witte Kruisen - Hops

HUISBESCHERMING EN HUISZEGEN
Uit een interessante brief over het interieur van een Brabantse boerderij in
1840 1 ) blijkt, dat naast allerlei voorwerpen voor onmiddellijk praktisch gebruik
in zulk een boerderij niet veel huisversiering aanwezig was: „Schilderijen
zelden; hier en daar, waar nog plaats was, een prent met een heiligenbeeldtegen
den muur gespijkerd. Op de linnenkast een O.L. Vrouwe-beeld
en een Christusbeeld. Tegen de kelderdeur was gewoonlijk een prent geplakt,
DE GODZALIGE HUISZEGEN, voorstellende een Christusbeeld,
waaronder een gebed tegen alle onheilen. Op stal- en schuurdeur een kruis
geverfd met kalk". Ook in de beschrijving, die Bernard van Dam gaf van een
boerderij rond 1880 komt naast het „Lievenheerke" op de schouw en O.L.
Vrouw op het lakastje, de Kruis-Lievenheer boven de deur en beeltenissen
van de H. Familie en andere heiligen, eveneens DE HUISZEGEN voor, die
op de binnenkant van een van de openslaande deuren van het „kammenet"
was geplakt 2 ). Tot voor kort werden dergelijke Huiszegens o.a. in Geffen,
Vorstenbosch, Berlicum, Heeswijk, Dinter, Geldrop, Beek en Donk, Aarle-
Rixtel, Schijndel, Best, Oirschot, Den Dungen, St. Michielsgestel en Boekei
nog vaak in oude kasten ingeplakt aangetroffen; ze werden ook soms gewoon
opgevouwen in de kast bewaard. Maar met de verkoop van de oude
kabinetten zijn langzamerhand ook de meeste oude Huiszegens uit de boerderijen
verdwenen; een collega kocht onlangs in Zevenbergen zulk een kast
mét ingeplakte Huiszegen.
Alle eeuwen door hebben de mensen naar middelen gezocht om het eigen
gezin en het woonhuis te beschermen tegen gevaren van ziekten, brand,
noodweer of roof. Onder de middelen, die aan de godsdienst werden ontleend,
noemt K.C. Peeters: het kruisteken, gewijd water of gewijde palm,
het St. Jansevangelie, maar vooral het gebed van keizer Karel en de „Godvruchtige
Huiszegen" 3 ). Het op de muur gekalkte afweerkruis komt nog
hier en daar voor, o.a. te Grazen, gem. Nieuw-Ginneken, en Eindhoven 4 ).
Somtijds werden vroeger ook kruisen van stro of hout ofwel munten met
kruisafbeeldingen e.d. onder de huisdorpel verborgen 5 ). Vooral de gevreesde
beheksing werd bestreden met een kruis, dat met krijt, kalk of teer op de
drempel of ook wel op andere plekjes in het huis werd aangebracht 6 ).
1) Gepubliceerd door H.Mandos in Brab. Heem VI, 1954, p.51-56.
2) Brab. Heem VI, 1954, p.101-106.
3) K.C.Peeters,\Eigen aard, Antwerpen 1947, p.258.
4) Brab. Heem I, p.135 afb. 4 en p.141. Cf. Hanewinkel, Reize door de Majorij van
's-Hertogenbosch in den jaare 1798, Amsterdam 1799, p.122: „Op de muuren der
tmeeste huizen ziet men groote witte Kruisen met kalk gewit".
5) J.R.W.Sinninghe, Tovenarij in Brabant, Brab. Heem I, p.111-112.
6) W.Giraldo, Betovering en onttovering rondom de drempel, Volkskunde 58, 1957,
p.57-76. "
34

G. Beex publiceerde een merkwaardige vondst in een huisbalk te Steensel,
waar een bezweringsformule uit ca 1600 in het gebint was verborgen 7 ). Tot
de huiszegens, in ruime zin genomen, behoren ook de bizarre bezweringsformulieren,
die in dit tijdschrift 1961-1962 uitvoerig zijn beschreven. Op de
tentoonstelling „1400 Jaren Beierse Vroomheid" in 1960 te München gehouden,
waren ook diverse soortgelijke „huiszegens" in de vorm van
kruisjes, Benedictusmedailles en bezweringsformulieren met amuletten tentoongesteld
"); ook het Bisschoppelijk Museum te Bieda bezit minstens
twee volledige exemplaren van zulke zegenformulieren.
Dat bijgelovige praktijken soms eeuwen lang kunnen blijven voortbestaan,
blijkt o.a. ook uit de „Waarschuwing van 20 juli 1592 van het Hof te Brussel
aan de bisschop van 's-Hertogenbosch, om samen met zijn geestelijken te
waken en op te treden tegen de toenemende toverij". Met name worden in
dit merkwaardig stuk genoemd: het betoveren van mensen d.m.v. draadjes
(„filetz"; aanwezig in de amuletten van de bezweringsformulieren), naalden
(„esquilles"), lapjes („drapeaulx"; cf. koortsafbinden) e.d.; het mengen van
wij water of doopwater in andere dranken; het opnemen van namen van God
of van heiligen in betoveringsformulieren; het genezen van wonden of
koortsen d.m.v. bepaalde bijbelteksten, waartussen men vreemde letters of
kruisjes heeft gezet; het bij zich dragen van bepaalde formulieren, om zich
daardoor te beveiligen tegen alle gevaren en ongelukken 9 ). Uit dit geschrift
mag men afleiden, dat de vroeger reeds beschreven 18de-eeüwse Duitse zegenformulieren'
°) in Noord-Brabant veel oudere voorgangers hebben gehad.
Somtijds nam men zijn toevlucht tot zuiver magische beschermingsmiddelen;
de teruggevonden voorwerpen zijn echter meestal slechts vervormde
restanten van de oude geestenbannerij. H. Essink maakte in dit tijdschrift
melding van een aarden kan, die zich te Baardwij k onder de vloer bij de
drempel van een oude boerderij bevond, en van een bruingeglazuurde aarden
kan, die ongeveer l m. onder de deurdrempel van een boerenhuis te Loon
op Zand werd gevonden; in Engeland was dit gebruik nog in de laatste helft
van de 17de eeuw bekend "). In 1959 registreerde A. van der Lee nog vier
soortgelijke vondsten: een aarden kruik te Loon op Zand bij afbraak van een
boerderij opgegraven, een kruik met loden muntafgietsels (talisman?) te
Raamsdonk, een baardmankruikje onder een drempel te Dorst en een kruik
met haver (lokaas voor de'geesten?) onder een drempel te Waalwijk 12 ).
7) Brab. Heem I, p.51-54; cf. I, p.108-110,120,160-161; II, p.38.
8) Catalogus, München 1960, nr.1275-1298,1328-1329.
9) C.R.Hermans, Verzameling van Kronijken, Charters en Oorkonden betrekkelijk de
Stad en Meijerij van 's-Hertogenbosch, 's-Hertogenbosch 1848, p.695-700. -
10) Cf. Brab. Heem XV, 1963, p.21.
11) Brab. Heem V, 1953, p.109-110,141; VI, p.22.
12) A.N.v.d.Lee, Bouwoffers en daaraan verwante gebruiken in Nederland en Engeland
Brab. Heem XI, 1959, p.54-57.
35

Kort daarna beschreef P. Dagobert Gooren de vondst van een 17de -eeuwse
aarden pot „met een hoop vuiligheid erin", gevonden onder de schouw op
de haardplaats van een oude boerderij te Bavel 13 ). De volkskundig zo belangrijke
inhoud van de kruiken is bijna nergens bewaard gebleven. Toen
in het voorjaar .van 1960 te Valkenswaard het oude café De Zwaan werd afgebroken,
werd bij het uitbreken van de kelder van de brouwerij een bruinrood
aarden schaaltje in de muur gevonden; of er oorspronkelijk iets in dit
schaaltje had gelegen, was achteraf niet meer na te gaan. Het schaaltje of
dekseltje vertoont heel spaarzame resten van glazuur. De ietwat holle voet
is uitgeknepen, met tien vingertoppen, en heeft een geheel geglazuurde onderzijde,
die een of andere geometrische figuur of decoratie van lijnen en
vlakken vertoont. Het schaaltje of dekseltje, dat 4| cm hoog is en een doorsnede
van 121 cm heeft, is in het bezit van Kees Luibregts te Valkenswaard' 3 a ).
Een laatste overblijfsel van dergelijke pseudo-bouwoffers kan het aarden
halveliterskruikje voor jenever zijn, dat ca 1850 bij de bouw van het Stoomgemaal
Engelen eerst werd leeggedronken en daarna in een aparte nis van
de schoorsteen werd ingebouwd; bij het opblazen van het gemaal door geniesoldaten
in 1962 werd het aldaar gaaf teruggevonden en aan de toenmalige
Burgemeester van Empel, A.G. Meijs, geschonken.
Tegenover de meer of minder magische huisbescherming d.m.v. kruiken of
formulieren staan de echte kerkelijke zegeningen. De mens heeft nu eenmaal
behoefte aan een zichtbaar beschermingsteken tegen de dreigingen van
noodweer, brand of ziekten. Toen de Joden uit Egypte gingen trekken en de
verderfengel de gezinnen met de dood bedreigde, moesten de Joden met een
bosje hysop de bovendorpel en de zijposten van hun huisdeuren bestrijken
met het bloed van het paaslam; als een „eeuwige wet" zouden zij ook later
dit gebruik onderhouden (Exodus 12,21-27). Eeuwen lang zijn ook de huizen
van de christenen bij de huisinzegening besprenkeld met gewijd water
en gezegend met de evangelische gebedsgroet: Vrede zij dit huis en allen, die
er wonen (c'f. Matth. 10,12). Als bijzonder geschikte dagen voor de huiszegening
golden vroeger vooral Paaszaterdag en de Paastijd, waarin het
nieuwe doopvontwater voor de zegening werd gebruikt (Rituale romanum
t.VIII,c.4-8), of Driekoningen, waarop de huizen ook werden bewierookt
(Rit.rom. app.4 en 6); op de vigilie van Driekoningen vindt eveneens een
aparte wijding van water plaats (Rit. rom., app.Bén.Res.l). Ook bij de wijding
van het water vóór iedere zondagse hoogmis bidt de kerk voor de
geestelijke én lichamelijke gezondheid van allen, die dit wij water in geloof
13) Brab. Heem XI, 1959, p.98.
13a) Cf. A.Dorgelo, Middeleeuwse versierde aardewerkdeksels, in Berichten v.d. Rijksdienst
v.h. oudheidk. bodemonderzoek, IX, 1959, p.119-138. Deze haarddeksels, die
ook vaak een geometrische versiering hebben, zijn bijna (!) alle aan de onderzijde ge-
• heel vlak.
36

gebruiken. De huiszegening, die o.a. in Italië nog steeds op Paaszaterdag
plaats vindt, is in ons land minder aan bepaalde dagen gebonden. Vaak worden
dan tevens de kruisbeelden gewijd, die in het nieuwe woonhuis worden
opgehangen. Als zichtbaar beschermingsteken geldt ook de op Palmzondag
gewijde palm-of buxustak, die meestal bij het kruis wordt gehangen en waarmede
bij noodweer het huis wordt besprenkeld. De gewijde kaars van .het
feest van Maria Lichtmis plaatst men bij ziekte brandend voor een beeld van
Christus, Maria of een andere heilige. Hier en daar hing men de „kruidwis",
die op 15 augustus door een bijzondere zegening was gewijd (Rit. rom.,
app.ll), aan de huisdeur als bescherming tegen ziekten en tegenslagen 14 ).
Van de vroeger in huis aanwezige beelden en prenten moet men zich niet
al te veel voorstellen. Na de eenvoudige pijpaarden beeldjes van Maria en
enige populaire heiligen ' 5 ) volgden de prentjes van bezochte bedevaartsplaatsen.
Eerst later kwamen de grotere prenten en platen, o.a. van de
H.Donatus, „Beschermer tegen den Donderj Blixem, Onweder en Tempeesten"
16 ). In het Bisschoppelijk Museum van 's-Hertogenbosch bevindt
zich een op zijde gedrukte Latijnse „Zegen van den H. Vader Franciscus",
waarin bescherming wordt gevraagd' tegen „beproevingen, pest, bliksem en
koorts".
Tot de prenten, die men van de bedevaartsplaatsen mede naar huis nam, behoorde
vooral de Huiszegen. In de bovengenoemde beschrijvingen van
19de-eeuwse boerderijen komt deze Huiszegen voor, opgespijkerd of opgeplakt.
Hoeveel typen van deze Huiszegen in de vorige eeuw in gebruik
waren, is moeilijk aan te geven, daar de openbare verzamelingen slechts
Weinig van dit materiaal bezitten. Hopelijk kunnen belangstellende lezers
aanvullende gegevens verstrekken, die uiteraard zeer welkom zijn.
De typische 19de-eeuwse Huiszegen bestaat uit een grote dubbele papieren
prent, ongeveer 34 x 42 cm, waarvan een helft een gekleurde voorstelling
bevat van Christus aan het kruis, terwijl de andere eveneens bontgekleurde
helft bijna geheel in beslag wordt genomen door een voorstelling van een
wonderbeeld van O.L. Vrouw van Scherpenheuvel, Halle, Kevelaar of
Uden. De Kruis-helft, die ook los werd verkocht, bevat het grote zegen-
• gebed, dat hardop werd gebeden in ogenblikken van gevaar, bij geboorte en
sterven, bij ziekte en onweer. In „Den Godzaligen Huissegen van den
Zoeten Naam Jesus" van Kevelaar 1854 wordt de zegen van God afgesmeekt
voor het huis en „alles wat daar in en uijt is, Menschen en Vee, alle Eeten,
Spijs en Drank". Na de aanroeping van de H. Vier Evangelisten, de H.Aarts-
14) Cf. Brab. Heem XIII, 1961, p.136.
15) Brab. Heem XIV, 1962, p.54-57; XV, p.35-36.
16) M.de Meijer, De volks- en kinderprent in de Nederlanden van de 15de tot de 20ste
eeuw, Antwerpen-Amsterdam 1962, p.80, 88, 126, 229, 363, 368. E.H.van Heurck en
G.J.Boekenoogen, Histoire de l'imagerie populaire flamande, Brussel 1910, p.49,671.
37

k
Huisyegen met O.IL. Vr.: van München (coll. Donatianus)
en van O.L. Vr. van Kevelaar (coll. St. Oedenrode)
38

engel Michaël, de H. Twaalf Apostelen, de H. Maagd Maria en de H. doorluchtige
Driekoningen, Gaspar, Melchior en Balthazar sluit het gebed
meestal aldus: Dat geen ongeluk oijt daar in kome, met Tooverije, duivels
gespuijs, ook voor alle quaade ziektens onder Menschen en Vee, behoed dit
huij s voor vuur, hagel, donder en groote Waatervloed; en bewaart ook onze
landen voor oorlogen en duure tijden".
Reeds de oudste godsdienstige prenten van de 15de eeuw hadden niet alleen
tot doel het volk te stichten, maar ze dienden ook om de bezitters te beschermen
tegen alle kwaad en om have en goed te beveiligen. De prent zelf was
een beschermingsmiddel en het bezit ervan werd op hoge prijs gesteld. Men
vindt ze al heel vroeg aan de binnenzijde van koffers en kisten, aan de wanden
van binnenkamers en zelfs aan de binnenkant van stenen graftomben 17 ).
De 19de-eeuwse Huiszegen zet dus een oude volkstraditie voort, maar is in
de vorm, waarin wij haar kennen, niet veel ouder dan 1800. Wat de geografische
verspreiding betreft is deze vorm ongeveer beperkt tot de Kempen!
De oudste en de meeste exemplaren zijn te Turnhout gedrukt. Over de oorsprong
van de tekst bestaat geen zekerheid. Te Zug in Zwitserland was een
Huiszegen van de H. Apostel Jacobus bekend met ongeveer hetzelfde gebed
als de Belgische Huiszegens. Volgens Van Heurck is vermoedelijk de Nederlandse
tekst van Brepols te Turnhout vertaald uit dezelfde originele
(Latijnse?) tekst als de Zwitserse Zegen. De oudste Belgische teksten zijn in
het Nederlands gesteld en later vanuit het Nederlands in het Frans vertaald 18 )
Het Bisschoppelijk Museum te 's-Hertogenbosch bezit zulk een „Geistlicher
Haus-Segen des H.Jacobi" met uitsluitend Duitse tekst; de prent was „Zu
haben in der Fabrik und Handlung der Gebrüder Verbeeck im Goldenen
Engel zu Kevelaer". De linkerhelft bevat een gekleurde afbeelding van alle
heiligdommen te Kevelaer en de rechterhelft het kruis met Maria en Joannes.
Het grote zegengebed bevat alle bovengenoemde aanroepingen, zonder het
bekende rijmgebed, dat op veel andere huiszegens voorkomt. Op de linkerhelft
staan enige aflaatgebeden van Pius VI 1793 en Pius IX 1852, zodat de
prent uit de tweede helft van de l9de eeuw dateert.
De Huiszegen, die de oorspronkelijke functie van de oudste godsdienstige
volksprenten het best en het langst heeft bewaard, ontbrak in „weinig boerderijen
en werkmanswoningen in de Kempen". In zijn „Reize door de
Majorij van 's-Hertogenbosch in den jaare 1799" schrijft ook dominee
Hanewinkel dat men reeds toen „in elke wooning van de Roomschen eenen
zoogenoemden Huiszegen ziet, zijnde een afbeeldsel van eenen gekruisten
Christus, waarnevens een gebed te leezen is"; in een herberg te Haaren trof
hij een halve Huiszegen uit Kevelaer ' 9 ). De prent werd meestal geplakt of
17) De Meijer, p.26. Zie ook de Waarschuwing van 1592, aangehaald in voetnoot 9.
18) Heurck-Boekenoogen,,p.73-74, 631. De Meijer, p.364.
19) De Meijer, p.363-364. Hanewinkel, p.9-10,14.
39

gespijkerd op de stal- of de kelder deur of aan de binnenzijde van het kabinet;
soms hing ze ingelijst in woon- of slaapkamer.
In 1958 .heeft de Koninklijke Commissie voor Volkskunde te Brussel een
enquête gehouden over gebruiken vóór of tijdens een onweer. Uit Wuustwezel,
Heist-op-den-Berg, Ramsel, Meeswijk en drie andere plaatsen werd
geantwoord: het gezin leest de Huiszegen 2 °).
W. KNIPPENBERG