Programmaboekje : Oorlog en Vrede - deSingel

Piotr Fomenko . Atelier Piotr Fomenko
Oorlog en Vrede van Lev Tolstoj
wo 5, do 6, vr 7, za 8 november 2003

edactie programmaboekje deSingel
druk Tegendruk
duur van de voorstelling ongeveer 3 uur en 40 minuten
inclusief twee pauzes
1ste deel: Sint-Petersburg 1 uur
pauze
2de deel: Moskou 1 uur 15 minuten
pauze
3de deel: het dorp ‘De Kale Bergen’ 50 minuten
gelieve uw gsm uit te schakelen!
Foyer deSingel
enkel open bij avondvoorstellingen in Rode en/of Blauwe Zaal
open vanaf 18.40 uur
kleine koude of warme gerechten te bestellen vóór 19.20 uur
broodjes tot net vóór aanvang van de voorstellingen en tijdens pauzes
Hotel Corinthia (Desguinlei 94, achterzijde torengebouw ING)
• Restaurant HUGO's at Corinthia
open van 18.30 tot 22.30 uur
• Gozo-bar
open van 10 uur tot 1 uur, uitgebreide snacks tot 23 uur
deSingelaanbod: tweede drankje gratis bij afgifte van uw
toegangsticket van deSingel voor diezelfde dag

Piotr Fomenko . Atelier Piotr Fomenko
Oorlog en Vrede van Lev Tolstoj
regie Piotr Fomenko
scenografie Vladimir Maximov
kostuums Maria Danilova
choreografie Valentina Gourevitch
literair en muzikaal advies Galina Pokroskaja
regieassistentie Eugene Kalintsev
assistent dictie Vera Kamychnikova
licht Alexej Nenachev
geluid Dmitri Belobrov
assistentie kostuums Serguej Bartotsjevitch
rekwisieten Irina Batsjourina
algemene ondersteuning Oksana Globa
zakelijk directeur Guennadi Choumilov
technisch directeur Konstantin Lebedev
lichttechnici Vladislav Frolov, Sofia Teleguina,
Pavel Tiapkine, Eugene Vinogradov
geluidstechnici en machinerie Natalja Kalasjnikova, Oleg Profiev,
Yuri Frolenko, Victor Kostrovskï,
Stepan Piankov
kleedsters Valerie Kourotsjkina, Anna Podionova,
Ivanka Poltsjenko
grimewerk Anna Melechko, Larissa
Guerassimtsjouk
accessoires Anastassia Sergueeva, Alla Sedakova,
Olga Sedakova
rolverdeling
Galina Tunina Anna Pavlovna Scherer
Rustem Youskaev prins Vassili Sergueievitsj Koeragin
Karen Badalov Graaf de Mortemart
Andrej Kazakov Pierre Bezoechov
Ilia Lioubimov prins Andrej Bolkonski
Ksenia Koutiepova /
Irina Pegova prinses Elisaveta Bolkonskaja
Madeleine Djabraïlova prinses Anna Mikhaïlovna Droubetskoj
Polina Agureeva Helene Koeragin
Ludmila Arinina de tante
Kirill Pirogov Dolokhov
Tomas Motskus Anatol
Serguej Yakoubenko Yakov
Karen Badalov Stevens
Boris Gorbatsjev de oude huzaar
Galina Tunina gravin Natasja Rostova
Rustem Youskaev graaf Ilia Andreievitsj Rostov
Polina Agureeva Natasja Rostova
Kirill Pirogov Nicolaj Rostov
Oleg Talisman Petia Rostov
Ksenia Koutiepova /
Irina Pegova Sonia
Oleg Lioubimov Boris Droubetskoj
Ludmila Arinina Maria Dmitrievna Achrossimova
Serguej Yakoubenko Mitenka
Boris Gorbatsjev graaf Kirill Vladimirovitsj Bezoechov
Ludmila Arinina Catiche
Tomas Motskus Lorrainn, de Franse dokter
Karen Badalov de Duitse dokter
Serguej Yakoubenko geestelijke
Karen Badalov prins Nicolaj Andreevitsj Bolkonski
Galina Tunina prinses Maria Bolkonskaja
Ksenia Koutiepova /
Polina Agureeva Julie Karaguina
Madeleine Djabraïlova Juffrouw Bourienne
Serguej Yakoubenko Tikhone
Boris Gorbatsjev Mikhaïl Ivanovitsj

Opstand der naties Het griezelige nationalisme is historisch gezien
nog geen oud verschijnsel. Men kende het tot aan het einde van de
achttiende eeuw nauwelijks. Tot op dat moment bestonden er natio-
“Kunst is als een microscoop waarmee
de kunstenaar de geheimen
van zijn ziel ontdekt om deze
gemeenschappelijke geheimen aan
anderen te tonen.”
Lev Tolstoj, 1896
Lev Tolstoj
nale gevoelens, nationale trots, het bewustzijn van eigen karakter,
soms, bij vlagen, ook gevoelens van minderwaardigheid of aanmatiging
bij de volken. Maar men had toch principieel het gevoel dat men

1ste bedrijf - Sint-Petersburg
Proloog
De monoloog van Pierre Bezoechov
“Welke kracht is het die volkeren in beweging brengt ?”
Anna Scherer, de gastvrouw van een salon dat erg in trek is,
deelt de uitnodigingen rond voor haar soiree waarop een
politiek vluchteling uit het Bonapartistische Frankrijk, de
burggraaf van Mortemart, de attractie zal zijn. Scherer voert
hevige discussies over de laatste politieke ontwikkelingen
en probeert tezelfdertijd een verloofde te vinden voor Anatol,
de zoon van Vasili Koeragin. De keuze valt op Maria Bolkonskaja,
die met haar vader op het platteland woont. Pierre,
die net terug is uit Frankrijk, ontmoet voor de eerste keer
de mooie Helene Koeragina (in de roman, verderop, zal zij
zijn eerste vrouw worden). De burggraaf vertelt een verhaal
over Bonapartes valsheid, Pierre probeert tot een discussie
te komen, maar de enige die hem bijspringt, is zijn oude
vriend Andrej Bolkonski. Tijdens diezelfde avond doet Droebetskaja
alles om Vasili Koeragin ervan te overtuigen de
militaire carrière van haar zoon Boris Droebetskoj te begunstigen.
Ten huize van Andrej Bolkonski praten Pierre en Andrej na
over de mensen die op de voorbije soiree aanwezig waren.
Pierre doet zijn best om te begrijpen waarom Andrej uit
eigen wil naar de oorlog wil trekken, een feit waarover Liza,
Andrejs zwangere echtgenote, verontwaardigd is. Andrej
legt daarop uit dat hij wil ontsnappen aan zijn huidige
levenswijze, aan het mondaine leven, en ook aan zijn vrouw.
Andrej raadt Pierre aan nooit te trouwen en verzoekt hem
nadrukkelijk zeker nooit deel te nemen aan de orgieën die
Anatol Koeragin organiseert. Pierre belooft hem niet meer
vanzelfsprekend bij één of ander volk behoorde en dat men daarover
niet onophoudelijk sprak of er zelfs maar aan dacht. Het was psychisch
gezond dat men in zijn eigen volk leefde en de eigenaardigheden
op bezoek te gaan bij Koeragin, maar zal al onmiddellijk zijn
woord niet nakomen.
Bij Koeragin thuis wordt een weddenschap aangegaan:
Dolochov wedt met de Engelsman Stevens dat hij al zittend
op de vensterbank een fles rum ad fundum zal opdrinken.
Dolochov wint de weddenschap en Pierre probeert diens
‘heldendaad’ te imiteren. Anatol Koeragin slaagt erin hem
van dit plan af te brengen met het voorstel eens “bij de
actrices” langs te lopen. Pierre begrijpt nog altijd niet waarom
Andrej Bolkonski ten strijde trekt.
2de bedrijf - Moskou
Bij graaf Rostov thuis is men bezig met de voorbereidingen
voor een dubbel feest: zowel de gravin als haar dochter
heten Natasja met hun voornaam. Droebetskaja vertelt hun
dat de schatrijke Moskouse graaf Kirill Bezoechov op sterven
ligt en dat diens onwettige, maar geliefde zoon Pierre
net als Dolochov en Anatol Koeragin verbannen is uit Sint-
Petersburg vanwege zijn baldadig gedrag.
Boris Droebetskoj en Nikolaj Rostov bereiden zich voor om
in dienst te gaan. De twaalfjarige Natasja bespiedt haar
nicht Sonja die Nikolaj aan het kussen is, en wil op haar
beurt Boris zoenen. Droebetskaja voert een conversatie met
haar oude vriendin Natalja Rostova, en beklaagt zich over
haar armoede. Vervolgens trekt ze naar het huis van de stervende
Bezoechov; aangezien ze een ver familielid van hem
is, hoopt ze van hem wat middelen los te krijgen voor Boris.
Vasili Koeragin is ook bij Bezoechov, hij is immers ook een
bloedverwant die op de erfenis rekent, net als Catiche, een
familielid van de graaf dat bij hem inwoont en hem verzorgt.
Droebetskaja gebruikt een list om in het huis van de
daarvan volgde, zonder daarvan veel ophef te maken. Binnen de
beschaafde kringen was zelfs een gevoel ontstaan van wereldburgerschap,
dat rustte op de overtuiging, dat de mensen van alle volkeren

oude Bezoechov binnen te geraken. Intussen maakt Boris
kennis met Pierre en nodigt hij hem uit op een etentje bij
de Rostovs.
Natalja Rostova vraagt een som geld aan haar man die ze
vervolgens aan Droebetskaja geeft voor de legeruitrusting
van Boris. De genodigden verzamelen zich, Achrosimova
arriveert. Iedereen neemt plaats aan tafel. Sonja vertelt
Natasja over haar gevoelens voor Nikolaj; ze vreest echter
dat ze nooit zullen mogen trouwen en is daar heel verdrietig
over. De familie voert samen een toneelstuk voor amateurs
op, "Het water van de bron stroomt over de keien".
Natasja vraagt Pierre ten dans (op het einde van de roman
zal Pierre haar echtgenoot worden).
Terwijl er bij de Rostovs gedanst wordt, krijgt Kirill Bezoechov
opnieuw een hartaanval. Vasili Koeragin gaat Catiche
opzoeken om de hele geschiedenis rond het testament van
Bezoechov op te helderen: de reusachtige erfenis zou aan
hen beiden toekomen, was het niet dat Bezoechov de keizer
had aangeschreven met de vraag van Pierre zijn wettelijke
erfgenaam te maken. Catiche bevestigt dat die brief
inderdaad geschreven werd en zich nu in een portefeuille
onder het oorkussen van de stervende bevindt. Vasili en
Catiche besluiten hem te stelen. Droebetskaja komt echter
onverwacht weer opdagen, samen met Pierre en dwarsboomt
dit plan. De graaf overlijdt. Droebetskaja smeekt
Pierre om voor haar zoon Boris te zorgen.
3de bedrijf - Het dorp “De Kale Bergen”
De oude graaf Nikolaj Bolkonski en zijn dochter Maria
wonen op hun landgoed. Tijdens een les meetkunde geeft
hij aan zijn dochter de brief van haar vriendin Julie, die in
open stonden voor de idealen van verstandig en edelmoedig optreden.
Dit nieuwe bovennationale gevoel was vooral in Duitsland zeer
sterk. Lessing noemde de vaderlandsliefde een heroïsche zwakte,
Moskou woont en de laatste nieuwtjes doorspeelt: over de
oorlog tegen Napoleon die voor de deur staat, over de
immense erfenis die naar Pierre is gegaan. Ze zinspeelt ook
op de trouwplannen van Maria en Anatol Koeragin. Marie
beantwoordt haar brief.
Voor hij terugkeert naar het leger, zorgt Andrej Bolkonski
ervoor dat zijn zwangere vrouw Liza onderdak vindt bij zijn
vader. Zij is heel bang (in Tolstoj’s werk overlijdt ze bij de
bevalling). Andrej heeft een onderhoud met zijn vader.
Wanneer hij hem vertelt over de toekomstige militaire campagne,
stuit hij op hevige kritiek van zijn vader. Tijdens het
eetmaal zetten vader en zoon hun discussie verder.
Andrej wil ten strijde trekken en wel zo snel mogelijk. Maria
verzoekt hem een kleine icoon aan te nemen en altijd bij
zich te dragen. Wanneer hij afscheid neemt van zijn vader,
vraagt Andrej hem zich te willen ontfermen over zijn toekomstige
kleinzoon, indien hijzelf niet meer van de oorlog
terug zou komen.
Pierre komt tot het inzicht dat “de wereld uit zijn evenwicht
is geraakt” en nogmaals vraagt hij: “Waarom neemt u deel
aan de oorlog ?” Andrej Bolkonski trekt naar het front (in
de roman keert hij niet meer terug).
Uit: programmaboek ‘Oorlog en Vrede’, Atelier Piotr Fomenko.
(vertaling Liesbet Waegemans)
Schiller vond dat het vaderland als een ideaal alleen geschikt was voor
onrijpe naties en Herder beschouwde de natie als niets anders dan een
grote hoeveelheid ongewied kruid en onkruid. Toen de Fransen het

Piotr Fomenko en het Atelier Piotr Fomenko
Piotr Fomenko studeerde af aan de faculteit voor regie aan
het GITS in 1961. Zijn leermeesters waren N. Okhlopkov, N.
Gortsjakov, N. Petrov en A. Gontsjarov. Vanaf 1970 werkte
hij als regisseur voor de Komedie van Leningrad, die hij leidde
van 1977 tot 1981. Sedert 1981 geeft hij les aan de Academie
voor Theatrale Kunsten van Rusland (RATI, vroeger
GITIS). In 1993 richt Piotr Fomenko het theater Atelier Piotr
Fomenko op waarvan hij directeur is. Het gezelschap bleef
gedurende lange tijd zonder vaste plek, waarna het in een
oude cinemazaal in Moskou twee ruimtes toegewezen
kreeg die aangepast werden voor het theater.
Officieel werd het theatergezelschap Atelier Piotr Fomenko
opgericht in juli 1993, per decreet ondertekend door de burgemeester
van Moskou. Maar in realiteit werken de acteurs
en de regisseurs die verbonden zijn aan dit theater al samen
sinds juli 1988. In dat jaar selecteerde Fomenko zijn tweede
groep studenten voor het studie-atelier dat hij leidde aan
de faculteit theaterregie van de Academie voor Theatrale
Kunsten van Rusland (GITIS). Gedurende vijf jaar hebben de
acteurs en de regisseurs van de groep samen gestudeerd en
na de afronding van hun studies zijn ze samen gebleven om
een theatergezelschap te vormen. Het Atelier is dus ontstaan
uit de tweede generatie ‘Fomenkis’ (zo worden de
leerlingen van Fomenko sedert lang genoemd); een groep
van tien acteurs en vier regisseurs. Daarenboven zijn twee
pedagogen van het studie-atelier, Eugene Kamenkovitsj en
Serguej Genovatsj, tevens regisseurs van het nieuwe gezel-
Rijnland binnentrokken begroette Josef Görres hen als de nieuw-Frankische
broeders. Het ontwaken uit deze droom was zeer verschrikkelijk.
Doordat de revolutie het koningschap, dat de Fransen tot dusver-
schap geworden. Eén van de studenten regie, Ivan Popovski,
creëerde in het derde jaar van zijn studies de voorstelling
‘Het Avontuur’ (stuk van Marina Tsvetaeva) die hem tijdens
zijn studentenperiode een wereldwijde reputatie verschafte.
De vijf eerste producties die later de basis van het repertoire
van het Atelier gingen vormen, werden trouwens
gecreëerd tijdens deze studiejaren.
Vandaag hebben de acteurs die voortgekomen zijn uit de
latere lichtingen acteurs opgeleid door Fomenko aan het
GITIS (gepromoveerd in 1998 en 2001), de oprichters van het
theater vervoegd. Gedurende verschillende jaren bleef het
Atelier zonder vast theater en speelde haar stukken op verschillende
podia. In 1997 bood het stadsbestuur van Moskou
het theater een lokaal aan op het gelijkvloers van een
gebouw waarin voorheen een kleine cinemazaal werd uitgebaat.
In september 1999 was de renovatie van het lokaal
grotendeels afgewerkt en op 13 januari 2000 vond de officiële
inwijding van dit kleine theater plaats dat bestaat uit
twee ruimtes van dezelfde afmetingen. De huidige vraag
van de toeschouwers overtreft de capaciteit van de twee
zalen ruimschoots en het stadsbestuur van Moskou heeft
besloten om een nieuw gebouw met meer ruimte te bouwen
voor een van de jongste en meest interessante theatergezelschappen
van de stad.
Uit: programmaboek ‘Oorlog en Vrede’, Atelier Piotr Fomenko
(vertaling Bernadette Scheerders)
re met de grotere gemeenschap had verbonden, ten val bracht, verbond
zij de Fransen direct met hun staat. Daarmee gaf zij hun het
gevoel zelf verantwoordelijk te zijn voor het lot van de natie, haar

Zeven jaar ‘Oorlog en Vrede’
Lev Tolstoj werkte gedurende zes jaar aan ‘Oorlog en Vrede’
– het literaire epos dat een centrale plaats inneemt binnen
zijn oeuvre – met name tussen 1863 en 1869. De vier delen
van zijn roman omvatten een tijdperk van de Russische en
Europese geschiedenis tussen 1805 en 1813, de periode van
Napoleontische oorlogen, terwijl de epiloog tot het jaar
1820 loopt. Het theatergezelschap Atelier Piotr Fomenko
heeft wat langer aan haar voorstelling naar de roman van
Tolstoj gewerkt: ongeveer zeven jaar. Het is in 1994 dat Piotr
Fomenko ‘Oorlog en Vrede’ als werkmateriaal voorstelt; op
dat moment is er geen precies project voor een voorstelling
voorhanden, zelfs geen scenische adaptatie van de roman.
De acteurs van het theater en Fomenko vatten een werk
zonder precedent aan: gedurende verschillende maanden
lezen ze elke dag ‘Oorlog en Vrede’ hardop volgens de rollen.
Tezelfdertijd en parallel aan de tekstlezing stellen ze
een gedetailleerde lijst van de romanpersonages samen en
maken een chronologie op. De tekstlezingen vonden plaats
in één van de salons van het Huis van de Acteurs in Moskou;
op het eind waren de muren van dit salon behangen met
bladzijden vol notities. Toen de tekst volledig gelezen was,
na de laatste tekstlezing, werd er champagne gedronken.
Maar het werken aan de voorstelling moest uitgesteld worden:
de scenische realisatie van ‘Oorlog en Vrede’ bleek onmogelijk
binnen de nomadische condities waarin het Atelier
Fomenko op dat ogenblik functioneerde. Het bleek noodzakelijk
om de voorbereiding van de voorstelling en de repeti-
mede te bepalen en met haar te lijden. Zij maakte het beleven van de
nationaliteit tot een dieper doorleefd gevoel dan voordien het geval
was. Niet voor niets waren de begrippen tegenstander van het koning-
ties op eenzelfde plek te laten plaatsvinden. Ondertussen
realiseerde een stagiair van Fomenko die courant Russisch
sprak, de Canadees Everett Dixon, een scenische adaptatie
van heel de tekst van ‘Oorlog en Vrede’. In de loop van de
volgende jaren verliet Fomenko de idee om ‘Oorlog en
Vrede’ te regisseren niet en verschillende keren werden
repetities ondernomen. Uiteindelijk besloot hij om zich te
beperken tot het eerste deel van de eerste roman, de ‘ouverture’,
waarin de actie plaatsvindt in 1805 en doordrongen is
van de voorgevoelens van een naderende oorlog. In dit deel
stelt de auteur aan de lezer de belangrijkste personages
voor die de roman doorkruisen en worden de grote lijnen
van het onderwerp uitgezet. Het uiteindelijk werk kon aangevat
worden in de herfst van 2000: het gezelschap verwierf
zijn eigen – zij het erg kleine – podium en na twee succesrijke
regies die hierop gecreëerd werden – ‘Een absoluut
gelukkig dorp’ naar de novelle van B. Vakhtine en ‘Het
huwelijksgeluk’ naar een van de eerste novelles van Tolstoj
– startte Piotr Fomenko de repetities van ‘Oorlog en Vrede’
met het gevoel dat het “nu of nooit” was. De première van
het stuk vond plaats op 17 februari 2001.
Uit: programmaboek ‘Oorlog en Vrede’, Atelier Piotr Fomenko
(vertaling Bernadette Scheerders)
schap en patriot identiek. Dat had helemaal niet noodlottig behoeven
te worden als niet de oververhitte, al te licht ontvlambare en onrijpe
en mateloze passie van de Franse revolutionairen ook deel was gaan

uitmaken van het nieuw gevormde nationale gevoel. Het geloof dat
zij dragers waren van een bijzondere missie in Europa, dat zij andere
volken vrijheid en beschaving dienden te brengen, zo nodig zelfs met
‘Beweren dat een kunstwerk mooi
is, maar voor de meeste mensen
onbegrijpelijk, is hetzelfde als te
beweren dat bepaald voedsel heel
gezond is, maar dat de meeste mensen
het niet kunnen eten.’
Lev Tolstoj
Anton Tsjechov (l) en Lev Tolstoj
geweld, is het heilloze geschenk van de revolutie aan de Fransen. 'Wij
kunnen slechts rustig zijn indien Europa, en wel geheel Europa, in
brand staat'. Geen enkele minister van de Franse monarchie had deze

uitspraak, die stamt van Brissot, de leider van de Girondijnen in de
Nationale Vergadering, kunnen doen. Doordat deze nationaal-revolutionaire
passie zich verbond met de oude uitbreidingsplannen van de
Oorlog en Vrede © Atelier Piotr Fomenko
para bellum
De eerste stap is gezet in wat belooft het mooiste theaterfeuilleton
van dit ogenblik te worden.
Het vermaarde enfant terrible van het sovjettijdperk, de Russische
regisseur Piotr Fomenko, houdt zich al zeven jaar
bezig met de bewerking voor toneel van ‘Oorlog en Vrede’
van Tolstoj.
Twee jaar geleden ging de eerste voorstelling van dit lange
termijnproject in Moskou in première. Tijdens een blitzbezoek
aan Moskou in een weekendje op en af maakten we
dit beklijvend spektakel mee dat vier uur lang in het Russisch
op de toeschouwers afgevuurd werd. Piotr Fomenko
heeft zich daarin alleen op het eerste boek van ‘Oorlog en
Vrede’ gebaseerd. De oorlog is nabij, maar Napoleon is nog
ver weg en de Russische soldaten zitten nog niet vast in de
modder. Het zijn nog de liefde en sombere geldgeschiedenissen
die de oorlog doen ontvlammen in de harten aan het
hof van de tsaar. Toch dient er zich een verschuiving in tijd
en ruimte aan. Dit komt het uitzonderlijke theaterexperiment
waarop het Atelier Piotr Fomenko met zijn meester en
zijn leerlingen ons onthaalt ten goede.
Het is moeilijk uit te leggen hoe het komt dat de toeschouwer
onmiddellijk helemaal ondergedompeld wordt in het
hart van het Rusland der tsaren, nog lang voor er van revolutie
sprake is… Sfeer, wanorde en spanningen, doodsstrijd
en ondergang, het tumult van de geschiedenis en de storm
in de harten, kanonschoten en verraad, het huiselijk leven
en het leven aan het front, alles wat Tolstoj in tweeduizend
Bourbons, kreeg zij een geheel nieuwe gloed. De republiek kon er toe
overgaan de algemene dienstplicht in te voeren en daardoor massale
legers te vormen, die na aanvankelijke nederlagen de legers van sol-

ladzijden beschrijft, wordt hier met elkaar verweven, dan
weer uit elkaar gehaald.
We maken kennis met de hoofdpersonages van dit epos die
behoren tot twee Russische adellijke families: de Bolkonski’s
en de Rostovs. Centraal staat de stervende figuur van graaf
Bezoechov, die zijn buitenechtelijke zoon Pierre tot erfgenaam
van zijn vermogen maakt. Verder levert ‘Oorlog en
Vrede’ een indrukwekkende galerij van portretten. Om te
beginnen zijn er twee onafgewerkte doeken die elk aan één
kant van de scène zijn opgesteld - het portret van Napoleon
en dat van tsaar Alexander. In het midden beeldt een enorm
doek een kaart van het Europa van 1805 tot aan de Oeral
uit. Tegen deze achtergrond wordt de strategie van veldslagen
en gevoelens opgezet: boven de kaart van het rijk van
de liefde hangt kruitdamp...
Het moet gezegd: Fomenko’s acteurs geven ontzettend goed
gestalte aan de personages van ‘Oorlog en Vrede’. Hun manier
van acteren is uitgelaten, onderbouwd, gedistantieerd. De aanwezigheid
van een mezzanine op de scène maakt het mogelijk
op twee niveaus te spelen en vooral de toeschouwer te
laten meekijken door de ogen van de stervende Bezoechov.
De ironische blik van een man die van het leven wist te
genieten en het uiteindelijk, op het goede moment, verlaat…
Dat de toeschouwer echt voelt dat de oorlog in de lucht
hangt, komt doordat Fomenko en zijn acteurs helemaal op
dezelfde golflengte zitten als Tolstoj. Ze hebben hem van a
tot z gelezen, dag in dag uit, maanden aan een stuk,
daardoor weten ze dat de oorlog er is, altijd, in het hart van
de vrede zelf. Hij zit in de kleine trucjes om een deel van de
erfenis op te strijken; hij is aanwezig in het trieste huwelijk
dat de man naar de oorlog drijft en de vrouw naar het moederschap.
Hij leeft in de mateloze ambitie, in de waanzinni-
deniers van de oude machten overwonnen. Het revolutionaire Frankrijk,
en zijn voltooier Napoleon, zijn dank zij de nieuw gewekte nationale
kracht verder opgedrongen als ooit binnen het bereik van de
ge illusies en het verlamde bewustzijn van grote idealen. Hij
laat zich voelen in de dood, die overlevert of in de steek
laat, in het kind dat door de moeder gedragen wordt, in de
jeugdliefdes, in de salons en op de bals. Hij is overal, als een
verborgen angel, als een onzichtbaar gif. Hij heeft de hand
in de vrede en is tegelijk ook haar ondergang. De geschiedenis
is een vuil spel…
Uit: Fabienne Arvers, ‘para bellum’, Les Inrockuptibles, 8 oktober
2002 (vertaling Liesbet Waegemans)
koningen had kunnen liggen. Maar zij riepen ook sterker weerstanden
op dan de Bourbons en daarover zijn zij tenslotte gestruikeld.
Deze neiging tot wereldburgerschap in de leidende kringen van Duits-

land verdween snel tijdens de vreemde overheersing. In onze tijd vol
beklemming, waarin de verdeling van Europa zulke gevaarlijke gevolgen
heeft, heeft menigeen die de toestand overdenkt zich met een
Oorlog en Vrede © Atelier Piotr Fomenko
Een Rus in Parijs
Interview met Piotr Fomenko
De regisseur Piotr Fomenko is emblematisch voor het Russische
theater, dat ludiek is en vol van leven. Hij wil niets liever –
als individu, burger en artiest – dan in het gezelschap te zijn
van ‘Oorlog en Vrede’ waarvan hij de uitgangspunten weet
te benutten. Na Dostojevski, Gogol, Tsjechov, heeft Fomenko
Tolstoj gekozen als ambassadeur van een hedendaags humanistische
visie.
Wat trok u aan in dit meesterwerk van Tolstoj?
Piotr Fomenko: “De totstandkoming van dit theaterstuk is
een werk van vele jaren geweest door een tekstlezing op te
zetten met de acteurs. Het is natuurlijk niet het complete
werk dat op de scène weergegeven wordt, maar enkel het
begin van het eerste romandeel, dat bestaat uit een inleiding
tot ‘Oorlog en Vrede’. Het blijft bij een poging om dit
immense werk integraal te regisseren, een volledig mensenleven
volstaat niet. Het begin van de roman zet de personages
binnen de gegeven omstandigheden neer die zich moeten
metamorfoseren door de gebeurtenissen die gevolg zijn
van de onwaarschijnlijke koers die de geschiedenis neemt.
Ik denk dat het de taak van het theater is de vraag te stellen
naar het al dan niet verdwijnen van problemen doorheen
een scenische voorstelling. Ofwel lossen de vragen die
een voorstelling oproept zich natuurlijk op, ofwel bezitten
ze zulke potentialiteit dat ze, en vaak zonder antwoord, voor
altijd in het geheugen van de toeschouwer blijven hangen.
zucht herinnerd hoe Europa tijdens de heerschappij van keizer Napoleon
bijna aaneengesloten was en velen hebben het betreurd, dat hij
zijn werk niet heeft kunnen voltooien. Een groter misverstand is niet

Wat vertelt ‘Oorlog en Vrede’ ervan uitgaand dat het werk
kadert in de oorlogen tegen Napoleon tussen 1805 en 1812?
Piotr Fomenko: “Eerst moet je de volledige roman lezen.
Wat je als embleem kan beschouwen en wat het integrale
werk onthult is de geschiedenis voor de oorlog, tijdens de
oorlog en na de oorlog. De regie heeft zich als taak gesteld
om paradoxaal genoeg de oorlog tijdens de vrede en de
sereniteit van het leven bloot te leggen en de vrede tijdens
de oorlog en de gevechtsscènes.”
Het verband tussen het theater en de roman is manifest.
Piotr Fomenko: “Dit verband is tevens complex en moeilijk
te formuleren: dat maakt het avontuurlijk en passioneel. De
voorstelling geeft zelf een antwoord! Daarom moet je ze
komen bekijken …”
Hoe kijkt men momenteel in Rusland tegen de schrijver
Tolstoj aan?
Piotr Fomenko: “Wat mijzelf betreft, ik apprecieer hem vandaag
evenzeer als ik gisteren deed. Ik spreek natuurlijk niet
in naam van heel Rusland. Tolstoj stelt antwoorden voor op
vragen die de mens in zijn tijdperk verontrustten en die ons
vandaag de dag nog meer verontrusten. De vragen gaan
over het lot van de mens, het lot van de samenleving, het
lot van de staat en het lot van de familie. De proloog van de
voorstelling stelt de vraag naar de drijvende kracht van het
volk, een vraagstuk dat om opheldering vraagt. De blik van
de schrijver blijft stilstaan bij het lot van elk individu. De
roman ontplooit op die manier een waaier van afzonderlijke
lotsbestemmingen. Wat is de natuur van de drijvende kracht
van het volk, dat bewegingen en stromingen op gang brengt.
Het is het lot, in gang gezet door de golvende liefde, door de
realiteit van de familie, door het instinct van de wreedheid,
door het gevoel slachtoffer te zijn.”
mogelijk: Napoleon was geen schepper van eenheid, maar een onderdrukker.
Het keizerschap der Habsburgers had, indien het sterker
geweest was, misschien Europa bijeen kunnen brengen. In elk geval
Tolstoj privilegieert de menselijke dimensie binnen zijn
begrip van de wereld.
Piotr Fomenko: “Het lot van een mens is een metafoor voor
het lot van een heel volk. Het volstaat het begin en de epiloog
van de roman te lezen: het is binnen dit interval dat al
deze verscheidene lotsbestemmingen elkaar kruisen.
Natuurlijk verdient het de voorkeur dat de toeschouwer het
gehele literaire werk ‘Oorlog en Vrede’ kent. Wat mij blijft
verbazen is de innerlijke strijd van de mens, belicht in al zijn
consequenties. Tolstoj heeft de mensen immens lief: hij
graaft diep in de ziel van het individu, geconfronteerd met
de geschiedenis zowel als met zijn eigen geschiedenis. De
toeschouwer wordt geïnformeerd over de narratieve en
historische ontwikkeling van zowel de Russische als de Franse
samenleving. Dat alles als resultaat van een diepgaand
onderzoek van de auteur naar het wel en wee van een
samenleving gedurende een periode die start in 1805 en eindigt
in 1814, met als knooppunt de oorlog van 1812. Een
boeiende periode in een oorlogstijd waarin de adel in Rusland
zich aan het hof uitdrukte in het Frans en in het Russisch.
Het Frans, de diplomatieke taal bij uitstek, doet zich
dan ook sterk gevoelen in deze voorstelling.”
Uit: Véronique Hotte, ‘La Terasse’, oktober 2002 (vertaling Bernadette
Scheerders)
koesterde het een diep respect voor alle volksgroepen en in zijn beste
momenten voelde het zich verantwoordelijk tegenover een Hogere
Macht. Maar het zou ook een macht, die geen andere heiligheid

erkende dan de majesteit van Napoleon en de grootheid van zijn land,
mogelijk moeten zijn Europa tot een eenheid te brengen. De volken
begrepen spoedig dat zij niet bijeengebracht werden, maar over-
Oorlog en Vrede © Atelier Piotr Fomenko
Over het ontstaan van ‘Oorlog en Vrede’
(…) Tolstoj moet het plan hebben gehad, drie romans over
drie verschillende tijdperken te schrijven: op de roman over
de invasie van Napoleon moest er een over de opstand der
Dekabristen en voorts een over de tijd na de oorlog in de
Krim volgen. Van deze drie werd er slechts één voltooid, die
Tolstoj zes jaar (1863-1869) van creatieve inspanning kostte.
Het eerste deel van de roman verscheen met de onschuldige
titel ‘Het jaar 1805’ in het tweede en derde nummer van
Katkóvs 'Russische Koerier' van 1865. Tolstoj had oorspronkelijk
het plan om het hem ter beschikking staande materiaal
tot een soort van familiekroniek te rangschikken; de titel
zou zijn: 'Eind goed - al goed'. Stap voor stap evenwel ontplooide
het thema zich tot de monumentale roman ‘Oorlog
en Vrede’ - een roman over Rusland gedurende de opwindendste
en heldhaftigste periode van zijn geschiedenis.
Er is dikwijls op gewezen, dat dit werk eerder een grandioos
epos dan een roman is. Het is een epos, waarin het collectieve
doen en laten van een hele natie is samen geweven
met de lotgevallen van talrijke personen. De auteur
beschrijft deze zo levendig, dat wij ze menen te kennen
alsof wij jaren lang met hen samen hebben geleefd. Wij zien
het panorama der veldslagen, van de inval in Rusland en van
de huiveringwekkende terugtocht uit Moskou van La grande
armée. Maar ToIstoj laat ons ook de vreedzame gebeurtenissen
thuis zien, vooral het leven in het herenhuis op het
landgoed dat hij zo goed kende. Deze beide motieven wisselen
elkaar af, worden dooreen gestrengeld en houden
elkaar in evenwicht als in een gigantische fuga. ‘Oorlog en
heerst. In West-Duitsland bijvoorbeeld werd het Frans de officiële taal.
Duits zou tot een dialect van de gewone man moeten afzakken. Als
enige krant verscheen in Aken nog de ‘Journal de Roer’. Het was de

Vrede’ is waarlijk Homerisch, niet alleen door de stroom der
gebeurtenissen, maar ook doordat de taferelen de glans van
het leven hebben bewaard, om het even of de schrijver ons
de gruwelen van het slagveld toont of dat hij de opgewekte
sfeer van een gezin verrijkt met de vrolijkheid en de streken
van opgroeiende kinderen. Met hetzelfde realisme
tekent hij in krachtige lijnen de inferioriteit van enkele keiharde
figuren uit de hogere kringen, de gekunsteldheid, de
conventionaliteit en het klatergoud van de hofkringen, de
bekrompen sluwheid van de bureaucraten, de halsstarrige
volharding en het gezonde verstand van de boeren. En hoe
opwindend de gebeurtenissen ook mogen zijn, de mensen
leiden hun dagelijks bestaan zoals gewoonlijk. De gebeurtenissen
kunnen verschillend zijn, de kern van de menselijke
natuur blijft dezelfde.
ToIstojs spontane verrukking over de aardse wereld bereikt
hier haar toppunt. Geen enkele keer wordt hieraan iets onttrokken
door zijn uitweidingen over krijgskunde, geschiedenis
of de onbewuste impulsen van massa's of naties als de
voornaamste beweegkrachten van de gebeurtenissen. Men
vergeet zelfs, dat tsaar Alexander I door de schrijver zonder
twijfel is geïdealiseerd, terwijl Napoleon als karikatuur verschijnt.
Kennelijk hebben wij hier te maken met het proces
van de ontmaskering en onttovering van een verwaand dictator,
die dacht de geschiedenis in beweging te brengen,
terwijl hij (volgens Tolstoj) slechts een marionet van de historische
krachten was waarvan hij tenslotte het slachtoffer
werd. Het gelukt Tolstoj echter, dit aanvaardbaar te maken.
Vooral dank zij zijn gave om, gecombineerd met bijtende
ironie, plastisch en psychologisch mensen en dingen weer te
geven, is dit portret van Napoleon overtuigend en levend.
Tolstojs gave om een figuur door zijn manier van spreken
met alle eigenaardige uitdrukkingen en nuances te ken-
openlijk uitgesproken bedoeling van de keizer het Duitse nationale
gevoel haar basis te ontnemen, dépayser l’esprit allemand. De weergaloze
willekeur, waarmee mensen als een kudde schapen naar links
schetsen, blijkt in deze roman zo verbijsterend, dat wij elke
dramatis persona reeds bij de eerste woorden, die worden
uitgesproken, niet alleen als karakter maar ook als sociologisch
type zien. De 'betere kringen' van die tijd gaven
natuurlijk de voorkeur aan het Frans boven het Russisch. Tolstoj
heeft die snobistische voorliefde nauwkeurig weergegeven.
Zodra er sprake is van die kringen, komen wij dit
mengelmoes van twee talen tegen. Aan de andere kant
gebruikt hij zelf, als verteller, die nauwkeurige, eenvoudige
en van nature krachtige taal, die uitsluitend hem ter
beschikking staat en die door geen ander schrijver kan worden
nagebootst.
Hoewel ‘Oorlog en Vrede’ een bepaald historisch tijdperk
beschrijft, treedt dit werk toch ver buiten de grenzen van
een uitsluitend historische roman. De beschreven periode is
het eerste kwart van de negentiende eeuw, het 'gouden
tijdperk' van de Russische adel. Tolstojs figuren worden, hoewel
zij het authentiek stempel van hun tijd dragen, niet
alleen in dit door de tijd bepaalde aspect getoond; zij zijn
ook met de diepere menselijke trekken toegerust, die bij elk
willekeurig tijdperk horen. Daarom bewegen wij ons tussen
hen als tussen onze eigen tijdgenoten. Sommigen zijn portretten
van personen die Tolstoj werkelijk kende. Het grondschema
van de roman berust op het lot van twee families,
waarmee Tolstoj de nauwste betrekkingen had: de Rostovs -
zijn grootouders van vaders kant, en de Bolkonski's - zijn
grootouders van moeders kant. Nikolaj Rostov, die aan de
oorlog tegen Napoleon deelneemt, is Tolstojs vader: het
type van een heel gewoon landedelman, maar steeds opgewekt
en levendig. Zijn zuster Natasja, een van de bekoorlijkste
meisjesfiguren uit de wereldliteratuur, is een portret van
de jongste dochter van Dr. Behrs, Tatjana. Lisa Behrs wordt
Natasja's koele en gereserveerde zuster Vera. Tot de koste-
en naar rechts werden gedreven naar één of ander vaderland zoals dat
net goed uitkwam, bracht trotse en eergevoelige harten in beweging.
En in alle landen marcheerden steeds opnieuw de regimenten, waren

lijke sfeer van het gezin der Rostovs draagt vooral de jongere
generatie veel bij. Hoe fijngevoelig zijn voorts de uren
van heimelijk geluk beschreven, die Nikolaj met zijn hartsvriendin
Sonja doorbrengt. Voor Sonja heeft 'Tantetje' Jergolskaja
model gestaan. Tolstojs voorvader van moeders
kant is geportretteerd in de oude, eigenzinnige vorst Bolkonski,
de vader van vorst Andrej en van de oude vrijsterachtige,
schuwe prinses Maria. Met het oog op het bewogen
historische tijdperk wordt de lezer voortdurend van de
ene familie naar de andere verplaatst, totdat Nikolaj Rostov
Maria (Tolstojs moeder) huwt - kennelijk een huwelijk uit
berekening, terwille waarvan hij zijn beminde Sonja prijsgeeft.
Hij redt daardoor echter de familie van de financiële
ondergang. In nauwe relatie met de Rostovs staan Pierre
Besoechov en Maria's broer vorst Andrej Bolkonski. Beiden
vertegenwoordigen bepaalde kanten van Tolstojs eigen
natuur. Pierre is de onwettige zoon van een invloedrijk edelman
wiens fortuin hij erft en die zich zelf bijna te gronde
richt doordat hij een verdorven vrouw uit de hogere kringen,
'la belle viande' Helena Koeragin, huwt. Hij wordt getekend
als een plompe kerel met een ruim hart, een groot
kind, een goede makker en een zoeker naar de essentiële
dingen van het leven. Vorst Andrej daarentegen is een eerzuchtige,
uiterlijk koele aristocraat, die veeleer een sceptisch
steller van vragen en een criticus is dan een zoeker. Nadat
hij op Natasja verliefd is geworden, ondergaat hij een reeks
teleurstellingen, waartoe ook Natasja's affaire met de minderwaardige
vrouwenjager Anatol Koeragin (de broer van
Helena) behoort. In de veldslag van Borodino zwaar
gewond, sterft Andrej later, nadat hij zich met zijn vroegere
verloofde verzoend heeft. Pierre, wiens vrouw kennelijk aan
de gevolgen van abortus overlijdt, vindt tenslotte in Natasja
een ideale echtgenote. Op deze wijze wordt dus de oor-
er steeds nieuwe contributies, requisities en inkwartieringen. De jeugd
van alle onderworpen landen werd door heel Europa gejaagd en miljoenen
moesten sterven voor een doel dat ze niet begrepen. De
spronkelijke titel 'Eind goed - al goed', tenminste voor zover
het de lotgevallen van de beide families betreft, enigszins
verklaard. Het is duidelijk, dat Tolstoj enkele van zijn eigen
problemen of dilemma's in de beide elkaar aanvullende
figuren van Pierre en Andrej heeft geprojecteerd. Eerzuchtig,
rationalistisch en sceptisch zoals vorst Andrej, gelukt het
Tolstoj toch, een tegenwicht te vinden in de karaktertrekken
van Pierre: deze gaat emotioneel recht op de dingen af,
hij kan met de mensen omgaan en staat dicht hij het volk.
Inderdaad wordt het zoeken van Pierre naar de zin van het
leven in een eigenaardige richting gestuurd door de eenvoudige
boer Karatajev, met wie hij toevallig als gevangene van
de Fransen in aanraking komt. Dit gebeurt tijdens de terugtocht
van de Fransen gedurende de gevechten van de partisanen
(na de brand van Moskou) in de gruwelijk harde winter
van het noorden. Karatajev kan worden gezien als de
verpersoonlijking van de geïdealiseerde patriarchale boeren,
voor wie Tolstoj steeds een groot zwak had.
De slag van Borodino is in zuiver historische betekenis de
centrale gebeurtenis in de roman. Deze is zowel wat de
geschiedkundige juistheid als wat de beschrijving der taferelen
van de veldslag betreft uniek. Tolstojs historisch-wijsgerige
inlassingen en beschouwingen kan men daarentegen
gerust naast zich neerleggen. Dit geldt in het bijzonder voor
zijn dogma, dat het alleen de nationale collectieven, de volkeren
zijn, niet de grote persoonlijkheden, die in werkelijkheid
de geschiedenis in beweging brengen. De Russische
opperbevelhebber Koetoesov bijvoorbeeld is hier (geheel
ten onrechte) meer een passief uitvoerder van de instincten
der massa dan het militair genie en de grote strateeg, die
hij toch ongetwijfeld was. Dergelijke misgrepen worden
evenwel ruimschoots goedgemaakt door de artistieke
waarde van de roman.
bewondering, die men in het begin had gekoesterd voor de verbeteringen
in het recht en voor de gelijkheid van alle staatsburgers maakte
plaats voor afkeer van de vreemdeling. Zelfs bij de wereldburgers

Die wordt mede bepaald door de merkwaardige en kenmerkende
rol, die de tijd in dit werk speelt. Om slechts één voorbeeld
te noemen: alle kinderen van de familie Rostov groeien
voor onze ogen op. De roman omspant ongeveer drie
generaties, die elkaar even natuurlijk afwisselen als de jaargetijden.
En de stroom van de tijd met al de veranderingen,
die hij in de verschillende personen en karakters heeft
teweeggebracht, gaat verder en verder, ook nadat de
gebeurtenissen tot een afronding zijn gekomen. Natasja bijvoorbeeld,
eens een impulsief en zorgeloos meisje, verandert
na haar huwelijk met Pierre volkomen. Zij is niet alleen
een zorgzame vrouw en moeder (in de patriarchale stijl
waar Tolstoj zo van hield), maar zij verwaarloost zelfs haar
uiterlijk. En hoe paradox: ondanks Pierres morele inspanning
om de zin van het leven te zoeken spreekt eigenlijk het premorele
levensinstinct in de roman het laatste woord. De
onzelfzuchtige en toegewijde Sonja, die Nikolaj Rostov
beminde, maar haar liefde ten offer bracht opdat hij met
een rijke erfgename kon huwen, wordt thans door Natásja
verweten dat zij een tekort aan egoïsme heeft getoond.
“Wie heeft, zal gegeven worden en van wie niet heeft, zal
genomen worden”, citeert Natasja in een gesprek met
Maria. Daarop voegt zij er dit negatieve oordeel over Sonja
aan toe: “Zij is iemand die niet heeft; waarom, dat weet ik
niet. Misschien omdat er geen egoïsme in haar is ... Zij is een
'onvruchtbare bloem', weet je, zoals er in een bloemperk
staan.”
Natasja's broer Nikolaj echter, die zijn liefde heeft verraden
om de familie van een bankroet te redden, werd ook later
met geluk en welstand gezegend. Om met Tolstoj te spreken:
“En stellig omdat Nikolaj nooit de gedachte bij zich liet
opkomen, dat hij iets terwille van anderen, uit braafheid
deed, droegen al zijn daden vrucht: zijn vermogen groeide
deed deze druk een nationaal gevoel ontwaken. Josef Görres werd de
heraut in de strijd tegen het knechtschap en een heel andere Schiller
riep zijn medeburgers ertoe op zich bij het vaderland aan te sluiten.
snel aan; de lijfeigenen uit de omtrek kwamen hem vragen,
of hij hen wilde kopen, en nog lang na zijn dood bleef zijn
bestuur in gezegend aandenken bij het volk”.
Zo is echter het leven. En wat de stem van de moraal ook
zegt, in deze roman triomfeert het leven zelf. Samenvattend
zou men van ‘Oorlog en Vrede’ kunnen zeggen, wat de criticus
Belinski over Poesjkins 'Eugenius Onegin' zei: Dit is een
encyclopedie van het totale Russische leven - tenminste wat
dit tijdperk aangaat. In geen andere roman vinden wij
zoveel maatschappelijke verschillen, karakters, types, beroepen
en toestanden beschreven als Oorlog en Vrede - een van
de grootste romans, die ooit werd geschreven. (…)
Uit: Janko Lavrin, ‘Lev Tolstoj – leven en werk’, Antwerpen, 1963,
p. 65-71
Heinrich von Kleist schreef de 'Hermanns-schlacht' en het gedicht 'Germania',
getuigenissen van een demonisch haatgevoel dat slechts werd
geadeld door et genie van de dichter. Te Berlijn hield Fichte die

ewuste en merkwaardige 'Toespraak tot de Duitse Natie', waarbij hij
het Duitse volk uitverkoren noemde boven alle andere. Dit waren de
eerste tekenen van wat niet meer alleen een nationaal gevoel was,
Oorlog en Vrede © Atelier Piotr Fomenko
Geschiedenis en geschiedschrijving in Tolstojs
‘Oorlog en Vrede’
(…) Tolstoj verdeelde de lezers van ‘Oorlog en Vrede’ in
twee categorieën. Het zijn categorieën die nu, meer dan
honderd jaar later, nog steeds van toepassing zijn. De
meeste lezers is het, meende Tolstoj, louter en alleen te
doen om het verhaal dat hij vertelt. De lezers in deze categorie
vinden de historische en filosofische passages eigenlijk
maar vervelend, bladeren haastig verder zodra er gehistoriseerd
of getheoretiseerd wordt en pakken de draad weer op
zodra de fictieve hoofdrolspelers het toneel betreden. Dit
soort lezers beviel ToIstoj naar eigen zeggen het meest: als
romanschrijver deed het hem veel meer deugd dat men zijn
boek gretig las dan dat men het met de pen in de hand
bestudeerde. Niet dat hij zijn ideeën niet van het allergrootste
belang voor de mensheid achtte - dat vond hij wel degelijk
- maar hij meende het best begrepen te zullen worden
door lezers die onbedorven genoeg waren om zich door zijn
boek te laten meeslepen.
Het andere gedeelte van zijn publiek bestaat volgens ToIstoj
uit lezers die vooral geïnteresseerd zijn in de historische en
filosofische kanten van ‘Oorlog en Vrede’. De lezers in deze
- volgens hem gelukkig veel kleinere - categorie halen de
schouders op voor de lotgevallen van personages die zij niet
al uit geschiedenisboeken kennen en zijn vooral benieuwd
naar de manier waarop historische gebeurtenissen, personages
en achtergronden weergegeven zijn - en naar het antwoord
van de auteur op de vraag waarom de beschreven
gebeurtenissen zich voltrokken zoals ze zich voltrokken.
maar tot een nationalistische oververhitting werd. Maar vroeger maakte
men nog niet zulke nauwkeurige onderscheidingen. Het belangrijkste
was dat overal de wil was ontwaakt om tot nationale vrijheid te

ToIstoj dacht dat lezers uit deze tweede categorie vooral op
zoek waren naar opinies die ze al hadden en wetenswaardigheden
die ze al wisten. Het verhaal van hoe Napoleons
hoogmoed in het memorabele jaar 1812 door de Russen
afgestraft werd, kon hen, dacht hij, niet vaak genoeg
opgedist worden, de heldendaden van maarschalk Koetoezov
en generaal Bagration verrukten hen meer naarmate ze
er vaker over hadden horen vertellen, en voor Murat,
Davoust en al die andere Franse schurken wilden zij, ook al
lazen zij er voor de zoveelste keer over, net zo kunnen huiveren
als toen zij in de schoolbanken voor het eerst over hen
hoorden vertellen. Op dit soort lezers had ToIstoj het niet
begrepen. Hij kon zich niet goed voorstellen dat er mensen
waren die zonder dat daar een dringende noodzaak voor
bestond geschiedenisboeken lazen - en dat er mensen waren
die van het raadplegen van manuscripten, documenten en
archiefstukken hun beroep maakten kwam hem al helemaal
merkwaardig voor. Hij ging er voetstoots vanuit dat dergelijke
historisch ‘angehäuchte’ lezers zich kwaad zouden
maken over de manier waarop hij in ‘Oorlog en Vrede’
gevestigde reputaties afbreekt en gevierde helden bekladt.
Van deze categorie lezers verwachtte hij slechts botte kritiek.
Die kwam ook. Toen ‘Oorlog en Vrede’ vanaf 1865 begon te
verschijnen waren de reacties precies zoals ToIstoj verwacht
had. Als roman werd het boek over het algemeen prachtig
gevonden, maar de meeste critici vonden ToIstojs weergave
van de meest bejubelde periode uit de Russische geschiedenis
ontluisterend en moeilijk te verteren. Dat ToIstoj bladzijden
lang de vloer aanveegde met de geschiedbeoefening
van zijn tijd en in uitvoerige geschiedfilosofische passages
haarfijn uitlegde hoe het vak dan wel beoefend moest worden,
lag al helemaal zwaar op de maag. Toergenjev vond
komen. De opstand in Spanje, de eerste uiting van een gevoelskracht
waartegen hij tot dusver nog nooit gevochten had, had de keizer al
tot nadenken moeten stemmen. Hij heeft daarvan niets begrepen en
dat de historische gedeeltes van ‘Oorlog en Vrede’ niet
gebaseerd waren op kennis van zaken maar op bluf. Tolstoj,
zegt Toergenjev, beschrijft hoe de punt van de laars van
tsaar Alexander eruitzag en hoe de lach van Speranski klonk
en wekt zo de indruk buitengewoon goed op de hoogte te
zijn, terwijl hij in feite alleen deze details weet. Toergenjev
bewonderde ‘Oorlog en Vrede’, maar vond Tolstoj als historicus
een charlatan. Hij wist zich geen raad met de inhoud
van Tolstojs ideeën, was geschokt door de heftigheid waarmee
deze wonderlijke opvattingen verkondigd werden en
vond het genre 'roman' niet de juiste plaats om theoretische
beschouwingen ten beste te geven. Slechts een enkeling liet
zich door Tolstojs weergave van historische gebeurtenissen
overtuigen. Meestal betrof de lof de slagveldscènes. Generaal
Dragomirov bijvoorbeeld, een tsaristische opperofficier
die zich minstens zoveel voor literatuur als voor krijgskunst
interesseerde, schreef een lovend stuk waarin hij Tolstoj
complimenteerde met de manier waarop hij veldslagen van
binnenuit beschrijft.
Stukken als dat van Dragomirov konden het tij echter niet
meer keren: de heetgebakerde Tolstoj beliefde slechts het
onbegrip voor zijn ideeën te zien en deed toen zelf de deur
maar dicht. Het is - daar ‘Oorlog en Vrede’ bij gedeeltes verscheen
- weliswaar alleszins aannemelijk dat Tolstoj in het
derde en vierde deel van zijn boek reageerde op de kritiek
die de eerste delen hadden opgeroepen (waarschijnlijk een
van de redenen dat historiografische beschouwingen in de
laatste delen aanzienlijk meer ruimte in beslag nemen dan
in de eerste), maar van een vruchtbare gedachtewisseling
kan men onmogelijk spreken. Tolstoj engageerde zijn critici
niet op individuele basis, maar rekende groepsgewijs met
hen af, ging niet op argumenten in maar verhief zijn stem,
relativeerde zijn ideeën niet maar scherpte ze aan - en
hij meende dat hij het weer met geweld moest neerslaan. Ook in de
andere landen liet hij de politiek van geweld niet los. Daardoor ontstak
hij eerst recht een vuur van offervaardig nationaal gevoel, waar-

evestigde zo nog eens wat zijn critici hem toch al verweten:
dat hij meeslepend kon schrijven maar op historisch
gebied een barbaar was. Nadat zijn boek zo goed als klaar
was gaf Tolstoj - in het in 1868 gepubliceerde ‘Enige opmerkingen
over Oorlog en Vrede’ - nog één keer tekst en uitleg.
Daarna deed hij er op historisch gebied verder het zwijgen
toe: een geschiedwetenschap die zo slecht in staat was zijn
ideeën naar waarde te schatten, moest maar zien hoe ze het
zonder hem redde. Een discussie over inhoud en strekking
van Tolstojs ideeën over geschiedenis kwam niet op gang.
(…)
Uit: Eelco Henk Runia, ‘De pathologie van de veldslag. Geschiedenis
en geschiedschrijving in Tolstojs ‘Oorlog en vrede’, Leiden,
1995, p. 11-13
voor hij in 1813 bij Leipzig en tenslotte in 1815 bij BeIle-Alliance
bezweek. Uit: Paul Sethe, ‘Keerpunten in de wereldgeschiedenis’, Den
Haag, 1968, p. 157-160