 VAN 14 – LEVENSDUUR VAN BESTAANDE EN TOEKOMSTIGE GEBOUWEN EN HUN COMPONENTEN – JULI 2010
PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN
PRAKTISCHE AANBEVELING MAT13
Voorzie de toegankelijkheid
van de gelijkvloerse
verdieping voor personen
met een beperkte mobiliteit.
Voorzie de hypothetische
plaatsing van een lift in het
woningencomplex
De kinderen
verlaten het
ouderlijk huis
Verlies van
mobiliteit
Voorzie in de eventuele
mogelijkheid van een
onafhankelijke ingang en de
onderverdeling van het huis in
appartementen.

o Technologische en esthetische evolutie: voorbeeld van de integratie van een
gebouw in de sociale cycli:
Bevorder de
demontagemogelijkheden
en een hoog gehalte aan
recycleerbare materialen in
de elementen van de
bedrijfsidentiteit
Nieuwe trends in
binnenhuisarchitectuur
Nieuwe
bedrijfsidentiteit
Gebruik materialen die men kan
verven of bepleisteren om hun
aanblik te wijzigen
BLZ. 11 VAN 14 – LEVENSDUUR VAN BESTAANDE EN TOEKOMSTIGE GEBOUWEN EN HUN COMPONENTEN – JULI 2010
PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN
PRAKTISCHE AANBEVELING MAT13
Professionele
reorganisatie
Technische
evolutie
> Vermijd een "zware" versnippering van de ruimte
Zware wanden blinken niet uit in aanpasbaarheid. Als u denkt dat een wand ooit zal moeten
veranderd worden, is het best hem zo veel mogelijk met demonteerbare en recycleerbare
elementen te bouwen. Neem bijvoorbeeld sommige slaapkamers of scheidingswanden in
kantoren. Verplaatsbare deuren en scheidingswanden kunnen eveneens een oplossing bieden
voor gerichte behoeften van ondercompartimentering. Bepaalde scheidingen kunnen met het
meubilair worden uitgevoerd (een boekenrek, een buffet), die het voordeel bieden van een
grote flexibiliteit.
> Denk aan het plan van de mogelijke uitbreidingen
Zorg voor een gemakkelijke
toegankelijkheid tot de
technische kokers zonder
telkens de wanden te moeten
doorbreken
Voorzie in reservekokers of
grotere technische ruimten
Anticipeer, reeds in de ontwerpfase, op de plaatsen waar het
gebouw voor uitbreiding vatbaar is om aldus materiaal en ruimte
te besparen. Dit kan bijvoorbeeld een invloed hebben op de
plaatsing van de technieken en de gangen en trappen (of de
potentiële locatie van een lift).
Hiernaast: voorbeeld van de plaatsing van de technieken, rekening houdend met
een mogelijke samenvoeging
Ontwerp scheidingswanden
voor kantoren van
recycleerbaar of
herbruikbaar materiaal
> “Design for deconstruction”
Van bij het ontwerp rekening houden met de manier waarop elementen en materialen later
gedemonteerd kunnen worden. Dat houdt in dat men op verschillende niveaus gaat nadenken:
o Materialen: materialen kiezen die ook op het einde van de levenscyclus of na
gebruik vlot verwerkbaar blijven. Zij moeten eerder gedemonteerd kunnen worden
dan dat ze door noodzaak moeten worden vernietigd en ze moeten de productie van
stof beperken, er moet ook bijzondere aandacht worden besteed aan de omvang
van de elementen door te anticiperen op de mogelijkheid om te ontruimen via
circulatieruimtes, zonder dat men aan het gebouw gaat raken of het gebouw gaat
veranderen – paneelbekleding kiezen in plaats van bijvoorbeeld coatings,

mechanische assemblages mogelijk maken – als het kan, eerder parket dan
linoleum of tegelvloer, enz.
o Assemblages: assemblages en technische details ontwerpen die een vlotte
montage mogelijk maken. Gelijmde assemblages vermijden, ervoor zorgen dat de
bevestigingselementen toegankelijk en omkeerbaar zijn. (zie punt “details ontwerpen
voor een omkeerbare assemblage” hieronder).
o Onderdelen: voor zover dat mogelijk is moeten de onderdelen kunnen gescheiden
worden van de rest van de bouw, teneinde op termijn hergebruik in een andere
bouw te bevorderen. Deze capaciteit speelt voornamelijk op het niveau van de
assemblages tussen de samenstellende elementen. De mogelijke scheiding tussen
de verschillende samenstellende elementen maakt het mogelijk om vervangingen
door te voeren zonder dat men aan de andere componenten raakt.
o De actoren: zorgen dat informatie beschikbaar is over het demonteren van de
gebruikte elementen. Die informatie zou idealiter moeten terug te vinden zijn in het
postinterventiedossier, samen met de technische fiches van de gebruikte materialen
en elementen. Alle informatie inzake demonteren, hergebruiken of recycleren wordt
zodoende ook gegroepeerd en is beschikbaar voor de bewoner of de eigenaar.
Niet alleen de afbraakcapaciteit van het gebouw is op het einde van de levenscyclus of bij
zware renovatie gebaat bij de hier aangehaalde principes. Bedenk ook dat het regelmatige
onderhoud erdoor vergemakkelijkt en dat de hinder van een lichte renovatie wordt beperkt.
Bijvoorbeeld:
o Indien er schade optreedt aan de isolatie, dan is in een bouw met buitenisolatie een
vlottere en goedkopere interventie mogelijk, waar het vervangen van
isolatiemateriaal in een holle muur het demonteren van het parement veronderstelt!
o Het inbouwen van de verwarmingstechnieken/ waterleidingen enz. die
ontoegankelijk zijn geworden bemoeilijkt het onderhoud, de herstellingswerken aan
het netwerk, en de wenselijke aanpassingen bij een uitbreiding bijvoorbeeld.
“Design for deconstruction” biedt dus tegelijk de mogelijkheid om materialen en bestanddelen
op het einde van de levenscyclus of na gebruik beter te valoriseren, om het onderhoud van het
gebouw te vergemakkelijken teneinde de levensduur te verlengen en de performantie te
behouden, de afvalproductie te beperken of om desgevallend beter hun recyclage te
organiseren, en verbouwingen en uitbreidingen te vergemakkelijken.
> Ontwerp reversibele assemblagedetails om demonteren mogelijk te maken
De bouw van horizontale of verticale wanden combineert materialen met verschillende
levensduur. Bij een renovatie is het belangrijk om op elk materiaal te kunnen inspelen en de
componenten in goede staat te kunnen herinstalleren.(B) Dit beperkt de afvalproductie en de
duur van de werkzaamheden en vergemakkelijkt tegelijkertijd de sortering en de recyclage van
de materialen bij afbraakwerken.
o Denk aan de scheidbaarheid van de componenten
Vermijd een mengelmoes van ongelijksoortige onscheidbare elementen. Gebruik
mechanische bevestigingen zoals bouten, schroeven en spijkers of ineensluitende
verbindingen in plaats van soldeersel of lijm.
o Denk aan de toegankelijkheid van de bevestigingsmiddelen zoals schroeven en
bouten
Voor een gezonde afbraak moet men beweegruimte hebben.
> Kies materialen met een toegevoegde economische waarde
Een houten vloer die men door boenen en opschuren kan opknappen, gaat langer mee dan
een tapijt dat uiteindelijk wordt verwijderd of dat in elk geval vroeg of laat niet langer in de
smaak valt. Vensterramen van PVC zouden bij de eerste gelegenheid wel eens op de
stortplaats kunnen belanden, terwijl de eigenaars van cederhouten vensterramen het nodige
zullen doen om ze in geval van slijtage te renoveren. Kiezen voor materialen met een
toegevoegde economische waarde heeft een positieve invloed op hun levenscyclus.
BLZ. 12 VAN 14 – LEVENSDUUR VAN BESTAANDE EN TOEKOMSTIGE GEBOUWEN EN HUN COMPONENTEN – JULI 2010
PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN
PRAKTISCHE AANBEVELING MAT13

Denk aan de bestemming van het materiaal
Het is de bedoeling dat u voortijdige veroudering van de materialen vermijdt door erop te letten
dat hun gebruik met hun bestemming overeenstemt. Wandtegels bijvoorbeeld kunnen niet als
vloerbekleding worden gebruikt, ze zouden onder invloed van de wisselende belasting stuk
voor stuk breken en voortijdig moeten worden vervangen.
> Kies materialen en details die de slijtvastheid verhogen
De versterkte slijtvastheid op strategische punten verlengt de nuttige levensduur van een
bouwwerk. Enkele voorbeelden hiervan zijn een goede waterdichting, de bescherming van
houten elementen, de bescherming van muurhoeken op plaatsen met een drukke of
belemmerde doorgang. Men weet dat de keuze van technieken zoals een groendak de
levensduur van een dak verlengt. De keuze van materialen met een langere levensduur ligt
eveneens in de lijn van deze logica.
> Zorg voor een aangepast onderhoud van de materialen
o Zorg voor toegankelijkheid met het oog op onderhoud.
o Kies afhankelijk van de omstandigheden onderhoudsvriendelijke materialen.
UITVOERINGSPROJECT
> Dring aan op de precisie van het bestek en de bouwdetails
Slecht of niet-uitgewerkte details in combinatie met een snelle uitvoering op de werf, kunnen
leiden tot een slechte uitvoering, met het risico op voortijdige slijtage, en volgens het geval, het
gebruik van niet-demonteerbare assemblages en niet-recycleerbare materialen. Van tevoren
plannen, door het nauwkeurig ontwerpen van de details en het opmaken van duidelijke
documenten (bestekken), is de beste manier om knoeiwerk en niet-duurzame oplossingen te
vermijden.
TOEZICHT OP DE WERKEN
> De verschillende vaklui informeren over de aanpak
Het is van groot belang om met de uitvoerende ondernemingen te communiceren over de
projectdoelstellingen en over de technische, constructieve en organisatorische ontwikkeling
van het project. Die sensibilisering moet zowel bedoeld zijn voor de ontwerpers als voor de
arbeiders die op het einde van de keten de "design for deconstruction"-principes concretiseren.
> Voorschriften moeten worden nageleefd
Heeft onder andere ook te maken met het controleren van de gebruikte materialen en hun
toepassing, de gebruikte methode voor het afvalbeheer van de werf, hun valorisatiewijze, …
> Plan informatieoverdracht in de tijd
Voor omvangrijke projecten omvat het beheer van de levenscyclus van de materialen eveneens
de opstelling van begeleidende fiches bij het materiaal. Deze fiches beogen de
informatieoverdracht aan de huidige en toekomstige bewoners, van de
hergebruik/recyclagemogelijkheden die de materiaalkeuze in de ontwerpfase hebben geleid.
BLZ. 13 VAN 14 – LEVENSDUUR VAN BESTAANDE EN TOEKOMSTIGE GEBOUWEN EN HUN COMPONENTEN – JULI 2010
PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN
PRAKTISCHE AANBEVELING MAT13

AANVULLENDE INFORMATIE
ANDERE AANDACHTSPUNTEN
Andere infofiches die met de aanpasbaarheid van de gebouwen en van hun componenten
verband houden
o MAT02 - Ruwbouw: rationele en spaarzame technieken en bouwmaterialen kiezen,
rekening houdend met hun milieubalans
o MAT10 - Niet-dragende muren en tussenwanden: gezonde materialen met een
gunstige milieubalans kiezen
o MAT12 - Recycleer materialen en afval, zo mogelijk in situ
o CSS09 - Lijm en verf: hun invloed op gezondheid en milieu
NUTTIGE ADRESSEN
o Ressources - asbl. Netwerk van sociale ondernemingen die actief zijn in recuperatie
en recyclage www.res-sources.be
o Belgische Afvalbeurs – uitwisselingssysteem van gebruikt materiaal -
http://economie.fgov.be/enterprises/waste/home_nl.htm
o Tradecowall – Waals afvalverwerkingsbedrijf - http://www.tradecowall.be
o Website over het begrip en de toepassing van milieubalans -
http://www.ecobilan.com/index_fr.html
o LERM, Historiek en huidig normatief kader van de levenscyclusanalyse,
http://www.lerm.fr/lerm/Newsletter/Newsletter8/lerm_Newsletter8_Acv1.shtml
o ISO-14 040-norm over de levenscyclusanalyses,
http://www2.nen.nl/nen/servlet/dispatcher.Dispatcher?id=BIBLIOGRAFISCHEGEGE
VENS&contentID=225222
o Milieuprogramma van de Verenigde Naties, The Life Cycle Initiative,
http://lcinitiative.unep.fr/
o MBDC Design, Cradle to Cradle-principe en -certificatie,
http://www.mbdc.com/certified.html
o EPEA Consultants, Toepassing van Cradle to Cradle-design, http://www.epea.com/
o Méthode C-2000 – Processus de conception intégré élaboré par le Centre de la
Technologie et de l’Énergie CANMET, Canada,
http://www.sbc.nrcan.gc.ca/buildings/idp_f.asp
o TPSGC - Guide pour une construction et une rénovation respectueuses de
l'environnement – Évaluation du cycle de vie d’un produit – beschikbaar op de
website: http://www.tpsgc.gc.ca/realproperty/text/pubs_ercr/chapter2-f.html#sd2
BIBLIOGRAFIE
o WTCB-dossiers, katern 3, Welke oplossingen zijn er voor de recyclage van
bouwafval? Vraag en antwoord, 2005
o BOEGLIN, N. en D.VEUILLET. Introduction à l’Analyse de Cycles de Vie, note
méthodologique, ADEME, beschikbaar op de website:
http://www2.ademe.fr/servlet/KBaseShow?sort=-1&cid=96&m=3&catid=12916
o BRAUNGART, Michael en William McDONOUGH. Cradle to cradle – remaking the
way we make things, Uitg. North Point Press, 2002
o BREELS, Sébastien. Les déchets dans le secteur de la construction : enjeux de la
conception architecturale, proposition d’étude pour la réduction de la production de
déchets en phase de rénovation, Mémoire de recherche, Lausanne, 2005.
o HERZOG, Thomas et al. Habiller de verre et de bois : agrandir des maisons
familiales sans augmenter la consommation d’énergie, Presses polytechniques
romandes, 1984, 138 p.
o PERIANES, Manuel. L’habitat évolutif – du mythe aux réalités. Plan construction et
architecture, Cités-projets, recherche no. 44, MELT-PCA, oktober 1993.
o PREISIG, H.R.; DURBACH, W; KASSER, U; VIRIDEN, K. Savoir construire écologique/nomique.
Guide pour le maître d’ouvrage. Zurich: Werd Verlag, 1999.
o Steward Brand, How Buildings Learn: What Happens After They’re Built, Penguin,
1995
BLZ. 14 VAN 14 – LEVENSDUUR VAN BESTAANDE EN TOEKOMSTIGE GEBOUWEN EN HUN COMPONENTEN – JULI 2010
PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN
PRAKTISCHE AANBEVELING MAT13