Jan _III_ van de Boekhorst _3_x - Kpn

Jan van de Boekhorst, Voorhouter in Noordwijk door Frans Angevaare
Jan van de Boekhorst, de derde in een rij met die naam, treedt af en toe in publicaties voor het voetlicht
als houder van verschillende rechten in en rondom Noordwijk. Hij was echter niet op de eerste plaats
een lokale bestuurder, maar een vooraanstaand lid van de Hollandse adel in de eerste helft van de 15e
eeuw met landelijke bestuursfuncties en verdiensten, en aan het eind van zijn leven een aanzienlijk bezit.
In dit artikel zal dat leven wat uitgebreider worden belicht.
Vóór 1400
Het was een roerige tijd, waarin Jan van de
Boekhorst het levenslicht zag. Het graafschap
Holland was in de tweede helft van de 14e
eeuw het toneel geworden van onderlinge
strijd, waarvan we de benaming nog wel herinneren
uit onze geschiedenisboekjes: de
Hoekse en Kabeljauwse twisten. Gravin Margaretha
en haar zoon Willem hadden een conflict
om de macht waaruit Willem met steun
van een deel van de Hollandse edelen in 1351
als winnaar tevoorschijn kwam. De broers
Floris en Jan van de Boekhorst hadden beide
de Hoekse verbondsakte onderschreven en
stonden dus aan de zijde van Margaretha 1. De
zege van haar zoon leidde tot ballingschap van
de Hoekse edelen, waaronder ook Floris en
Jan, en die laatste verloor ook zijn ambt van
houtvester van de Haarlemmerhout. 2
In tegenstelling tot van Floris, is echter van Jan
geen amnestie-akte bekend. Waarschijnlijk is
hij tijdens zijn ballingschap overleden.
Hij was de grootvader van de hoofdpersoon uit
dit verhaal Jan (III), tussen hen in bevond zich
Jan (II), die als partijman niet zo op de voorgrond
trad. Hij was het die het kasteel Boekenburg
in Voorhout in 1385 aan Albrecht van
Beieren, die de ondertussen krankzinnig geworden
Willem als ruwaard verving, opdroeg
en het weer in leen terugkreeg. 3 Albrecht was
de grootvader van de ons welbekende Jacoba
van Beieren die in haar laatste jaren ook nog
dezelfde functie uitoefende als Jan (I).
Jan (II) was getrouwd met een Machteld,
waarvan we de afkomst niet kennen maar die
gelet op haar wapen mogelijk een Van Catwijck
was. Vanwege een zeer merkwaardig voorval
merken we in 1393 voor het eerst dat het
echtpaar een zoon heeft.
1 H.M. Brokken, Het ontstaan van de Hoekse en Kabeljauwse
twisten, bijlage III, p.623. dd 04-09-1350.
2 Hij vervulde de post van 1346-1351: J.C. de Jonge, Verhandeling
over den oorsprong der Hoeksche en Kabeljaauwsche
twisten, p.163.
3 Nationaal Archief (NA) Leen- en Registerkamer van
Holland (LRK), inv. nr. 49, fol. 10r. en LRK inv. nr. 50, fol.
228v (Nr. 191), transcriptie H.Schelvis
Pag. 1 - Versie 01-08-2010
Graaf Albrecht, hij was in 1389 zijn overleden
broer als opgevolgd, zond in mei 1393 een
bode naar Jan (II) van de Boekhorst met het
bevel dat hij en zijn zoon Jan te ghizel trecken
zoude in Medemblik omdat ze een windhond
van de graaf hadden gestoken en geslagen, en
ook de knecht hadden verwond die probeerde
het beest te beschermen. Een rare manier om
in ’s-graven gunst te komen….. 4
Item des saterdages (na Ascensio Domini 1393) voirs.
omboit mijn here bi sijn open plackert Jan vander
Boechorst ende Jan sinen zoen op hoer lyve ende hoer
goede tusschen die tijt ende des Woensdages dair naist
volghende des avonds bi sonnenscijn te ghizel te wesen
te Medenblic, ende van dair niet te scheiden voir die tijt
dat si minen here gebetert hadden, dat si mijns heren
wint gesteken ende gheslaghen hadden ende oic mede
den knecht die den wint bewaerde ghequetst om dat
hyne bescutten wilde.
II Memoriale B. D., f.67 vo. Dd 17-05-1393
Amper twee weken later wordt als vergelding
voor de in september 1392 gepleegde moord
op Willem Cuser en graaf Albrechts vriendin
Aleid van Poelgeest een aantal Hollandse edelen
verbannen (en dat waren niet de minste)
en worden hun huizen verwoest. De gijzeling
waarin vader en zoon Van de Boekhorst zich in
Medemblik moesten begeven was, als het bij
hen ook om een vergelding van Albrecht ging,
daarmee vergeleken nogal mild. Duidelijk is in
ieder geval dat de graaf de beide Boekhorsten
wel in het oog had maar niet bij de groep Hoeken
indeelde die hij verantwoordelijk achtte
voor de moorden.
Maar toch, bepaald geen goed begin van een
maatschappelijke carrière van de jonge Jan, al
bleek dat later gelukkig voor hem nogal mee te
vallen. Gezamenlijk zien we vader en zoon
voor het laatst als ze in 1398 samen met Reinier
Dever (kasteelheer van de gelijknamige,
nog bestaande burcht in Lisse) als getuige op-
4 Th.v.Riemsdijk, De Rechtspraak van den Graaf van
Holland, deel 1, p.117, nr.88; en D.de Boer/D.Faber/M.v.
Gent, De rekeningen van de grafelijkheid van Holland uit
de Beierse periode. Serie 1: De rekeningen van de tresorier
en de dijkgraaf van de Grote Waard. Deel: 1393-
1396, 1247-66v.

Zegels van Jan uit 1412 en 1443, getekend door Cornelis
van Alkemade (zie noot 32).
treden. 5 Geen van beiden vinden we hen met
name genoemd bij de tochten van Albrecht
naar Friesland in 1398/99 – Jan (II) was mogelijk
al te oud, Jan (III) zou wellicht bij een
meer ervaren ridder of knape ingedeeld zijn
geweest.
1400-1410
Een volgende belangrijke vermelding van Jan
(III) vinden we op 13 mei 1400, wanneer hij
na het overlijden van zijn vader met het kasteel
Boekenburg wordt beleend. 6 Het kasteel
was mogelijk al in de tijd van zijn grootvader
gebouwd, er zijn althans geen gegevens van
een bewoning door Jan (I) van het slot Teijlingen,
de thuisbasis van de houtvesters van de
Haarlemmerhout. Vlak daarna ontvangt hij
ook land in de Schadewacht in Rijswijk, waarmee
Jan van Polanen ooit zijn grootvader had
beleend. Diens zonen Jan en Claes hadden later
ieder 4 morgen van het leen en Jan kreeg
nu zijn vaders deel. 7
In diezelfde tijd, in 1401-1402 is hij samen
met Jan van Dorp, ook klerk van de kost (een
functie die het midden houdt tussen hoofd van
de huishouding en penningmeester) aan het
hof en meesterknaap van graaf Albrecht. 8
Ons kent ons aan het hof: Jan van Dorp, die
ook in 1410 nog in deze functie voorkomt, was
getrouwd met een nicht van Jan van de Boekhorst,
terwijl een broer van hem (Simon uter
Lier) getrouwd was met Clementia van de
Boekhorst, een zus van Jan.
5 Ons Voorgeslacht (OV) 1993, p.352, Repertorium op de
lenen van de Abdij van Rijnsburg door J.C. Kort
6 F. van Mieris, Groot Charterboek der Graaven van Holland
III, 427.
7 OV 1982 p.224, Repertorium op de lenen van Lek en
Polanen, door C. Hoek.
8 NA inv. 3.01.01 nr. 1395 Rekening van Jan van de Boekhorst
en Jan van Dorp, meesterknapen van de kost 07-
08-1401/11-10-1402, afgehoord 26 mei 1403; en Th. v.
Riemsdijk, De tresorie en kanselarij van de graven van
Holland en Zeeland mit het Henegouwsche en Beyersche
huis, p.182.
Pag. 2 - Versie 01-08-2010
Jan van de Boekhorst, zijn jeugdzonde is hem
kennelijk vergeven, zit dus meteen al erg dicht
bij het vuur en al op vrij jonge leeftijd krijgt hij
zo de gelegenheid zich vertrouwd te maken
met de kringen rond het hof in het dorp Den
Haag, dat zich in die jaren als een echte hofstad
ontwikkelde. Daarnaast werd hij in 1400
ook ingeschreven als poorter van Leiden. 9
Rond 1402, wellicht al wat eerder, trouwde
Jan voor de eerste maal. Alverade, een
dochter van de schout van Dordrecht Claes
Scoutate, was eerder getrouwd geweest met
Dirk van de Merwede 10 maar rond 1393 al
weduwe geworden. Dat wil niet zeggen dat ze
ouder zou zijn dan Jan, want de meisjes werden
toen wel vaker zeer jong uitgehuwelijkt.
Ook aan haar tweede huwelijk zal wel een opzetje
verbonden zijn, want een jonge weduwe
uit de grootste en machtigste stad van Holland
kwam niet zo gauw een landjonker uit het bescheiden
dorp Voorhout tegen. Door dit huwelijk
komen er ook wat bezittingen in de Alblasserwaard
in de familie Van de Boekhorst, met
name de tienden te Sliedrecht en Oversliedrecht,
en twee weren land in Oversliedrecht
van elk 11 morgen. 11
Over Alverades familie is niet veel meer bekend
dan dat het Dordtse patriciërs waren,
actief in de wijnhandel en dat zij tot de Hoekse
partij behoorden. Hoewel het wel een kleurrijk
gezelschap was want Hendrik Scoutate (mogelijk
een oom van Claes, er waren er twee met
die naam waarvan “de jonge” in 1377 nog
schepen was) was in 1352 na zelf aan moord
op drie Kabeljauwen te hebben deelgenomen,
in de Grote Kerk van Dordrecht, waar hij zijn
toevlucht had gezocht, uit wraak vermoord.
In tegenstelling tot dit soort activiteiten maakt
een Claes Scoutate (het zou een tijdgenoot van
Alverade geweest moeten zijn) deel uit van de
legende van het Heilig Hout. Hij zou een stukje
van het kruis van Christus meegebracht hebben
uit het Nabije Oosten. 12
9 Regionaal Archief Leiden (RAL), Poorterboeken 1400-
1460, reg.B, f.3; en A. Meerkamp van Embden, Stadsrekeningen
Leiden 1390-1434, p.92: Burgemeestersrekening
1399/1400, Jan van den Boechorst betaalt 53s 4d,
en voor zijn stien 13s 4d.
10 Dirk was geen “echte” Merwedezoon maar een zoon
van Hendrik van Waas, die waarschijnlijk met een dochter
van een Dirk van de Merwede was getrouwd en haar
zoon (volledig) naar haar vader vernoemde.
11 OV 1997 p.47 ev, Grafelijke lenen in de Alblasserwaard,
door J.C. Kort; en OV 1988, p.84, Repertorium van
de lenen van de Lek, door J.C. Kort.
12 W. Frijhoff/J.v. Herwaarden, Geschiedenis van Dor-

Het begin van de 15 e eeuw was ook de tijd
(1401-1412) dat de Arkelse oorlog zich voortsleepte.
Jan was leenman van graaf Willem VI
(die in 1404 zijn vader Albrecht was opgevolgd)
en dus werd van hem verwacht dat hij,
samen met veel andere Rijnlandse edelen,
meevocht tegen Jan van Arkel, een edelman uit
Gelre op wie de graaf bepaald niet gesteld was.
Op 12 oktober 1407 werd Jan vermaand om
als schildknaap, met een welgeboren knecht
en vier paarden, de graaf te Woudrichem ten
oorloge te komen dienen. 13 Het was Jan van
Arkel die uiteindelijk het onderspit moest delven.
In deze periode vinden we Jan ook terug als
heemraad van het Hoogheemraadschap van
Rijnland (vanaf 1405) 14, als baljuw van Rijnsburg
15 (in 1407, net als zijn grootvader 70 jaar
eerder), en werd hij in 1410 door Willem VI
benoemd als dijkgraaf van een dijk bij Landsmeer
waar onenigheid over was tussen Waterland
en Oostzaan. 16 Ook wordt hij nog vermeld
als een van de edelen aan wie een bijdrage van
500 nobelen werd gevraagd om een schuld
van Willem VI te kunnen aflossen, wat verband
zou houden met bezittingen van hem in Westfriesland
17. Graaf Willem VI was getrouwd met
Margaretha van Bourgondië, die in 1411 lijftochtsvrouwe
van de dorpen Noordwijk en
Noordwijk op Zee zou worden 18. Van Willems
stiefmoeder, Margaretha van Kleef, was Jan
samen met Boudijn van Zwieten raadsheer
geweest. 19
Uit de rekeningen van de abdij van Leeuwenhorst
merken we nog hoe er geld bij Jan op
tafel komt: in 1410/11 wordt hij namelijk ge-
drecht tot 1572, p.97-100 resp. 169.
13 F. van Mieris, Groot Charterboek der Graaven van
Holland IV, 84; en De Navorscher 1918, p.300.
14 http://www.janvanhout.nl, Hoogheemraadschap
Rijnland OAR 11, 12, 13, 1253–1564, 1 e vermelding 11-
11-1405.
15 M.Hüffer, Bronnen voor de geschiedenis der abdij
Rijnsburg, deel 1, Oorkonden, p.238, nr.606.
16 F. van Mieris, Groot Charterboek der Graaven van
Holland IV, 152.
17 M.J.Waale, De Arkelse oorlog 1401-1412, p.136, 143
en 250. Welke bezittingen dat zouden zijn is me niet
bekend.
18 F.C.J. Fischer, Novissima scriptorum ac monumentorum
rerum Germanicarum tam ineditorum quam rarissimorum
collectio, p.120, dd. 24-12-1412; Verslagen
omtrent ’s-Rijksarchieven 1892, p.15 dd 06-12-1411.
19 F. van Mieris, Groot Charterboek der Graaven van
Holland IV, 189, dd 15-11-1411.
Pag. 3 - Versie 01-08-2010
noemd als leverancier van runderen (natuurlijk
zal dat wel namens hem geweest zijn). 20
1410-1420
Ook de bezitsvorming van Jan ging door. Een
belangrijke vermeerdering in dat opzicht was
dat hij in 1414 de vrije beschikking kreeg over
28 morgen land (genaamd Vroongers) dat in
1259 aanvankelijk werd beschreven als liggend
tussen Noordwijk en Voorhout maar later
(1392) in Voorhout en bij de ’s-Gravendam.
Die laatste dam moet de noordelijke begrenzing
geweest zijn, de Zwet de zuidelijke. Daar
is nogal wat fantasie bij nodig, want deze liggen
haaks op elkaar. 21
Het was dus bij de huidige Piet Gijzenbrug en
zo niet al te ver van Boekenburg, waar ook 18
morgen bij hoorde wat er op neer kwam dat
hij in de omgeving toch al over een aardige
oppervlakte van 40ha kon beschikken.
De Hoekse en Kabeljauwse twisten laaiden
ook steeds weer op en ook daarin was Jan
actief – zowel op het slagveld als (later) in een
diplomatieke rol. In dat opzicht is het opvallend
dat we hem in 1416 missen in de verklaring
van een aantal Hollandse edelen en steden
waarin zij op aandringen van graaf Willem
VI beloofden zijn dochter Jacoba als landsvrouwe
te zullen huldigen als hij zou sterven
zonder een zoon na te laten. 22 Speelde misschien
mee dat Jan met een Dordts meisje was
getrouwd en de Dordtenaren een nogal eigenzinnig
beleid voerden, waardoor je er nooit
van op aan kon of ze nu Hoeks of Kabeljauws
waren?
Nog geen jaar na de verklaring overleed Willem
VI inderdaad 23 (en uiteraard was er in de
tussentijd ook geen zoon geboren) en volgde
Jacoba hem op als gravin van Holland, Zeeland
en Henegouwen. Haar bewind zou worden
gekenmerkt door een voortdurende machtsstrijd
met haar oom Jan van Beieren, haar man
Jan van Brabant en haar neef Philips van Bourgondië.
Zo moest ze toestaan dat Holland werd
20 G.de Moor, Leveranciers van de abdij Leeuwenhorst in
Genealogische Bijdragen Leiden en omgeving, 1989, p.
AL305.
21 OV 1990, p.114, Grafelijke lenen in Rijnland, door J.C.
Kort, dd 24-03-1414.
22 F. van Mieris, Groot Charterboek der Graaven van
Holland IV, 383, dd 15-08-1416. Zijn achterneef Willem
van de Boekhorst staat er wel bij.
23 A.W.E. Dek, Genealogie der graven van Holland,
p.65/66. Willem VI stierf 31 mei 1417 in Bouchain.

verpand, en dat een ruwaard haar bewindstaken
waarnam.
Binnen deze machtsstrijd was in 1418 Dordrecht
al door Jan van Brabant bezet en de
oorlogsdreiging noopte Jacoba en haar man
ertoe om maar liefst 2000 nobelen aan lijfrenten
uit te geven – de vijf overige grote steden
stelden zich hiervoor borg en bezegelden de
rentebrieven. De steden kregen weer garanties
van een aantal leden van de grafelijke raad,
waaronder Jan en Willem van de Boekhorst.
Die konden dan weer eventuele tekorten verhalen
op o.a. de grafelijke tollen. 24
Een ander uitvloeisel van de machtsstrijd was
het beleg van Leiden (24 juni-17 augustus
1420), waarin Jan met de Jacobagezinde Hoeken
meevocht aan de kant van de burggraaf
van Leiden (Philips van Wassenaer) tegen Jan
van Beieren. Jacoba bevond zich toen overigens
in vrijwillige ballingschap in Engeland. 25
Het liep toen minder goed met hem af want
samen met de andere Rijnlandse edelen moest
hij zich overgeven en werd hij gevangen genomen.
Vrijheid en vervolgingsvrijdom waren
in die tijden te koop en Jan kon voor de som
van 800 Hollandse schilden (hij betaalde in
schilden, nobels, kronen, Arnhemse-, Utrechtse-
en Rijnse guldens 26), die hij als hij zich
twee jaar niet misdragen zou hebben weer
terug zou krijgen, huiswaarts keren. 27
Of dat Boekenburg was weten we niet zeker,
want er zijn berichten dat veel stamhuizen van
de Rijnlandse edelen rond die tijd zijn verwoest
en misschien had het daarmee te maken
dat hij rond die tijd al een huis in Noordwijk
had. (zie tijdvak 1420-1430) Wel is er van 18 januari
1421 een nieuwe belening met Boekenburg
bekend (er hoorde natuurlijk ook ruim 18
morgen land bij, dus op zich zegt dat niet zoveel),
waarvan niet duidelijk is waarvoor deze
noodzakelijk was. Volgens S.J. Fockema
Andreae zou het kasteel overigens in 1483(?) 28
zijn verwoest en niet herbouwd, maar dat
24 J.A.M.Y. Bos-Rops, Graven op zoek naar geld, p.170; en
F. van Mieris, Groot Charterboek der Graaven van Holland
IV, 494, dd 25-08-1418.
25 Antheun Janse, Een pion voor een dame, hoofdstuk 8.
26 Er was nog geen eenheidsmunt in die tijd, wel een
rekenmunt: het pond. De munten waarmee Jan betaalde
moesten eerst omgerekend worden in ponden, en dat
bedrag vergeleken worden met het bedrag van 800
schilden, ook omgerekend in ponden.
27 J. Meerman, Verhaal van het beleg en de verovering
van Leyden, door hertog Jan van Beijeren, in 1420, p.452.
28 Letterlijk mét vraagteken geciteerd uit Kastelen, Ridderhofsteden
en Buitenplaatsen in Rijnland, p.70.
Pag. 4 - Versie 01-08-2010
wordt weersproken door later vervaardigde
afbeeldingen, o.a. van Roelant Roghman. 29 Dat
zou een later gebouwd huis kunnen zijn, waar
dan zijn zoon Jan en diens nakomelingen hebben
gewoond.
Al met al een zeer enerverende periode
voor Jan, niet in het minst omdat rond 1415
ook Alverade hem was ontvallen, na hem acht
of negen kinderen te hebben geschonken. Vóór
1420 was hij ook een tweede huwelijk aangegaan,
en wel met Lijsbeth van Alkemade, die
zich getuige haar afkomst duidelijk een stapje
hoger op de toenmalige maatschappelijke ladder
bevond dan Jans eerste vrouw.
Haar vader Floris was ridder en heeft een lange
ambtelijke carrière doorlopen, waarin hij
onder meer de functies bekleedde van baljuw
van Medemblik, raad van graaf Albrecht en
kapitein van Staveren toen die stad in Hollandse
handen was. Hij werd daar in 1422 door de
Friezen gedood. 30
Haar moeder, die ook Elisabeth heette, was
een dochter van Willem van Kronenburg en
stamde af van de vroegere graaf Willem III van
Holland (waardoor Lijsbeth een achternichtje
van Jacoba van Beieren was). Zowel grootvader
Willem als oom Jan van Lijsbeth was
raadsheer van de graven van Holland, en Jan
was ook een aantal jaren heer van Boekhorst
geweest. 31 Andere bekende Hollandse namen
onder haar voorouders waren Van Poelgeest,
Van den Woude en Van Heemskerk.
Ook uit het tweede huwelijk van Jan werd een
aantal kinderen geboren, al is niet precies duidelijk
hoeveel. Er bestaan nogal wat verschillende
versies van het kindertal van Jan en zijn
echtgenotes, waarbij notaris Cornelis van Alkemade
(geboren Noordwijker) het wel het
bontst maakte door in zijn manuscript over
Boekhorst op te nemen dat Jan uit beide huwelijken
18 kinderen had – 36 in totaal dus. 32
Dat lijkt wel heel erg op een 17 e eeuws broodje
aap. Hoeveel het er wel waren? Daar hebben
we wel wat serieuzere aanwijzingen voor, al
29 1646-1647, De kasteeltekeningen van Roelant Roghman,
1989.
30 Antheun Janse, Grenzen aan de macht. De Friese oorlog
van de graven van Holland omstreeks 1400, p.341-
345.
31 F. van Mieris, Groot Charterboek der Graaven van
Holland III, 460 dd 03-05-1387.
32 K.Alkemade/P.v.d.Schelling: Beschryvinge van het
oude stamhuys, Geslagtsrekening, Wapenen (….) der
Heeren van Boekhorst. Manuscript, Regionaal Archief
Leiden (RAL), nr. LB 86201.

1 e huwelijk 2 e huwelijk
Jan
Otto
Claes
Jan
Jacob
Willem
Lijsbeth
Machteld
circuleren er hoe dan ook verschillende aantallen.
(zie kader)
1420-1430
Vanaf 1420 en 1426 trok Jan ook inkomsten
uit lijfrentes van de steden Haarlem en Leiden.
33 Die waren, in tegenstelling tot de in de
vorige paragraaf genoemde lijfrenten, door de
steden zelf uitgegeven maar het ermee opgehaalde
geld werd weer wel benut voor leningen
aan de grafelijkheid. 34
Jan had in 1421 al een huis in Noordwijk, dat
hij op 25 november 1421 opdroeg aan de opvolger
van burggraaf Philips van Wassenaer,
diens zoon Hendrik, van wie hij het ook weer
in leen terugkreeg. 35 Daar zullen hij en Lijsbeth
dan hun verdere leven hebben gewoond.
Het huis was voorheen van een Noordwijker
met de (bij)naam Boentgen geweest, die in de
tweede helft van de 14 e eeuw een aantal malen
uit de archieven opduikt, en was gelegen aan
het oude Marktveld, het huidige Lindenplein,
op de plaats waar nu de Lindenhof staat.
Misschien was de opdracht wel een tactische
zet van Jan, burggraaf Hendrik was in tegenstelling
tot zijn vader de Kabeljauwse zaak
toegedaan, en het kon natuurlijk geen kwaad
om zo iemand tot vriend te hebben. Anderzijds,
er moet ook een familierelatie met de
33 Geertruida de Moor, Verborgen en geborgen. Het cisterciënzerinnenklooster
Leeuwenhorst in de Noordwijkse
regio (1261-1574), p.53.
34 J.A.M.Y. Bos-Rops, Graven op zoek naar geld, p.172.
35 NA, Leenregisters van het huis Wassenaar. Boek A, fol.
11 v., transcriptie H.Schelvis.
Pag. 5 - Versie 01-08-2010
Jan
Daniel
Hendrika
Agnes
Floris
Lijsbeth
Marie
Margriete
Kerstijne
G.de Moor spreekt echter van 9 kinderen uit elk huwelijk,
waaronder een Anthonis. A. Janse meldt nog een Otto uit het
tweede huwelijk en daaruit 2x een Lijsbeth. Een bij het RAL
aanwezig handschrift van een onbekende genealoog noemt
een Katherina, vermeld in 1449, terwijl ook eens sprake is van
een “oude Claes”. Misschien dat er twee Claezen waren.
De meeste vernoemingen van de kinderen zijn wel te herleiden.
Maar Jacob, Otto en Daniel? Zou Jan nog kennis hebben gehad
van Otto van Holland, heel ver terug? Daniel intrigeert nog
meer – wellicht is er een relatie met Boentgen, in wiens huis Jan
woonde. In die familie komt de naam Daniel voor en ze kunnen
verwant geweest zijn met de Boekhorsten.
Wassenaers geweest zijn omdat een aantal Van
de Boekhorsten als neef van een Wassenaar
worden genoemd, zoals ook Jan in dit geval.
Na het beleg van Leiden was het enkele jaren
wat kalmer geworden in Holland en na verloop
van enkele jaren blijkt dat Jan van de Boekhorst
zijn aandacht heeft verlegd naar Philips
van Bourgondië. Niet dat hij opeens een overtuigd
Kabeljauw was geworden, het zal meer
het pragmatische inzicht geweest zijn dat blijvende
steun aan Jacoba een uitzichtloze zaak
zou zijn. Tijdens de slag om Brouwershaven,
op 13 januari 1426, stond hij aan de zijde van
Philips, en in 1427-28 wordt hij formeel als
raadsheer van Philips aangemerkt, waarvoor
hij een jaarwedde van 100 schilden ontving. 36
Dan komt ook het leven van Jan in een wat
rustiger vaarwater. Door declaraties van vele
reizen naar Delft en genoeglijke etentjes in
Leiden met vertegenwoordigers van (en betaald
door) die stad weten we dat hij als onderhandelaar
actief betrokken is geweest bij
de Zoen van Delft (3 juli 1428) 37, met welk
vredesverdrag tussen Jacoba en Philips (hier
te lande Philips de Goede genoemd) een voorlopig
einde kwam aan de twisten tussen Hoeken
en Kabeljauwen.
Uit dank voor bewezen diensten had Jan na de
Zoen van Delft al accijnsvrijdom in Noordholland
(dat was in die tijd Holland boven de grote
rivieren) gekregen 38, maar hij wist uit zijn
positie aan het hof nog veel meer te slepen.
Zijn eerste coup in dat opzicht was in
1428 het verkrijgen van de hoge heerlijkheidsrechten
over Noordwijkerhout. 39 Daar moeten
we niet te licht over denken: op dat moment
was een Van Duvenvoirde ambachtsheer van
Noordwijkerhout (hij hield dus de lage rechten)
en die kwam ook niet uit zomaar de eerste
de beste Hollandse familie, want immers
stammend uit de Wassenaers. Arent van Duvenvoirde,
een zoon van Jolente van Noordwijk
(een van de laatsten uit de hoofdstam Van
Noordwijk) had de rechten over Noordwijkerhout
in 1357 niet via vererving verkregen
36 Th.v. Riemsdijk, De tresorie en kanselarij van de graven
van Holland en Zeeland uit het Henegouwsche en
Beyersche huis, p.330/7/8; en M. Damen, De staat van
dienst: de gewestelijke ambtenaren van Holland en Zeeland
in de Bourgondische periode (1425-1482), p.445.
37 Idem, p.175; en A. Meerkamp van Embden, Stadsrekeningen
Leiden 1390-1434, passim; en Antheun Janse,
Een pion voor een dame, p.281-284.
38 Idem (v.Riemsdijk), p.500.
39 OV 1989, p.367, Grafelijke lenen in Rijnland, door J.C.
Kort, dd 16-01-1428.

maar uit de verbeurde boedel van zijn neef
moeten kopen. En nu passeerde Jan van de
Boekhorst diens nazaat links en rechts en
kwam zomaar als “echte” heer boven hem te
staan. Ook al waren de betrekkingen tussen
beide families door nog andere familiebanden
waarschijnlijk wel goed, zal het toch wel wat
fronsende wenkbrauwen aan Duvenvoirdse
kant hebben gegeven….
We herkennen nu een doelbewuste strategie
van Jan. Al in 1424 beschikte hij over de Hofvenne
40, in 1425 had hij het patronaatsrecht
van het St.Thomas-altaar in het Noordwijkse
gasthuis verkregen 41 en in 1428 volgden de
hoge rechten over Noordwijkerhout, en tezamen
met wat er daarna nog bijkwam blijkt dat
hij erop uit was het oorspronkelijke familiebezit
van de familie Van Noordwijk, het oude
Northgo dat 200 jaar eerder uiteen begon te
vallen, in al zijn vroegere glorie te herstellen.
Het patronaatsrecht lijkt daarin niet zo’n grote
rol te spelen, maar gaf wel aanzien. Vaak wordt
het als een eigenlijk heerlijk recht gezien,
maar dat is het niet – het recht behoort toe aan
de stichter van de kerk of van het altaar. Natuurlijk
was dat juist vaak de heer van het ambacht
waar het altaar was gevestigd, en Jan zal
het wel beschouwd hebben als een aanvulling
op zijn status in Noordwijk. Niet voor niets zou
hij het recht ook later aan zijn zoon Jan, opvolger
in de belangrijke heerlijke rechten, nalaten.
De al genoemde Hofvenne was in 1396 aan
Vrederik van Zevender, die was getrouwd met
een bastaarddochter van graaf Jan van Blois,
beleend met daaraan gekoppeld het recht dat
hij het mocht verkopen aan zijn zwager, Jan de
bastaard van Blois (graaf Jan had geen wettige
kinderen). 42 Er is na 1397 geen nieuwe belening
aan Vrederiks zoon bekend en het zou
daarom heel goed kunnen dat hij van het recht
om te mogen verkopen gebruik heeft gemaakt
– Vrederiks andere bezittingen waren elders
gelegen (ook buiten Holland), hij stond eerder
ook al land in Westzaan aan Jan de bastaard af
40 H.Schelvis, De Heerlijkheid Offem in de Blauwdotter
nr. 146, p.22, hij betaalt in dat jaar een rente aan het
klooster Leeuwenhorst en moet dus pachter of eigenaar
geweest zijn.
41 J.Bruggeman, Regesten van het archief der voormalige
abdij Leeuwenhorst te Noordwijkerhout, nrs.364/5, dd
17-08-1425.
42 Archief Graven van Holland (AGH), NA inv. 3.01.01, nr.
109 f.4r, dd 15 en 20-05-1396, alsmede f.4v, de bevestiging
door graaf Albrecht dd 07-12-1397, beide in transcriptie
H.Schelvis.
Pag. 6 - Versie 01-08-2010
en dat kleine lapje grond in Noordwijk was
voor hem helemaal niet zo interessant.
En dan is het een kleine stap naar Jan van de
Boekhorst. Jan de bastaard van Blois was namelijk
in dezelfde tijd dat onze Jan aan het hof
verkeerde, al raadsheer van Albrecht van Beieren
en later vertrouweling van Jacoba van Beieren,
en de Jannen moeten elkaar ongetwijfeld
goed gekend hebben. En als we dan ook nog
weten dat Jan van de Boekhorsts zoon Jan met
dochter Johanna van de andere Jan trouwde,
dan zou er best weleens een deal gemaakt
kunnen zijn: Jan van de Boekhorst koopt de
Hofvenne en spreekt met Jan de bastaard af
dat op enig moment een zoon en dochter met
elkaar trouwen. Beiden tevreden: de ene een
stuk familie-erfgoed terug, de andere een uitstekende
partij voor zijn dochter.
Een andere Jan die Jan van de Boekhorst
goed kende was zijn neve, de burggraaf van
Montfoort. Op 15 mei 1429 togen ze beiden
naar Den Haag, waar Jan de Hoge Venne zou
opdragen aan de burggraaf, en het goed weer
in leen terug zou ontvangen. 43
Ongetwijfeld hadden ze het tijdens eerdere
ontmoetingen zo afgesproken maar het was
eigenlijk vrij bijzonder dat de leenheer naar
zijn (toekomstige) leenman toekwam. Want
tenslotte was het voor Noordwijkse Jan een
reisje dat niet zo veel voor stelde – Katwijk,
Wassenaar, Den Haag, als hij zijn paard een
beetje de sporen gaf kon hij er in anderhalf uur
zijn –, voor de burggraaf, die met zijn broer
Lodewijk kwam, duurde het veel langer. Misschien
hadden die twee ook nog andere zaken
te doen en waren ze de dag ervoor al afgereisd.
Het werd een onderonsje van oude strijdmakkers,
want als getuige was ook Gerrit van Poelgeest
erbij, heer van Hoogmade en ambachtsheer
van Koudekerk (en ook al neve van de
burggraaf), die nog met Jan van de Boekhorst
had meegevochten tijdens het beleg van Leiden.
Met zijn vieren hadden ze gemeen dat het
oude getrouwen van Jacoba waren, die nu ook
raad gaven aan Philips de Goede.
Het heergewaad voor het nieuwe leengoed
was een roden sallem of vier stopen wyns. 44 Het
kan best dat Jan die wijn meteen meegenomen
43 Het Utrechts Archief (HUA), Inv. 284: Register van Jan
van Montfoort, 1417-1446, p.106.
44 Het heergewaad was een symbolische gift die door de
leenman bij zijn hulde aan de leenheer werd gegeven,
hier dus een rode zalm of vier stopen wijn. Een stoop was
een kruik met een oor, maar ook een inhoudsmaat van
ca. 2,4 liter.

heeft en misschien hebben de heren van de
gelegenheid gebruik gemaakt om er een gezellig
avondje aan vast te knopen.
De Hoge Venne was, zoals in de leenbrief
staat vermeld, gelegen inden ambocht van
Noortich ende is die outste hofstede van Noortich.
Bepaald niet een onbelangrijk detail,
waarmee het ook wel duidelijk was waarom
Jan het had verworven. Het goed was via een
andere route in zijn bezit gekomen dan de
Hofvenne want de Hoge Venne was in 1337
nog in handen van Jan (II) van Noordwijk
(ambachtsheer van Noordwijkerhout), uit de
hoofdtak van het oude geslacht Van Noordwijk,
die in dat jaar als leenheer optrad en zijn
nicht Machteld ermee beleende. Machteld was
getrouwd met Boudijn van den Rine, die het
goed aan Jan opdroeg. Machteld, waarschijnlijk
dochter van Gerard van Noordwijk, zal het
als erfgoed hebben bezeten. 45
Ook Jan (II) van Noordwijk was in 1350 lid van
het Hoekse verbond geweest en daarna in ballingschap
gegaan. Hij verbeurde toen ook al
zijn bezittingen (waaronder de ambachtsheerlijkheid
van Noordwijkerhout) en dus moet de
Hoge Venne zo aan de grafelijkheid van Holland
gekomen zijn – maar vervolgens niet aan
de graven van Blois zoals eerder de Hoffenne.
De goederen van Jan (II) van Noordwijk werden
namelijk door graaf Willem V in 1357 aan
Arent van Duvenvoirde verkocht (hij werd
hiervoor al even genoemd) – zowel leenbezit
als eijghene goede dus was de Hoge Venne
daarin ook begrepen. 46 Arent was daarna in
financiële problemen gekomen en verkocht in
1361 de Noordwijkse duinen (ook bezit van
Jan van Noordwijk geweest) al aan Jan van
Blois. 47 Mogelijk heeft hij in die tijd al de Hoge
Venne aan Jan (II) van de Boekhorst verkocht,
en anders zal Jan (III) het op een later tijdstip
hebben aangekocht want in 1429 was hij dus
eigenaar.
Het “opdragen” van goederen aan een leenheer
is een wijze van handelen die in die tijd vaak
45 Verslagen omtrent ’s-Rijksarchieven 1922, p.285; NA
3.20.87, Archief van de familie Wassenaer van Duvenvoirde,
inv. 577, 1337.
46 J.C.Kort, Grafelijke lenen in Rijnland 1222-1650, Ons
Voorgeslacht, p.367, nr.265. Volledige transcriptie in
E.Canneman/L.J. v.d. Klooster, De geschiedenis van het
kasteel Duivenvoorde en zijn bewoners, bijlage IV.
47 NA, Nadere toegangen (NT) 387, A.A.M.Schmidt Ernsthausen,
Register van de leenmannen van Jan van Blois in
Zeeland vanaf 1356, p.27 en 89.
Pag. 7 - Versie 01-08-2010
voorkwam (zoals we zagen had Jan het in
1421 ook al gedaan, net als zijn vader in 1385)
en dat verdient even wat meer aandacht want
het lijkt in onze ogen misschien een wat
merkwaardige actie. Maar dat is maar schijn –
naast het zoeken van steun bij machtige heren
zat er wel degelijk nog een bedoeling achter,
een die precies past bij Jans strategie.
Eigen (allodiaal) goed werd na overlijden van
de bezitter namelijk via de toen normaal geldende
erfrechtregels verdeeld. Er was dus
grote kans dat een mooi grondbezit snel in
stukjes uiteen viel omdat het over verschillende
kinderen moest worden verdeeld, of dat er
ruzie ontstond over de erfenis en de boel buiten
de familie werd verkocht. Bij leenbezit
golden andere erfregels – in beginsel ging het
leen over op de oudste zoon, en daarna weer
op diens oudste zoon enz. Tenzij aan het leen
bijzondere bepalingen werden verbonden, bijv.
dat het ook op dochters mocht vererven, of op
jongere zonen. Feitelijk verzekerde Jan zich op
deze manier ervan, mede door dat hij ook nogal
wat bijzondere voorwaarden in de leenbrieven
wist op te laten nemen, dat zijn bezit op
deze manier in de familie zou blijven.
Dat hij in dit geval koos voor de burggraaf van
Montfoort had ook nog zijn betekenis, omdat
de familie Van de Boekhorst uit dat geslacht
zou stammen. Daar zijn helaas geen verdere
bewijzen voor, een mogelijke “oplossing” is dat
Floris (I) van de Boekhorst, van wie de echtgenote
niet bekend is, met een meisje Van
Montfoort getrouwd zou zijn geweest. 48
De keuze om leenman van Montfoort te worden
lijkt een geval van “twee heren dienen”.
Vanwege het huis aan het Lindenplein was Jan
immers al leenman van (de Kabeljauw) Hendrik
van Wassenaar geworden en Jan van
Montfoort, aan wie Jan van de Boekhorst nu
strikt genomen ook loyaal moest zijn, was een
door en door Hoeks edelman en is dat ook
altijd gebleven – en hij niet alleen, zijn gelijknamige
kleinzoon was zo mogelijk nog fanatieker,
wat er aan het eind van de 15 e eeuw toe
48 In de Nederlandsche Leeuw 2004, p.10 e.v. wordt een
hypothese gegeven waarin de vrouw van Boudewijn van
Noordwijk eerder getrouwd was met Willem van Montfoort,
en dat daar de gezochte connectie ligt. Deze hypothese
is om verschillende redenen weinig plausibel. Zie
hiervoor ook mijn artikel “Boekhorst en Montfoort” op
http://home.kpn.nl/f.angevaare/publicaties.html

leidde dat hij al zijn bezittingen in Holland
verbeurde.
Als er dus een conflict was waarin de burggraven
van Leiden en Montfoort aan verschillende
kanten stonden, had onze Jan het wel moeilijk
gekregen. Maar hij heeft het eventuele risico
toch wel goed ingeschat, want toen Philips van
Bourgondië eenmaal de macht in Holland had,
deed deze zijn best om boven de partijen te
staan en de rust in Holland te bewaren. Hij was
weliswaar met Kabeljauwse steun uit de
machtsstrijd met Jacoba gekomen, maar nam
in de jaren daarna ook Hoekse edelen in zijn
raad op, waaronder korte tijd ook Jan van
Montfoort.
Na Noordwijkerhout heeft Jan in 1430
weer een grote slag voor ons in petto. Een nog
mooiere zelfs, want op 18 juli trekt hij weer
met een stoop wijn naar Den Haag om door
Margaretha van Bourgondië, toen nog steeds
lijftochtsvrouwe van Noordwijk, beleend te
worden met een speciaal voor hem gecreëerde
nieuwe heerlijkheid rond de Hoge Venne en de
Hofvenne, die later Ofhem en Offem zal worden
genoemd maar nu, en ook nog bij de volgende
belening, nog geen naam had. 49 Rond
1472-74 wordt het nog als “doe hoge heerlicheit
vanden hofstede van noortich” betiteld 50.
Hij krijgt daarvan meteen ook zowel de hoge
als de lage rechten, en is dus letterlijk heer en
meester in dit gebied. Dit keer was er ook geen
ambachtsheer die zich gepasseerd kon voelen,
want het ambacht Noordwijk, waar de nieuwe
heerlijkheid van afgesplitst was, was op dat
moment niet uitgegeven.
Beide lenen, die van 1429 van Montfoort en
die van 1430 van de grafelijkheid worden nog
wel eens met elkaar verward maar het gaat om
twee duidelijk verschillende zaken. Bij het
eerste om het grondgebruik (een stuk land van
6,5 ha) dat Jan in leen terugkrijgt (wat in die
tijd al bijna hetzelfde is als grondbezit), bij het
tweede gaat het om het volledige overheidsgezag
dat Jan mag uitoefenen over een veel groter
gebied tussen de oude kern van Noordwijk
en Voorhout. De begrenzing ervan doet in tegenstelling
tot oudere heerlijkheden nogal
kunstmatig aan: noordelijk een grens die niet
in het veld te zien was, namelijk die met het
ambacht Noordwijkerhout (die grens was zelf
al een gevolg van een vroegere administratieve
splitsing) en voorts drie weteringen waarvan
49 NA, LRK nr. 60, f.32v., dd 18-07-1430, transcriptie
H.Schelvis.
50 NA 3.01.01. LRK inv. nr. 877, transcriptie H.Schelvis.
Pag. 8 - Versie 01-08-2010
De begrenzing van Offem zoals die in 1746 was. Bron: Beeldbank
Hoogheemraadschap van Rijnland.
alleen die aan de Voorhoutse zijde als een oude
Noordwijkse grens gezien kan worden. Het
leverde een vrijwel rechthoekig gebied op (zie
afbeelding), dat daarom niet gezien kan worden
als precies hetzelfde gebied als de oude hofstede.
Dat gebied zal nog wel groter geweest
zijn want ook Floris van de Boekhorst bleek in
1439 nog een hofstede te bezitten die “van
Noirtich” werd genoemd en net over de grens
met Noordwijkerhout lag.
1430-1440
Na de Zoen van Delft was ook een permanente
Raad van Holland ingesteld, de voorloper van
de latere Hof van Holland. Tot de raad behoorden
de invloedrijkste en belangrijkste leden
van de Hollandse adel, die de graaf van advies
dienden maar feitelijk ook een soort meebeslissingsrecht
in staatszaken hadden. Dat Jan
zich ook onder dit gezelschap mocht scharen
is zeker een weerspiegeling van de status die
hij in de jaren daarvoor had verkregen.
Niet alleen grondgebied en bestuursmacht
had zijn belangstelling want in januari
1430 sloot Jan een pachtovereenkomst met
Margaretha van Bourgondië aangaande de
noordmolen van Noordwijk (ooit nog bezit
geweest van Floris en Gijsbrecht van de Boekhorst)
51 en met het windrecht werd hij later
(1439) ook beleend. Het windrecht was van
oudsher een van de zogeheten regalia (zoals
ook het stroomregaal en het jachtregaal) die
geacht werden het exclusieve bezit van de
landsheer te zijn. Dat Jan ermee beleend werd
betekende dat hij voortaan mocht uitmaken
wie er gebruik van de wind mocht maken (in
51 NA, LRK nr. 60, f.24v./25r., dd 04-01-1430, transcriptie
H.Schelvis. Zie hiervoor ook zijn artikel in de Blauwdotter
nr. 150, p.16 e.v.

de praktijk, wie in Noordwijk een molen mocht
bouwen). Desondanks bleef hij voor de zuidmolen
een pachtsom betalen.
Op 3 mei 1432 werd Jan opnieuw beleend met
Boekenburg. De aanleiding zou kunnen zijn
dat hij ook in deze belening wat wilde regelen
omtrent de vererving van het leen (als de oudste
zoon Jan vroegtijdig zou overlijden, dan
zou het kasteel op Otto komen), maar het bijzondere
was dat gravin Jacoba de belening
bezegelde. 52
Het was nog steeds een gecompliceerde periode
voor zover het erom gaat wie de macht uitoefende
in Holland. In juli 1428 was Jacoba
wel als gravin van Holland erkend maar had zij
tegelijkertijd de macht overgedragen aan haar
neef Philips, als ruwaard. Maar in de herfst van
1430 had Philips de graafschappen Holland en
Zeeland voor acht jaar verpand aan Vranck van
Borselen en zijn neven Philips en Floris, terwijl
in juni 1432 door middel van een schikking
tussen de Van Borselens en de graaf alweer
een einde werd gemaakt aan die verpanding.
De nieuwe belening met Boekenburg viel dus
nog in de periode dat de feitelijke macht in
handen was van de gouverneurs Van Borselen.
53 Maar bovendien, Voorhout behoorde tot
het lijftochtsgebied van Margaretha van Bourgondië,
een gebied dat zij zelfstandig bestuurde
(al was ze vaak in Henegouwen, daarom
had ook zij een gouverneur aangesteld), getuige
ook de vele andere lenen die door haar uitgegeven
werden.
Kort daarop werd Vranck van Borselen door
Philips gevangen genomen. Hij was er, voorafgaande
aan de schikking, al van beschuldigd
dat hij Jacoba gebruikte om activiteiten te legitimeren
die de rechtmatige aanspraken van
Philips op Holland ondermijnden. Zou de belening
met Boekenburg daar een voorbeeld
van zijn geweest? Opmerkelijk dus, ook in het
licht van een andere belening door Jacoba,
waarover verderop meer.
Hoe dan ook volgde er op 16 december 1434
(Jacoba had ondertussen de macht geheel
overgedragen aan Philips en was getrouwd
met Vranck van Borselen) weer een belening,
nu door Margaretha na opdracht door Jan, en
wederom een op 27 maart 1442 door Philips’
52 NA, LRK, nr. 62, fol. 168r/v, transcriptie H.Schelvis
53 Philips van Borselen was inmiddels overleden. Zie
verder over deze periode zeer uitgebreid Antheun Janse,
Een pion voor een dame, hoofdstuk 12, passim.
Pag. 9 - Versie 01-08-2010
Het slot Teijlingen, waar in 1436 Jacoba van Beieren stierf
en in 1439 Jan van de Boekhorst door Margaretha van
Bourgondië met Noordwijk werd beleend. Foto: auteur
stadhouder nadat Margaretha was overleden.
54
De volgende aankoop van Jan in deze jaren
past niet helemaal tussen de andere maar
heeft meer van een vriendendienst annex belegging.
Arent van Gent, net als Jan de bastaard
van Blois een van de ridders rond Jacoba van
Beieren en dus ook een bekende van Jan (en
als de Montfoort-connectie klopt, getrouwd
met een achternichtje van hem), was in 1429
beleend met de heerlijkheid Spanbroek-
Opmeer-Obdam-Hensbroek maar was enkele
jaren later in financiële moeilijkheden geraakt.
Hij kreeg daarom in 1434 toestemming om
zijn dorpen te verkopen, waarop Jan van de
Boekhorst samen met twee andere edelen de
heerlijkheidsrechten van Arent kocht. Jan van
de Boekhorst kocht twee vierden, de beide
anderen allebei één vierde. 55 Ze moesten onderling
maar uitmaken wie heer van welk
dorp ging spelen, want leenrechtelijk was er
geen splitsing van de heerlijkheid en waren ze
gezamenlijk heer. Jan kreeg het (kennelijk grotere)
Spanbroek te besturen maar nam in
1438 ook Obdam en Hensbroek over van zijn
54 NA, LRK nr. 115, f.7, transcriptie H. Schelvis.
55 OV 1996, p.655, dd 01-08-1434, Grafelijke lenen in
Friesland ten westen van het Vlie, door J.C. Kort.

collega Goeswijn Michielsz. Jan van Zwieten
“had” Opmeer.
Opvallend is dat in de beleningen van 1429,
1434 en 1438 (waarin Jan al regelde dat de
lenen op kinderen uit zijn tweede huwelijk zou
overgaan) zijn zonen Jan, Daniël en Floris al
van Noirtich worden genoemd – Jan senior
heeft er dus duidelijk zelf de hand in gehad dat
ze later zo werden genoemd en het is eens te
meer een aanwijzing dat hij erop uit was een
nieuw geslacht “Van Noordwijk” in het leven te
roepen.
Ook in dit decennium verwierf hij nog 35 morgen
land in het Cotelveen in Lisse, dat waarschijnlijk
ook als een belegging moet worden
gezien. 56
Jacoba van Beieren verbleef vanaf juli
1436 op Teijlingen, het kasteel van haar moeder,
waar ze op 8 oktober haar testament liet
opmaken en de nacht daarop overleed. 57 Buiten
degenen die al op het slot waren (in elk
geval haar man en haar moeder), moet Jan van
de Boekhorst een van de eersten geweest zijn
die van haar overlijden kennis nam. Van de
Hollandse edelen woonde hij het dichtstbij en
nog dezelfde dag, 9 oktober om drie uur ’s
middags was hij op Teijlingen, waar hij de akte
meebezegelde waarbij Margaretha, titulair nog
steeds gravin van Holland, afstand deed van
haar aanspraken op de opvolging van haar
dochter. 58 Jan bevond zich in goed gezelschap:
Hendrik van Wassenaar, Arent van Gent, Floris
van Kijfhoek, Boudewijn en Jan van Zwieten,
Jan van Goch, Floris van Haamstede en Gerrit
van Poelgeest. Enkelen van hen moeten dus al
’s-nachts op het slot geweest zijn.
Op 2 februari 1439 kon Jan, net als zijn
oude bekenden Gerrit van Poelgeest (weer hij)
en Lodewijk van Montfoort, weer naar Teijlingen
voor de volgende belening. Rijdend over
de ‘s-gravendam zal het voorval uit 1393 met
de windhond van Albrecht nog wel even door
zijn hoofd hebben gespeeld. Hij moest als
heergewaad namelijk twee windhonden (een
zeel winden) meenemen…. 59
Figuurlijk had hij een langere weg afgelegd
sinds dat jaar. Eindelijk was het nu zover dat
56 OV 1988, p.333, dd 02-04-1436, Grafelijke lenen in
Rijnland door J.C. Kort.
57 Antheun Janse, Een pion voor een dame, p.330-331.
58 Léopold Devillers, Cartulaire des Comtes de Hainaut
de 1337 a 1436, tome V, p.360. Jan wordt er Jean vander
Boechorst genoemd.
59 NA, LRK nr. 60, f.64r., dd 04-02-1439, transcriptie H.
Schelvis.
Pag. 10 - Versie 01-08-2010
In de leenbrief van het ambacht van Noordwijk en de
oorkonde van Jan die erbij hoort zien we heel mooi
geïllustreerd hoe in die tijd verschillende kalenderstijlen
naast elkaar werden gehanteerd. Margaretha’s oorkonde
was gedateerd up onser liever vrouwen dach purificatio
int jair ons heeren duysent vierhondert acht
ende dertich naden lope tshoifs van hollant – dat is
Maria Lichtmis, 04-02-1438, paasstijl. De oorkonde van
Jan, dezelfde dag gegeven, is gedateerd up onser lieve
vrouwe dach purificatio int jair ons heeren anno M
CCCC c negen ende dertich – dat is 04-02-1439, jaarstijl.
hij met Noordwijk werd beleend, maar tegelijkertijd
knaagde er wat aan hem. Zijn oude
makker Gerrit van Poelgeest, gouverneur van
Margaretha’s duytschen duwairen, 60 had hem
niet goed uit kunnen leggen waarom hij alleen
werd beleend met de lage rechten. En waarom
was het nu nodig dat hij in een aparte oorkonde
Margaretha plechtig moest beloven de punten
uit de leenbrief na te komen? Vertrouwden
ze hem soms niet meer? Nee, hij was er toch
niet helemaal gerust op…
Later in hetzelfde jaar, op 17 december 1439
werd hij in dit leen en ook dat van het latere
Offem door Philips de Goede bevestigd, want,
aldus Philips, zijn lieve moye voirn. (was) niet
dan lijftoight vrouwe van Noordwijk, wat betekende
dat de belening van gheenre wairden en
is na hoirre doet. 61
En toen bleek ook wel waar hem de schoen
wrong. Het was niet zozeer tegen hem persoonlijk
gericht, maar hoge heerlijkheden waren
goed beschouwd een uitholling van de
macht van de graaf – als alle ambachten in
Holland in handen van vrijwel zelfstandige
heren zouden zijn gekomen had de graaf bijna
niets meer te zeggen. En Jan, als hij heer zou
zijn over Noordwijk, Noordwijkerhout én
Spanbroek c.s. (en een versterkt huis bezat)
zou hij weleens een te grote machtsfactor
kunnen worden. Dus had Philips’ stadhouder
hem duidelijk gemaakt dat het op deze manier
niet zou lukken en dat hij zelfs, terwijl hij toch
al de belening door Margaretha op zak had, als
wederloon voor de bevestiging door Philips
moest beloven dat hij de hoge rechten over
Spanbroek c.s. weer bij de graaf in zou leveren.
Dan kon die daar weer een eigen baljuw aanstellen,
wat paste bij zijn streven om de touwtjes
strak in handen te houden. In 1443 werd
60 haar weduwegoederen in de Nederlanden
61 zijn lieve tante was slechts lijftochtsvrouwe…. van
geen waarde is na haar dood. NA, LRK nr. 114,
f.148v./150, dd 17-12-1439, transcriptie H.Schelvis.

Jan en Lijsbeth op hun grafzerk in de Oude Jeroenskerk in
Noordwijk. Foto: auteur
als grafelijk baljuw benoemd Jan van Noirtich
62, de zoon van Jan van de Boekhorst.
Bij de bevestiging in 1439 van de lenen
van dorp en hofstede komt een detail naar
voren dat nooit zo’n aandacht krijgt maar wel
veelzeggend is. Jan verklaart namelijk dat hij
de heerlijkheden uitzonderlijk begeert en affectie
ertoe heeft omdat hij van rechter lynen
ende wapenen nedercomen is van dorpe en hofstede.
Hij zegt dus in rechte lijn af te stammen van
het dorp Noordwijk en de hofstede Noordwijk
(en bevestigt daarmee ook de hiervóór aan
hem toegeschreven ambitie). Dat lijkt wat
cryptisch, want hoe kan een persoon nu van
een gebied afstammen. Nog wat meer historie
geeft daar wellicht een verklaring voor.
In de prefeodale tijd was het centrum van een
grondbezit een hof (curtis) waar de heer of
zijn vertegenwoordiger woonde. Zo'n hof
hoefde niet direct een militair steunpunt, zoals
62 NA 3.01.01, Register 'Commissiones Bourgoigne' van
akten van aanstelling door hertog Filips, via P.Noordeloos
in West-Frieslands Oud en Nieuw, 26e bundel.
Pag. 11 - Versie 01-08-2010
een ridderhofstad of kasteel te zijn, maar onderscheidde
zich van de andere hoeven door
zijn grootte, ligging en enige versterking zoals
een wal en een gracht. Benamingen als hofland,
hofvenne en hofpolder wijzen (zij komen
ook in andere dorpen voor) op de vroegere
aanwezigheid van zo'n hof, als gronden die bij
het hof hoorden of daaraan grensden.
Eigendom zoals we het nu kennen was in die
tijden nog niet aan de orde, het grondbezit was
familiegoed waartoe familieleden op grond
van hun geboorte recht hadden – het stamgoed
kon daarom ook niet zomaar vervreemd
worden. Vanuit dat oogpunt bezien en met de
wetenschap dat de oude heren van Noordwijk
Jans voorouders waren, is de opmerking dat
hij van het dorp en de hofstede Noordwijk
afstamde helemaal niet zo onlogisch en een
mooie, authentieke verwijzing dat de hofstad
Noordwijk, waarvan deel uitmaakten de Hoge
Venne en de Hofvenne, het stamgoed van de
oude heren van Noordwijk geweest is.
1440-1450
De laatste tien jaren van zijn leven komen we
Jan minder tegen in de archieven, niet zo
vreemd natuurlijk want hij was al behoorlijk
op leeftijd. In 1442 koopt hij nog 15 morgen
van het Cotelveen erbij en de eerste jaren is hij
ook nog wel raadsheer, maar ook dat baantje
geeft hij op, of moest hij misschien wel opgeven.
Voor het Hoogheemraadschap van Rijnland
was hij in deze tijd nog wel actief. Tot een jaar
voor zijn dood verschijnt hij regelmatig op
vergaderingen in Leiden, Haarlem en Spaarndam,
juist veel vaker dan de jaren ervoor. Ook
daar ontmoette hij telkens Gerrit van Poelgeest,
die ook heemraad was. De laatste vermelding
van Jan als heemraad is van 29 mei
1449, wat betekent dat hij (met onderbrekingen)
44 jaar de functie heeft uitgeoefend. 63
Al die jaren wordt hij in oorkonden – als het er
al bijstaat – vermeld als knape. Hoewel hij in
sommige hedendaagse publicaties “ridder”
wordt genoemd, heeft hij nooit de ridderslag
mogen ontvangen.
Zijn ambitie om Northgo weer tot leven te
roepen is niet volledig vervuld, wat hem vast
wel een beetje gefrustreerd moet hebben.
Toch moet Jan ondertussen in dat streven
nog een laatste aankoop gedaan hebben, en
wel de ambachtsheerlijkheid van het Lange-
63 http://www.janvanhout.nl, Hoogheemraadschap
Rijnland OAR 11, 12, 13, 1253–1564.

veld. Ook een stukje van het oude Northgo, dat
in 1415 als onversterfelijk leen was uitgegeven
aan Claes van Ruijven. In 1429 werd diens
gelijknamige zoon ermee beleend waarna in
1447 Vranck van Borselen, graaf van Oostervant
en de weduwnaar van Jacoba, de belening
ontving. Een tussentijdse belening aan Jan van
de Boekhorst is niet bekend, maar wél dat hij
op 25 september 1446 het goed verkocht aan
Vranck van Borselen, waarbij wordt vermeld
dat Jan het van Claes van Ruijven had gekocht.
64
Het lijkt er sterk op dat Philips – of waarschijnlijker
zijn stadhouder aan wie deze de
regeringstaken in Holland overliet – niet van
zins was Jan met Langeveld te belenen, en dat
die het daarom maar weer aan Vranck van
Borselen – door zijn rol in het bestuur van
Holland ook wel goed bekend aan Jan – heeft
verkocht. Dat beide heren in de verte aan elkaar
verwant waren zullen ze waarschijnlijk
nog wel hebben geweten, maar dat de ene
voorvader (Floris) ooit verdacht werd van
betrokkenheid op de moord van de andere
(Wolfert) zullen ze zich wel niet meer bewust
geweest zijn.
Het boterde blijkbaar niet erg tussen Jan en de
stadhouders – het waren steeds buitenlanders
en daar hadden veel Hollandse edelen een
broertje aan dood (wat Walsch is, valsch is…) –
want in die tijd werd hem ook nog een proces
aangedaan. Jan Kloos meende dat de reden van
het proces was dat Jan, na de ruiling met
Spanbroek etc., oneigenlijk de heertitels van
Noordwijk en Offem bleef gebruiken. 65 Dat hij
zich heer van Noordwijk noemde zou wel in
zijn ambities passen maar het kan niet zo zijn
dat hij zich zo bleef noemen omdat hij vóór de
teruggave van Spanbroek die titel ook niet
bezat, en als “heer van Offem” treffen we hem
ook niet aan omdat de naam Offem nog niet
werd gebruikt.
Hoe het werkelijk lag, daar komen we pas achter
in 1457 bij de belening van zijn zoon Jan
met alle heerlijkheidsrechten. We lopen dus
even vooruit maar de oorzaak is daarentegen
gelegen in de jaren 1428-1429.
64 Berigten van het Historisch Genootschap te Utrecht,
deel 4, eerste stuk, p.93, uit het archief van Nijenrode.
Kloos maakt van de aankoop van het Langeveld geen
melding.
65 J. Kloos, Noordwijk in de loop der eeuwen, p.36 en 45.
Zijn interpretatie dat er twee maal een ruiling tussen
Noordwijk c.s. en Spanbroek heeft plaatsgevonden is niet
correct.
Pag. 12 - Versie 01-08-2010
De eerste pagina van het testament van Jan van de Boekhorst
uit 1447. Foto: H.Schelvis
In de leenbrief van 1457 komt tot uiting
dat de kwestie van het proces tegen Jan van de
Boekhorst bijna zes jaar lang de belening van
zijn zoon in de weg heeft gestaan, en ook dat
de kwestie juist om Noordwijkerhout ging, niet
om Noordwijk. 66
Wat we eerder gezien hebben is dat op 16 januari
1428 Jan van de Boekhorst met de hoge
rechten over Noordwijkerhout was beleend –
dat had Philips indertijd zelf gedaan. In de
leenbrief van 1457 blijkt dat er ruim een jaar
later, op 20 mei 1429, een nieuwe belening is
gevolgd (waarvan de brief kennelijk niet bewaard
is gebleven), met een brieff besegelt mit
den zegele van onser liever suster vrouwe Jacob
gravijnne van hollant. Jacoba van Beieren dus.
Wat dan volgt is een prachtige eigentijdse juridische
redenering van Philips. Toen hij zelf Jan
beleende, in 1428, was hij in oorlog met Jacoba
en dus nog geen wettig heerser over Holland.
Zijn ruwaardschap dat hem door de trouweloze
Jan van Brabant was bezorgd was door het
overlijden van die laatste 67 weer vervallen, en
het ruwaardschap daarna had hij in feite zichzelf
toegeëigend. Dus, zegt hij nu 30 jaar na
66 NA, LRK nr. 116, f.60r., dd 31-01-1456 (1457), transcriptie
H.Schelvis.
67 11 april 1427, Antheun Janse, Een pion voor een dame,
p.266 e.v.

dato dat zijn eigen belening met Noordwijkerhout
door de Zoen van Delft van onwairden
was geworden. Dat had Jan zich toentertijd
misschien al gerealiseerd, en dus had hij voor
een nieuwe belening door Jacoba gezorgd –
daarvoor moest hij de vrijdag na de belening
met de Hoge Venne alweer naar Den Haag, nu
mit enen muyterhavick. Hoewel Jacoba op
grond van art. 23 van de Zoen van Delft wel
bevoegd was in leenzaken 68 zegt Philips nu dat
die belening is nooit door hem is bevestigd,
reden waarom de brief van onsen liever suster
voirn(omt) oick van geenre wairde en was.
Hoewel Philips zelf Jan in 1439 als heer van
Noordwijkerhout betitelde, zegt hij dus nu
eigenlijk dat Jan nooit wettig heer is geweest. 69
Fouten in beleningen komen doorgaans pas
aan het licht als er na de dood van de leenman
om een nieuwe belening wordt verzocht, maar
nu was Philips’ stadhouder (een pietje precies
blijkbaar want wat deed het er nog toe na 20
jaar) er kennelijk eerder achter gekomen –
mogelijk toen Jan om een belening met Langeveld
verzocht en zijn verschillende bezittingen
tegen het licht werden gehouden.
Prompt werd Jan ervan beschuldigd dat hij
Noordwijkerhout onrechtmatig bezet hield, en
die was op zijn oude dag natuurlijk te eigenwijs
om dat toe te geven (ook weer niet zo
verwonderlijk, hij had voor de belening nota
bene 200 schilden moeten betalen! 70), waardoor
zijn zoon zes jaar lang met de brokken
zat en genoodzaakt werd om tegen betaling
van 200 schilden het proces af te kopen.
De laatste decade van zijn leven stond ook
in het teken van de verdeling van zijn bezittingen
over zijn erfgenamen. Dat begon in het
voorjaar van 1447 met de overdracht van een
vierendeel van Spanbroek c.s. aan Daniël voor
zijn huwelijk met Agniese van Raephorst. 71
Hij had in zijn goede tijd al bijzondere bepalingen
in verscheidene lenen kunnen laten
opnemen, maar nu was hij op een leeftijd gekomen
dat er een definitieve regeling moest
worden gemaakt. Daartoe had hij met zijn
68 Mario Damen, De staat van dienst: de gewestelijke
ambtenaren van Holland en Zeeland in de Bourgondische
periode (1425-1482), p.257, n.157.
69 Zie ook OV 1989, Grafelijke lenen in Rijnland, p.367,
waarin J.C.Kort – onterecht – doorverwijst naar de beleningen
met de ambachtsheerlijkheid van Noordwijk en
de hoge heerlijkheid van het latere Offem.
70 Antheun Janse, Ridderschap in Holland, p.251, noot 59
71 OV 1996, p.655 e.v., Repertorium op de grafelijke lenen
in Friesland ten westen van het Vlie 1254-1649
Pag. 13 - Versie 01-08-2010
vrouw en kinderen een afspraak gemaakt over
de verdeling van de roerende en onroerende
goederen na zijn dood. (zie kader)
Onder den jaren ons heeren na sijnre geboorte
dusent vierhondert ende seven en(de) veertich
inder t'hiender indictien op den negentiensten
dach van november ter twieder uren off daer
omtrent naden middage onder onsen heijligen
vader in gode Nicolae die vijfde paus alzo gehieten,
door die godlike voorsienicheijt wesende
inden eersten jaer zijns pausdones verscheen
Matthijs Jansz. van Delft, pastoor van de parochiekerk
in Voorhout maar nu in zijn hoedanigheid
van openbaar notaris, in het huis van
Jan en Lijsbeth aan het oude Marktveld.
Dat was dus 19 november 1447, twee uur ’smiddags
zoals het enigszins wijdlopig door
Matthijs werd vermeld, op welke dag hij de
overeenkomst in een openbaer instrument
opnam, in aanwezigheid van de zonen Jan en
Daniël van Noortich, en die uit het eerste huwelijk
Jan de oude, Otto en Jan de jonge van
der Bouchorst. 72 Het document had dus meer
de kenmerken van een overeenkomst dan van
een testament maar is in feite natuurlijk de
laatste wil van Jan.
Uit het document leren we nog dat hij goederen
in Noordwijk in leen hield van Floris van
de Boekhorst en Jan van Duvenvoirde – de
eigendommen van de laatste zullen ongetwijfeld
nog stammen uit de periode dat zijn voorvader
Arent van Duvenvoirde het eigen goed
van Jan (II) van Noordwijk kocht.
Jan van de Boekhorst overleed op 10 februari
1450. Omdat hij in 1400 al bestuurlijk
actief was zal zijn geboortejaar wel rond 1375
hebben geleden en heeft hij de voor die tijd
mooie leeftijd van circa 75 jaar bereikt. De
grafsteen van Jan en Lijsbeth, 2.70m lang en na
het overlijden van Lijsbeth (31 oktober 1479)
gebeiteld, is nog ongeschonden te bewonderen
in de Oude Jeroenskerk in Noordwijk-Binnen.
Na jaren zijn best gedaan te hebben om de
diverse Noordwijkse bezittingen en rechten bij
elkaar te krijgen moest zijn boedel toch ver-
72 NA, Heerlijkheid Offem, inv. 526, transcriptie H. Schel-
vis.
De vermeldingen van Jan van de Boekhorst als raadsheer
in Hof van Holland, Zeeland en West-Friesland:
24-12-1428 - 24-06-1430
01-05-1433 - 01-05-1438
01-05-1439 - 31-10-1440
Als onbezoldigd raadsheer vermeld in 1431, 1438 en
1441-1444
Bron: Het Instituut voor Nederlandse Geschiedenis

Kinderen van ouste bedde:
Jan: Boekenburg; twee kapelanijen daartoe behorende;
een kwart van het leengoed van Floris van de Boekhorst
en Jan van Duvenvoirde in Noordwijk; een kwart van het
allodiaal goed binnen Zuidholland; 22 morgen land in
Sliedrecht; een lijfrente van 25 schilden op de stad
Leijden.
Otto: de tienden in Sliedrecht en Oudsliedrecht; een
kwart van voornoemd leengoed in Noordwijk; een
kwart van het allodiaal goed in Zuidholland; Boekenburg
(als Jan jr. sterft vóór Jan sr.).
jonge Jan: een kwart van voornoemd leengoed in
Noordwijk; het leengoed van Arent van Gent in Mathenesse;
een tiende van Montfoort in Capelle aan den
IJssel; een kwart van het allodiaal goed in Zuidholland;
een losrente van 9 schilden op de stad Leijden; 8 gentse
nobelen lijfrente op de stad Haerlem.
Claes (regulier): een kwart van voornoemd leengoed in
Noordwijk; een kwart van het allodiaal goed in Zuidholland;
een lijfrente van 14½ engelse nobelen op de stad
Schiedam; 8 gentse nobelen lijfrente op de stad Haerlem.
Jacob (monnik): 6 Willems schilden lijfrente op de stad
Leijden.
Willem (priester): 12 Willems schilden lijfrente op de
stad Leijden.
Lijsbeth (non): 6 Willems schilden lijfrente.
Machtelt (non): 6 Willems schilden lijfrente.
Lijsbeth van Alkemade met haar kinderen (leste bedde):
alle heerlijkheden hoog en laag, leengoederen,
eigen goederen, lijfrenten, huizen, huisraad, kleinoden,
geld en alle roerende en onroerende goederen, uitgezonderd
de lijfrenten voor de kinderen van ouste bedde.
Jan: de kapelanie van het Gasthuis in Noordwijk Binnen.
Jan en Otto (ouste bedde) en Jan en Daniël (leste bedde)
beloven over en weer mede namens hun broers en
zusters afstand te doen van aanspraken op andere
erfdelen.
De drie waarlijke broers van ouste bedde beloven de
helft van de Schadewacht af te staan als hun vader,
moeder of hun halfbroers Jan of Daniël daarom vragen.
deeld worden. Via zijn laatste wil en bijzondere
bepalingen in de verschillende beleningen
had hij het wel allemaal geregeld zoals hij het
wilde, en dan valt het op dat de kinderen uit
zijn tweede huwelijk duidelijk een streepje
voor hadden.
Zo had hij bijvoorbeeld al bij de eerste belening
van het huis aan het Marktveld, in 1421,
laten opnemen dat het huis zou komen op de
twee oudste kinderen bij Lijsbeth van Alkemade,
en mochten die kinderen voortijdig zonder
nageslacht komen te overlijden, dan kwamen
de twee oudste andere kinderen aan de beurt.
Pas als álle kinderen van Lijsbeth voortijdig
stierven (en dat waren er nogal wat), dan
kwam het huis op de twee jongste kinderen bij
Alverade, zijn eerste vrouw. Dat zullen dan
jongens zijn geweest want als ook díe voortijdig
stierven, kwam het huis aan het oudste
meisje…..
Van de belangrijkste bezittingen – de heerlijk-
Pag. 14 - Versie 01-08-2010
heidsrechten en kasteel Boekenburg – ging de
laatste naar zijn oudste zoon Jan, de stamhouder
uit zijn eerste huwelijk (dat kon vanwege
de belening ook niet anders). Maar de heerlijkheidsrechten,
die het meeste aanzien opleverden,
gingen alle naar zonen uit zijn tweede
huwelijk. Waarom eigenlijk? De al eerder gesignaleerd
afkomst van zijn tweede vrouw was
kennelijk zodanig belangrijk dat de nieuwe
Noordwijkse dynastie die Jan probeerde te
vestigen, per se van haar moest afstammen.
Na 1450.
De levensgeschiedenis van Jan van de Boekhorst,
een Voorhouter die in Noordwijk woonde
en heer van Noordwijkerhout was, begon
en eindigde met een conflict met de graaf (toch
een beetje een dwarsdrijver?), maar gaf ook
het beeld van de ontwikkeling van een Hollandse
edelman die aanvankelijk te paard in
volle wapenuitrusting met zijn manschappen
voor zijn leenheer ten strijde trok, naar een lid
van de Raad van Holland wiens werkterrein de
omgeving van het Ridderhuis was – en die een
groot deel van zijn leven wijdde aan het terugwinnen
en herstel van zijn familiegoed. Dat
laatste is hem niet helemaal gelukt en juist
Noordwijk en Offem – zijn eigen creatie –
volgden weer gescheiden wegen maar ruim
200 jaar na Jan van de Boekhorsts overlijden,
in 1661, komen de rechten van beide heerlijkheden
toch weer in één hand.
Het grondeigendom van de Hoge Venne volgt
pas vijf jaar later, in 1666. 73 Daarbij wordt
voor de afmetingen van de beide percelen
verwezen naar de inmeting van 1544, toen het
oorspronkelijke perceel werd gesplitst en de
afmetingen tot op de roede nauwkeurig werden
bepaald. De grond wordt overgedragen
aan Wigbold van der Does, en een beetje terloops
staat er in de transportaktes ook nog dat
hij er mee wordt beleend, nu niet meer door
Montfoort, maar door de Staten van Utrecht
die als rechtsopvolger van de burggraaf van
Montfoort golden.
Noordwijkerhout daarentegen is niet meer
met Noordwijk herenigd. Misschien hebben de
komende jaren ons in dat opzicht nog wat te
bieden.
73 NA, ora Noordwijk inv. 179, f.3v. dd 18-08-1666.