Vinex! Een morfologische verkenning - rapport (1/9) - Rivm

het begrip identiteit
Het begrip ‘identiteit’ kent verschillende betekenissen.
Zo wordt de identiteit van een persoon –
dat wil zeggen: wie deze persoon is en hoe hij of zij
heet –, bepaald door algemene kenmerken zoals
afkomst, beroep, woonplaats enzovoort. De identiteit
van de fysieke omgeving wordt bepaald door
de kenmerken van plekken, waardoor ze herkenbaar
en daarmee kenbaar worden (rlg1999).
Een tweede betekenis van identiteit legt de
nadruk op de karakteristieke eigenschappen van
ruimtelijke eenheden, waardoor plaatsen en plekken
zich onderscheiden van andere: het ‘eigen
karakter’ van plaatsen en plekken. Ruimtelijke
verscheidenheid en specifieke ruimtelijke kenmerken
spelen hierbij een belangrijke rol.
Identiteit heeft in de derde plaats een betekenis
in een meer persoonlijke zin. In hun dagelijkse
beleving kennen mensen hun eigen betekenis toe
aan plekken en plaatsen, waardoor zij zich met hun
leefomgeving verbonden voelen; zij ‘identificeren’
zich ermee. Referentiepunten, markeringen, grenzen
en symbolen spelen hierbij een belangrijke rol;
zij geven aan een plek een individuele betekenis en
relevantie. Mensen kunnen verschillende betekenissen
toekennen aan dezelfde plekken, waardoor
die plekken ook verschillende identiteiten hebben.
Deze persoonlijke identiteit die een plek of gebied
voor mensen kan hebben, is voor buitenstaanders
niet waarneembaar.
Ten vierde gebruikt Lynch (1960) identiteit in de
zin van herkenbaarheid. Naast identiteit en structuur
is dit een derde aspect dat het beeld van de stad
bepaalt. Hij onderscheidt vijf elementen die een
stad herkenbaar maken en dus identiteit geven:
routes (wegen, verbindingen), randen (afgrenzingen,
barrières), knooppunten (kruispunten,
pleinen), districten (herkenbare onderdelen van
de stad/wijk), oriëntatiepunten (torens, opmerkelijke
architectuur, kunstwerken).
Tot slot is identiteit ook sociaal-cultureel
bepaald; het cultuurhistorisch en het geografisch
erfgoed spelen hierbij een grote rol. Deze vorm
van identiteit, bijvoorbeeld van een bepaalde regio,
een bijzonder landschap, een oude stad of een
unieke plek, is in het verleden ontstaan doordat er
betekenissen aan zijn toegekend, waarover binnen
een bepaalde cultuur of subcultuur een grote mate
van overeenstemming bestaat. Dichters en schilders,
die het karakteristieke van hun dorp, stad
of streek verbeelden – en later de media –, hebben
hieraan in belangrijke mate bijgedragen.
Met een gebrek aan identiteit bedoelen we veelal
dat een gebied of plek zijn eigen karakter verliest,
dat de karakteristieke kenmerken verdwijnen. In
het geval van nieuwbouwgebieden wordt daarentegen
bedoeld dat het hen juist ontbreekt aan een
eigen karakter, en daarmee aan een identiteit. In
het verleden werd bij het bouwen en de inrichting
van een plek rekening gehouden met het klimaat,
de bodemgesteldheid en lokale bouwmaterialen.
Zo zijn karakteristieke en duidelijk identificeerbare
steden en landschappen ontstaan. Nu zijn deze
door de natuur opgelegde beperkingen overwonnen
door de technologie, met als resultaat een
uniformering van bouwmaterialen en bouwwijzen.
Globalisering en schaalvergroting hebben bovendien
geleid tot eenvormigheid, waardoor moderne
steden in de hele wereld sterk op elkaar lijken.
Uit het bovenstaande volgt dat de identiteit van
een geografisch gebied in de loop van tijd ontstaat,
doordat mensen er betekenissen aan toekennen en
die met anderen delen. De tijdsfactor speelt hierbij
een belangrijke rol. Voor een nieuwe stad of wijk
betekent dit dat er in beginsel nog geen sprake kan
zijn van een eigen karakter. Ook niet als planologen
en stedenbouwkundigen die nieuwbouwwijk een
identiteit meegeven, bijvoorbeeld door de wijk een
thema op te leggen, door metaforen te gebruiken,
of door bepaalde stedenbouwkundige elementen
toe te passen.
Een van de eerste nieuwbouwwijken die een
eigen identiteit meekreeg, is de wijk Kattenbroek
in Amersfoort. Onderzoek onder bewoners van
deze wijk heeft laten zien dat zij – hoewel ze ermee
bekend zijn – slechts weinig kunnen beginnen
met de symboliek (assenkruis en cirkel als een oud
symbool voor de stad) die in de stedenbouwkundige
structuur van de wijk is toegepast. Ook de
literaire metaforen (‘reizen en thuis-zijn’ en ‘de
veelzijdige stad’) zeggen de bewoners weinig. Het
beoogde effect, namelijk een eigen identiteit voor
onderdelen van de wijk (Reijndorp et al. 1998), is
dan ook niet bereikt.
Hieruit blijkt dat een identiteit niet kan worden
opgelegd. Planologen en stedenbouwkundigen
kunnen alleen maar hopen dat de wijkbewoners de
bedoelde identiteitskenmerken begrijpen en
oppakken. Op die manier zouden die kenmerken
geïntegreerd kunnen worden in de betekenis die
de bewoners toekennen aan hun woonomgeving
en die uiteindelijk het eigen karakter van de wijk
mee kunnen bepalen.
Naamgeving speelt overigens een belangrijke rol
bij het ontstaan van de identiteit van een wijk. In de
benaming van de afzonderlijke eenheden binnen
een wijk wordt het onderscheid tussen die eenheden
uitgedrukt. Voorwaarde is echter dat het
onderscheid er dan ook echt moet zijn. De eenheden
moeten een herkenbare eigen aard hebben,
die blijkt uit karakteristieke kenmerken en het
gebruik van symbolen. Een naam alleen is niet
voldoende.
Om op den duur een identiteit te krijgen in de
betekenis van een duidelijk eigen karakter, moet
een nieuwbouwwijk in fysiek opzicht aan drie
voorwaarden voldoen: ‘eenheid’, ‘eigenheid’ en
‘onderscheid’. Deze drie voorwaarden staan niet
los van elkaar. Een wijk die door een heldere stedenbouwkundige
structuur en duidelijke visuele
grenzen visueel herkenbaar is als een eenheid en
die over een eigen karakter beschikt, bijvoorbeeld
door interessante stedenbouwkundige accenten
en architectuur, onderscheidt zich hierdoor van
andere wijken. Incidentele onderzoeken laten zien
dat bewoners hier niet ongevoelig voor zijn. Zo
blijkt dat de Helmondse Vinex-wijk Brandevoort
door zijn bewoners zeer gewaardeerd wordt en
dat men een sterke binding met de wijk heeft
(vgl. Ennen 2004).
Ook in de moderne samenleving hebben mensen
de behoefte zich te hechten aan de omgeving en
zich verbonden te voelen met hun woonomgeving.
Dit geeft emotionele zekerheid en houvast. De
bevrediging van deze behoefte is een belangrijke
voorwaarde voor de mate waarin bewoners
betrokken zijn bij hun buurt, en deze betrokkenheid
is er op haar beurt weer een voorwaarde voor
dat men zich verantwoordelijk voelt voor wat er
in de woonomgeving gebeurt. Ook in een wijk
die niet of maar gedeeltelijk voldoet aan bovengenoemde
criteria voor een eigen identiteit, zullen
bewoners ernaar streven hun woonomgeving in
ieder geval een persoonlijke betekenis te geven.
vinex! een morfologische verkenning De aanpak van het onderzoek 28 • 29
Christa Lübke