2.1 De aard van de klemtoon (woordaccent) - LOT publications

38
Het Nederlandse prefix ge- in historisch perspectief
naamwoorden, maar tegelijkertijd is er een tendens tot verzwakking van ge- > - >
Ø te zien, vgl. bijv. Meng. ibrohte > Neng. brought ‘gebracht’ (Dollinger 2001:5),
ibod ‘bevel’ (Stanley 1982:27) en Ofri. efaren ‘gevaren’, enōch ‘genoeg’ (Günther
1880:20, Bremmer 2009:37). Zo brokkelt het systeem van de functies van dit prefix
– zowel bij de werkwoordelijke als bij de naamwoordelijke ge-afleidingen –
langzaam af 37 . De functies van ge- worden steeds meer door andere middelen
uitgedrukt, vgl. bijv. gehæbben – forhabbon; gelimpð – belimpð; gebræc – tobræc;
geiewde – ætywde en geteoðian – teoðian (d.w.z. in het laatste voorbeeld neemt het
basiswoord de functie van het afgeleide woord over) enz. (vgl. Horgan 1980:128-
129). Aangenomen wordt dat de grote invloed van het Frans op het Middel-Engels
het verdwijnen van het onbeklemtoonde ge- mede in de hand heeft gewerkt
(Dollinger 2001:24). Bij het Engels moeten we dus met het Frans als een soort extra
factor rekenen.
In de andere tak van de West-Germaanse talen, de Continentaal-Germaanse
tak (Nederlands en Duits) gaat de ontwikkeling van de gebruiksmogelijkheden van
ge- verder. Op beide lijnen spelen zich in de DERDE FASE belangrijke
veranderingen af: bij de werkwoorden houdt ge- slechts in één functie stand,
namelijk in het participiaal ge-. De twee andere functies verdwijnen, alleen in
versteende uitdrukkingen vinden we nog resten ervan terug, zoals bijv. Nnl. iets niet
kunnen gebeteren (negatief polair ge-). Bij de naamwoordelijke ge-afleidingen
worden sommige procédés improductief, zoals bijv. de Nederlandse afleidingen van
het type ge- + grondwoord + -te ter uitdrukking van collectiviteit, maar er komen
ook nieuwe mogelijkheden bij, zoals het bijv. bij het woordvormingsprocédé van het
type ge-+werkwoordstam het geval is: de betekenis herhaling, duur (+irritatie)
ontwikkelt zich, vgl. Du. Geklopf(e), Ndl. Geklop ‘het voortdurend kloppen, dat al
dan niet als irritant wordt ervaren’. In het Nederlands ontwikkelt de mogelijkheid
zich ook om van bepaalde niet-Nederlandse substantieven door middel van het
woordvormingsprocédé van het type ge- + basiswoord + -eerd adjectieven te
vormen, bijv. geaccidenteerd, geaffecteerd.
Er is dus – samengevat – sprake van een driefasige ontwikkeling van de
gebruiksmogelijkheden van het prefix ge- in de Germaanse talen. De ga-afleidingen
in het in de 6-8ste eeuw uitgestorven Gotisch zijn representatief voor de eerste fase
van de ontwikkeling. Aangenomen wordt – zoals we hebben gezien –, dat dit prefix
ook in deze fase uit de Scandinavische talen verdwijnt. In de tweede fase van de
ontwikkeling maken de West-Germaanse talen een belangrijke verandering in de
functies van ge- mee: er begint bij de werkwoorden een belangrijk
grammaticalisatieproces, maar daarna zien we in de Noordzee-Germaanse talen
(Engels, Fries) een geleidelijke vormverzwakking van ge-, die tot het afbrokkelen
van het systeem van zijn functies en uiteindelijk tot zijn verdwijnen leidt. Wat het
resultaat betreft, is de situatie in deze talen dezelfde als in de Scandinavische talen,
aannemen dat beide andere functies (het negatief polair ge- en het temporeel ge-) in het Oud-Fries ook
aanwezig waren.
37 Over de precieze afloop ervan werden er voor het Engels meerdere theorieën uitgewerkt. Hier is echter
geen plaats om deze theorieën te beschrijven. Voor meer informatie hierover verwijs ik daarom naar Pilch
1952-1953, 1955, Lindemann 1965, Stanley 1982, Trobevšek Drobnak 1994, Dollinger 2001, Wedel
2001.