17130/1 bpi historie_12#def

IN DE MARGE
tijdschrift voor
vraye Religion doit avoir pour marque d'obliger à aimer Dieu. Cela est bien juste. Et cependant aucune autre que la nostre ne l'a ordonné. Elle doit encore avoir connu la concupiscence de l'homme, & l'impuissance où il est par lui-mesm
cquerir la vertu. Elle doit y avoir apporté les remedes dont la priere est le principal. Nostre Religion a fait tout cela ; & nulle autre n'a jamais demandé à Dieu de l'aimer & de le suivre. Il faut pour faire qu'une Religion soit vraye qu'el
connu Inhoudsopgave
IN DE MARGE
nostre nature. Car la vraie nature de l'homme, son vray bien, la vraye vertu, & la vraye Religion sont choses dont la connoissance levensbeschouwing
est inseparable. Elle doit avoir connu la grandeur & la bassesse de l'homme, & la raison de l'un
l'autre. Quelle autre Religion que la Chrestienne a connu toutes ces choses ? Les autres Religions, comme les Payennes, sont plus populaires ; car elles consistent toutes en exterieur, mais elles ne sont pas pour les gens habiles. Un
ligion purement intellectuelle seroit plus proportionnée aux habiles ; mais elle ne serviroit pas au peuple. La seule Religion Chrestienne Tijdschrift en est proportionnée wetenschap
à tous, voor estant meslée d'exterieur & d'interieur. Elle éleve le peuple à l'interieur,
baisse les superbes à l'exterieur, & n'est pas parfaite sans les deux. Car il faut que le peuple entende l'esprit de la lettre, & que les habiles soumettent leur esprit à la lettre, en pratiquant ce qu'il y a d'exterieur. Nous sommes haïssables ;
son en convainc. Or nulle autre Religion que la Chrestienne ne propose de se haïr. Nulle autre Religion ne peut donc estre reçûe Levensbeschouwing
de ceux qui sçavent qu'ils ne sont dignes que de haine. Nulle autre Religion que la Chrestienne n'a conn
e l'homme Van est de la redactie plus excellente creature, & en mesme temps la plus miserable. Les uns qui 1ont
bien connu la realité de son excellence ont pris pour lâcheté & pour ingratitude les sentimens bas que les hommes ont naturellement d'eu
smes. Et les autres qui ont bien connu combien cette bassesse est effective ont traité d'une superbe ridicule ces sentimens de jaargang grandeur qui sont aussi naturels à l'homme. Nulle Religion que la nostre n'a enseigné que l'homme naist e
ché. Nulle secte de Philosophes ne l'a dit. Nulle n'a donc dit vray. Dieu estant caché, toute Religion qui ne dit pas que Dieu est caché n'est en pas veritable Wetenschap
13 - 2004 - special
; & toute Religion qui n'en rend pas la raison n'est pas instruisante. La nostre fait to
a. Cette
Inleiding:
Religion
een
qui
bezinningscentrum
consiste à croire que
Bert
l'homme
Musschenga
est tombé d'un estat de gloire & de communication
3
avec Dieu en un estat de tristesse, de pénitence, & d'éloignement de Dieu, mais qu'enfin il seroit rétably par un Messie qui devo
nir, a toûjours Interview esté met sur Evert la terre. van Olst Toutes Gert choses J. Peelen ont passé, & celle là a subsisté pour laquelle sont 5 toutes choses. Car Dieu voulant se former un peuple saint qu'il séparoit de toutes les autres nations, qu'il délivreroit de ses ennemis, qu'il me
it dans un lieu de repos, a promis de le faire, & de venir au monde pour cela, & il a prédit par ses Prophetes le temps & la maniere de sa venuë. Et cependant pour affermir l'esperance de ses élus dans tous les temps, il leur en a toûjour
t voir des images & des figures, & il ne les a jamais laissez sans assurances de sa puissance & de sa volonté pour leur salut. Car dans la creation de l'homme, Adam en estoit le témoin, & le dépositaire de la promesse du sauveur qui devo
Aandachtsgebieden
istre de la femme. Et quoy que les hommes estant encore si proches de la creation ne peussent avoir oublié leur creation, & leur chutte, & la promesse que Dieu leur avoit faite d'un Redempteur, neanmoins comme dans ce premier âge d
nde ils Levensbeschouwing se laisserent emporter en natuurwetenschappen à toutes sortes de desordres, Jan J. il Boersema y avoit cependant des Saints, 13 comme Enoch, Lamech, & d'autres qui attendoient en patience le Christ promis dés le commencement du monde. Ensuite Dieu a envoyé Noé, q
eu la malice Levensbeschouwing des hommes au en plus sociale haut wetenschappen degré ; & il l'a Anton sauvé van en noyant Harskamp toute la terre par un 16miracle
qui marquoit assez, & le pouvoir qu'il avoit de sauver le monde, & la volonté qu'il avoit de le faire, & de faire naistre de la femme celu
'il avoit
Levensbeschouwing
promis. Ce miracle
en
suffisoit
ethiek
pour
Bert
affermir
Musschenga
l'esperance des hommes ; & la memoire
19
en estant encore assez fraîche parmy eux ; Dieu fit ses promesses à Abraham qui estoit tout environné d'idolâtres, & il luy fit connoistre le myst
du Messie qu'il devoit envoyer. Au temps d'Isaac & de Jacob l'abomination estoit respanduë sur toute la terre ; mais ces Saints vivoient en la foy ; & Jacob mourant, & benissant ses enfans s'escrie par un transport qui luy fait interrom
son discours Leerhuis : en J'attens,ô viering mon Bettine Dieu, Siertsema le Sauveur que vous avez promis, salutare tuum expectabo 21 Domine. Les Egyptiens estoient infectez & d'idolatrie & de magie ; le peuple de Dieu mesme estoit entraisné par leur exemples. Mais cepe
nt Moyse Publieksactiviteiten & d'autres voyoient Wim celuy Haanqu'ils ne voyoient pas, & l'adoroient en regardant les biens 23 eternels qu'il leur préparoit. Les Grecs & les Latins ensuitte ont fait regner les fausses divinitez ; les Poëtes ont fait diverses theologies ; l
ilosophes se sont séparez en mille sectes differentes : & cependant il y avoit toûjours au coeur de la Judée des hommes choisis qui prédisoient la venuë de ce Messie qui n'estoit connu que d'eux. Il est venu enfin en la consommation d
ps : & depuis, quoyqu'on ait veu naistre tant de schismes & d'heresies, tant renverser d'Estats, tant de changemens en toutes choses ; cette Eglise qui adore celuy qui a toûjours esté adoré a subsisté sans interruption. Et ce qui est adm
le, incomparable, Bijlagen & tout à fait divin, c'est que cette Religion qui a toûjours duré a toûjours esté combattüe. Mille fois elle a esté à la veille d'une destruction universelle ; & toutes les fois qu'elle a esté en cet estat Dieu l'a relevée par d
ups extraordinaires Bestuursleden de van sa puissance. 1979-2003C'est ce qui estestonnant, & qu'elle s'est maintenuë sans 25 flechir & plier sous la volonté des tyrans. Les Estats periroient si on ne faisoit plier souvent les loix à la necessité. Mais jamais la Religion n
ffert cela, Medewerkers & n'en a usé. van Aussi 1979-2003 il faut ces accommodemens, ou des miracles. Il n'est pas estrange 26 qu'on se conserve en pliant, & ce n'est pas proprement se maintenir ; & encore perissent-ils enfin entierement : il n'y en a point qui ait du
00. ans. Mais que cette Religion se soit toûjours maintenüe, & inflexible ; cela est divin. Ainsi le Messie a toûjours esté crû. La tradition d'Adam estoit encore nouvelle en Noé & en Moyse. Les Prophetes l'ont prédit depuis, en prédisa
jours d'autres choses, dont les evenemens qui arrivoient de temps en temps à la veuë des hommes marquoient la verité de leur mission, & par consequent celle de leurs promesses touchant le Messie. Ils ont tous dit que la loy qu'ils avoie
toit qu'en Publicaties attendant celle du Messie ; que jusques là elle seroit perpetuelle, mais que l'autre 28
dureroit éternellement ; qu'ainsi leur loy ou celle du Messie dont elle estoit la promesse seroient toûjours sur la terre. En effet elle a toûjours du
JESUS-CHRIST est venu dans toutes les circonstances prédites. Il a fait des miracles, & les Apostres aussi qui ont converty les Payens ; & par là les Propheties étant accomplies le Messie est prouvé pour jamais. La seule Religio
ntraire à la nature en l'estat qu'elle est, qui combat tous nos plaisirs, & qui paroist d'abord contraire au sens commun est la seule qui ait toûjours esté. Toute la conduite des choses doit avoir pour objet l'establissement & la grandeur de
ligion : les hommes doivent avoir en eux-mesmes des sentimens conformes à ce qu'elle nous enseigne : & enfin elle doit estre tellement l'objet & le centre où toutes choses tendent, que qui en sçaura les principes puisse rendre raison
toute la nature de l'homme en particulier, & de toute la conduite du monde en general. Sur ce fondement les impies prennent lieu de blasphemer la Religion Chrestienne, parce qu'ils la connoissent mal. Ils s'imaginent qu'elle consiste sim
ment en l'adoration d'un Dieu consideré comme grand, puissant, & eternel ; ce qui est proprement le Deïsme presque aussi éloigné de la Religion Chrestienne que l'Atheïsme qui y est tout à fait contraire. Et de là ils concluent que cet
ligion n'est pas veritable ; parce que si elle l'estoit il faudroit que Dieu se manifestast aux hommes par des preuves sensibles qu'il fût impossible que personne le mesconnût. Mais qu'ils en concluent ce qu'ils voudront contre le Deïsm
n'en concluront rien contre la Religion Chrestienne qui reconnoist que depuis le péché Dieu ne se monstre point aux hommes avec toute l'evidence qu'il pourroit faire, & qui consiste proprement au mystere du Redempteur, qui unissa
luy les deux natures divine & humaine, a retiré les hommes de la corruption du péché pour les reconcilier à Dieu en sa personne divine. Elle enseigne donc aux hommes ces deux veritez, & qu'il y a un Dieu dont ils sont capables, & qu
une corruption dans la nature qui les en rend indignes. Il importe également aux hommes de connoistre l'un & l'autre de ces points ; & il est également dangereux à l'homme de connoistre Dieu sans connoistre sa misere, & de connoist
misere sans connoistre le Redempteur qui l'en peut guerir. Une seule de ces connoissances fait ou l'orgueil des Philosophes qui ont connû Dieu & non leur misere, ou le desespoir des Athées qui connoissent leur misere sans Redempteu
ainsi comme il est également de la necessité de l'homme de connoistre ce deux points, il est aussi également de la misericorde de Dieu de nous les avoir fait connoistre. La Religion Chrestienne le fait ; c'est en cela qu'elle consiste. Qu'o

colofon
In de Marge Tijdschrift voor levensbeschouwing en wetenschap, uitgegeven door het Blaise
Pascal Instituut van de Vrije Universiteit.
Redactie/vaste medewerkers Jan Boersema, Wim Haan, Anton van Harskamp (hoofdredacteur),
Bert Musschenga, Bettine Siertsema, Bart Voorsluis.
Redactiesecretaris Judith de Putter
In de Marge is integraal beschikbaar op de internet-homepage van het Blaise Pascal Instituut
van de VU (http://www.blaisepascal.nl).
E-mail abonnementenadministratie: n.eikelboom@dienst.vu.nl
E-mail redactie: bpi@vu.nl
In de Marge verschijnt vier maal per jaar. Abonnementsprijs voor 2004: € 9,30. Voor leden van
de Vereniging voor CWO is de abonnementsprijs € 8,10. Losse nummers € 3,00.
Abonnementen lopen van januari tot december en worden automatisch verlengd tenzij één
maand voor het eind van het kalenderjaar schriftelijk opgezegd.
ISSN.nr: 0926-7131
Druk Papyrus Diemen
Vormgeving Audiovisueel Centrum VU/VUmc, afdeling grafisch ontwerp BNO
Informatie Blaise Pascal Insitituut VU, In de Marge, De Boelelaan 1105, 1081 HV Amsterdam,
telefoon 020 - 4445670 (werkdagen 09.00 - 13.00 uur), fax 020 - 4445680.
In de Marge is een tijdschrift dat uitgegeven wordt onder verantwoordelijkheid van het Blaise
Pascal Instituut van de Vrije Universiteit. In de Marge bevat in ieder nummer ongeveer vijf
essays waarin wordt ingegaan op aspecten van wetenschap, cultuur en levensbeschouwing.
Thema’s waaraan In de Marge de afgelopen jaren aandacht heeft besteedt: klinische genetica en
noties als rentmeesterschap en co-creatie, (trans)gender, de universiteit en de schrijver, de verhouding
van geloof en natuurwetenschappen, religie en moderne kunst, het gedenken van de
Shoah, zelfbeschikking en zelfdoding, mensenrechten, psychologie en levensbeschouwing.

Van de redactie
Beste lezer!
In de Marge - 25 jaar Bezinningscentrum
U leest nu de eerste regels van een speciale aflevering van In de Marge, het tijdschrift
over levensbeschouwing en wetenschap, uitgegeven door het Blaise Pascal
Instituut van de Vrije Universiteit.
Deze aflevering is om verschillende redenen een ‘special’.
Ten eerste omdat dit nummer verschijnt bij de viering op 18 november
2004 van het vijfentwintigjarig bestaan van het instituut dat eerst
Bezinningscentrum heette, nu Blaise Pascal Instituut.
Ten tweede is dit nummer een ‘special’ omdat de inhoud voor één keer
níet uit de ‘gewone’ essays bestaat over zaken die aan de rand, in de marge dus,
van zowel wetenschap als levensbeschouwing liggen. Nee, die inhoud bestaat uit
een terugblik op het werk van het Bezinningscentrum, ook op de redenen waarom
er aan een bijzondere universiteit als de Vrije Universiteit een bezinningscentrum
bestond en het Blaise Pascal Instituut het werk van een dergelijk centrum voortzet.
In de inleiding van A.W. Musschenga treft u meer gegevens over de opzet
van dit nummer; een nummer waarin ook de namen vermeld staan van de vele mensen
die bijgedragen hebben aan het werk van het centrum.
Ten derde is deze aflevering een ‘special’, omdat zowel de omslag als de
opmaak van deze aflevering vanaf de nieuwe, veertiende jaargang het tijdschrift In
de Marge zullen sieren.
Met enige trots presenteren we hiermee In de Marge in een vernieuwde
vorm. Vanaf de veertiende jaargang (2005) zal het tijdschrift er uitzien zoals deze
‘special’. We hopen dat de kwaliteit van de essays en artikelen in de komende jaargangen
van In de Marge net zo hoog zal zijn als de kwaliteit – zeggen we in alle
onbescheidenheid – van de nieuwe vormgeving.
1

Inleiding: een bezinningscentrum
Bert Musschenga
In de Marge - 25 jaar Bezinningscentrum
Was de oprichting van het Bezinningscentrum (BC) in 1979 de te lang (bijna een
eeuw) uitgestelde laatste fase in de bouw van de VU als christelijke universiteit, de
kroon op het werk van Abraham Kuyper? Was het een symptoom van een identiteitscrisis?
Of van een legitimatiecrisis? Ieder van deze perspectieven laat wel een stukje
van de werkelijkheid oplichten. Dat kan ook niet anders. Bij de oprichting van een
instituut als het BC speelden allerlei actoren een rol die ieder hun eigen interpretatie
van de situatie, motieven en doelstellingen hadden. Je had de voortrekkers, de
supporters en de bestuurders. De bestuurders werden vooral met de legitimatiecrisis
geconfronteerd. De voortrekkers meenden dat een christelijke universiteit meer
is dan een verzameling van wetenschappers die door de levensbeschouwelijke
selectiepoort waren gekomen. Het ‘bijzondere karakter’ moest zichtbaar worden. Er
moest aan gewerkt worden. Het was geen vanzelfsprekendheid. Hun ideeën vonden
in bredere kring steun. Ze pasten ook in een meer algemene sfeer in christelijke
kringen waarin van kerken en gelovigen niet alleen woorden (dogma’s, confessies)
maar ook daden verwacht werden. Maar wat eerst een vanzelfsprekendheid was
wordt niet zo maar minder vanzelfsprekend. Het zijn vaak externe ontwikkelingen
die mensen en organisaties ertoe brengen ook eens met de blik van een buitenstaander
naar zichzelf te kijken.
Het gereformeerde volksdeel was inmiddels geëmancipeerd. De VU werd
een regionale universiteit met steeds meer studenten die geen enkele binding hadden
met, of soms zelfs nauwelijks kennis hadden van het (protestants-)christelijke
erfgoed. Om een brede universiteit van goede kwaliteit te zijn werden ook in topfuncties
steeds meer mensen benoemd die de christelijke doelstelling alleen respecteerden
en niet konden onderschrijven. Misschien is crisis een te zware term, maar
van identiteitsonzekerheid en legitimatiebehoefte was eind jaren zeventig van de
vorige eeuw zeer zeker sprake. Toen het BC er eenmaal was, kon men bij vragen
over het bijzonder karakter in ieder geval op dat centrum en zijn activiteiten wijzen.
En aan hen van wie gevraagd werd of ze de doelstelling konden respecteren, kon nu
duidelijk gemaakt worden wat ze minimaal moesten respecteren: dat er mensen
waren die vrijgesteld waren om zich met een bepaald soort vragen bezig te houden.
Wat voor vragen waren dat dan? Vragen op het grensvlak van levensbeschouwing
en wetenschap. Soms werd daaraan toegevoegd: en samenleving. Deze
algemene formulering bood het centrum de mogelijkheid om kortere of langere tijd
veel verschillende onderwerpen aan de orde te stellen. In de loop van de jaren voltrokken
zich binnen het centrum de processen van differentiatie, specialisatie en
3

In de Marge - 25 jaar Bezinningscentrum
professionalisering. Er werden drie aandachtsgebieden gevormd:
Levensbeschouwing en ethiek, Levensbeschouwing en sociale wetenschappen en
Levensbeschouwing en natuurwetenschappen. Op ieder van die gebieden werkte
een gespecialiseerde ‘studiesecretaris’. In 2001 werd het beleid dat de studiesecretarissen
tegelijkertijd een benoeming hebben als (bijzonder) hoogleraar aan een
faculteit. Daarmee heeft de professionalisering letterlijk en figuurlijk haar voltooiing
bereikt. Naast de aandachtsgebieden was er het project Leerhuis en Viering dat
mensen langs een andere weg dan die van de ratio gevoelig moest maken voor de
grenzen van de wetenschap. En niet te vergeten het gevarieerde menu van publieksactiviteiten
dat meer dan het wetenschappelijke werk voor de naamsbekendheid van
het centrum zorgde.
Dit boekje is een document. Het bevat allereerst een interview met één
van de voortrekkers, Evert (prof.dr. E.H.) van Olst. Daarnaast korte beschrijvingen
van activiteiten en ontwikkelingen op de verschillende werkterreinen. In de bijlagen
staan de publicaties van het centrum en de namen van hen die als medewerker of
als bestuurslid hun bijdrage hebben geleverd aan de groei en de bloei van een centrum
dat 24 jaar als eigennaam zijn soortnaam had. Zoals sommige mensen hun
poes ‘Poes’ noemen, werd het bezinningscentrum van de VU ‘het Bezinningscentrum’
genoemd. De soortnaam werd bij gebrek aan beter eigennaam, een naam
die later een erenaam is geworden. Want er waren wel meer bezinningscentra in het
land, maar slechts één Bezinningscentrum. Een gevestigde reputatie brengt het risico
van gezapigheid met zich mee. Daarom een nieuwe naam: Blaise Pascal Instituut.
In de Marge - 25 jaar Bezinningscentrum
Spiritualiteit in een verstandscultuur
In gesprek met Evert van Olst, mede-oprichter van het
Bezinningscentrum
Gert J. Peelen
Een herseninfarct leidde hem drie jaar geleden aan de rand van de afgrond.
Hij raakte halfzijdig verlamd, werd kunstmatig gevoed, kon niet praten en niet schrijven.
Zelfs de revalidatiearts zag niet veel perspectief. Maar Evert van Olst zette door
en kwam terug. Hoewel de gevolgen van
de ingrijpende aandoening hem nog parten
spelen, heeft hij een belangrijk deel
van de aangetaste vermogens op zijn
lichaam terugveroverd. Hij loopt weer, hij
praat weer en hij kan weer schrijven. En –
wat uiteraard het belangrijkste is – zijn
geest en daadkracht bleven ongebroken.
In zijn nieuwbouwhuis in Franeker blikt de
emeritus-hoogleraar wijsgerige antropologie
en initiator van, onder veel meer, het
Bezinningscentrum van de VU, terug op de
ontstaansgeschiedenis van dit jubilerende maar aanvankelijk omstreden instituut.
Van Olst mag gerust een academische alleseter heten, thuis als hij is in
zowel de bèta- als de alfa- en gammawetenschappen. Ooit in zijn jeugd begonnen aan
een studie exacte wetenschappen – scheikunde en biologie – ontdekte hij al snel dat
de breedte en de diepte van de wijsbegeerte hem eigenlijk meer boeide. Hij waagde
de overstap. Maar de toenmalige filosofiehoogleraar Vollenhove adviseerde hem er
een vakwetenschappelijke opleiding naast te doen. Dat werd de studie psychologie.
‘Er moest tenslotte ook brood op de plank komen. Met alleen een voltooide studie
wijsbegeerte lagen de banen niet direct voor het opscheppen,’ zegt hij nu. ‘In de
psychologiestudie kon ik bovendien vrijelijk uiting geven aan mijn belangstelling voor
de exacte wetenschappen, want psychologie biedt immers raakvlakken met de biologie
en de fysiologie.’ (‘Raakvlakken’, een woord dat, net als ‘grensgebieden’, tijdens
dit gesprek nog vaak zal vallen.) Tamelijk consequent werd het belangrijkste aandachtspunt
voor zijn latere psychologische onderzoeksprojecten dan ook de verhouding
tussen lichaam en geest, waarbij – hoe filosofisch hij ook mocht zijn ingesteld –
het praktische handwerk in het laboratorium niet werd geschuwd.
Uitgerekend zijn bemoeienis met deze boeiende maar uiterst spanningsvolle
4 5

In de Marge - 25 jaar Bezinningscentrum
relatie leidde ertoe dat hij eind jaren zeventig vanuit de Faculteit der Wijsbegeerte, en
bij monde van prof. C. Sanders, de vraag kreeg voorgelegd of hij wellicht geïnteresseerd
was in de wijsgerige antropologie. ‘Daarvoor zochten ze iemand met laboratoriumervaring,
die goed thuis was in het empirisch onderzoek en die tevens een wijsgerige
studie achter de rug had.’ Lang nadenken was niet nodig. Van Olst keerde vanuit
de psychologie terug naar de Faculteit der Wijsbegeerte en kreeg een jaar de tijd om
zich te laten bijscholen. Hem werden bovendien op termijn vier medewerkers toegezegd
om het vak verder te exploreren. Die zijn er, op één medewerkster voor het verzorgen
van het onderwijs na, overigens nooit gekomen. Bezuinigingen, de beruchte
TVC-operatie in 1983 van minister Deetman vooral, gooiden roet in het eten.
Achtergrondvragen
Al tijdens zijn psychologie-periode hield Van Olst zich bezig met wat hij zelf
omschrijft als ‘achtergrondvragen’, die naar de verhouding tussen geloof en wetenschap
bijvoorbeeld, waarbij zijn brede belangstelling en met name ook zijn interesse
in de bijbelse theologie een rol van betekenis speelden. Nog vóór Van Olst zich
daadwerkelijk tot de wijsgerige antropologie bekende, schreef hij in 1977 een eerste
notitie waarin hij de noodzaak schetste van een op te richten studiecentrum, waarin
dit soort achtergrondvragen centraal zouden staan.
In deze notitie klinkt zorg door over de ontwikkelingsgang van de moderne
wetenschap, die meer en meer instrument geworden is. De groeiende specialisering
en divergentie, schrijft Van Olst, hebben geleid tot een vertechnisering van de vakwetenschappen.
Daarmee verdwijnen vragen zoals naar de maatschappelijke plaats en
invloed van een ten onrechte waardenvrij gedachte wetenschap, naar de reikwijdte van
het westerse kennen en naar de wijsgerige uitgangspunten en grondslagen daarvan,
uit beeld. Sterker nog: het westerse wereldbeeld, de hedendaagse kijk op de werkelijkheid,
blijkt in toenemende mate bepaald door de wetenschappelijke benadering.
‘Ons waarnemen en ons denken worden primair gestructureerd door logischanalytische
categorieën, door rationaliteit en abstractie,’ aldus Van Olst in zijn notitie.
En dat betekent op den duur een wezenlijke verarming van onze verhouding tot de
werkelijkheid, die onder invloed daarvan wordt gereduceerd tot wat zintuigelijk waarneembaar
is. Immers, ‘het wetenschappelijke denken is naar zijn aard een reducerend
denken.’ Daardoor komen andere, de mens ooit zo vertrouwde typen van kennen en
ervaren onvoldoende of zelfs helemaal niet meer aan bod. ‘Het mythische kennen en
de verwerking van symbolen (...) zijn ons vreemd geworden,’ constateerde Van Olst.
Al zou de zorg over deze ontwikkelingen in principe door elke universiteit
gedeeld moeten worden, hij zag juist voor de Vrije Universiteit op dit punt een
voortrekkersrol weggelegd. Tegenover de ten onrechte als waardenvrij beschouwde
wetenschap zou de VU haar principiële waardenbetrokkenheid als christelijke instel-
In de Marge - 25 jaar Bezinningscentrum
ling moeten tonen en laten zien dat het haar ernst is met een doelstelling waarin
‘het dienen van God en Zijn wereld’ centraal staat.
De notitie sloot af met enkele paragrafen waarin de taakstelling en de
organisatie van het op te richten studiecentrum geconcretiseerd werden.
Hoofdtaken zouden zijn ‘het inventariseren en het initiëren en (doen) bestuderen
van critisch onderzoek van wetenschap en cultuur’ alsmede ‘een permanente
bezinning op de vraag hoe mens en wereld behoren te functioneren’ en op de rol
die de wetenschap daarin speelt. In de uitvoering van die taak zou men zich moeten
laten leiden ‘door bijbelse indicaties over mens en wereld’ en ‘in gehoorzaamheid
aan het evangelie van Jezus Christus’. Het centrum zou grotendeels decentraal
georganiseerd moeten zijn en bestaan uit per (sub)faculteit en centrale
dienst op te richten werkgroepen, geleid door een algemeen en een dagelijks
bestuur en ondersteund door een voltijds aan te stellen, uitvoerend secretaris en
een administratieve staf.
Hij was destijds niet de enige de initiatiefnemer, vertelt Van Olst ruim een
kwart eeuw later. De bewuste notitie schreef hij in nauwe samenspraak met de wiskundige
en latere VU-hoogleraar Maarten Maurice. Maurice, inmiddels overleden,
woonde net als Van Olst in Nieuwkoop. De twee kenden elkaar bovendien uit hun
studententijd. Samen waren zij actief binnen de gereformeerde kerk in hun woonplaats.
Drijfveer daarbij was een gedeelde onvrede over de gang van zaken in de
gereformeerde kerken. Ze wilden af van de theologische franje die langzamerhand
het zicht op het wezenlijke van de christelijke religie had ontnomen. Terug naar de
bron, was de gedachte waarvoor Van Olst later de term ‘herbronning’ zou munten,
op zoek naar, onder meer, de joodse achtergrond van het christendom.
Min of meer uit liefhebberij begonnen zij in hun vrije tijd aan een studie
bijbelse theologie, waarvan de resultaten werden ingezet bij de leerhuisactiviteiten
die zij in hun eigen gemeente organiseerden. Samen met de specifieke
belangstelling van Van Olst voor liturgische vernieuwing – een belangstelling die
hij overigens deelt met zijn echtgenote, die kerkmusicus is – verklaart dat waarom
‘leerhuis en viering’ vaste elementen zouden worden in het latere Bezinningcentrumprogramma.
Het wetenschappelijke kennen was, zoals de notitie van 1977
immers al meldde, in de ogen van de initiatiefnemers te beperkt om recht te doen
aan de volle breedte van de menselijk ervaringsmogelijkheden. ‘Liturgie, als
onderdeel van de esthetiek, is óók een ervaringsdimensie,’ aldus Van Olst nu.
‘Ook het gereformeerde geloofsleven ging al te zeer gebukt onder de alleenheerschappij
van de ratio, en was daardoor voor veel mensen volstrekt ontoegankelijk
geworden. Wat ik behalve in de wetenschap, vooral ook in de gereformeerde theologie
miste, was de spiritualiteit.’
6 7

In de Marge - 25 jaar Bezinningscentrum
Toets aan de poort
De ideeën van Maurice en die van Van Olst over de doelstelling van de VU en de
wenselijkheid van een nadere uitwerking ervan, kwamen aardig overeen. Het lag
dan ook voor de hand dat, toen Maurice gevraagd werd toe te treden tot de
Werkgroep Doelstelling, ingesteld in het voorjaar van 1974, hij als voorwaarde stelde
dat ook Van Olst daarin zitting nam. Ook de theoloog D.C. (Dick) Mulder werd
lid van de werkgroep. Hij kwam uit de zending en via zijn bemoeienis werd het contact
tussen de VU en de Wereldraad van Kerken verstevigd.
De ontstaansreden van de werkgroep is voor een deel te vinden in een
senaatscongres, gehouden in 1968, waar bestuurderen en andere betrokkenen bij
de VU zich bogen over de vraag naar het christelijke van de VU. Bij een vaste benoeming
diende men in te stemmen met de doelstelling van de VU. Maar wat betekende
dat? Er waren geen programmatische implicaties zodat instemming vaak als formaliteit
ervaren werd, maar ook als uitsluiting van hen die niet konden instemmen
en soms meer getalenteerd waren. Bovendien werd er op bestuurlijk niveau nogal
verschillend gedacht over de rol van de doelstelling. Sommigen spraken over ‘reformatorische
wetenschapsbeoefening in georganiseerd verband’.
‘Ik heb,’ zegt Van Olst nu, ‘daar altijd grote moeite mee gehad, want ik
wist niet wat dat was, “reformatorische wetenschapsbeoefening”. Ik weet het nog
steeds niet. Toen heb ik een brief aan de curatoren geschreven met de vraag of ze
nog eens wilden toelichten wat ze onder “reformatorische wetenschapsbeoefening”
wensten te verstaan. Op die brief heb ik nooit antwoord gekregen. Ze zaten er blijkbaar
zelf ook mee in de maag.’ Gevolg was wel dat er door al die discussies over
het karakter van de VU een commissie in het leven werd geroepen, die op haar
beurt adviseerde een permanente commissie op te richten; een commissie die zich
op vragen rond de doelstelling zou concentreren.
Dat werd de Werkgroep Doelstelling van de Universiteitsraad. De urgentie
ervan was inmiddels nog vergroot als gevolg van de veranderingen die de VU begin
jaren zeventig had doorgemaakt. De volledige financiering door de overheid was er
een van. Het was zeker een blijk van erkenning. De VU zag zich als instelling voor
wetenschappelijk onderzoek en onderwijs eindelijk ook door de buitenwacht
beschouwd als gelijk- en volwaardig. Er kwam een einde aan het isolement en er kon
voortaan voluit worden deelgenomen aan de internationale wetenschapsbeoefening.
Toch was er een keerzijde. De uitgroei tot volledige universiteit maakte
tegelijk een eind aan het unieke en bijzondere gegeven van een universiteit die
sinds haar oprichting bijna een eeuw lang uit particuliere middelen was gefinancierd,
en die zich al die tijd verzekerd had geweten van de haast onvoorwaardelijke
steun en de belangstellende betrokkenheid van het gereformeerde volksdeel. Maar
ook de democratiseringsgolf die de VU, net als haar zusterinstellingen, in diezelfde
In de Marge - 25 jaar Bezinningscentrum
periode overspoelde, maakte dat de zij een universiteit als alle andere dreigde te
worden. Om iets van het bijzondere karakter voor de toekomst te behouden en
ernst te blijven maken met haar bijzondere status en identiteit als christelijke instelling,
kwam een Werkgroep Doelstelling dus goed van pas.
De werkgroep heeft zich noodgedwongen voornamelijk bezig gehouden
met de rol van de VU-doelstelling in het aanstellings- en benoemingsbeleid. Dat
was, vonden Maurice en Van Olst, wel belangrijk maar feitelijk marginaal en dus bij
lange na niet genoeg. Het ging immers niet alleen om een toets aan de poort om te
bezien of een aspirant-medewerker levensbeschouwelijk wel uit het juiste hout
gesneden was, maar om de vraag hoe de beoogde ‘bijbelse mens- en wereldvisie’
van invloed zou kunnen zijn op de wetenschapsbeoefening aan de VU. Maar op een
permanente en diepgaande bezinning op inhoud en uitwerking van de doelstelling
was de werkgroep zelf uiteraard niet toegesneden.
Voor de meeste VU-bestuurders hoefde die inhoudelijke verdieping eigenlijk
niet zo nodig, herinnert Van Olst zich. ‘Die zagen de doelstelling toch in de eerste
plaats als een handig middel om zich de CPN-sympatisanten onder studenten en medewerkers
– en dat waren er nogal wat in die tijd! – van het lijf te houden. Wij beschouwden
dat als misbruik van de doelstelling. Iedereen die zegt zich te willen inzetten voor
het behoud van het bijzondere karakter van de VU, moet je op zijn woord geloven,
vonden wij. Je ging ervan uit dat niemand er nou echt op uit was om de zaak te belazeren.
Je neemt pas maatregelen als het tegendeel blijkt.’ Bovendien was er wel erg weinig
begrip voor wat studenten nu werkelijk bewoog. ‘De gangbare werkwijze had nóg
een groot nadeel,’ benadrukt Van Olst. ‘Instemming met de doelstelling werd op deze
manier eigenlijk tot een strikte privé-aangelegenheid gedegradeerd en niet langer beschouwd
als bindende factor in het doen en laten van de universitaire gemeenschap.’
Grensgebieden
De werkgroep wist van geen wijken. ‘Een doelstelling die niets anders is dan een
selectiemiddel, waar je alleen maar je handtekening onder hoeft te zetten, waarmee
de kous verder af is, vonden wij onacceptabel. Wij wilden de doelstelling zien als een
program van actie, niet als een dode letter.’ Het eerste publieke pleidooi voor het
oprichten van een bezinningscentrum – een studiecentrum dat zich volledig zou kunnen
wijden aan een antwoord op de vraag hoe de doelstelling om te vormen tot een
programmatisch gegeven dat relevant is voor de wetenschapsbeoefening aan de VU –
kwam in 1976 vanuit de werkgroep. Na Van Olsts notitie uit november 1977 heeft het
nog anderhalf jaar geduurd voor de Universiteitsraad, het inmiddels ingestelde democratische
bestuursorgaan waarin alle geledingen binnen de universiteit vertegenwoordigd
waren, de oprichtingsplannen goedkeurde. De formele oprichting van het
Bezinningscentrum vond in april 1979 plaats. Operationeel werd het centrum in het
8 9

In de Marge - 25 jaar Bezinningscentrum
najaar van datzelfde jaar, toen de eerste twee medewerkers – Wim Haan als beheerder
gevolgd door Bert Musschenga als hoofd van het centrum – in dienst kwamen.
Grensgebieden tussen wetenschap, cultuur en levensbeschouwing op een
academisch verantwoorde wijze in kaart brengen, dat zagen de initiators als belangrijkste
opdracht. ‘Idealiter,’ zegt Van Olst, ‘zouden de faculteiten dat zelf hebben
moeten doen. Maar die hadden daar gewoon de tijd en de expertise niet voor.’ Er was
nóg een reden, waarom het eigenlijk beter was geweest als de faculteiten zelf die
raakvlakken geëxploreerd hadden. Het gevaar was namelijk groot dat het Bezinningscentrum
een alibifunctie zou krijgen: een mooie aanleiding voor de faculteiten om
zich niet zelf, of niet meer, met dergelijke achtergrondvragen bezig te hoeven houden.
Hoewel het Bezinningscentrum zelf ook onderzoek zou gaan doen, werd het centrum
daarom in eerste instantie gedacht als een ontmoetingscentrum voor faculteiten;
een plek bedoeld om de faculteiten te prikkelen, te stimuleren en te inspireren tot het
stellen van vragen die anders wellicht niet aan de orde zouden komen.
‘Het BC,’ schreef Musschenga, kort na zijn aantreden als hoofd van het
nieuwe centrum, ‘is de luis die de universiteit op haar eigen pels heeft losgelaten:
het neemt de fakulteiten geen werk uit handen, maar probeert de mensen in de
fakulteiten te overtuigen van de noodzaak om zich met bepaalde vragen bezig te
houden; met vragen rond de aard en de reikwijdte van wetenschappelijke kennis,
rond de verhouding geloof en wetenschap, rond de plaats van de wetenschap in de
(wereld)samenleving en de betekenis van de universiteit voor de kultuur.’
Van Olst, terugblikkend: ‘Ik denk dat we toen wat al te idealistisch en optimistisch
zijn geweest. Geen alibifunctie, akkoord, maar de facto ontwikkelde het
Bezinningscentrum zich toch van een gesprekscentrum met een onderzoeksfunctie
tot een onderzoekscentrum met een gespreksfunctie.’
Visitekaartje
Kortom, de werkelijkheid bleek weerbarstiger en minder maakbaar dan gedacht. En
de werkzaamheden waartoe het Bezinningscentrum de faculteiten poogde te stimuleren,
werden door veel wetenschappers én bestuurders toch gezien als een taakverzwaring,
want niet behorend tot de kernactiviteiten waarin men toch vooral wilde
uitblinken. Ook de leerhuizen, die voor Van Olst een spilfunctie hadden in het
geheel, sloegen binnen de civitas minder aan dan verwacht. ‘Telden we in het begin
nog zo’n vijftig bezoekers per bijeenkomst, na een jaar was het afgelopen. Met de
gesprekskringen die vanuit het Bezinningscentrum werden opgezet ging het op een
enkele uitzondering na – bijvoorbeeld de kring rond het thema ‘natuurwetenschap en
theologie,’ die lang actief is gebleven – niet veel anders. Van al die mensen aan de VU
bleek maar een zeer klein deel bereid mee te doen aan onze activiteiten. Wij zagen
daar dan ook telkens dezelfden opduiken. Het liep dankzij een paar enthousiastelin-
In de Marge - 25 jaar Bezinningscentrum
gen, zoals antropoloog Hans Tennekes en universiteitspastor Seth Boonstra – beiden
overleden – die hielpen de zaak draaiend te houden.’
In zo’n geval moet je realistisch zijn, aldus Van Olst. ‘Wij hebben er daarom
voor gekozen met ons eigen onderzoek in ieder geval kwaliteit te leveren. Want
dat werd al spoedig ons visitekaartje, niet alleen binnen maar ook buiten de VU.
Het gaf voldoening te constateren dat andere universiteiten er blijk van gaven het
de moeite waard te vinden wat wij deden.’
Dat de als stimulans bedoelde initiatieven uitgerekend aan de VU zo weinig
weerklank vonden, heeft hem wel gestoken, maar eigenlijk niet verbaasd. ‘Een
universiteit is een instelling voor wetenschap, maar ook voor cultuur. Dat laatste is
met name aan de VU altijd vergeten. In onze studententijd ergerden Maarten
Maurice en ik ons al aan het feit dat cultuur aan de VU ver te zoeken was. Het werd
er beschouwd als overbodige luxe, dat maar afleidde van waar het werkelijk om
ging. Ik zie dit als een groot gemis dat helaas diep in het gereformeerde leven verankerd
blijkt. Dat is ook niet zo verwonderlijk. De Reformatie is een typisch product
van de Renaissance en maakt daarmee deel uit van de verstandscultuur, waarin de
mystiek het tegen de ratio heeft moeten afleggen. Daarom hebben wij in het protestantisme
ook nooit spiritualiteit van enig kaliber gehad.’
Van Olst zou Van Olst niet zijn geweest als hij zich bij deze nederlaag had
neergelegd. ‘Om die verloren gewaande spiritualiteit weer op het spoor te komen
moet je studeren,’ zegt hij. Dat was de reden waarom hij enige tijd na zijn aantreden
als wijsgerig antropoloog aan de Faculteit der Wijsbegeerte een werkgroep
‘Wijsbegeerte en spiritualiteit’ oprichtte om cursussen te verzorgen.Zijn collega-filosofen
meenden aanvankelijk dat de belangstelling snel zou verflauwen, maar de
werkgroep bestaat nog steeds en inmiddels hebben zo’n achthonderd belangstellenden
de driejarige deeltijdscursus geheel of gedeeltelijk gevolgd. ‘Dat is een
bewéging geworden!’ lacht Van Olst. De werkgroep organiseert ook, tegenwoordig
onder auspiciën van VU-podium, jaarlijks een veelbezocht symposium. ‘Er is blijkbaar
ontzettend veel behoefte aan.’
Van Olst wijst erop dat aan deze opzet hetzelfde model ten grondslag ligt
als aan het Bezinningscentrum: ‘Er moet eerst gestudeerd worden en constante
interactie zijn tussen onderzoek en onderwijs, en dán pas het gesprek daarover.
Alleen praten is niet genoeg. Er moet iets substantieels aan inzicht zijn dat kan
inspireren en dat, bij wijze van brandstof, mensen in beweging kan zetten.’ Het lijkt
symbolisch dat bij de oprichting van het Bezinningscentrum juist tegen dit principe
enig verzet rees bij de toenmalige bestuursvoorzitter van de VU, Harry Brinkman. Van
Olst citeert: ‘“Gaan jullie dat gesprek nou maar aan”, zei Harry. “Dat studeren doen wij
wel.” Onzin natuurlijk. Want de dingen die wij wilden bestuderen, kwamen aan de VU
helemaal niet aan de orde. Gelukkig viel er met Harry wel te praten. Maar er waren
10 11

In de Marge - 25 jaar Bezinningscentrum
anderen in de VU-top die dat gedoe van ons eigenlijk maar flauwekul vonden.’
Blaise Pascal
Het geringe enthousiasme van de besturende colleges is Van Olst – hij zegt het
eerlijk – ‘dik tegengevallen’. Hij wijt het aan een merkwaardige mix van gebrek aan
durf en visie én een tekort schietende realiteitszin, dat wil zeggen: het ontbreken van
inzicht in wat er werkelijk aan de hand was in wetenschap, cultuur en samenleving. Het
is er, vindt hij inmiddels vanaf de zijlijn, in de loop der jaren niet veel beter op geworden.
Is dat wellicht het gevolg van dat eeuwige VU-dilemma om enerzijds, vanuit een
soort historisch gegroeid minderwaardigheidscomplex, als universiteit voor vol te willen
worden aangezien en anderzijds het idee van een bijzondere, een eigen identiteit
coûte que coûte te willen blijven koesteren? ‘Daar zijn ze aan de VU heel dubbel in, ja.’
In hoeverre dubbelheid de oorzaak is geweest van het feit dat een ander initiatief
van Van Olst door het College van Bestuur van de VU getorpedeerd werd, valt niet
met zekerheid vast te stellen. Maar zijn plan om een Pascal Academie op te richten met
de achterban van de VU-vereniging als primaire doelgroep en de VU als uitvalsbasis,
redde het niet. In dat plan, genoemd naar de Franse filosoof die zich als eerste diepgaand
bekommerde om de problematische relatie tussen geloof en wetenschap, herkennen
wij de wetenschaps-, cultuur- en godsdienstkritiek die in de jaren zeventig ook
al ten grondslag lagen aan het idee voor een Bezinningscentrum. Maar anders dan dit
studiecentrum, dat een hervorming van de wetenschapsbeoefening als speerpunt had,
zou de Pascal Academie zich, blijkens een interne notitie uit 1996, richten op al degenen
binnen maar vooral ook buiten de universiteit, die zich zorgen maakten over de
‘ongewoon problematische verhouding tussen geloof en moderne, seculiere cultuur’.
Het accent lag op een hernieuwde kennisname van de vergeten oorsprong van de
christelijke cultuur als bron van een nieuwe inspiratie; ‘herbronning’ dus.
Het bleef bij een plan, hoe doordacht, beargumenteerd en uitgewerkt ook.
Het College van Bestuur van de VU zag er niets in. ‘Dat viel ook wel te verwachten,’
constateert Van Olst wat cynisch achteraf, ‘maar dat de Vereniging waarvoor het plan
toch in eerste instantie ontwikkeld was en die ook nauw betrokken was geweest bij de
voorbereidingen, toen niet heeft doorgezet, vond en vind ik teleurstellend. De
Vereniging had ook zonder de VU zo’n Pascal Academie kunnen opzetten, maar heeft
zich laten gezeggen door het College van Bestuur.’
Anders van opzet, zij het wel op dezelfde basisgedachte geïnspireerd, mag
het wellicht een kleine genoegdoening heten dat het geesteskind van Maurice en Van
Olst, het jubilerende Bezinningscentrum, inmiddels de naam draagt van de spirituele
Franse denker. Het centrum werd kortelings omgedoopt in ‘Blaise Pascal Instituut’.
Gert J. Peelen (1947) is (godsdienst)socioloog en journalist en programmacoördinator bij VU-podium.
Aandachtsgebieden
In de Marge - 25 jaar Bezinningscentrum
Natuurwetenschap en levensbeschouwing
Jan J. Boersema
Het was van meet af aan de bedoeling dat het BC zich intensief zou gaan bezighouden
met vragen rond de verhouding tussen natuurwetenschappen en theologie. Was
het tot na de Tweede Wereldoorlog vanzelfsprekend dat christelijke we-tenschappers
wetenschappelijke inzichten
afwezen die niet strookten met ideeën en
voorstellingen die men als wezenlijk bijbels
en christelijk beschouwde, in de
jaren vijftig werden die vanzelfsprekendheden
ter discussie gesteld door met
name de bioloog prof.dr. J. Lever met zijn
Creatie en Evolutie. Lever beweerde dat
niet het scheppingsgeloof als zodanig,
maar de interpretatie daarvan met behulp
van middeleeuwse categorieën en denkbeelden,
strijdig was met de moderne
evolutietheorie. In de eerste jaren van het bestaan van de in 1981opgerichte studiegroep
‘Natuurwetenschappen en Theologie’ concentreerden de gesprekken zich
vooral op de vraag naar de verhouding tussen natuurwetenschappelijke en theologische
of geloofsinzichten. Deze studiegroep van natuurwetenschappers, theologen
en filosofen stond onder het inspirerende voorzitterschap van de wiskundige
Maarten (prof.dr. M.A.) Maurice en werd bijgestaan door de enige studiesecretaris in
die tijd Bert (dr. A.W.) Musschenga. Wat was de relatie tussen natuurwetenschappen
en theologie? Of hoe moest die zijn? Was er idealiter een convergentie in inzichten?
Vulden ze elkaar aan? Of raakten ze elkaar eigenlijk niet? Moest het gesprek tussen
beide het karakter van een dialoog tussen gelijke partners zijn of was het terecht
dat een de voorwaarden bepaalde? Een aantal ideeën die in de groep besproken
werden, kwamen terecht in bijdragen aan een speciaal nummer van het
Gereformeerd Theologisch Tijdschrift (jaargang 1986) dat geheel door de groep
werd gevuld. Daarnaast verscheen in hetzelfde jaar vanuit de groep het boekje
Schepping en evolutie. Het creationisme een alternatief? Via de studiegroep heeft
het BC ook een actieve rol gespeeld bij de vorming van een Europees netwerk dat in
1986 in Loccum (BRD), de eerste European Conference on Science and Religion
12 13

In de Marge - 25 jaar Bezinningscentrum
organiseerde. De tweede vond in 1988 plaats in Enschede.
In 1989 werd Wim (dr. W.B.) Drees als studiesecretaris speciaal voor het aandachtsgebied
Natuurwetenschap en levensbeschouwing benoemd. Na zijn komst
namen de activiteiten fors toe. Drees – fysicus, theoloog en wetenschapsfilosoof –
schreef twee boeken over antropologische en kosmologische vragen: Heelal, mens en
God (1991) en Van niets tot nu (1996). De studiegroep werd meer productgericht, met
tussendoor ook fases van meer passief bespreken van bestaand werk of werk dat mensen
in ander verband ontwikkelden. Dit alles met een aantal bundels als vrucht, waaronder
Denken over God en wereld (1994) en De mens: Meer dan materie? (1997); boekjes,
waaraan regelmatig externe participanten bijdroegen. Ook conferenties leidden tot
bundels, onder andere Theologie en natuurwetenschap: Op zoek naar een snark?
(1992), en in samenwerking met het Thijmgenootschap Harde wetenschap: Waar blijft
de mens? (1994). Vanuit de Europese conferenties ontstond de European Society for the
Study of Science and Theology (ESSSAT), een organisatie waarvoor Drees lange tijd de
nieuwsbrieven verzorgde. In oktober 2000 organiseerde hij in het kader van het 24ste
VU-lustrum de internationale conferentie Is Nature ever Evil? In 2003 verscheen bij
Routledge onder dezelfde titel een bundel naar aanleiding van de conferentie.
Kort na zijn emeritaat overleed in 1996 Maarten Maurice, de drijvende kracht
achter de activiteiten van het BC op het terrein van Natuurwetenschappen en levensbeschouwing.
Ter nagedachtenis van hem verscheen onder redactie van Bert
Musschenga, Wim Drees en de wiskundige en oud-collega Rien (prof.dr. M.A.)
Kaashoek een bundel met als titel De eigen wijsheid van wetenschap en geloof:
Essays in gedachtenis aan Maarten A. Maurice.
Na het vertrek van Wim Drees in 2001 veranderde de positie van de studiesecretarissen
en werden de banden tussen het BC en de faculteiten versterkt
door de seniormedewerkers een positie te geven als bijzonder hoogleraar in een
daarvoor in aanmerking komende faculteit. Met de komst van de milieukundige Jan
(dr. J.J.) Boersema (als bioloog in de theologie gepromoveerd) in 2002 werd dit
beleid voor het eerst geëffectueerd. Hij werd tevens als bijzonder hoogleraar
benoemd in de faculteit der Aard- en Levenswetenschappen bij het Instituut voor
Milieuvraagstukken met als taakgebied de Culturele en levensbeschouwelijk dimensies
van de relatie mens en natuur.
Deze beleidswijziging bracht naast een inhoudelijke verandering ook
een sterkere oriëntatie op onderzoek en onderwijs met zich mee. Aan de leerstoel
werd door het College van Bestuur een AIO-plaats verbonden en die plek is
sinds augustus 2002 bezet door Martine Vonk die de relatie tussen levensbeschouwing
en milieudruk onderzoekt bij dissidente groepen in de westerse traditie
zoals de Amish en de Franciscanen.
Boersema heeft als secretaris van de studiegroep de erfenis van zijn voor-
In de Marge - 25 jaar Bezinningscentrum
gangers voortgezet, daarbij geholpen door de fysicus Ben (dr. B.) Bakker,
die na Maarten Maurice de kring is gaan leiden. Gedurende het seizoen 2002-2003
was het thema Motieven voor natuur- en milieubehoud, waarvan de bijdragen in de
bundel Het gewicht van Groen zullen verschijnen. In 2003 werd gestart met het
onderwerp Tijd.
14 15

In de Marge - 25 jaar Bezinningscentrum
Levensbeschouwing en sociale
wetenschappen
Anton van Harskamp
In de jaren 1986 en 1987 groeide bij bestuur en staf van het Bezinningscentrum de
overtuiging dat een grote VU-faculteit als ‘de sociale’, niet ‘onbediend’ kon blijven.
Er zou een studiesecretaris moeten komen die onderzoeks- en publieksactiviteiten
zou gaan ontplooien. Daarin zou ‘gereflecteerd’ moeten worden op de sociale
wetenschappen, dat wil zeggen: op de vooronderstellingen binnen die wetenschappen
zelf en op de relatie van die wetenschappen
met levensbeschouwing en religie.
Begin 1988 kwam die studiesecretaris
in de persoon van Anton van
Harskamp.
In de eerste zeven jaren werd
het accent gelegd op de relatie tussen
theologie en sociale wetenschappen. Zo
was er een studiegroep ‘Kontekstualiteit’.
Daarin lichtten sociale wetenschappers de
idealen door van theologen over de
manieren waarop de context bevrijd
moest worden. Terwijl theologen aangaven dat bij het sociaal-wetenschappelijke
beeld van religie toch wel vele vragen te stellen waren. En er kwam een studiedag
over de verhouding tussen volksreligie en ‘gewone’ religie: is het met theologische
normativiteit geladen onderscheid tussen volksreligie en ‘echte’ religie eigenlijk wel
houdbaar? Een andere studiegroep, waarin het niet om theologie ging, maar in de
grond van de zaak om de ‘levensbeschouwing’ ín de sociale wetenschappen zelf,
was die rond ‘Relativisme’. In die groep ging het om de vraag – beantwoord in een
in 1996 bij Routledge verschenen bundel – hoe het toch kan, dat sociale wetenschappen
zelf zo veel conflicten kennen tussen scholen, methoden en zienswijzen,
terwijl ze zouden moeten bijdragen aan het oplossen van conflicten van anderen.
Een langlopende en zeer vruchtbare studiegroep, gestart direct in 1988 en
actief tot 2000, was ‘De toekomst van de christelijke religie in Nederland’. Vanuit
deze groep van VU-wetenschappers zijn er een tiental symposia en studiebijeenkomsten
georganiseerd en twee bundels geproduceerd. Ook bleek de groep een
zeer geschikte omgeving voor het stimuleren van leden van de groep om eigen
publicaties uit te brengen over de toekomst van de christelijke godsdienst. Naast
In de Marge - 25 jaar Bezinningscentrum
Anton van Harskamp was de grote inspirator Hans (prof.dr. J.) Tennekes (1936 –
2003), toentertijd hoogleraar culturele antropologie aan de VU.
Om twee clusters van thema’s draaide het in de studiegroep. Allereerst was
er het debat over de benadering van religie. Bijvoorbeeld: heeft men in de sociale
wetenschappen de neiging om religie weg te verklaren of te herleiden tot machtsprocessen
of tot andere gewoon menselijke eigenaardigheden, en zo ja, doet een theologische
of godsdienstwetenschappelijke benadering het dan beter? Ook speelde de
kwestie of sociale wetenschappers, wanneer het om behandeling van religie gaat, nu
aan ‘methodologisch’ of aan ‘echt’ atheïsme doen. Het tweede cluster van thema’s
betrof de inschatting en waardering van de situatie van religie in Nederland. Daarbij
ging het om vragen als: Is er nu wel of niet sprake van secularisatie in Nederland?
Hoe is nieuwe religiositeit te waarderen? Is er sprake van groeiend fundamentalisme,
of vindt die groei alleen elders plaats? Zijn er voor overdracht van christelijk geloof
nu wel of niet instituties nodig? En als die instituties wegvallen, is er dan nog wel
toekomst van geloof? Een sommigen nog steeds goed voor de geest staand symposium
(en boek) was: Verborgen God of lege kerk? uit 1991. Daar speelde zich een heftig
debat af tussen enkele sociale wetenschappers die de situatie van de christelijke
religie in Nederland dramatisch vonden, en, schijnbaar paradoxaal, theologen die de
neiging hadden de ernst van de situatie te relativeren.
Zo rond het midden van de jaren negentig kwam het sociaal-wetenschappelijk
perspectief nog in twee andere projecten van het BC aan de orde. Daar was
allereerst de aandacht voor de waarde van ‘de’ universiteit. Rond de vraag wat
eigenlijk een (bijzondere) universiteit is, en hoe ontwikkelingen als bureaucratisering
en schaalvergroting van Nederlandse universiteiten te beoordelen zijn, werden
in die jaren enkele symposia georganiseerd en meerdere publicaties uitgebracht.
Een ander project dat begin jaren ’90 begon, betrof de betekenis van de Shoah voor
de huidige cultuur en het huidige theologische denken, een project dat aanvankelijk
samen met studiesecretaris Bettine (drs. G.) Siertsema werd uitgevoerd (zij zet het
project nog steeds voort). De idee achter dit project was dat de sociaal-culturele
verwerking van de Shoah vermoedelijk van invloed is geweest op het denken over
God en het denken over ‘de moraal’.
Tegen het einde van de jaren ’90 kwam het accent in het onderzoek van
de studiesecretaris minder op de vraag naar de toekomst van de religie te liggen,
maar meer op de vraag naar de betekenis van de religie én voor de persoonlijke
identiteit én voor de ‘burgerlijke maatschappij’ oftewel voor de ‘civil society’. Aan
het Bezinningscentrum werd de studiegroep ‘Civil society en religie’ opgericht, de
benaming ‘studiesecretaris’ raakte in onbruik, en in 2003 werd deze benamingloze
functionaris benoemd tot bijzonder hoogleraar ‘Religie, identiteit en civil society in
multidisciplinair perspectief’, gelijk met (het begin) van de verandering van
16 17

In de Marge - 25 jaar Bezinningscentrum
‘Bezinningscentrum’ in ‘Blaise Pascal Instituut’. Maar de ‘oude’ opdracht bleef
bestaan: samen met sociale wetenschappers en waar mogelijk binnen de sociale
wetenschappen, ‘reflecteren’ op vooronderstellingen en werkwijzen van de sociale
wetenschappen, met speciale aandacht voor de betekenis van religie en levensbeschouwing
voor – en van! – de sociale wetenschappen.
Levensbeschouwing en ethiek
Bert Musschenga
In de Marge - 25 jaar Bezinningscentrum
In tegenstelling tot de twee andere aandachtsgebieden is levensbeschouwing in de
combinatie met ethiek niet gekoppeld aan een groot wetenschapsgebied, maar aan een
andere discipline. De benaming is deels puur pragmatisch – bij de differentiatie van het
werkveld van het BC in aandachtsgebieden moest ook een aandachtsgebied geschapen
worden voor de ethicus onder de studiesecretarissen
– deels principieel. Want ethische
vragen met een levensbeschouwelijke
dimensies doen zich binnen alle wetenschapsgebieden
voor.
Na de uitbreiding van het BC
met een en later twee studiesecretarissen
kon Bert (dr. A.W., sinds 1989 prof.dr.)
zich beperken tot thema’s op het terrein
waarin hij gespecialiseerd was: de ethiek.
Al vanaf het begin waren er studiegroepen
die zich met ethische thema’s bezighielden.
De allereerste was de studiegroep Biomedische Ethiek. Daarnaast kwam er
al heel snel een groep die zich bezighield met theologische en politiek-ethische vragen
rond het concept van de Wereldraad van Kerken: de Rechtvaardige, Houdbare
en Democratische Samenleving. In de jaren tachtig had het BC een aparte
Commissie (Wereld)raad van Kerken die stimuleerde dat de VU en het BC zich richtte
op thema’s die centraal stonden in het werk van de Wereldraad en de
Nederlandse Raad van Kerken. In dat kader vonden in die jaren verschillende activiteiten
plaats met een ethische invalshoek. In 1983 organiseerde het BC samen met
dr. Paul Abrecht van de Wereldraad de workshop ‘Science Education and Ethics’
waaruit in 1985 het boekje Science Education and Ethical Values voortkwam. Parallel
daaraan werd aan een Nederlandstalige bundel over het zelfde thema gewerkt die
in 1984 uitkwam onder de titel Natuurwetenschappen en morele vorming. In 1985
organiseerde het BC op verzoek van en samen met de Raad van Kerken een conferentie
over het thema van de multiculturele samenleving. Die conferentie resulteerde
in de bundel Emancipatie en identiteit (1986). Op initiatief van dezelfde commissie
organiseerde het BC in 1988/89 een aantal hoorzittingen over thema’s uit ‘het
conciliair proces’ onder de titel ‘Van Utopie naar Werkelijkheid’. De spil van de organisatie
was Herbert (dr. H.) van Erkelens die ook de serie boekjes redigeerde die bij
Uitgeverij Kok uitkwamen.
18 19

In de Marge - 25 jaar Bezinningscentrum
Inhoudelijk bezien zijn in de activiteiten van het BC op het gebied van de
ethiek drie lijnen te ontdekken. De dikste lijn is die van politiek-ethische thema’s.
Een studiegroep over de verzorgingstaat kwam met een bundel Zelfzorg en verzorging
(1985). Daarna kwam een groep over recht en ethiek die met veel onderbreking
uiteindelijk kwam met de bundel De liberale moraal (1992). Bij de dikke lijn
hoort ook de conferentie over de multiculturele samenleving. De tweede, wat dunnere
lijn is die van de medisch-ethische thema’s. In 1986 organiseerde het BC een
conferentie over ‘Verdeling van schaarse middelen in de gezondheidszorg’ dat in
1987 resulteerde in een gelijknamig boekje. In 1987 verscheen ook van de hand van
Bert Musschenga Kwaliteit van leven: Criterium voor medisch handelen? als afsluiting
van de onderzoeksopdracht van het Instituut voor Gezondheidsethiek. De
derde, nog weer wat dunnere lijn is die van de reflectie op de verhouding tussen
godsdienst/levensbeschouwing en ethiek. In 1984 vond een conferentie plaats over
het thema ‘Het spreken van de kerk in politieke vraagstukken’, het jaar daarop
resulterend in het boekje Moet de kerk zich met politiek bemoeien? Controversen
rond het spreken van de kerk. In 1993 vond een kleine conferentie plaats over de
verhouding tussen godsdienst en moraal waaruit in 1995 de Engelstalige bundel
Does Religion Matter Morally? voortkwam.
In de persoon van Bert Musschenga heeft het BC een belangrijke rol
gespeeld in het Instituut voor Ethiek dat in 1989 werd opgericht. In datzelfde jaar
werd hij bijzonder hoogleraar Sociale Ethiek aan de Faculteit der Wijsbegeerte van
de VU. Hij begeleidde verschillende onderzoeksgroepen binnen het Instituut.
Daarnaast begeleidde hij meerdere promovendi van wie het merendeel zich bezighield
met thema’s die al voor 1989 de aandacht van het BC hadden. Een door het
instituut in 1990 georganiseerde internationale conferentie leidde in 1992 tot de
bundel Morality, Worldview, and Law. In de afgelopen jaren stond het thema morele
identiteit/integriteit centraal. Een conferentie over ‘Personal and Moral Identity’
leidde in 2002 tot de publicatie van een bundel onder dezelfde naam. In 2004 verscheen
de monografie Integriteit: Over de eenheid en heelheid van de persoon.
In veel gevallen heeft het BC ethische thema’s aan de orde gesteld die nog
maar in het begin van de publieke belangstelling stonden, zoals de multiculturele
samenleving en de verdeling van schaarse middelen in de gezondheidszorg.
Leerhuis & Viering
Bettine Siertsema
In de Marge - 25 jaar Bezinningscentrum
Al voor de oprichting van het Bezinningscentrum was er een leerhuis aan de VU, dat
vanaf 1979 onder auspiciën van het BC werd voortgezet, eerst onder leiding van
Rudolf (dr. R) Boon, vervolgens van Dirk (dr. D.J.) Monshouwer. Al gauw werden er ook
vieringen georganiseerd, waarin muziek,
poëzie, beeldende kunst, dans en theatervormen
werden ingezet. De inhoudelijke
organisatie was in handen van Sieds (drs.
S.J.) Prins. De vieringen werden soms aangehaakt
aan andere BC-activiteiten zoals
een lezingencylus, maar aanvankelijk niet
bij het leerhuis. Pas vanaf 1988 werden
leerhuis en viering gecombineerd. In de
viering werd gepoogd door de artistieke
vormgeving de affectieve en creatieve
dimensies te activeren en zo de
Schriftexegese van het leerhuis tot ervaringsmatige kennis te laten worden.
De eerste serie in deze nieuwe opzet, ‘Schepping, het begin van morgen’,
was een van de activiteiten die het Bezinningscentrum ontplooide in het kader van
het Conciliair Proces van de Wereldraad van Kerken voor vrede, gerechtigheid en de
heelheid van de schepping. Deze serie stond behalve voor de VU-bevolking ook
open voor belangstellenden van buiten, die verreweg de meerderheid bleken uit te
maken, hoewel het tijdstip en de opzet, met een gezamenlijk genoten maaltijd, wel
op de eerste groep waren afgestemd. In de vieringen zette danseres en theologe
Riëtte (drs. H.) Beurmanjer de lijn van Andries (drs. A.) Kobus voort, waarbij geëxperimenteerd
werd zowel met dans door professionele dansers als met expressieve
bewegingspatronen waaraan alle deelnemers kunnen meedoen. Bij het uitproberen
van nieuwe uitdrukkings- en ervaringsvormen in de vieringen werd de praktische
haalbaarheid voor een kerkelijke gemeente wel als criterium aangehouden. De serie
werd besloten met een grote slotmanifestatie met negen leerhuis-bijeenkomsten en
vijf liturgische workshops, uitlopend op een viering waarin ‘Het lied van de aarde’
in première ging, een tekst van Huub Oosterhuis, waarvoor het BC een compositieopdracht
had verleend aan Tom Löwenthal. De organisatie en uitvoering van de
serie ‘Schepping, het begin van morgen’ had zoveel tijd van de deelnemende BCbestuursleden
(verenigd in Taakgroep III onder voorzitterschap van Evert (prof.dr.
E.H.) van Olst) gevergd, terwijl het resultaat en de publieke belangstelling sterk tot
20 21

In de Marge - 25 jaar Bezinningscentrum
voortzetting uitnodigden, dat besloten werd een halve formatieplaats te creëren
voor continuering van het project Leerhuis & Viering, wat in 1990 zijn beslag kreeg
met de aanstelling van Bettine (drs. G.) Siertsema.
Van de volgende vijf series werden twee tweejarige series, over de aartsvaders
en over de Apocalyps, afgesloten met een slotmanifestatie. De slotdag van de
Apocalyps-serie in 1999 was groot opgezet, met schilderijenexposities, een keuzeprogramma
van leerhuizen en workshops, afgewisseld met kooruitvoeringen van
muziek waarvoor het BC met financiële steun van de Van Woensel Kooij Stichting de
compositieopdracht had verstrekt. Tegelijk met deze serie leerhuis & vieringen
organiseerde Siertsema ook twee lezingencycli van het Studium Generale over de
taal van de verbeelding en apocalyptische motieven in moderne kunst en cultuur.
In 2000 werden de maandelijkse bijeenkomsten in de avond omgezet naar
twee hele zaterdagen per jaar voor een efficiëntere tijdsbesteding, o.a. met het oog
op de vele deelnemers die van (zeer) ver komen. Het aandeel van Van Olst in de
voorbereiding werd overgenomen door Niek (prof.dr. N.A.) Schuman. Het deelnemersaantal
beweegt zich rond de honderd, met uitschieters naar boven, van meer
dan 200 (de studiedag over de Apocalyps en die ter gelegenheid van het eredoctoraat
van Huub Oosterhuis) en naar beneden, van minder dan zestig (de studiedag
over ‘Geloof, hoop en liefde’ in de serie ‘Gevleugelde woorden’). In de vormgeving
is er een tendens zichtbaar naar steeds grotere integratie van het leerhuis- en het
vieringsgedeelte: bij lezingen wordt vaker gebruik gemaakt van artistieke middelen
als beeldende kunst, filmfragmenten en poëzie (dit gebeurt meer en lukt beter wanneer
de lezingen ‘uit eigen huis’ zijn), en de studiedagen worden nu meer doorsneden
met korte liturgische momenten in directe reactie op de lezingen, in plaats van
één langere viering aan het eind. De lezingen worden in verkorte vorm veelal gepubliceerd
in Interpretatie, tijdschrift voor bijbelse theologie, terwijl die van de studiedag
over het oeuvre van Huub Oosterhuis in de bundel Vechten & vieren (onder
redactie van Gert J. Peelen, Bettine Siertsema en Ciska Stark) terecht kwamen.
Om de bevindingen van het project meer vrucht te laten dragen dan alleen
voor de directe deelnemers, werden, naast de genoemde publicaties, de inzichten
die de liturgische experimenten opleverden als VUSA-cursus van vier avonden op
zes verschillende plaatsen in den lande gepresenteerd. Het Documentatiecentrum
voor Liturgievernieuwing waar sinds 2002 door Gert (dr. G.M.) Landman aan
gewerkt wordt, zal een landelijke servicefunctie hebben voor de (vooral digitale)
ontsluiting van nieuw liturgisch materiaal.
Vanaf 1999 besteedt Siertsema een deel van haar werktijd aan een promotieonderzoek
naar de religieuze en morele standpunten in Nederlandse egodocumenten
over de nazi concentratiekampen.
Publieksactiviteiten
Wim Haan
In de Marge - 25 jaar Bezinningscentrum
Bij de oprichting van het Bezinningscentrum in september 1979 was er vanuit de studentengeleding
van de Universiteitsraad kritiek op het ‘elitaire’ concept van de initiatiefnemers
van het centrum: een studiecentrum
enkel en alleen gericht op wetenschappelijk
medewerkers van de faculteiten
om de doelstelling van de universiteit programmatisch
inhoud te geven, dat was toch
niet van de tijd. Onder de voorwaarde dat
het BC ook publieks- en vormingsactiviteiten
voor studenten en ‘TASsers’ (de toenmalige
term voor het ondersteunend en
beheerspersoneel) zou gaan organiseren
konden ook de studenten uiteindelijk
instemmen met de oprichting.
Hoewel het geen primaire taak was, is het BC in de persoon van Wim
(W.T.G.) Haan toch met verve aan de slag gegaan met het organiseren van gespreksgroepen
en lezingen voor een breed (merendeels universitair) publiek. In de loop
van de tijd werd duidelijk dat de bekendheid van het centrum, het ‘imago’, meer
door de publieksactiviteiten dan door het onderzoek werd gevestigd.
Door de zelfstandige positie van het BC binnen de universitaire organisatie
hoefde het centrum ook controversiële onderwerpen niet uit de weg te gaan. Dat de
reacties daarop verdeeld waren hoeft geen nadere toelichting. In het begin was er
met name kritiek vanuit de meer orthodox-christelijke hoek van de universiteit op
sommige initiatieven, zoals een lezingencyclus over de beweging rond ‘Bhagwan
Shree Rajneesh’, na zijn overlijden als Osho bekend. In de hoogtijdagen van zijn
optreden was ook aan de VU hier en daar de oranje kleding van de volgelingen zichtbaar.
De lezingencyclus was de eerste echte publiekstrekker van het centrum, bij de
eerste twee bijeenkomsten puilden de zalen met 400-500 bezoekers uit. Uit de lezingencyclus
is ook de eerste populaire publicatie van het centrum voortgekomen Van
goeroe-oranje tot hemelsblauw, in de serie Kahiers van het Bezinningscentrum.
In de jaarverslagen van het centrum tot circa 1994 worden steeds drie tot
vijf gespreksgroepen en ‘leeskringen’ genoemd en één of twee lezingenseries.
Succesvolle leeskringen waren er rond het werk van Han Fortmann, Leszek
Kolakowski en Robert Musil; succesrijke lezingencycli waren die over Religie en
Geweld, Jeruzalem en Dood en Hiernamaals. Vanaf 1994 is met de intrede van het
22 23

In de Marge - 25 jaar Bezinningscentrum
internettijdperk een verschuiving opgetreden. In plaats van leeskringen in een zaal
aan de VU kwamen er steeds meer teksten en activiteiten op het net. Het BC was één
van de eerste universitaire afdelingen met een eigen website, toen nog in het
gopher-tekstformaat. Er is overigens één stabiele gespreksgroep/studiekring gebleven,
namelijk de groep rond het werk van de VU eredoctor René Girard. De groep
gaat in 2005 zijn 25e bestaansjaar in, hetgeen o.a. gevierd zal worden met een
groots opgezette website rond het ideeëngoed van Girard (www.girard.nl).
Vanaf 1991 verscheen ook het tijdschrift In de Marge. Ingezet als opvolger
van de incidenteel verschijnende ‘Reflecties van het Bezinningscentrum’ groeide het
tijdschrift al snel uit tot een serieus publicatiemedium met essays over het brede terrein
van levensbeschouwing en wetenschapsbeoefening. Het tijdschrift verschijnt op
dit moment in een oplage van circa 900 exemplaren en heeft rond de 450 betalende
abonnees.
Het zou te ver voeren om in een kort historisch overzicht van publieksactiviteiten
te veel in detail in te gaan op de honderden bijeenkomsten die het centrum
heeft ontplooid.
Een aantal mogen echter niet onvermeld blijven: een ophefmakende studiemiddag
onder de titel ‘Vrij van kerk en staat’ (1991) waarin het bestuurlijk beleid
ten aanzien van de invulling van de bijzondere identiteit van de VU kritisch onder
de loep werd genomen. Een initiatief dat het centrum niet in dank is afgenomen
door het universiteitsbestuur. En dan de lustrumrede tijdens het tienjarig bestaan
van het centrum in 1989, door de bekende Duits-Zwitserse theoloog Hans Küng,
een rede uitgesproken in het Nederlands (!!!). De activiteiten die rond de aanwezigheid
van Küng zijn georganiseerd zullen de betrokken stafleden nog lang heugen.
En tenslotte: de activiteiten in 1994 rond het boek De ontdekking van de hemel
van Harry Mulisch: een zeer geslaagde lezingencyclus waarin vakwetenschappers
ingingen op de diverse ‘deskundigheden’ die in het boek de revue passeren. De activiteiten
werden afgesloten met een groots opgezette publieksmanifestatie in de Aula van
de VU, waarbij circa 700 mensen aanwezig waren, in aanwezigheid van de schrijver.
Vanaf september 2001 organiseerde het BC jaarlijks twee series van drie
lunchbijeenkomsten die in de regel gingen over actuele politiek en maatschappelijke
gebeurtenissen zoals ’11 september’ en de oorlog in Irak.
Zoals boven reeds is vermeld, is er in de loop van de jaren negentig met
de komst van internet een verschuiving opgetreden in de aard van de publieksgerichte
activiteiten. De website van het centrum (www.bezinningscentrum.nl) leverde
een belangrijke bijdrage aan de bekendheid van het centrum, nu instituut geheten.
De websites tellen ca. 100.000 bezoeken per jaar en rond de anderhalf miljoen hits.
Met name de online-teksten op de site (zowel Engels- als Nederlandstalig) worden
veel geraadpleegd en gelezen.
Bijlagen
In de Marge - 25 jaar Bezinningscentrum
Bestuursleden van 1979 tot 2003*
(*: de hier vermelde jaartallen wijken mogelijk iets af)
prof.dr. J.A. Aertsen (1985 – 1988)
prof.dr. T. Baarda (1991 – 1997)
dr. B. Bakker (2003 – 2004)
prof.dr. H.H. Boer (1990 – 1995)
drs. P.J.M. de Boer (1981 – 1986)
prof.dr. Th. de Boer (1992 – 1997)
prof.dr. H.J. Boersma (1996 – 1997)
ds. S.A. Boonstra (adviserend lid 1979 – 1992)
E.M.J. Braams (1980 – 1983)
A.H.B. Breukelaer (1980 – 1985)
mr. M.J. Broeckx (2002 – 2004)
dr. C. Bruinsma (1980 – 1997)
dr. J. Davidse (1990 – 1991)
drs. J.A. Delver (adviserend lid 1992 – 2004)
prof.dr. A.F. Droogers (2002 – 2004)
T.J. van Dijk (1980 – 1981)
prof.dr. S. Griffioen (1998 – 2002)
drs. G. Groenewoud (2002 – 2004)
E. van Gulik (1987 – 1988)
I. de Haan (1980 – 1983)
prof.dr. G. Heitink (1998 – 2003)
drs. M.J.C. Hoekstra-Kalff (1990 – 1997)
prof.dr. J. van der Hoeven (1980 – 1984)
drs. C. Jonker (1995 – 2001)
prof.dr. L.P. ten Kate (1997 – 2004)
prof.dr. C. Knipscheer (2002 – 2003)
prof.dr. J.G. Knol (1983 – 1988)
prof.dr. H.M. Kuitert (1980 – 1981)
prof.dr. M.A. Maurice (1979 – 1995; voorzitter 1982 – 1988)
prof.dr. S. Miedema (2001 – 2004; voorzitter 2001 – 2004)
prof.dr. J. van Mill (1998 – 2003)
dr. J.A. Montsma (1985 – 1987)
prof.dr. D.C. Mulder (voorzitter 1979 – 1982; bestuurslid 1979 – 1984)
24 25

In de Marge - 25 jaar Bezinningscentrum
R.W. Munk (1982 – 1986)
prof.dr. G.W. Noomen (1996 –1997; voorzitter 1996 – 1997)
dr. S.J. Noorda (1989 – 1990)
prof.dr. E.H. van Olst (1979 – 2004; adviseur 1998 – 2004)
drs. F. Pijpers-Drenth (2002 – 2004)
prof.dr. J.F.H. van Rappard (1997 – 2001; voorzitter 1997 – 2001)
prof.dr. A.F. Sanders (1988 – 1997)
prof.dr. M.H. Schenkeveld (1979 – 1981)
prof.dr. N.A. Schuman (1988 – 1989)
drs. D.M. Schut (1979 – 1981)
drs. B. Siertsema (1985 – 1990)
drs. E.R.K. Spoor (1988 – 1990)
prof.dr. J. Stam (1980 – 1986)
H.L. van Stegeren (1989 – 2001; adviserend lid namens VCWO)
prof.dr. W.F. van Stegeren (1982 – 1988)
prof.dr. J. Tennekes (1987 – 2001; voorzitter 1988 – 1995)
dr. H.J. Tieleman (1980 – 1985)
prof.dr. W. van Tilburg (1987 – 1988)
M. van Veen (1995 – 1996)
Y. Viersen (1979 – 1981)
drs. R van der Wal (1995 – 1996)
A. Weerman (1988)
F. van der Wel (1979 – 1980)
drs. J.G. Westra (1984 – 2002)
P. van Wijngaarden (1988 – 1992)
A. Zeeman (1988)
E.J. Zippro (2001 – 2002)
Staf BC
prof.dr. J.J. Boersema (2002 – heden)
ds. S.A. Boonstra (‘bijzonder staflid’, 1979 – 1992)
drs. J.A. Delver (‘adviseur van staf en bestuur’, 1992 – heden)
prof.dr. W.B. Drees (1989 – 2001)
drs. N.Y.C. Eikelboom (1997 – heden)
W.T.G. Haan (1979 – heden)
prof.dr. A. van Harskamp (1988 – heden)
I.H. Maassen-van den Hoed (1982 – 1997)
prof.dr. A.W. Musschenga (1979 – heden)
dr. J.A. Schreurs-Talen (1983 – 1988)
drs. B. Siertsema (1990 – heden)
Tijdelijke medewerkers BC
drs. H. Albregts (1999)
R. Bevaart (1987 – 1991)
M. Bonda (1996 – 1997)
S.A. van ’t Ende (1999 – 2001)
drs. N. van Heezik (1986 – 1987)
dr. H.Y. Hutter (2001 – 2002)
drs. Y. Jansen (1995 – 1998)
drs. K. de Jong (1984 – 1985)
drs. M. Kanne (1987 – 1988)
drs. M. van Kerkhof (1986 – 1987)
ds. A. Kobus (1980 – 1983)
dr. G.M. Landman (2002 – heden)
dr. H. van Luijn (1997 – 2001)
ds. J. Monshouwer (1985 – 1986)
drs. J.N.D. de Neeling (1985 – 1987)
J. Passchier (1989)
drs. S.J. Prins (1979 – 1980)
drs. J.B. de Putter (2003 – heden)
F.M.E. Sloothaak (1991 – 1992)
dr. H.C. Stoffels (1982 – 1983)
L.A.A.M. Tholen (1983)
A.J.O. van der Wal (1980)
H. van Zijl (1991 – 1995)
In de Marge - 25 jaar Bezinningscentrum
26 27

In de Marge - 25 jaar Bezinningscentrum
Publicaties
a. Kahiers van het BC (Amsterdam, VU Uitgeverij):
W. Haan (red.), Van goeroe-oranje tot hemelsblauw. (1981; Kahier no. 1).
E. Boeker e.a., Geloof en (vak)wetenschap: water en vuur? (1982; Kahier no. 2).
W. Haan (red.), Transkonfessionele bewegingen. (1983; Kahier no. 3).
H.C. Stoffels, Beter je leven (1983; Kahier no. 4).
W. Haan (red.), Godsbeelden in verschillende religieuze tradities
( 1985; Kahier no. 5).
A.W. Musschenga, W. Haan (red.), Moet de kerk zich met politiek bemoeien?
(1985, Kahier no. 6).
A.W. Musschenga, J. Tennekes (red.), Emancipatie en identiteit. (1986; Kahier no. 7).
A.W. Musschenga, J.N.D. Neeling (red.), Verdeling van schaarse middelen in de
gezondheidszorg (1987, Kahier no. 8).
b. Reeks(en) i.s.m. Uitgeverij Ten Have, Baarn (tot 1-1-1985), daarna voortgezet
i.s.m. Uitgeverij Kok, Kampen:
H.M. Kuitert, De gewenste dood. Euthanasie en zelfbeschikking als moreel en godsdienstig
probleem (Baarn: Ten Have, 1981).
C. Houtman, Wereld en Tegenwereld: Mens en milieu in de bijbel
(Baarn: Ten Have, 1982).
A.W. Musschenga (red.), De dialoog kritisch bezien (Baarn: Ten Have, 1983).
E.H. van Olst, Bijbel en liturgie: Een pleidooi voor het vieren
(Baarn: Ten Have, 1983).
W. Uytenbogaardt, De aarde is eindig (Baarn: Ten Have, 1983).
A.W. Musschenga (red.), Onderwijs in de natuurwetenschappen en morele vorming
(Baarn: Ten Have, 1984).
M.C. Doeser, A.W. Musschenga (red.), Maatschappelijke relevantie van wetenschap:
nonsense of no-nonsense (Kampen: Kok, 1985).
A.W. Musschenga (red.), Zelfzorg en verzorging: Perspectieven van de verzorgingsstaat
(Kampen: Kok, 1985).
K. van der Bruggen, Verzekerde vrede of verzekerde vernietiging
(Kampen: Kok, 1986).
C. Houtman, e.a., Schepping en evolutie: Het creationisme een alternatief?
(Kampen: Kok, 1986).
W.B. Drees, Van niets tot nu (Kampen: Kok, 1986)
D. Monshouwer, Gevierde Schrift (Kampen: Kok, 1987).
In de Marge - 25 jaar Bezinningscentrum
J.W. Hovenier e.a., De plaats van aarde en mens in het heelal (Kampen: Kok, 1987).
J. Veenhof e.a. (red.), Het rijk Gods en de aardse macht (Kampen: Kok, 1988).
P.G. Smelik e.a., De mens, brein onder invloed (Kampen: Kok, 1988).
M.T. Hilhorst, Verantwoordelijk voor toekomstige generaties? (Kampen: Kok, 1988).
B. Voorsluis, Taal en relationaliteit (Kampen: Kok, 1988).
G. Dekker en U. Gäbler (red.), Secularisatie in theologisch perspectief
(Kampen: Kok, 1989).
M.C. Doeser en A.W. Musschenga (red.), De werkelijkheid van de wetenschap
(Kampen: Kok, 1989).
H.M. Vroom en J. Tennekes (red.), Contextualiteit en christelijk geloof (Kampen:
Kok, 1989).
A.W. Musschenga en H.M. Vroom (red.), Houdt het op met de dood?
(Kampen: Kok, 1989).
H. van Erkelens (red.), Economie als afgod?: kernvragen van het conciliair proces ,
verschenen in de reeks Van Utopie naar Werkelijkheid (Kampen: Kok, 1989).
H. van Erkelens (red.), Ontwapening en ontwikkeling: kernvragen van het conciliair
proces, verschenen in de reeks Van Utopie naar Werkelijkheid
(Kampen: Kok, 1989).
H. van Erkelens (red.), Milieu en ontwikkeling: kernvragen van het conciliair proces,
verschenen in de reeks Van Utopie naar Werkelijkheid (Kampen: Kok, 1989).
H. van Erkelens (red.), Oost West tegenstelling en milieu: kernvragen van het
conciliair proces, verschenen in de reeks Van Utopie naar Werkelijkheid
(Kampen: Kok, 1989).
H. van Erkelens (red.), Gebrokenheid van de schepping: kernvragen van het conciliair
proces, verschenen in de reeks Van Utopie naar Werkelijkheid
(Kampen: Kok, 1989).
H. van Erkelens (red.), Mogelijkheden en onmogelijkheden van het conciliair proces:
kernvragen van het conciliair proces, verschenen in de reeks Van Utopie naar
Werkelijkheid (Kampen: Kok, 1989).
A. Soeteman e.a., Democratie (Kampen: Kok, 1990).
A.J. Schreurs-Talen, Spirituele begeleiding van groepen (Kampen: Kok, 1990).
H.C. Stoffels, ‘Wandelen in het licht’ (Kampen: Kok, 1990, 1991).
C. Sanders, Geloof – zin en on-zin (Kampen: Kok (Kampen: Kok Agora, 1990).
H. Küng e.a., Godsdienst op een keerpunt (Kampen: Kok Agora, 1990).
A. van Harskamp (red.), Verborgen God of lege kerk? (Kampen: Kok Agora, 1991).
H.J. Boersma e.a., Aspecten van tijd (Kampen: Kok, 1991).
W.B. Drees, Heelal, mens en God (Kampen: Kok, 1991; 19922 ; 19963).
C.A. van Peursen, De Naam die geschiedenis maakt (Kampen: Kok, 1991; 19922).
A. van Harskamp (red.), Voorbij goed en kwaad? (Kok Agora: Kampen 1991).
28 29

In de Marge - 25 jaar Bezinningscentrum
R. van Riessen, Erotiek en Dood (Kampen: Kok Agora, 1991).
C. van der Meer, Omgaan met ernstig zieken (Kampen: Kok, 1992).
L.J. Menges, Over pijn gesproken (Kampen: Kok, 1992).
H. Bianchi, Politiek en criminaliteit (Kampen: Kok, 1992).
A.W. Musschenga, F.C.L.M. Jacobs (red.), De liberale moraal en haar grenzen
(Kampen: Kok, 1992).
H. Looren de Jong, Naturalism and psychology (Kampen: Kok, 1992).
A. Lascaris, H. Weigand (red.), Nabootsing: in discussie over René Girard
(Kampen: Kok Agora, 1992).
W.B. Drees (red.), Theologie en natuurwetenschap: Op zoek naar een snark?
(Kampen: Kok, 1992).
A. van Harskamp (red.), Om de toekomst van een traditie (Kampen: Kok, 1993).
H.M. Vroom, Geen andere goden (Kampen: Kok, 1993; 19942).
H. de Wit, De verborgen bloei (Kampen: Kok Agora, 1993; 19966).
W. Haan en A. van Harskamp (red.), Haat en Religie (Kampen: Kok, 1994).
A. de Feijter en A. Kibedi Varga (red.), Dichters brengen het te weeg
(Kampen: Kok, 1994).
B. Siertsema (red.), Aartsmoeders (Kampen: Kok, 1994).
C.W. Anbeek, Denken over de dood (Kampen: Kok, 1994).
J.C. Noordzij, Religieus concept en religieuze ervaring in de christelijke traditie
(Kampen: Kok, 1994; 19962).
W.B. Drees (red.), Denken over God en wereld (Kampen: Kok, 1994).
W. Haan, A. van Harskamp e.a. (red.), Mulisch en de Wetenschap
(Kampen: Kok, 1995).
H.C. Stoffels, Als een briesende leeuw (Kampen: Kok, 1995).
B. Siertsema (red.), Verhalen rond de Aartsvaders (Kampen: Kok, 1995).
A. Peacocke, Van DNA tot God – een begaanbare weg? (Kampen: Kok, 1995; 19962).
P.J.I.M. de Waart, Mensenrechten mensenwerk (Kampen: Kok, 1996).
W. Haan e.a. (red.), Jeruzalem: beeld en realiteit (Kampen: Kok, 1996).
W.B. Drees, Van Niets tot Nu (Kampen: Kok, 1996).
B. Siertsema (red.), Job: steen des aanstoots? (Kampen: Kok, 1996).
S. Stoppels, Gastvrijheid (Kampen: Kok, 1996).
W.B. Drees (red.), De mens: meer dan materie? (Kampen: Kok, 1997).
J.P. Verhoogt e.a. (red.), Vinden & Zoeken (Kampen: Kok, 1997).
P. van Dael, Tot lering en verering (Kampen: Kok, 1997).
H. Alma, Identiteit door verbondenheid (Kampen: Kok, 1998).
A. Kouwenhoven, Komt, koopt, zonder geld en zonder prijs (Kampen: Kok, 1998).
J. Tennekes, Onderzoekers en gelovigen (Kampen: Kok, 1999).
N.E. Haspels, Binding en verbond (Kampen: Kok, 1999).
In de Marge - 25 jaar Bezinningscentrum
W. de Haas, Verhaal als opvoeding (Kampen: Kok, 1999).
B. Siertsema (red.), Er was eens een koning ...: David voor altijd
(Kampen: Kok, 1999).
B. Siertsema (red.), Visioen en visie (Kampen: Kok, 1999).
J. Tennekes, De Bierkaai en de bron (Kampen: Kok, 2000).
A. van Harskamp, Het nieuw-religieuze verlangen (Kampen: Kok, 2000).
D. Koelega, Niet alles van waarde is vervangbaar (Kampen: Kok, 2000).
A. Lanser-van der Velde, Geloven leren (Kampen: Kok, 2000).
A. de Wolff, Typisch Christelijk? (Kampen: Kok, 2000).
D.G.A. Koelega, W.B. Drees (red.), God en Co (Kampen: Kok, 2000).
W. E. Westerman, Ongewenste objectiviteit (Kampen: Kok, 2001).
D. Berendsen, Waarom geloven mensen? (Kampen: Kok, 2001).
A. van Harskamp, Van fundi’s, spirituelen en moralisten (Kampen: Kok, 2003).
c. Overige publicaties:
A.W. Musschenga, Kwaliteit van leven: Criterium voor medisch handelen?
(Baarn: Ambo, 1987).
W. Haan, A. van Harskamp (red.), Vrij van kerk, staat, … en verleden? (Amsterdam:
VU Uitgeverij, 1991)
A.W. Musschenga, B. Voorzanger en A. Soeteman (red.), Morality, Worldview and
Law (Assen: Van Gorcum, 1992).
A.W. Musschenga, Does Religion Matter Morally? (Kampen: Kok-Pharos, 1995).
A. van Harskamp, B. Siertsema. B. Voorsluis (red.), Geloof en vertrouwen na
Auschwitz (Zoetermeer: De Horstink 1995).
A. van Harskamp (red.), Conflicts in Social Science (London: Routledge, 1996).
A.W. Musschenga e.a. (red.), De eigen wijsheid van wetenschap en geloof
(Amsterdam: VU Uitgeverij 1996).
W.B. Drees, Vom Nichts zum Jetzt (übers. K. Blömer; Frankfurt: Lutherisches
Verlagshaus, 1998).
A. van Harskamp e.a. (red.), De religieuze ruis in Nederland (Zoetermeer: Meinema,
1998).
A.W. Musschenga, W.J. van der Steen (eds.), Reasoning in Ethics and Law (Avebury:
Ashgate, 1999).
A. van Harskamp e.a., Fundamentalisme: Tussen afkeer en herkenning (Zoetermeer:
Meinema, 1999).
A. van Harskamp, Theologie: Text im Kontext (Tübingen: Francke Verlag, 2000).
W.B. Drees, Para Além do Big Bang: Cosmologias quânticas e Deus (Lisboa: Inst.
Piaget, 2000).
30 31

In de Marge - 25 jaar Bezinningscentrum
E. Bartels, A. van Harskamp en H. Wels (red.), Cultuur maken, cultuur breken
(Delft: Eburon, 2001).
A. van Harskamp en A.W. Musschenga, The Many Faces of Individualism (Leuven:
Peeters, 2001).
A. van Harskamp (red.), Christendom voor dummies (Zoetermeer: Meinema, 2002).
A.W. Musschenga a.o. (eds.), Personal and Moral Identity (Dordrecht: Kluwer, 2002).
R.J.M. Jeurissen en A.W. Musschenga (red.), Integriteit in bedrijf, organisatie en
openbaar bestuur (Assen: Van Gorcum, 2002).
J.J. Boersema e.a. (red.), De oogst van milieu (Amsterdam: Boom, 2003).
G.J. Peelen, B. Siertsema en C. Stark (red.), Vechten & vieren
(Zoetermeer: Meinema, 2003).
Bert Musschenga, Integriteit. Eenheid en heelheid van de persoon
(Utrecht: Lemma, 2004).
32