2.1 De aard van de klemtoon (woordaccent) - LOT publications

36
Het Nederlandse prefix ge- in historisch perspectief
‘beide(=twee dingen/mensen bij elkaar)’, Mnl. geselle ‘gezel, makker, partner
(medestander)’ 33 .
De ontwikkeling van de gebruiksmogelijkheden van ge- in het Gotisch
blijft tot de eerste fase beperkt, beter gezegd: het wordt aangenomen dat deze taal
zich in de overgang van de eerste fase naar de tweede fase bevindt, wanneer ze (en
daarmee ook de Oost-Germaanse tak) in de 6-8ste eeuw geleidelijk uitsterft 34 (vgl.
Van Dijk 1998:26). De perfectiverende kracht van ga- in het Gotisch is al aan het
verzwakken en het prefix is vaak semantisch leeg (vgl. bijv. Scherer 1964:227,
Pollak 1975:131, Leiss 2000:154) en wordt steeds meer als vormelement gebruikt.
Ga- is dus bezig zijn woordvormende productiviteit te verliezen en is aan het begin
van een ingewikkeld en geleidelijk grammaticalisatieproces dat pas in de volgende
fase in volle gang komt wanneer het Gotisch ophoudt te bestaan. Dit betekent in
concreto dat de eerste voorbeelden van de voor de volgende fase karakteristieke
werkwoordelijke functies ook al bij deze taal gesignaleerd worden (voor
voorbeelden zie de tweede fase).
Wat betreft de Scandinavische talen (dus de Noord-Germaanse tak) wordt
van de veronderstelling uitgegaan, dat de ontwikkeling van de
gebruiksmogelijkheden van ge- in de eerste fase verkeerde, toen de onbeklemtoonde
voorvoegsels (waaronder ook ge-) in deze talen verloren gingen (vgl. Haugen 1976,
1982, Wadstein 1895), maar bij gebrek aan schriftelijke bronnen is het niet duidelijk
aan te tonen.
In de West-Germaanse tak gaat de ontwikkeling van het prefix echter
verder. In de TWEEDE FASE loopt de ontwikkeling van de functies van ge- op de
werkwoorden-lijn en op de naamwoorden-lijn duidelijk uit elkaar. Het voorvoegsel
ondergaat bij de werkwoorden – zoals zojuist gesignaleerd – een ingewikkeld,
langzaam en geleidelijk grammaticalisatieproces: ge- verliest zijn lexicale betekenis
en daardoor zijn woordvormende productiviteit, het wordt voortaan steeds meer als
vormelement gebezigd. Ge- gaat drie grammaticale functies vervullen 35 (vgl. Van
Dijk 1998:27, 38 vgg.):
1) het zgn. negatief polair ge- (vgl. ook Postma 1997), waarbij het voorvoegsel in
infinitiefcomplementen bij modale werkwoorden (kunnen en mogen) wordt gebruikt;
ge- fungeert als een semantisch versterkingselement van bepaalde negatieve zinnen,
bijv.:
Dar waren pilaren ende colummen./So vele en can niemen ghesummen. ‘Daar
waren pilaren en kolommen./Zo veel – niemand kan ze tellen’ (Rijmbijbel 744.22)
(Van Dijk 1998:39)
33 Als interessant feit kan hier genoemd worden, dat ge- met de oudste betekenis ‘samen’ ook in de
grammatica van de door Ludovich Zamenhof ontwikkelde kunsttaal, het Esperanto, werd opgenomen: dit
voorvoegsel wordt gebruikt ter vereniging van de mannelijke en vrouwelijke geslachten, vgl. mastro
(baas) – gemastroj (de baas en zijn vrouw), patro (vader) – gepatroj (ouders), sinjoro (meneer) –
gesinjoroj (dames en heren), vgl. bijv. Uitterdijk 1902:34.
34 Een vorm van het Gotisch heeft nog tot in de 18de eeuw op de Krim standgehouden (gesproken door
de daar achtergebleven Oost-Goten), vgl. Van der Wal 1992:77, Hutterer 1986, 1993
35 In hoofstuk 3 en 4 zullen deze functies nog uitgebreid aan de orde komen.