educatie voor duurzame ontwikkeling als opstap naar burgerzin - GO ...

educatie voor duurzame ontwikkeling
als opstap naar burgerzin
werken rond afval, hebben een fietspool en zijn bovendien een MOS-school!
Wij zijn dus al goed duurzaam bezig”, vertelt een directeur fier. Duurzaam …
“Wij
spontaan heb je wel een idee wat die term betekent. Wellicht hoorde je
er al een en ander over in de media: commerciële verkooptrucs, eco, groene energie,
verantwoord gebruik, verstandig omgaan met grondstoffen, bezuinigen, veranderen,
consu-minderen … duur(der)!
Educatie voor duurzame ontwikkeling (EDO) is voor de Vlaamse Regering een prioriteit.
Maar wat houdt EDO in? Is het iets nieuws? Hoe ga je er in het basisonderwijs mee aan de
slag? In dit artikel willen we een en ander verduidelijken.
duurzame ontwikkeling
We worden geconfronteerd met complexe
maatschappelijke fenomenen waarbij verschillende
factoren met elkaar verweven zijn.
Ecologische, economische, culturele, historische,
ethische, technologische en sociaalpolitieke
factoren hebben elk hun impact op
onze samenleving en beïnvloeden elkaar. Wat
goed is voor de ene, is dat niet noodzakelijk
ook voor de andere. En wat eerst als de
beste oplossing wordt gezien, kan op lange
termijn een vergissing blijken.
People
Profit Planet
Wat is duurzame ontwikkeling? Het rapport
Brundtland (1987) definieert het zo: “Duurzame
ontwikkeling is een ontwikkeling die
voorziet in de behoefte van de huidige generatie,
zonder daarmee de mogelijkheid van
de toekomstige generaties om ook in hun
behoeften te voorzien, in gevaar te brengen.”
Eenvoudiger gezegd: Wat we nu doen, heeft
gevolgen voor later en wat we hier doen,
heeft gevolgen voor elders in de wereld.
Duurzame ontwikkeling heeft een tijdsdimensie
en een ruimtedimensie en berust daarbij
op drie aspecten die met elkaar verweven
Wat we nu doen, heeft gevolgen voor
later en wat we hier doen, heeft elders
in de wereld gevolgen.
zijn: een economisch aspect profit, een
sociaal aspect people en een milieuaspect
planet. Dat betekent dat we op economisch
vlak acties ondernemen opdat de economische
groei niet ten koste zou gaan van het
milieuaspect en het sociale aspect. Op so ciaal
vlak betekent het dat we strijden tegen
sociale uitsluiting, zorgen voor toegang tot
goederen en diensten, voor betere arbeidsvoorwaarden,
voor verbetering van de opleiding
van de werknemers en van de diversiteit,
voor verdere ontwikkeling van eerlijke handel.
Op milieuvlak ten slotte gaat het om het
wijzigen van de productie- en consumptiewijzen
ter bescherming van het ecosysteem,
de fauna en de flora. Ook wanneer we oplossingen
bedenken of toekomstperspectieven
ontwikkelen, houden we rekening met die
drie aspecten.
educatie voor duurzame
ontwikkeling
Wereldwijd groeit het besef dat educatie in
een proces van maatschappelijke verandering
een essentiële rol vervult. De Verenigde
Naties riepen 2005-2014 daarom uit tot
BASISONDERWIJS
decennium voor duurzame ontwikkeling. Ze
omschrijven het als volgt: “Educatie voor
duurzame ontwikkeling ontwikkelt en versterkt
de capaciteit van individuen, groepen,
gemeenschappen, organisaties en landen om
oordeelkundige keuzes te maken ten voordele
van duurzame ontwikkeling. Het kan
een verschuiving in de geestesgesteldheid
van mensen bevorderen en hen daardoor in
staat stellen onze wereld veiliger, gezonder
en welvarender te maken, waarbij de levenskwaliteit
toeneemt. EDO kan kritische reflectie,
grotere bewustwording en betere kansen
op volwaardige zelfontplooiing opleveren,
zodat nieuwe visies en opvattingen kunnen
worden verkend en nieuwe methoden en
hulpmiddelen ontwikkeld.”
Wellicht vind je die omschrijving van EDO
niet echt eenvoudig. We kunnen het als volgt
herformuleren. Als duurzame ontwikkeling
betekent: “Genoeg, voor altijd, voor iedereen”,
dan kunnen we EDO definiëren als het
leren denken over en werken aan een leefbare
wereld, nu en in de toekomst, voor
onszelf en voor anderen elders op de planeet.
Het gaat er dus om individuen en groepen
uit te rusten met die capaciteiten die ze
nodig hebben om bewuste keuzes te kunnen
maken voor zulke leefbare wereld. Om dat te
verwezenlijken, moet EDO aandacht hebben
voor 5 pijlers.
mei 2012 7

Pijler 1:
edo vereist nieuwe kennis
Je kunt bijzonder veel onderwerpen in
verband brengen met duurzame ontwikkeling.
Je kunt als school natuurlijk niet elk thema
uitvoerig aan bod laten komen. Dat hoeft
ook niet. Wat essentieel is voor duurzame
ontwikkeling, kan via tal van leerinhouden,
thema’s en projecten de weg naar de klas
vinden. Essentiële elementen zijn onder
andere:
• onderlinge afhankelijkheid van sociale,
economische en ecologische fenomenen;
• onzekerheid (en het voorzorgsprincipe dat
daarmee samenhangt);
• draagkracht van de aarde;
• behoeften en rechten van toekomstige
generaties;
• levenskwaliteit;
• gelijkheid en rechtvaardigheid;
• burgerzin (rechten, plichten en verantwoordelijkheden);
• beheer van natuurlijke hulpbronnen;
• omgaan met biologische, culturele,
sociale en economische diversiteit.
Genoeg, voor altijd, voor iedereen!
Pijler 2: edo bevordert
systeemdenken en een
geïntegreerde aanpak
Je kunt de verschillende aspecten van duurzame
ontwikkeling niet van elkaar losmaken.
Ze vragen om een geïntegreerde benadering.
Cruciaal is dat je verbanden legt (systeemdenken).
We zoomen binnen hetzelfde onderwerp
in of uit op verschillende onderdelen.
Enkele kenmerken daarvan zijn:
• liever gehelen bestuderen dan deelaspecten;
• eerder kijken naar dynamische relaties dan
naar lineaire oorzaak-gevolg-ketens;
• meer aandacht schenken aan processen
dan aan feiten;
• vooral streven naar het ontdekken van
patronen dan naar het zoeken van details.
8
mei 2012
Hoe?
nieuwe kennis
systeemdenken
waardeontwikkeling
omgaan met emoties
actiegerichtheid
didactiscHe uitgangsPunten Voor edo
inHoud Proces
Pijler 3: edo is gericht op
waardeontwikkeling
Educatie omvat activiteiten waarmee waarden
verduidelijkt en bespreekbaar gemaakt kunnen
worden. Dat kan door ervaringsgericht
te werken aan betekenisvolle thema’s. We
leren het meest door onze eigen waarden en
overtuigingen te confronteren met die van
anderen. Verschillende opvattingen en een
verscheidenheid aan achterliggende waarden
zijn daarom geen drempel, maar juist een
verrijking. Het biedt een ruimer en gevarieerder
klankbord waaraan we onze eigen
overtuigingen kunnen toetsen. Zo kunnen
nieuwe waarden ontstaan.
Pijler 4: edo houdt rekening
met emotionele factoren
Waarden en emoties zijn nauw met elkaar
verbonden. Educatie omvat dus ook emotionele
factoren. Je kunt emoties in leerprocessen
constructief gebruiken om situaties te
verbeteren. Ze zijn de drijvende kracht achter
motivatie. Daarom is het belangrijk aandacht
te schenken aan:
• eigen emoties en gevoelens;
• emoties en gevoelens van anderen;
• de betekenisvolle uiting van gevoelens;
• regulering van emoties;
• het productief gebruik van emoties.
Pijler 5: edo vertaalt zich
in actie
We leren vaardigheden vooral door zelf in
actie te komen. Zo leren we omgaan met
verbreden
verbinden
integreren
verdiepen
gevoelens van angst en bezorgdheid over
wat misloopt én ontwikkelen we tegelijkertijd
moed en engagement om zelf acties te ondernemen.
Als leerlingen activiteiten doen dan komt
het er niet op aan dat ze het probleem als
dusdanig oplossen. Maar wel dat ze competenties
verwerven als opstap naar burgerzin,
zodat ze kunnen participeren in de samenleving.
Niet om het even welke activiteit is
daarvoor geschikt. De actie moet doelbewust
worden gekozen. En nadien moet er tijd gemaakt
worden om erop te reflecteren.
Al die uitgangspunten krijgen vorm door
zowel de inhoudelijke als procesmatige aanpak
van EDO te ‘verbreden’, te ‘verbinden’ en
te ‘integreren’. Je kunt met andere woorden
bestaande lessen, thema’s en projecten verrijken
met de vijf beschreven pijlers om tot
educatie rond duurzame ontwikkeling te komen.
edo binnen het onderwijs
edo en de drie aspecten
Educatie voor duurzame ontwikkeling is geen
leergebied op zich, maar dient geïntegreerd
te worden binnen het reeds bestaand curriculum.
Het kan op verschillende manieren
mee opgenomen worden in bestaande lessen,
thema’s of projecten, zoals milieuzorg op
school.
Milieuzorg op school (MOS) richtte zich tot
nu voornamelijk op het leren over en waarderen
van de natuur, en het leren over milieuproblemen
en die verhelpen. Bij EDO leren
kinderen te kijken naar een dilemma of een
probleem vanuit een bepaald aspect: het na-

tuur- en milieuaspect planet, het sociaalculturele
aspect people en het economische
aspect profit. Bij elk probleem kiezen ze één
aspect als uitgangspunt. Maar de andere twee
worden niet uit het oog verloren.
Het navigeren binnen de drie aspecten biedt
de kans in en uit te zoomen op tal van deelaspecten
binnen het gekozen probleem. Het
linken van die drie aspecten maakt dat de
kinderen zich niet verliezen in het geheel of
zijn verschillende deelaspecten. Het bedenken
van creatieve oplossingen, stimuleren
van een onderzoekende houding en het ontwikkelen
van interessante ideeën verhoogt
de betrokkenheid. EDO wordt zo een bijzonder
boeiende uitdaging.
edo en de tijdsdimensie
De volgende generaties dragen de gevolgen
van onze beslissingen: nucleair afval, luchtvervuiling,
uitputting van bodemschatten,
klimaatopwarming … Het goede nieuws is
dat we ook positieve keuzes kunnen maken
waarvan onze kinderen en kleinkinderen
later de vruchten zullen plukken. Investeren
in hernieuwbare energie, kwaliteitsvolle
gezondheidszorg voor iedereen, werken aan
natuurontwikkeling, degelijke opleiding,
onderzoek naar milieuvriendelijke producten …
Als je met leerlingen aan de tijdsdimensie
werkt, dan benadruk je in hun gemaakte
keuzes het positieve, maar vraag je ook dat
ze rekening houden met de gevolgen. Ze
mogen immers niet met het gevoel achterblijven
dat de wereld naar de haaien gaat en
dat ze daar niets aan kunnen doen. Iedereen
heeft de plicht zijn verantwoordelijkheid op
te nemen met aandacht voor het belang en
de mogelijkheden van collectieve acties.
Groot denken en klein doen. Of zoals Patrick
Geddes het verwoordde in zijn boek Cities in
Evolution (1915): “Think global, act local!”
edo en de ruimtedimensie
In verband met de ruimtedimensie is de ecologische
voetafdruk een belangrijk concept.
Die toont heel duidelijk aan dat de rijkdommen
van onze planeet beperkt zijn en dat
we die eerlijk moeten verdelen over de meer
dan zeven miljard aardbewoners. Oudere kinderen
worden zich door die ecologische voetafdruk
bewust van de problematiek. Voor heel
jonge kinderen is het een te abstract concept.
Maar de ideeën erachter kan de leerkracht
wel steeds als leidraad hanteren. We vatten
ze hier samen.
De ecologische voetafdruk is de oppervlakte
aarde die een persoon, een stad of een heel
land verbruikt voor zijn/haar dagelijks leven.
Alles wat je eet, drinkt, leest, draagt, op je
haar smeert, koopt of weggooit, komt ergens
vandaan. Het groeide of werd gemaakt. Dat
kan op meerdere plaatsen gebeurd zijn.
Meestal is er ook vervoer aan te pas gekomen.
Er bestaat op aarde een deel energieland,
een deel grond voor biodiversiteit, een landbouwdeel,
bebouwd land en er zijn ook visgronden.
Achter elk product dat in de winkel
ligt, zit een hoeveelheid grond die nodig was
om het te produceren, te verwerken en/of te
vervoeren. De oppervlakte ervan drukt men
uit in hectaren, en dat maakt de ecologische
voetafdruk.
Rekening houdend met de huidige wereldbevolking
en de beschikbare reserves is er 1,8 ha
beschikbaar per persoon. Dat is het eerlijke
aardeaandeel. Dus als we per persoon niet
meer dan 1,8 ha gebruiken, leven we op een
duurzame manier zonder de aarde verder uit
te putten. Op dit ogenblik is het gebruik van
de aarde heel ongelijk. Zo gebruikt de gemiddelde
inwoner van India 0,8 ha en de gemiddelde
Noord-Amerikaan 9,6 ha. De gemiddelde
Belg komt aan 5,6 ha, dus meer dan
3 keer zoveel als het stuk waar hij recht op
heeft. Als ook de inwoners van de ontwikkelingslanden
hetzelfde consumptiepatroon
hanteren als een inwoner van de Verenigde
Staten, hebben we vijf extra wereldbollen
nodig … en die zijn er niet!
edo binnen het basisonderwijs
Het is wel duidelijk dat de opgroeiende
generatie voor een grote uitdaging staat. De
kinderen van nu zullen moeten rechtzetten
wat bij de huidige en vorige generatie is
misgelopen. Ze staan voor de opdracht de
ecologische schade op onze planeet te herstellen
én tegelijkertijd de sociale onrechtvaardigheid
een halt toe te roepen. Bij het
streven naar een wereld waarin dat gereali-
seerd kan worden, speelt educatie een grote
rol.
Het basisonderwijs kan daartoe bijdragen door
de kinderen te wapenen met competenties
die nodig zijn om elk op hun manier bij te
dragen aan een meer duurzame toekomst. De
opdracht van het basisonderwijs bestaat erin
de leerlingen de uitgangspunten van duurzame
ontwikkeling bij te brengen als opstap
naar burgerzin. Het doel daarbij is dat ze
leren samen te leven in een gemeenschap
en zich er verantwoordelijk voor voelen.
Het huidig curriculum bevat voldoende aanzetten
om EDO zonder veel inspanningen
zowel horizontaal als verticaal te integreren
in het schoolwerkplan. Elk team dat ondersteuning
wenst om EDO te implementeren in
het eigen onderwijsaanbod, kan beroep doen
op deskundige hulp via het project De
Timaeus Story dat sinds 2011 deel uitmaakt
van het (gratis) nascholingsaanbod.
Liesbeth Borms,
nascholer project De Timaeus story
Jef Pazmany,
pedagogisch begeleider VVKBaO
Extra info
Wereldoriëntatie leerplan, DOKO, 2010.
www.nascholing.be/basisonderwijs
De Wolf, M., e.a., Lesgeven over duurzame
ontwikkeling, Garant, Antwerpen-Apeldoorn,
2011.
Geddes, P., Cities in Evolution,
Williams, London.
Meijer, F., e.a., Eén Aarde is genoeg voor
de hele wereld: Duurzame ontwikkeling op
vernieuwingsscholen, 2011.
Sleurs, W., Duurzame ontwikkeling:
Hoe integreren in het onderwijs,
De Boeck, Antwerpen, 2008.
Vlaamse Overheid, Educatie voor Duurzame
Ontwikkeling: De vlag en de lading, 2010.
World Commission on Environment and
Development, Our Common Future,
UN documents, 1987.
mei 2012 9