2.1 De aard van de klemtoon (woordaccent) - LOT publications

More documents

Recommendations

Info

30 Het Nederlandse prefix ge- in historisch perspectief dergelijk voorgeplaatst bijwoord) krijgen het accent echter wel gewoon op de eerste syllabe, vgl. bijv. àndawaúrdi ‘antwoord’ en àndanems ‘aangenaam’ (Van Bree 1987:19). De accentuatie van de voorgeplaatste bijwoorden hangt dus in het Gotisch af van het woordsoort van het basiswoord: bij werkwoorden zijn ze onbeklemtoond, terwijl ze in combinatie met naamwoorden wel klemtoondragend zijn (vgl. Bennett: 1970:465). Gezien het feit dat ga- oorspronkelijk ook een dergelijk bijwoord was, dat later een prefix is geworden, dacht men – in navolging van Kluge 1883:30 – lang (vgl. bijv. Schönfeld 1970:245) 27 , dat de in het Gotisch aanwezige dichotomie werkwoord vs. naamwoord bij de accentuatie van de voorgeplaatste bijwoorden ook voor ga- van toepassing was. Men probeerde deze dichotomie in geval van ga- met vage etymologische relaties, uitgaande van niet bestaande woorden en woordvormen aan te tonen (vgl. Bennett 1968:54). Het is echter gebleken dat dit noch door fonologisch onderzoek, noch door contrastief onderzoek te ondersteunen valt. Op grond van deze onderzoekingen wordt nu aangenomen, dat *ga(n)- waarschijnlijk al in het Oergermaans altijd zwak geaccentueerd was (vgl. Van Coetsem – Kufner 1972:109, Bennett 1968:59) en zo ook in het Gotisch – onafhankelijk van het woordsoort van het basiswoord (vgl. Bennett 1968:60, Van Bree 1987:19, 1977:33). Niet alleen bij werkwoorden met ga- lag het accent dus in het Gotisch op de stam, maar ook bij naamwoorden met ga- (bijv. galéiks ‘gelijk’, gajúk ‘paar’). 2.3.2 De Noord-West Germaanse tak Bekijken we nu de ontwikkeling van de andere tak van het Germaans, dan zien we dat *ga- tot de onbeklemtoonde prefixen behoort, die rond 700 door hun wegval uit het Noord-Germaans een soort kloof in de zgn. Noord-West-Germaanse eenheid – hebben veroorzaakt (vgl. Haugen 1976, 1982). Omdat de overgebleven schriftelijke documenten van deze tak van veel later (rond 900-1000) dateren dan die van de Oost-Germaanse tak, namelijk het Gotisch, is het niet mogelijk om het tijdstip precies vast te stellen. 2.3.2.1 De Noord-Germaanse tak: de Centraal-Scandinavische talen en het IJslands Het zijn de Scandinavische talen, waarin de door het sterk centraliserende accent gekatalyseerde reductie het eerst en het sterkst heeft gewerkt. Het verdwijnen van het voorvoegsel *ga- heeft zich in de zgn. Centraal-Scandinavische talen (Deens, Noors, Zweeds) volledig voltrokken (vgl. bijv. De. nok, ringe (het prefix is geprocopeerd) vs. Ndl. genoeg, gering; Du. genug, gering enz.). Er zijn tegenwoordig weliswaar woorden, die met het voorvoegsel ge- beginnen (zie bijv. 27 Voor een uitgebreide lijst met de grammatica’s en taalkundige werken waarin deze gedachte gevolgd wordt, verwijs ik naar Bennett 1968:53 en 1970:470.
Het Nederlandse prefix ge- in historisch perspectief 31 De. gemak, gebyr enz.), maar het zijn allemaal latere ontleningen aan het Duits (vgl. gemach (gemächlich) ‘comfortabel, gemakkelijk’, Gebühr ‘bijdrage; kosten, leges’). In de Middeleeuwen stonden deze talen onder zeer sterke Nederduitse invloed (vgl. de macht van de Hanze in de handel), die natuurlijk zijn sporen in de verdere ontwikkeling van deze talen heeft achtergelaten. Ook de onbeklemtoonde voorvoegsels be-, er-, ge-, for- zijn in die tijd aan het Middelnederduits (her)ontleend, waardoor de oorspronkelijke toestand (d.w.z. de waarschijnlijke aanwezigheid van de onbeklemtoonde prefixen in het Oernoordgermaans) enigszins is hersteld (vgl. Haugen 1976). Maar gezegd moet worden dat het (her)ontleende ge- in de Centraal-Scandinavische talen tot enkele ontleningen beperkt bleef en tegenwoordig geen enkele rol speelt bij de woordvormingsprocessen. Het IJslands sluit zich op dit punt bij de Centraal-Scandinavische talen aan. Het onbeklemtoonde prefix *ga- is ook in deze taal verdwenen. Maar er zijn toch sporen en resten van dit voorvoegsel te vinden (vgl. Haugen 1976, 1982, Noreen 1970, Van Coetsem – Kufner 1972:223): *ga- is als deel van een medeklinkerverbinding (*ga- >g- vóór nasalen en l, r) in bepaalde woorden bewaard gebleven, bijv. glíkur ‘gelijk’, gnógur (al is het archaïsch, zonder g is het algemener) ‘genoeg’, granni (vgl. Got. garazna) ‘buurman’ enz. 28 . Voordat we verdergaan, moet de aandacht nog op een schijntegenstelling gevestigd worden: dat het voorvoegsel ga- niet bewaard is gebleven lijkt in strijd te zijn met het feit dat het IJslands in veel opzichten heel archaïsch en behoudend is, vgl. bijv. het bewaren van het oorspronkelijke morfologische systeem (Haugen 1976, 1982, Hutterer 1986, 1993). Het archaïsche en behoudende karakter kan echter verklaard worden uit het feit dat het IJslands zich na de 8-9de eeuw uit Oud- West-Noorse dialecten geïsoleerd op een eiland (IJsland) heeft ontwikkeld. Daar heeft zich een secundaire ontwikkeling in de accentuatie afgespeeld: het sterk centraliserende accent is zwak of (ten minste) minder sterk is geworden. Deze verandering heeft het bewaren (oftewel het niet of minder snelle reduceren) van de onbeklemtoonde elementen in de hand gewerkt (vgl. Van Coetsem 1996:73, 78). Maar deze secundaire ontwikkeling heeft eeuwen later plaatsgevonden dan het verdwijnen van de onbeklemtoonde prefixen (waaronder ook het prefix *ga-) uit de Noord-Germaanse tak. De nieuwe ontwikkeling heeft dus op het al dan niet verdwijnen van de onbeklemtoonde prefixen geen invloed kunnen uitoefenen. Vermeld dient nog te worden dat ook het IJslands – net als de andere Scandinavische talen – aan de grote invloed van het Nederduits (en de minder grote invloed van het Hoogduits) in de 15-16de eeuw niet kon ontsnappen: er werden Duitse woorden met onbeklemtoonde prefixen ontleend, maar blijvende invloed konden ze niet uitoefenen; later werden de betreffende woorden ‘teruggepuriseerd’ (vgl. Haugen 1976). 28 Voor een gedetailleerde beschrijving van de Noord-Germaanse resten van het prefix *ga- zie Wadstein 1895.
Page 1 and 2: Het Nederlandse prefix ge- in histo
Page 3: Het Nederlandse prefix ge- in histo

2.1 De aard van de klemtoon (woordaccent) - LOT publications

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?