Reader Creatief denken - Hogeschool Rotterdam

Reader Creatief denken
2011-2012
Hogeschool Rotterdam
Bureau Communicatie & Externe Betrekkingen
Dienst Toelatingsexamens en Ondersteunend Onderwijs
Ellis Wertenbroek
April 2012

Inleiding
Reader
In deze reader vind je informatie over de opzet van de voorbereidende lessen
Creatief denken, de theorie en opdrachten die tijdens deze lessen worden besproken
en gemaakt én een beschrijving van de eindopdracht.
De reader vormt de basis voor de aangeboden lessen, maar kan ook zelfstandig
doorgenomen worden. De eindopdracht voor deze module is voor iedereen dezelfde,
ongeacht of je wel of niet de ondersteunende lessen bijwoont.
Opzet en werkwijze
In lesweek 1 en 2 zal in een groepsessie in twee lesuren de theoretische achtergrond
van Creatief denken besproken geworden. Ook ga je met concrete opdrachten aan
de slag en wordt ingegaan op de eindopdracht.
In week 4 bestaat de mogelijkheid met de docent een individuele afspraak te maken
om de vorderingen van de eindopdracht te bespreken. In week 6 zal tijdens een
groepsbijeenkomst de individuele eindopdracht gepresenteerd worden. De
weekopzet ziet er als volgt uit:
Wk 1 Theoretische achtergrond en oefeningen Groepsles, 2 lesuren
Wk 2 Theoretische achtergrond en oefeningen
Introductie eindopdracht
Groepsles, 2 lesuren
Wk 3 Zelfstandig werken aan eindopdracht
Wk 4 Tussentijdse afspraak individuele student Individueel, 20 minuten
per student
Wk 5 Inleveren eindopdracht, docent bepaalt datum
Wk 6 Presentatie eindopdracht Groepsles, 2 lesuren
Mogelijkheid tot herkansen 1 op 1
Eindopdracht
De eindopdracht bestaat uit een drietal onderdelen. Ten eerste dient bij de docent
een verslag ingeleverd te worden, waarbij het creatieve proces van het begin tot aan
het eindproduct beschreven moet worden. Het eindproduct wordt beoordeeld alsook
de presentatie. Aan het einde van de reader wordt de eindopdracht uitgebreider
besproken.
Contact
Heb je nog vragen over de reader, dan kun je contact opnemen met Ellis
Wertenbroek: e.j.m.wertenbroek@hr.nl.
2

Introductie Creativiteit
1. Misverstanden rond creativiteit
a. Creativiteit is een gave en valt niet aan te leren.
Niet waar! Creativiteit is net zoals taalgevoel, baltechniek, wiskundig inzicht of bijv.
een goed geheugen een vaardigheid, en daar kun je aan werken. Natuurlijk is de één
ergens van nature beter in dan een ander. Maar dat wil niet zeggen dat wat je bij je
geboorte hebt meegekregen nooit meer te verbeteren zou zijn. Door er actief mee
aan de gang te gaan, kan iedereen zijn basisniveau aanzienlijk verhogen.
b. Creativiteit, dat is toch: goed kunnen schilderen, kleien of wandkleden maken.
Nee, het begrip is veel ruimer! Het Latijnse werkwoord ‘creare’ betekent letterlijk
scheppen, de bron zijn van iets wat er tot dan toe nog niet was, iets nieuws maken of
bedenken. Dat kan een schilderij zijn of een gedicht…maar evengoed een nieuw
product, een manier om goedkoper te produceren of een verandering in de
organisatie, zodat er efficiënter kan worden gewerkt.
c. Creativiteit is iets voor softies, daar scoor je in de harde zakenwereld echt niet
mee.
Mis! Steeds meer bedrijven en organisaties bieden hun medewerkers de
gelegenheid via trainingen hun creatief vermogen verder te ontwikkelen, omdat
bewezen is dat creatieve werknemers beter functioneren, met meer plezier werken
en nuttiger zijn voor de organisatie. Bovendien: binnen een groep ongeveer gelijk
opgeleide werknemers met soortgelijke taakstellingen is creativiteit een usp dat
sommigen doet opvallen en zo de basis zijn kan van een uitzonderlijke carrière.
2. Wat is creativiteit?
• Nieuw (niet gewoon, niet normaal, anders verrassend) en adequaat
(nuttigheidsfactor: evenwicht tussen nut en wenselijkheid, doet het nieuwe
product ook werkelijk wat het belooft te doen?)Is het beter dan datgene wat al
bestaat?): het nieuwe idee moet doen wat het belooft en dat moet het op een
betere manier doen dan al mogelijk was. (Han Bakker)
• Het vermogen iets nieuws te scheppen, een nieuw concept of object wordt
gemaakt, wanneer een originele oplossing voor een idee wordt gevonden.
(Wikipedia)
• Creativiteit is iets nieuws zien (kansen of oplossingen voor problemen), iets
nieuws vinden en iets nieuws doen of maken.
• Creativiteit is een mentaliteit
3. Wat is creatief denken?
• Creatief denken is het in verband brengen van dingen of ideeën die voordien
geen verband met elkaar hielden of leken te houden.
• Creatief denken is: het scheppen van nieuwe denkkaders.
• Creativiteit is het vermogen om nieuwe en binnen de gegeven context
passende resultaten neer te zetten. Onder passend verstaan we dat
creativiteit bijdraagt aan het realiseren van een wens of een verlangen of het
oplossen van een vraagstuk of probleem; het voegt waarde toe.
3

4. Creativiteit en hersenonderzoek
Creativiteit bereikt bij mensen vermoedelijk al rond het vijfde levensjaar een piek.
Kinderen verliezen grotendeels hun creativiteit op het moment dat ze naar de
basisschool gaan. Daar ligt een tiental jaren de nadruk op cognitief leren (de
linkerhersenhelft), waardoor de rechterhersenhelft zich veel minder sterk ontwikkelt.
Al jaren doen wetenschappers onderzoek naar de functies van de hersenhelften van
de mens. Hierbij meten ze de verschillen in activiteit van de hersenonderdelen.
Aangenomen wordt dat hersenhelften elk hun eigen specifieke terrein hebben, maar
dat delen van de hersenen elkaars functies kunnen overnemen. Hoewel mensen hun
beide hersenhelften gebruiken, is bij vrijwel iedereen één van de twee dominant. In
de westerse cultuur is dat meestal de linkerhelft.
Linkerhersenhelft Rechterhersenhelft
Logisch-denkt in termen van: als…dan… Denkt in beeldspraak en gelijkenissen-
Metaforisch
Verbaal-werkt met woorden Werkt met beelden-Visueel
Analytisch-deelt het geheel op in delen Kan meerdere dingen gelijktijdig-Parallel
Overziet het geheel-Holistisch
Abstract-richt zich op concepten en Ziet onderdelen in hun verbandbegrippen
Synthetisch
Tijdgebonden-denkt sterk in verleden, Ziet verleden, heden en toekomst als
heden en toekomst
Lineair-ziet vooral de opeenvolging, de
oorzaak en het gevolg
één Niet-tijdgebonden
Is sterk in het omgaan met ongeordende
informatie-Chaotisch
4

Artikel: Hoe overleef je de brainstorm?
Door Mark Mieras, gepubliceerd op 22 december 2009
Wie verheugt zich op een brainstorm? Veel mensen hebben een hekel aan zo'n rondje
fantaseren rondom een white board. Hen overvalt gelijk een diep gevoel van machteloosheid.
Waar haal je creatieve ingevingen vandaan? Hersenonderzoekers hebben zich diezelfde vraag
gesteld: wat is het verschil tussen mensen die creatief zijn en mensen die het niet zijn? Nee,
creatieve mensen hebben geen magische antenne voor ideeën. En ze hebben ook geen creaknobbel.
Het verschil ligt subtieler. Onderzoekers van de Drexel University in het
Amerikaanse Philadelphia ontdekten vorig jaar dat mensen met een creatieve geest hun
hersencentra anders gebruiken. Ze zetten hun hersenen in een andere stand.
Meteriener
De onderzoekers lieten proefpersonen anagrammen oplossen: woorden waarvan de letters
door elkaar gehusseld zijn. Bijvoorbeeld 'roenaogke' en 'meteriener'. De meeste proefpersonen
slaagden er vrij vlot in om er het juiste woord in te ontdekken. In dit geval 'kangoeroe' en
'miereneter'. De een vond de oplossing min of meer systematisch door lettercombinaties te
proberen, de ander vertelde dat de oplossing zomaar te binnen was geschoten uit het niets.
Deelnemers die zo'n ingeving meldden bleken hun hersenen anders te gebruiken dan andere
deelnemers. Ze gebruikten beide hersenhelften om het probleem op te lossen, en niet alleen
hun dominante hersenhelft - bij de meeste mensen is dat de linker.
Met die dominante linker hersenhelft redeneren we en vinden doelgericht oplossingen.
Tijdens een brainstorm is dat niet de bedoeling. Als je de oplossing kunt beredeneren heb je
immers geen brainstorm nodig. Maar hoe zet je de rechter hersenhelft aan het werk? Het
probleem is dat we die niet bewust kunnen sturen. De rechter hersenhelft moet min of meer op
eigen houtje aan het werk gaan. Dat gebeurt pas wanneer de linker hersenhelft daarvoor
ruimte geeft. De kunst van creativiteit is de controle opgeven, stoppen met redeneren en
loslaten. Dat zijn we niet gewend.
Creatieve hersenen
Er zijn meer verschillen tussen creatieve en minder creatieve hersenen: andere hersengolven,
minder activiteit in bepaalde centra onder het voorhoofd. Steeds draait het om het opgeven
van controle. De hersenen gaan dan associatiever, grilliger en minder logisch werken en dat
noemen we creatief. Creatieve geniën als Vincent Van Gogh, Albert Einstein, Emily
Dickinson en Isaac Newton hadden hersenen waarin de controle van nature al lager lag,
reconstrueerden onderzoekers van de Vanderbilt University in het Amerikaanse Nashville. Ze
waren 'schizotypisch'. Mensen met die persoonlijkheidsafwijking gebruiken hun rechter
hersenhelft veel sterker dan andere mensen.
Ook met normale hersenen kun je creatief zijn. De kunst is om je niet te laten dwingen.
Creatief zijn op commando, dat gaat nu eenmaal niet. Brainstormen moet je doen zonder
prestatiedruk. Zorg dat je je op je gemak voelt. Vaak is met zijn tweeën sparren daarom
effectiever, zeker als je ondertussen een wandeling maakt. De beweging en de afwisseling
brengen de benodigde wanorde in het brein en ze activeren beide hersenhelften. Onderzoekers
van de Universiteit van New Jersey ontdekten eerder dit jaar nog een andere truc die helpt om
de hersenhelften te laten samenwerken. Ze lieten proefpersonen dertig seconden met de ogen
van links naar rechts en van rechts naar links bewegen. Dat is niet alleen gymnatiek voor de
oogspieren maar ook voor de hersenen. De objecten voor je neus verschuiven op en neer
tussen het rechter en het linker beeldveld en daarmee tussen de twee hersenhelften. Dat
5

stimuleert de samenwerking. Proefpersonen die de oefening deden waren daarna creatiever
dan proefpersonen die dertig seconde voor zich uit hadden gekeken.
Mark Mieras is auteur van het boek: Ben ik dat? Wat hersenonderzoek vertelt over onszelf.
(Uitgeverij: Nieuw Amsterdam). Prijs: € 19,95
6

Creativiteitstest
Met de volgende tekst bepaal je wat je dominante hersenhelft is. Hoe meer je
rechterhelft ontwikkeld is, des te meer zijn je creatieve vaardigheden ontwikkeld. Een
goede samenwerking tussen de hersenhelften zou vijf tot tien keer meer kunnen
opbrengen dan wat de hersenen nu produceren.
Lees de lijst snel door en zet bij elk woord:
• Een + wanneer je jezelf erin herkent
• Een – wanneer dat niet het geval is.
Op de volgende pagina kun je je score bepalen.
Ben je… + - Ben je… + -
1. intuïtief 14. voorzichtig
2. emotioneel 15. fantasierijk
3. logisch 16. planmatig
4. realistisch 17. detaillistisch
5. rationeel 18. objectief
6 hard 19. feitelijk
7. open minded 20. romantisch
8. analytisch 21. gevoelsmatig
9. benaderend 22. vrijdenkend
10. experimenterend 23. gedisciplineerd
11. impulsief 24. subjectief
12. dogmatisch 25. speels
13. zacht 26. risicozoekend
7

Score linker- en rechterhelft
Neem de + en de – over in de onderstaande tabel
3 1
4 2
5 7
6 9
8 10
12 11
14 13
16 15
17 20
18 21
19 24
22 25
23 26
A: totaal + A: totaal +
B: totaal - B: totaal -
A-B A-B
Linkerhersenhelft score Rechterhelft score
Per hersenhelft kan de score variëren van -13 tot +13. Hoe hoger de score, des te
beter is de hersenhelft ontwikkeld. Gemiddeld scoren mensen laag in de plus, met
een verschil van 5-10 tussen links en rechts. Vaak scoort links hoger dan rechts. Dit
geeft aan dat er nog veel te ontwikkelen is.
Bij duidelijk negatieve scores of grote verschillen tussen links en rechts kun je je
afvragen of je dit ook wenst en of het past in je werk en je je gewenste levensstijl.
Een mooie score is een score rond de +7 met een verschil tussen links en rechts van
hooguit 5. Links en rechts kunnen dan goed samenwerken en er is voldoende
uitdaging om te blijven verbeteren.
8

Blokkades voor creatief denken
Mensen zijn geneigd in vaste patronen te denken. Dat gaat snel en geeft zekerheid
en vastigheid. Ze leren rationeel te denken en volgens vaste patronen. Dat is handig
en snel, maar mensen zitten er ook in gevangen.
Analytisch denken Creatief denken
Logica Fantasie
Unieke (of enkele) antwoorden Vele mogelijkheden, antwoorden of
Ideeën
Convergerend Divergerend
Verticaal Lateraal
De volgende barrières staan creativiteit in de weg:
• Weerstand tegen verandering
• Angst om voor gek te staan
• Angst om fouten te maken
• Te weinig relevante informatie of een teveel aan irrelevante informatie
• Beoordelen van ideeën in plaats van ze zelf te bedenken
• Stereotiep denken: van bestaande producten alleen de gangbare
gebruiksmogelijkheden kennen
• Intolerantie voor dubbelzinnigheid
• Niet in staat zijn te ontspannen of een nieuw idee tot rijping te laten komen
• Neiging tot overdreven zelfkritiek
• Conformisme of het verwachte antwoord willen geven
• Gebrek aan tijd
• Vastgeroest zijn
• Korte termijn denken
• Ego-effect
• Gebrek aan lef
• Angst voor het onbekende
9

Creatieve vaardigheden en attitude
‘Minds are like parachutes, they work best when they are open’ (Frank Zappa)
Elke sporter weet dat hij beter presteert als zijn basisconditie en zijn basishouding
oké is. Een sporter heeft een set basisoefeningen om zijn niveau op peil te houden
en werkt hard aan zijn attitude om te presteren. Zo ook voor creatief denken. Een
creatieveling werkt op geregelde tijdstippen aan de basisconditie van de hersenen.
Dit kan hij doen door een aantal basisvaardigheden te oefenen. De creatieve
basisvaardigheden zijn elementaire denkprocessen die als het ware bouwstenen
vormen van complexere denkprocessen. Hij is zich ook bewust van een juiste
attitude om tot hogere prestaties te komen.
1. Vaardigheden:
Creatief waarnemen
Als je waarneemt, zie je wat er is. Gelukkig maar, maar ook beperkend. Anderen zien
het namelijk ook. Wil je wat nieuws, dan zul je ‘anders’ moeten waarnemen. Anders
zien, ruiken, horen en voelen…
Flexibel associëren
Snel associëren is o.a. nuttig bij brainstormen. Associëren doe je al spontaan. Maar
je kunt je associatievermogen wel vergroten door: je snelheid te verhogen, te
kantelen, terug te koppelen en te verbinden.
Verbeeldingskracht en fantasie ontwikkelen
Beelden zijn vaak dwingende patronen. Ze zijn niet makkelijk te veranderen. Toch
moet je nieuwe beelden creëren om iets nieuws te maken. Het ‘ver-beelden’ is zowel
het maken van nieuwe beelden, als het loslaten van bestaande beelden. Verbeelden
is het vermogen om een voorstelling in de geest te maken van iets dat op dit moment
niet fysiek waar te nemen is. Het gaat dan om visuele beelden, geluiden, geuren,
smaken, tastzin, ideeën of concepten.
2. Creatieve attitude
• Kansdenken. "Ja, en .." in plaats van "Ja, maar ..". Probeer oordelen uit te
stellen. Als je oordeelt, stopt je exploratief denken. Je geeft nieuwe ideeën
geen kans. Stel je je oordeel uit, dan zul je meer open staan voor frisse
ideeën, andere gezichtspunten en verrassende invalshoeken.
• Doorzettingsvermogen. Denk niet te snel dat je de oplossing al heeft, maar ga
nog even door met brainstormen.
• Denk in alternatieven. Het eerste idee dat in je opkomt, dat had je al en
meestal is dat een voor de hand liggend idee. Door te divergeren
(=alternatieven bedenken) kom je je drempels tegen. Ga je daaraan voorbij,
dan begint de originaliteit.
• Afstand nemen. De meeste mensen krijgen hun beste ideeën als ze
ontspannen en alleen zijn.
• Risicobereidheid. Treed eens uit je comfortzone. No guts…no glory!
• Sociale vaardigheden. Goede connecties met anderen, luistervaardigheid,
open staan voor ideeën en enige ‘politieke handigheid’ helpen je goed op weg
om creatiever te worden.
10

• Een probleem is een uitdaging
• Fouten maken mag, je kunt er zelfs van leren
• Nieuwsgierig zijn
• Zoveel mogelijk ideeën genereren
• Voortborduren op wat anderen gezegd hebben
• Terugkoppelen
• Vanuit zoveel mogelijk invalshoeken kijken
• Zelfstandig denken
• Patronen doorbreken
• Intuïtie en gevoel gebruiken
• Er plezier in hebben
• Humor hebben
11

Edward de Bono
‘The quality of our thinking determines the quality of our future.’
De Britse dr. Edward de Bono wordt wereldwijd beschouwd als een autoriteit op het
gebied van creatief denken en het aanleren van denktechnieken.
Edward de Bono studeerde medicijnen en psychologie. Hij ontving een Rhodesbeurs
en doceerde aan de universiteiten van Oxford, Cambridge, Londen en
Harvard. Zijn medische achtergrond, vooral zijn kennis van biologische
informatiesystemen, heeft hem in staat gesteld om denktechnieken te doceren en het
heeft hem geïnspireerd om baanbrekende denkmethoden te ontwerpen.
Edward de Bono is de bedenker van de term ‘lateraal denken’. Hij ontwierp het CoRT
Thinking-programma voor scholen, dat wereldwijd het meest gebruikte programma
voor het doceren van denktechnieken is geworden.
In 1985 schreef De Bono Six Thinking Hats, een boek dat zowel in het bedrijfsleven
als in de onderwijswereld enthousiast werd ontvangen. In 1991 richtte hij een eigen
organisatie op (De Bono Thinking Systems link naar debonothinkingsystems.com
geheten).
Dr. De Bono heeft meer dan zeventig boeken op zijn naam staan. Ze zijn in meer dan
38 talen vertaald.
Lateraal denken
Lateraal denken (of lateral thinking) is een model dat ooit door Edward de Bono is
bedacht. Het gaat erom zo te denken dat je van stap A niet noodzakelijkerwijs bij B
uitkomt, maar dat er ook nog een zijpad tussen A en C bestaat.
Hoe doe je dat?
1. Door een probleem anders te formuleren. Het probleem 'We hebben te weinig
klanten' kun je ook definiëren als 'Er zijn te veel concurrenten die dezelfde markt
bedienen' of 'We maken onszelf te weinig bekend met ons promotiemateriaal', en ga
zo maar door.
2. Door het probleem te herdefiniëren komen bijna 'vanzelf' oplossingsrichtingen aan
het licht.
3. Door een uitdaging te formuleren. Dat gaat het gemakkelijkst door bij de
gewoonste dingen de vraag te stellen: 'Waarom doen we dat eigenlijk zo?' 'Kan het
niet anders?' 'Wat gebeurt er als we het weglaten?'
4. Door te provoceren. Neem daartoe iets vanzelfsprekends. Zeg daar iets
provocerends over, dat wil zeggen iets tegengestelds, iets wat helemaal niet kan,
bijvoorbeeld: 'De directie van ons bedrijf bestaat uit mensen uit de onderste regionen
van ons bedrijf.' De kunst is om associaties te bedenken bij het provocerende
onderdeel, in dit geval 'de onderste regionen'. Door vervolgens deze associaties te
gebruiken bij het oorspronkelijke begrip ontstaan er ideeën die anders nooit naar
boven waren gekomen.
5. Door te associëren met een willekeurig woord. Dat gaat als volgt: prik een
willekeurig woord uit het woordenboek. Bedenk zo veel mogelijk associaties bij dat
woord en schrijf die op. Neem vervolgens het oorspronkelijke idee, begrip of
12

vraagstelling, en probeer aan de hand van de associaties met het willekeurige woord
tot associaties te komen voor het begrip, idee of vraagstelling die voorligt.
Zes denkhoeden
De techniek van de 'zes denkhoeden' is net als 'lateraal denken' bedacht door
Edward de Bono. Zes hoeden van verschillende kleuren staan symbool voor een
aspect van een probleem.
De witte hoed staat voor informatie die beschikbaar is of die verkregen kan worden.
Met de witte hoed komt een team erachter of het over alle benodigde informatie
beschikt.
De rode hoed staat voor emoties en intuïtie. Deelnemers krijgen de gelegenheid om
te uit te spreken wat ze gevoelsmatig van een bepaalde kwestie vinden. "Ik heb het
gevoeld dat...", "Ik twijfel of...."
De gele hoed staat symbool voor voordelen en haalbaarheid. Met de gele hoed wordt
de positieve kant van het probleem of vraagstuk belicht.
De zwarte hoed fungeert voor het benoemen van risico's en problemen. Met de
zwarte hoed wordt de zaak kritisch bekeken.
De groene hoed geeft ruimte voor alternatieven en ideeën. De vraag die voorligt is:
'Zijn er alternatieven?' 'Kunnen we het op een andere manier aanpakken?'
Met de blauwe hoed wordt de organisatie van het proces in de hand gehouden. Wat
is de agenda? Welke hoed komt als eerste aan bod, welke als laatste?
Steeds wordt een andere hoed genomen om een probleem of een vraagstuk te
bediscussiëren. Dit zorgt ervoor dat de discussie niet alle kanten op waait, maar toch
vanuit alle gezichtspunten wordt bekeken.
Bron: Wikipedia
13

Creativiteitskillers
Niet constructieve bijdragen:
• Laten we reëel blijven!
• Dat wordt veel te ingewikkeld
• Dat is niet volgens de regels
• Benen op de grond
• Fouten maken mag niet
• De markt is nog niet rijp
• Dat klinkt niet logisch
• Doe niet zo gek
• Ik ben niet creatief
• Sinds wanneer weet jij daar iets van?
• Dat is niet het juiste antwoord
• Waar baseer je dat op?
• Kan niet
• Dat is niets voor onze klanten
• We nemen het mee
• De directie zal er niets voor voelen
• Dat staat niet in de toekomstplannen
• Niet mijn verantwoording
• We kunnen ook zonder
• dat wordt veel te duur, want ...
• niemand zal dat accepteren, want ...
• dit werkt toch niet, want ...
• dit is een onoplosbaar probleem, want ...
• dat past niet, want ...
• dat hebben we al eens geprobeerd
• daar zijn we nog lang niet aan toe.
• maar denk je dat echt op te lossen
• dat heb ik lang geleden ook eens geprobeerd
• dat is niet realistisch, want ...
• zo komt het toch niet van de grond
• ik ben het er mee eens, maar ...
• dat zou eventueel kunnen, mits ...
• dat redden we zo nooit binnen een redelijke termijn, want ...
14

Creatief proces
Inleiding
Alice in Wonderland van Lewis Carroll begint met een scène waarin Alice naast haar
zusje zit. Het zusje zit te lezen in een vreselijk saai boek zonder plaatjes…
(1)‘Het was echter vreselijk warm en de hitte had haar al helemaal slaperig en versuft
gemaakt, maar toch wilde ze nu iets ondernemen. Maar wat? Er wilde haar niets
geschikts te binnen schieten. Misschien een paar madeliefjes plukken en daarvan
een ketting vlechten. Helemaal geen slecht idee, zei ze bij zichzelf en wilde al
beginnen, toen plotseling een wit konijntje met rode ogen dicht voorbij haar liep (blz.
7).’
(2)‘Het konijntje murmelde voor zich heen: Jeminé, jeminé. Ik kom beslist te laat (blz.
7).’
Alice is op dat moment nog niet verwonderd. Witte konijntjes heeft ze al genoeg
gezien. Ze vindt er niets bijzonders aan…
(3)‘Maar toen viel Alice van verbazing bijna om. Ging dat konijntje daar staan en trok
waarachtig een horloge uit zijn vestzakje, zag bedenkelijk hoe laat het was en liep
verder. (4)Alice was in een mum van tijd opgesprongen, en daarna rende ze zo snel
ze maar kon hem achterna over de akker. Een konijntje met een vest! (blz. 8).’
Nu is de aandacht van Alice getrokken.
(5)‘Een stuk verder leidde het konijnhol naar een rechte tunnel, maar plotseling was
die gang afgelopen, zo onverwachts, dat aan stoppen niet meer te denken viel en
Alice ook in een schacht, zo diep als een afgrond viel (blz. 8).’
Indeling creatief denken:
(1) Openheid
(2) Gebeurtenis
(3) Aandacht richten
(4) Uitdaging volgen
(5) Avonturenreeks
Wat is jouw witte konijn? Waar zit jouw uitdaging of wat wekt jouw nieuwsgierigheid?
Dat is de drive die jou ergens anders kan brengen. Deze drive heeft te maken met
energie, openheid, aanvaarding, fascinatie, nieuwsgierigheid, interesse en motivatie.
Wanneer ga je ergens op in en wanneer niet? Wanneer ga je ervoor? Het witte konijn
is een prachtige metafoor voor datgene wat je aandacht heeft getrokken of wat je
drive is.
Maar nieuwsgierigheid heeft ook een keerzijde.
‘Ze (Alice) keek om zich heen en zag dat ze in een lange, lage zaal, die door een rij
hanglampen verlicht werd, stond (blz. 16). Een koude rilling liep over haar rug, wat
15

tijdens de vlucht nog zo grappig leek, scheen haar plotseling bittere ernst toe en niet
ongevaarlijk. Misschien een kerker, dacht ze, en ik moet ellendig verhongeren (blz.
16).’
De fascinatie die eerst werd opgeroepen verandert nu in haar schaduw: angst. Deze
angst is herkenbaar en heeft te maken met zaken zoals: angst voor verandering;
waarin ben ik verzeild geraakt?; wat moet ik nu doen; waar kom ik uit?; en dergelijke.
Het is de onvoorspelbaarheid en de vraag of je er op eigen kracht uit kunt komen.
Wat moet je doen in zo’n situatie? Er de brui aan geven? Doorgaan? Redenen om
niet door te gaan en je project op te geven zijn waarschijnlijk snel genoeg gevonden.
Maar wat ben je dan opgeschoten?
‘De nietige deur voerde naar een nog nietiger gang, ongeveer zo hoog als een
muizenhol. Alice knielde neer, en toen ze naar binnen keek, viel haar blik op de
mooiste tuin, die je je maar indenken kunt (blz. 17).’
Dat is de belofte waar het om gaat. Het hele avontuur of project heeft immers een
verwachting opgeroepen. Waar zou je uit willen komen? Wat zou je wensen of
verwachten?
Het mooie van Carrolls verhaal is dat hij geen beschrijving geeft van deze mooiste
tuin. Dat laat hij aan de lezer over. Er gaat immers geen beschrijving boven de
fantasie van de lezer. Maar zo is het met elk project dat je aanpakt. Je fantasie is de
grens. Naast allerlei beperkingen van praktische aard is het vooral je eigen fantasie
die de grenzen van welk project dan ook dicteert.
Han Bakker ‘Creatief denken’
Creatief proces
Startfase a. focus op opdracht
b. Warming-up
Divergerende fase a. Het begin (de purge)
b. Uitwaaierende fase
c. Pauze
Convergerende fase a. Selecteren
b.Opnieuw: focus op opdracht
c. Idee uitwerken voor eindproduct
1. Startfase
a. Startformulering
Het juist en helder formuleren van een probleem of kans geeft je een optimaal
startpunt voor de divergerende fase van een creatief proces. De startformulering
geeft aan wat de doelstelling is en wat je wil bereiken.
Gebruik de wie/wat/waar/wanneer/waarom/hoe vragen om de opdracht duidelijk te
krijgen.
16

. Warming-up
Je kunt jezelf opladen voor een creatieve topprestatie. Je maakt je hoofd vrij van wat
je aan het doen was en richt je op het hier en nu. Je richt je lichaam en je geest om
sterk te presteren.
Als sporter of muzikant zou je het niet in je hoofd halen om zomaar vanuit het niets
intensief te gaan bewegen of musiceren. Daar hoort een goede warming-up bij. En
dat geldt net zo goed voor creatief denken. Je hersencellen moeten ook op gang
komen. Voordat je je hersenen aan het werk zet, verdienen ze dus eerst een goede
warming-up. Je zorgt er zo eigenlijk voor dat je zin krijgt om iets nieuws te ontdekken
of te leren.
Dat kan op allerlei manieren. Een aantal mogelijke, korte opwarmoefeningen:
• Wanneer en wat heb je voor het laatst voor iemand gekookt?
• Hoe zou je herinnerd willen worden over vier jaar?
• Waar ruikt het naar? en geef vijf associaties bij deze geur
• Stel een kamer uit je huis voor en ga in je verbeelding naar deze ruimte. Loop
rond, kijk rond, voel, ruik, verander eventueel zaken in je gedachten.
2. Divergerende fase
Divergeren=genereren
Motto: creativiteit zoekt chaos
a. het begin (de purge)
Je begint altijd met alle, eerste ideeën te verzamelen. Vaak zijn dit de meest voor de
hand liggende oplossingen. Als je creatieve ‘flow’ op dreigt te drogen, schakel je over
naar een andere techniek waardoor je ideeën ‘uitwaaien’, de divergerende fase.
b. Uitwaaierende fase (divergerende fase)
Bij het divergeren zoek je zoveel mogelijk elementen, dat wil zegen zoveel mogelijk
ideeën, feiten, problemen, kenmerken, gevolgen, oorzaken, oplossingen etc. Het
gaat om brainstormen. Dus:
• Bedenk zoveel mogelijk nieuwe en ongewone mogelijkheden
• Benader dingen vanuit verschillende invalshoeken
• Bedenk steeds weer alternatieven
Je houding (creativiteit is een mentaliteit):
• Je gelooft dat je uit kwantiteit kwaliteit kunt selecteren
• Je staat open voor alle ideeën, géén: ‘Ja, maar’.
• Je gaat eindeloos door met zoeken
• Je neemt ruim de tijd om ideeën te laten sudderen
• Je zoekt naar nieuwe combinaties
• Je stelt oordelen uit totdat je echt voldoende kennis en begrip hebt.
17

Diverse technieken die je kunt toepassen om tot nog meer ideeën te komen:
Vooronderstelling
en doorbreken
Analogie met de natuur
Toevalstreffers
Persoonlijke analogie
Superheld
Je verzamelt aannames en
vooronderstellingen om ze
daarna te doorbreken om zo,
nieuwe ideeën te ontdekken.
Het doel is nieuwe
gezichtspunten te vinden
door je te laten inspireren
door de natuur.
Als je vaardig bent geworden
in terugkoppelen, hoef je
alleen nog maar rond te
kijken en je bent omringd
door allerlei informatie die je
kan inspireren.
Uitvinders identificeren zich
sterk met het onderwerp van
hun aandacht; vanuit deze
inleving ontstaan nieuwe
ideeën. Je laat dan vanzelf
je rationele denken los en
bekijkt het onderwerp vanuit
een andere invalshoek.
Een held brengt je fantasie
op gang. Hij kan meer dan
‘gewone’ mensen.
- Schrijf bijv. alle vooronderstellingen en
eigenschappen op die verbonden zijn aan het
begrip ‘zonnebril’.
- Laat daarna één of meerdere vooronderstellingen
of eigenschappen weg en bedenk een ‘nieuwe’
zonnebril.
- Maak bijv. een lijstje van tien dieren.
- Kies een dier zonder link met de opdracht.
- Noem tien associaties bij dit dier.
- Gebruik elke associatie als een impuls voor
nieuwe ideeën.
- Maak force-to-fits naar de opdracht.
- Kies bijv. een willekeurig object in de kamer of een
plaatje uit een tijdschrift.
- Noem tien associaties bij dit object of plaatje.
- Gebruik alle associaties als stimulus voor nieuwe
ideeën.
- Maak force-tot-fits naar het probleem.
- Selecteer bijv. een cruciaal voorwerp uit de context
van het onderwerp.
- Hoe zou ik mij voelen als ik dit voorwerp was in die
specifieke situatie?
- Hoe zou ik reageren vanuit dit gevoel?
- Welke actie zou ik ondernemen?
- Vertaal dit naar nieuwe ideeën om het probleem
op te lossen.
- Neem bijv. een held of heldin in gedachten.
- Maak deze levend; welke bijzondere
eigenschappen zijn kenmerkend?
- Hoe zou de held of heldin de opdracht
aanpakken? Fantaseer!
- Vertaal de suggesties naar concrete oplossing
voor het probleem.
18

c. Pauze
En dan? Rust nemen! Je hersens gaan verder met het verwerken van informatie als
jij zelf wat anders gaat doen. Dit proces kun je bewust aansturen wanneer je aan het
zoeken bent naar nieuwe oplossingen. Je legt het probleem bewust naast je neer en
wacht af. Er komen vanzelf weer ideeën.
Spelregels brainstormen (in een groep)
Groepen bedenken eerder creatieve ideeën als er goede voorwaarden worden
gecreëerd. Ook voor een brainstorm geldt een aantal spelregels.
• Ieder idee is welkom. Hoe meer ideeën, hoe groter de kans dat er bruikbare
vondsten bij zijn.
• Hoe gekker, hoe beter. Extra aandacht voor naïeve, absurde en ongewone
ideeën. Nodig vooral uit tot afwijkende en ongebruikelijke ideeën.
• Geen tussentijdse oordelen. Het beoordelen van ideeën is verboden tijdens de
brainstorm. Zeg bijvoorbeeld nooit dat iets onhaalbaar is.
• Elk idee is groepseigendom. Niemand wordt op een idee aangekeken. En er
mag op elk idee van een ander worden voortgedacht.
• Openheid binnen de groep; privacy naar buiten.
• Bij een brainstorm ga je anders met elkaar om. Het kan luidruchtig en hilarisch
worden. Kies als gespreksleider nu eens niet de vaste voorzitter.
• Wijs iemand aan die de ideeën opschrijft.
• Kies tevoren hoe lang je aan het brainstormen besteedt. Of je stopt als er
geen nieuwe ideeën meer komen. Onthoud wel dat je bij een brainstorm zeker
niet stopt als het eerste bruikbare idee op tafel ligt.
Noteren van ideeën
Bij creatief denken moet je alle ideeën noteren. Als een idee niet wordt
opgeschreven, lijkt er al een evaluatie plaats te vinden. In dat geval wordt het oordeel
over het idee niet uitgesteld. Het noteren van alle ideeën is belangrijk, omdat een
idee tot een volgend idee kan leiden en het kruisbestuiven wordt gestimuleerd. De
kwantiteit van de ideeën gaat in dit stadium boven de kwaliteit. Op verschillende
manieren kan er opgeschreven worden, de mindmaptechniek wordt vaak gebruikt.
3. Convergerende fase
Convergeren=focussen
Motto: creativiteit zoekt ordening
Je houding (creativiteit is een mentaliteit):
• Je wilt bewust en scherp kiezen.
• Je wilt je bewust zijn van jouw (impliciete) criteria.
• Je gooit ideeën niet te snel weg.
• Je bent realistisch ten aanzien van nadelen en risico’s.
• Je staat open voor de zwakke en sterke kanten van een idee.
Je hebt een overdosis aan informatie uit de divergerende fase en dat kan
verlammend werken. Je gaat nu kiezen uit de enorme hoeveelheid van ideeën, maar
hoe kun je vermijden dat je bij de eerste selectie van de beloftevolle ideeën weer
19

vervalt in de oude patronen, zodat de mogelijke vernieuwing hierdoor meteen wordt
weggesnoeid?
Tips voor kiezen
a. Focus op je doel, kies intuïtief en met lef
b. Ideeën selecteren
meer dan 40 ideeën: selecteer op blauwe, rode en gele ideeën: syntegreer en stel de
‘big 5’ vast (syntegreren: het samenbrengen van verschillende beloftevolle ideeën
binnen één concept).
Ideeënbox
Nog niet
realiseerbaar
Uitvoerbaarheid
Realiseerbaar Blauwe ideeën (NOW):
Makkelijk te realiseren
Originaliteit
Relatief weinig risico
Worden geaccepteerd
Gele ideeën (HOW):
Voor de toekomst
Intrigerend en
uitdagend
Rode ideeën van morgen
Rode ideeën (WOW):
Innovatief
Doorbraak
Geven energie
Vroegere voorbeelden
beschikbaar
Realiseerbaar
Gewone ideeën Originele ideeën
c. Combineren
Vaak zijn individuele ideeën niet krachtig genoeg om een totaaloplossing te bieden
voor het probleem. Syntegreren is het combineren van verschillende, veelbelovende
ideeën tot een concept met als doel het oplossen van het probleem. Je voegt
verschillende elementen samen tot er iets nieuws ontstaat.
d. Loslaten
Convergeren betekent kiezen voor iets en loslaten van de rest. Alleen zo kun je je
volledig aan je keuze wijden. Alleen zo kun je je keuze ontwikkelen en realiseren.
Loslaten maakt energie vrij. Vasthouden kost energie.
e. Doorzettingsvermogen
Veel ideeën blijven in iemands hoofd of in een la steken, helaas! Daadkracht is nodig
om iets daadwerkelijk tot stand te brengen. Daadkracht is: eraan beginnen, iets
doen, actie ondernemen.
20

Eindopdracht Creatief denken
De eindopdracht bestaat uit drie onderdelen:
1. Het creatieve proces dat leidt naar je eindproduct, in een verslag beschrijven
(max. 5 pagina’s).
2. Naar aanleiding van een casus een product maken.
3. Het verslag en het eindproduct presenteren.
De drie onderdelen worden door één of meerdere juryleden beoordeeld. De
beoordeling is voldoende/onvoldoende. Je krijgt één herkansingsmogelijkheid
aangeboden.
1. Casus
Verzin een eindproduct bij de volgende opdracht:
Je hebt de opdracht gekregen een gebouw voor de Hogeschool Rotterdam te
ontwerpen met het motto van de hogeschool als leidraad: ‘Overtref jezelf’. Het
is de bedoeling dat studenten van de opleiding Communication en Multimedia
design in dit gebouw les gaan krijgen.
2. Verslag
Het verslag moet een beschrijving van de volgende onderdelen van het creatieve
proces bevatten
Inhoudelijke onderdelen verslag Rapportageonderdelen
Voorblad
Inleiding
Startfase Opdracht Kern
Warming-up
Divergerende fase Purge
Uitwaaierende fase
Convergerende fase Selecteren
Focus op idee
eindproduct
Eindproduct
Conclusie
Bijlage(n):
In ieder geval de genoteerde
ideeën uit de divergerende fase
Vereiste inlevercriteria:
• Times New Roman of Arial punt 12
• Verslag op afgesproken datum inleveren
Startfase
• Beschrijf de opdracht (denk aan de wie, wat, waar etc. vragen)
• Beschrijf welke ‘oplaadoefening’ je hebt gebruikt om je hoofd leeg te maken
21

Divergerende fase
• Beschrijf alle ideeën en associaties op die in eerste instantie bij je opgekomen
zijn.
• Beschrijf minimaal twee andere creatieve technieken om tot nog meer ideeën
te komen.
Convergerende fase
• Hoe heb je geselecteerd in je ideeën?
• Hoe ben je tot de focus voor je eindopdracht gekomen?
Eindproduct
• Beschrijf het uitgewerkte idee nauwkeurig
Beoordeling verslag
Onderdelen Beoordeling goed/onvoldoende
Is de paper goed verzorgd?
Is de paper aanwezig bij de presentatie?
Maakt de paper duidelijk welk creatief
proces tot welk resultaat heeft geleid?
Is de paper origineel en creatief?
3. Presentatie
Bedenk een presentatie in woord en beeld, waarbij je de werkwijze (verslag) en het
uitgewerkte idee presenteert aan de rest van de groep (10 min.).
Beoordeling presentatie
Onderdelen Beoordeling goed/onvoldoende
Is de inhoud van de presentatie volledig
(werkwijze en resultaat)?
Is de presentatie overtuigend?
Is de presentatie origineel en creatief?
4. Eindproduct
Aan de hand van een opdracht komt de aankomende student tot een eindproduct
Beoordeling Eindproduct
Onderdelen Beoordeling goed/onvoldoende
Voldoet het product aan de vraag van de
casus?
Is het eindproduct origineel en creatief?
22

Bronmateriaal
Bronmateriaal
Robert E. Quinn; Handboek Managementvaardigheden
Han Bakker; Creatief Denken
Rineke Rust e.a.; Lenig denken
Coby Snel; studiehandleiding creatief denken
23

Creatieve oefeningen:
Bijlagen
Oefening 1: Schrijf vijf toepassingen op van de paperclip.
Oefening 2: 1+1=?
Oefening 3: negen stippen in een vierkant door middel van vier rechte lijnen
verbinden zonder potlood van papier halen
Oefening 4. Hieronder staat een lijst van zes voorwerpen. Het is jouw taak om voor
elk voorwerp twee verbeteringen voor te stellen. Over de techniek en de
uitvoerbaarheid ervan hoef je je geen zorgen te maken, zolang je maar redelijk blijft.
Je hoeft geen reden voor betering te geven. Je voorstel moet specifiek zijn; een
opmerking als: “Het apparaat moet efficiënter gemaakt” is te algemeen om
geaccepteerd te worden. Sta niet te lang steil bij een onderwerp. Probeer voor ieder
voorwerp steeds andere verbeteringen voor te stellen. Je kan deze oefening met alle
voorwerpen om je heen doen.
Strijkijzer Aansteker
a. a.
b. b.
Parasol Mobiel
a. a.
b. b.
Balpen Radio
a. a.
b. b.
Oefening 5
Wat hebben een zonnebloem en een spiegelei met elkaar gemeen?
Voorbeeld: gele kleur, elk een specifieke geur, sunny side up, zonnige kleur en vorm,
vrolijkheid, een ronde kern en een omhulsel, lekker, de boerderij
Doe hetzelfde bij:
• Arena en chips
• Theekopje en Groen Links
24

Oefening 6
Schrijf in de volgende twee minuten zoveel mogelijk toepassingen van deze
broekriem op als je maar kan bedenken, dus alle ideeën die je te binnen schieten:
goed, slecht, bruikbaar, onbruikbaar. Het doet er niet toe, noteer alles.
Oefening 7: groepsopdracht
Je was van plan een parketvloer van 5000 euro in je nieuwe appartement te laten
leggen. Maar je onleesbare handschrift heeft tot een foutje bij de groothandel geleid
en nu ben je de gelukkige eigenaar van 2000 zakken parkietvoer. Houd een
bijeenkomst om minimaal vijftien ideeën te bedenken om je vergissing in een gouden
idee om te zetten.
Oefening 8: groepsopdracht
Parkheuvel is een Rotterdams toprestaurant met een uitstekende reputatie. Op een
dag worden alle mensen na de lunch ziek. Wat is er gebeurd?
25