Vinex! Een morfologische verkenning - rapport (1/9) - Rivm

modernisme en postmodernisme in
stedenbouw en architectuur
Op 15 juli 1972 om 15.32 uur is het gedaan met het
modernisme, stelt de architect en architectuurtheoreticus
Charles Jencks. Die middag worden
de flats van het Pruitt-Igoe-complex in St. Louis,
Missouri opgeblazen. De puinhoop is een herinnering
aan de gigantische mislukking die het modernisme
in stedenbouw en architectuur is gebleken,
althans, aldus Jencks. Hij plaatst een eenzijdig
rationeel modernisme tegenover een postmodernisme
dat in zijn ogen rijk is aan betekenissen; een
machinearchitectuur tegenover een architectuur
met een gezicht, dat spreekt in vele talen.
De geboorte van het postmodernisme is niet zo
precies gedateerd en zijn dood is al vele malen aangekondigd,
en al even vaak ontkend. Het postmodernisme
ontstaat in de jaren zestig en zeventig van
de vorige eeuw. De term duikt voor het eerst op
in de literatuur en de architectuur en wordt later
ingezet om veranderingen op vele andere terreinen
van de maatschappij en de cultuur te benoemen en
te begrijpen. In de loop van de jaren zeventig en
tachtig dringt het postmoderne gedachtegoed diep
door in de filosofie en de maatschappijtheorie.
Tot op de dag van vandaag laat het in de sociale
wetenschappen en geesteswetenschappen onmiskenbaar
zijn sporen na.
Het is een hachelijke zaak het postmodernisme te
plaatsen tegenover het modernisme. Beide zijn
containerbegrippen die vaker verwarring stichten
dan zaken verhelderen. In uiteenlopende maatschappelijke
domeinen, kunstvormen en ontwerpen
onderzoeksdisciplines hebben ze verschillende
betekenissen gekregen die niet zomaar op een
hoop kunnen worden gegooid. Bovendien zijn
opvattingen over beide niet alleen een zaak van
redelijke argumenten, maar zeker ook van smaak.
De emoties kunnen dan ook hoog oplopen.
Toch zijn er zeker eigenschappen die we kunnen
opvatten als de familietrekken van het modernisme
enerzijds en het postmodernisme anderzijds. Het
modernisme wordt gekenmerkt door rationalisme,
vinex! een morfologische verkenning
absolutisme en universalisme, de wens zaken te
herleiden tot één grondidee, een hang naar zekerheid,
orde, lineariteit en continuïteit, en een geloof
in grote verhalen over vrijheid en vooruitgang. Het
postmodernisme, daarentegen, legt de nadruk op
het besef dat actoren eigen perspectieven hebben
en er verschillende interpretaties op nahouden,
gaat uit van contingentie (het niet-noodzakelijke
en veranderlijke), hecht belang aan het lokale en
particuliere, pleit voor een speelse verbeelding,
en neemt een ironische houding aan, die kan uitmonden
in deconstructie van overgeleverde zekerheden,
maar ook in extreem relativisme (anything
goes) en zelfs nihilisme.
Wie kenmerken als deze wil labelen als modern
dan wel postmodern, doet er verstandig aan duidelijk
te maken hoe deze termen worden gebruikt.
Zo kunnen ze, ten eerste, worden ingezet als aanduiding
van historische perioden, waarbij het postmodernisme
het modernisme opvolgt in de tijd,
bijvoorbeeld in de loop van de jaren 1970. Ten
tweede kunnen ze stijlen aanduiden, bijvoorbeeld
in de stedebouw, architectuur, beeldende kunst,
literatuur en commerciële cultuur. Tot slot kunnen
ze staan voor een gedachtegoed, paradigma of
discours. Dan staan niet perioden of stijlen centraal,
maar theorieën.
Een belangrijke vraag is vervolgens hoe modernisme
en postmodernisme zich tot elkaar verhouden.
Daarover verschillen de meningen. Zo staat
tegenover de opvatting dat het postmodernisme
een nieuw tijdperk inluidt de stelling dat het postmoderne
denken een verandering is binnen het
moderne gedachtegoed. Er is dan geen sprake van
een breuk met een achterhaald paradigma, maar
van een veel geleidelijker ontwikkeling: het postmodernisme
zegt niet ’nee‘ tegen het modernisme,
maar ’ja, maar‘. Een stap verder gaat de stelling dat
sprake is van een radicalisering van het modernisme.
Postmodernisme is dan niet anti-modern,
maar trekt juist de uiterste consequentie uit het
moderne denken. Het zet het moderne denken in
tegen zichzelf en ondermijnt het uiteindelijk.
Op weinig terreinen is het verschil tussen modernisme
en postmodernisme zo zichtbaar geworden
als in de architectuur. Veelzeggend is het contrast
tussen de uitspraken van respectievelijk de architecten
Walter Gropius en Robert Venturi. De eerste
spreekt van een breuk met het verleden, nodig
voor een nieuwe, op de technologische samenleving
toegesneden architectuur: ‘the morphology
of dead styles has been destroyed’. Voor de tweede
is het verleden niet dood. Integendeel: Venturi
stelt dat wie iets nieuws bouwt, kiest uit het oude.
Hiermee hangt een heel andere opvatting van de
rol van de architect samen. Waar de moderne
architect een visionaire ‘auteur’ is die met zijn
gebouw het volk de weg wijst naar een nieuwe
vorm van wonen en leven, beschouwen zijn postmoderne
collega’s zichzelf veeleer als ‘bricoleurs’,
die het bestaande en traditionele niet bij voorbaat
afwijzen, maar daaruit juist bruikbare, inspirerende
elementen putten. Hun bricolages zijn geen
uitingen van een groot gebaar, maar getuigen
veelal van waardering voor regionale geschiedenissen
en lokale bijzonderheden.
In de architectuur en stedenbouw is de scheidslijn
tussen modernisme en postmodernisme niet altijd
even scherp. Ten eerste mogen we de interne
dynamiek van beide niet veronachtzamen. Zo
kunnen we spreken van het functionalisme in de
moderne Nederlandse stedenbouw, maar we
mogen het beslist niet afdoen als een statische
stroming die bijvoorbeeld in de Bijlmermeer (jaren
1960) eenzelfde aanblik biedt als in het Blijdorp uit
de jaren 1930. Ten tweede bestaan modernisme en
postmodernisme in een bepaalde periode naast
elkaar. Terwijl in de Verenigde Staten het postmodernisme
al in de jaren 1970 triomfen viert,
zetten in Nederland in de jaren tachtig en negentig
van de vorige eeuw juist het neorationalisme en
neomodernisme de toon. De Vinex-wijken
Ypenburg en Meerhoven laten in dit opzicht een
mooi contrast zien. Waar Frits Palmboom de
stedenbouw van de eerste wijk – heel postmodern
– typeert als een jamsessie waarin wordt
geïmproviseerd op een thema met telkens een
ander resultaat, wordt de andere wijk gedomineerd
door moderne rechtlijnigheid en platte daken. Tot
slot kunnen we ons afvragen of in de Nederlandse
stedenbouw überhaupt een postmoderne periode
is te onderscheiden. In elk geval is deze niet gemakkelijk
helder af te bakenen.
Ondanks deze kanttekeningen bij de scheidslijnen
tussen modernisme en postmodernisme kunnen
de stijlkenmerken van beide stromingen en de
gedachten waarop zij zijn gebaseerd, tegenover
elkaar worden gezet. Soberheid en rationaliteit
staan dan tegenover het ornament, het symbool,
de uitbundigheid en het spel met verwachtingen;
strengheid tegenover humor; universalisme tegenover
contextgevoeligheid; homogeen tegenover
heterogeen en ambigu; ruimte tegenover plaats;
elitair tegenover populair; het monumentale
tegenover het alledaagse; ’of-of’ tegenover
’en-en’.
Dit laatste hangt samen met het eclectische
karakter van het postmodernisme. Er is nadrukkelijk
ruimte voor het samenbrengen van verscheidene
stijlen, uit verschillende tijden en verschillende
gebieden. In sommige gevallen is de opzet
om gebouwen of stedenbouwkundige plannen
verhalen te laten vertellen; verhalen die zijn opgebouwd
uit veelsoortige elementen en die vaak
meerduidig zijn, voor meerdere interpretaties
vatbaar. Daarbij komt nog dat stijlcitaten lang niet
altijd even serieus moeten worden genomen. Zo
kunnen de neotraditionalistische en historiserende
architectuur en stedenbouw die momenteel in
zwang zijn een kopie opleveren van een oud dorp
of stadje, maar ook een pastiche, waarin met een
knipoog wordt omgegaan met herinneringen,
conventies en clichés. Ze kunnen zelfs een fictioneel
verleden oproepen, waarbij de getrouwheid
van de verwijzing minder belangrijk is dan de
beoogde identiteit van de plek. In vakkringen is
niet iedereen hierover even enthousiast, zeker als
het een Vinex-wijk betreft. In Brandevoort lijkt de
creatie van warmte en geborgenheid vooralsnog
geslaagd. Kopers blijken de zorgvuldig geënsceneerde
sense of place in elk geval bijzonder te
waarderen. Misschien is dat een waardevolle
erfenis van het postmodernisme in Nederland:
er valt, ook in het Vinex-tijdperk, wel degelijk iets
te kiezen.
David Hamers
De twintigste eeuw als referentie 36 • 37