presentatie - Erfgoedcel Mechelen

ORGELS VAN MECHELEN
vergeten patrimonium
verborgen schatten

Cijfers:
24 locaties, 26 orgels
(kerken, scholen, DPC) (geen privé)
11 historische instrumenten
(St-Pieter, St.-Jan, Hanswijk, Leliëndaal,
Katelijnekerk, Gasthuis, Hombeek, Heffen, Battel,
Begijnhof, College)
4 instrumenten met relevante historische resten
(Kathedraal, Sint Jan Berchmans, Begijnhof,
OLVD)

Het orgel van de Katelijnekerk:
een typisch curriculum
een bewogen geschiedenis

Egidius Franciscus Van Peteghem bouwt een
nieuw orgel van 1774 tot 1782.
Van Peteghem is één van de beroemdste
Vlaamse orgelbouwers uit zijn tijd.

Naast de fraaie
orgelkast vormen de
oude trompetregisters
de waardevolste
onderdelen van dit
instrument.
Vele elementen uit dit
Van Peteghem-orgel
zijn tot op vandaag
bewaard.

100 jaar later, in 1882, is de muzikale smaak veranderd.
Petrus Stevens uit Duffel past het orgel aan.

Petrus Stevens breidt het orgel uit met nieuwe klanken,
onder meer een hobo-register.

In de jaren ’60 van de 20ste eeuw wordt het orgel een
laatste maal gerenoveerd door de firma Stevens uit Duffel.
De bestaande elementen van Van Peteghem
en Petrus Stevens blijven bewaard.
Het orgel krijgt nieuwe mechanieken en nieuwe klavieren.

Het orgel van de Katelijnekerk en zijn musici
In de 20ste eeuw waren enkele vooraanstaande muzikanten werkzaam als organist
aan deze kerk:
Peter Cabus, directeur van het Stedelijk Conservatorium, en
Urbain Van Asch, internationaal bekend koordirigent.
De laatste restauratie van het orgel werd begeleid door Piet van den Broek,
adjunct-organist van Flor Peeters.

Vandaag zijn er tekenen van verval. Het orgel wordt al
jaren niet meer professioneel onderhouden.
Delen van de orgelkast
komen los en
vallen naar beneden.

Orgelpijpen
zakken door
of buigen krom.

Oxydatie…
Houtverbindingen
komen los...

Hoe lang zullen onze stemmen het nog uitzingen?
Er is hoop: in 2012 startte de stad een
restauratiedossier voor het interieur van de kerk,
en in dit kader werd ook een professioneel
orgeldeskundige aangesproken. Wordt
vervolgd…

“What you see is not what you get”
Het orgel van de Sint-Pieterskerk
Het oorspronkelijke instrument: een barokorgel gebouwd in
1713 door de Mechelse orgelbouwer Carolus Dillens.
Het orgelfront gelijkt sterk op dat van de Carolus-
Borromeuskerk in Antwerpen.

• In deze kast bouwt Pierre Schyven een
romantisch orgel in 1892.
Een “muzikale tweelingbroer” van dit orgel vind je in de Jezuïetenkerk van Leliëndaal.
Foto Peter Meuris

Stadsgeheimen en mysteries:
wat zit er achter het orgelfront van de Sint-
Janskerk?

Tot 2010 bevatte deze kast een orgel uit 1899 met oudere elementen.
Dit orgel stond gedeeltelijk voor de fresco’s die een aantal jaar geleden
ontdekt werden. Met het oog op een restauratie/reconstructie is dit orgel
momenteel gedemonteerd.

Verbouwen, verbouwen…
Het orgel van Onze-Lieve-Vrouw-over-de-Dijle
• 1485: vaste organist
• 1504: eerste orgelherstellingen
• 1507: nieuw orgel door Hendrik van den Houwe
• Ca. 1550: nieuw orgel door Cornelius Mors
• 1565: nieuw orgel besteld bij de beroemde Gillis Brebos (die
later orgels zal bouwen voor het Escorial in Madrid), dit orgel
wordt in 1566 overgedragen aan de Antwerpse kathedraal na
de beeldenstorm
• 1611: nieuw orgel door Balthasar Rutgeerts
• 1665: nieuw orgel door Jan Bremser
• 18de eeuw: onderhoud door diverse gerenommeerde
orgelbouwers
• 1841: herstellingen door Dreymann uit Mainz
• 1889: ombouw door Anneessens uit Menen
• 1958 en 1968: nieuw orgel

Een prachtige barokke façade:

Een functioneel modern front:

De periferie: Hombeek, Battel
Battel, foto L.Tooten
en Heffen
Hombeek

Verborgen schatten: orgels in
het college, gasthuis, begijnhof
• Sint-Romboutscollege: Orgel van Cappuyns-Keulemans uit 1869

• Verwaarlozing, vandalisme en verval: het orgel in het voormalig
O.-L.-V.-gasthuis.
• Orgel gebouwd of verbouwd in 1757 door E. Le Blas, afkomstig uit
een kapel van de Gasthuiszuster aan de O.-L.-Vrouwstraat, rond
1850 overgebracht naar de kapel aan de Keizerstraat, later nog
enkele malen gewijzigd.

• In 2009 worden de oude gasthuisgebouwen ontruimd. Een reeks 18de
eeuwse orgelpijpen die door de gasthuiszusters zorgvuldig
bewaard waren, worden in kartonnen dozen op een hoop gegooid
naast het orgel. Een waardevol instrument dat tot voor een paar jaar
nog redelijk functioneerde, is nu deels onherstelbaar beschadigd.

• De Begijnhofkerk bevat een 17 de -eeuwse orgelkast met enkel nog
de frontpijpen. Het auteurschap hiervan is (nog) niet helemaal
duidelijk.

EEn… wat over het
kathedraalorgel?
• Gebouwd in 1958. Typisch voor deze
periode: orgelfront zonder omkasting, met
decoratieve open opstelling van
orgelpijpen.
• Er zijn nog een aantal pijpen uit de
vroegere kathedraalorgels overgenomen;
het grootste deel is nieuw materiaal
• Erfgoedwaarde: ontworpen volgens de
plannen van Flor Peeters, die een
concertinstrument wilde waarop alle
orgelmuziek uit de hele geschiedenis kan
klinken.
Foto Jan Smets

Orgelbouwers in Mechelen
• Carolus Dillens: geboortedatum onbekend, overleden 07-07-1729
en begraven in Sint-Janskerk. Bewaard: Orgelkast Sint-Pieterskerk,
volledige orgel in Millegem (Ranst) en Perk, orgelkas Sint-Carolus
Antwerpen.
• Jan Dekens: werkte bij een orgelbouwer Hans Goltfuss in Haacht,
wiens weduwe hij huwde in 1695. Vestigt zich in Mechelen, laatste
activiteiten gesignaleerd in 1703. Bewaard: orgel in Tienen, Sint-
Germanus.
• Balthasar Rutgeerts (16de-17de eeuw), een schoonbroer van de
beroemde Antwerpse orgelbouwer Gillis Brebos.
• De uit Duitsland afkomstige Jan Bremser (geboortedatum niet
bekend, ca. 1610?) overlijdt in Mechelen in 1669. Vanaf 1634 is hij
actief in Mechelen; hij is vooral bekend om de kwaliteit van zijn
orgelkasten. Bewaard: Mechelen O.-L.-Vrouw-over-de-Dijle:
orgelkast; orgel Aarschot O.-L.-Vrouw: orgel Elzenveld Antwerpen.

Na zijn dood wordt het bedrijf verdergezet door zijn zoon Blasius
Bremser (1646-1679) en daarna vermoedelijk door Paul Munick, die
een orgel bouwde voor de Hanswijkkerk.
• Joseph Cappuyns (1777-1853) is onderwijzer maar ook actief als
orgelbouwer. Zijn zoon Polycarpe-Florentin (1821-1871) wordt fulltime
orgelbouwer. In 1856 trouwt hij met Maria Isabella Ceulemans,
vandaar de firmanaam “Cappuyns-Ceulemans”). Het atelier bevond
zich in de Onze-Lieve-Vrouwstraat. Veel werk bewaard in Vlaams
en Waals Brabant. In Mechelen: orgel van de kapel van het Sint-
Romboutscollege; in Lier: orgel in de vm. Zwartzusterskapel.
• Loret: familie van musici en orgelbouwers afkomstig uit
Dendermonde. François-Bernard Loret (1808-1877) vestigt zich in
Mechelen vanaf 1846. In zijn atelier in de Bleekstraat werden de
eerste lessen van het Lemmensinstituut gegeven. Werk: ongeveer
300 orgels. Bewaard: verschillende instrumenten in België en
Nederland, één instrument in Arequipa (Peru)!

Waar gaat het mis?
• deteriorering van de kerkmuziekpraktijk
• verminderde belangstelling voor klassieke muziek
• veranderde maatschappelijke verankering van de kerk

Wat doen we eraan?
• Nieuwe initiatieven rond het orgel: demo’s op open
monumentendag, orgelwandelingen (bvb. RIM)

• aanspreken en opleiden van een jonger
publiek
Foto Bert Cluytens
Foto Kurt Engelen

• Herwaardering van het orgel als concertinstrument,
concertprogramma’s met nieuwe invalshoeken (crossover,
alternatief repertoire…)

Foto’s: Wannes Vanderhoeven, Peter Meuris, Inge De
Cleyn, Lode Tooten, Kurt Engelen,
Bert Cluytens, Jan Smets
Realisatie: Wannes Vanderhoeven
Mechelen 2012

Addenda n.a.v. de vragen uit het publiek én update:
-Er bevindt zich geen orgel meer in de kapel van BIM/SEM.
Dit orgel is verhuisd naar het Lemmensinstituut ergens begin jaren ‘60.
-Marmeren orgelpijpen bestaan maar zijn zeer uitzonderlijk.
De Spaanse orgelbouwer Ivan Larrea is ermee bezig: http://www.ivanlarrea.com
-De Sint-Janskerk heeft een nieuw koororgel: klik hier.