Vinex! Een morfologische verkenning - rapport (1/9) - Rivm

van compacte stad naar stedelijke
netwerken
Het verstedelijkingsbeleid in Nederland kenmerkt
zich sinds de Eerste Nota over de ruimtelijke ordening
door bundeling en geconcentreerd bouwen.
Ook in de Vierde Nota Extra (Vinex, deel i, 1990)
zet men in op bundeling van verstedelijking, later
aangeduid met behulp van het concept ‘compacte
stad’. Deze compacte stad zou internationaal
moeten kunnen concurreren. De economie verkeert
in die tijd immers in een dal en de grote
steden hebben het karakter van achterstandsgebieden
gekregen doordat de hogere inkomens de
steden de rug toe keren. Daarnaast speelt het toegenomen
milieubewustzijn een rol: door compact
te bouwen zou de automobiliteit kunnen worden
beperkt.
De compacte stad
In de Vinex is de compacte stad geconcretiseerd
aan de hand van locatiecriteria: bouwen in de stad,
aan de stad en verder weg maar aansluitend aan
een bestaande kern. Nieuwbouw vindt bij voorkeur
plaats binnen de bestaande stadsgrenzen.
Omdat de bouwopgave enorm is – in totaal moeten
tussen 1995 en 2005 netto ruim 455.000 woningen
worden toegevoegd aan de bestaande voorraad in
de Vinex-stadsgewesten (Ministerie van vrom
2004), en de mogelijkheden tot inbreiding beperkt
zijn, komen ook de locaties grenzend aan de stad,
en zelfs op afstand van de stad, in beeld.
De effectuering van de compactestadgedachte
lijkt onder het Vinex-regime goed op gang te
komen. Meer dan de helft van alle nieuwbouwwoningen
die tussen 1995 en 2003 zijn gerealiseerd
(Vinex en niet-Vinex), staan op een inbreidingslocatie.
Ruim dertig procent van de Vinex-nieuwbouwwoningen
(één op de vijf) ligt in de bekende
grootschalige Vinex-uitleglocaties (Snellen et al.
2005).
Maar al liggen de nieuwe wijken veelal nabij de
stad, de beoogde goede bereikbaarheid met het
openbaar vervoer is niet altijd op tijd geregeld. En
niet alleen is de afstand tot de basisvoorzieningen
vaak relatief groot, op Vinex-locaties is er ook
minder functiemenging dan op niet-Vinex-locaties.
In de praktijk blijken de Vinex-locaties hoofdzakelijk
een woonfunctie te hebben.
De complete stad
Al spoedig blijkt dat het concept van de compacte
stad niet meer voldoet. De economie groeit, en
mensen willen steeds vaker ruim en groen wonen.
De compacte stad geeft weliswaar vorm aan
geconcentreerde verstedelijking, terwijl het tegelijkertijd
het landelijke gebied vrijwaart van stedelijke
druk, maar het begrip heeft inmiddels een
negatieve connotatie gekregen. In de Actualisering
Vinex (deel 3, 1997) wordt derhalve het begrip
‘complete stad’ geïntroduceerd. In die complete
stad zouden de stedelijke functies moeten worden
geïntensiveerd, en zou tegelijkertijd aandacht
moeten bestaan voor ruimte, als belangrijke vestigingsplaats
voor bewoners, bedrijven en voorzieningen.
Ook wordt onderkend dat de uitbreidingen
niet langer direct aansluiten bij de
bestaande stad, maar daarvan worden gescheiden
door zware infrastructuurbundels. Doordat bij de
woonplaatskeuze de nabijheid van het werk een
minder belangrijke rol is gaan spelen, oriënteert
men zich niet langer alleen op het eigen stadsgewest,
maar ook erbuiten. In feite wordt hier
voorzichtig een schaalsprong geïntroduceerd van
het stadsgewest naar een netwerk van steden.
Achteraf lijkt de complete stad slechts een tussenstap
naar een concept op een hoger schaalniveau.
Stedelijke netwerken
In de Nota Ruimte (2004) is vervolgens de overstap
gemaakt naar het concept ‘stedelijke netwerken’.
De schaalvergroting in ruimtelijke relaties is hiermee
onderkend. Een schaalvergroting die mede
mogelijk wordt gemaakt door de ligging van de
Vinex-locaties ten opzichte van de snelweg.
Hoewel dit vooraf zeker niet de bedoeling was,
vergroot die gunstige ligging de mogelijkheden
van bewoners om zich op andere, verder weg
gelegen steden te oriënteren.
Doordat de groei van de bevolking en de economie,
de verdergaande individualisering en de toenemende
mobiliteit leiden tot een steeds grotere
onderlinge samenhang tussen steden en stedelijke
gebieden, stelt het kabinet in de Nota Ruimte
dat juist daarom gemeentelijke samenwerking
geboden is. Het concept ‘stedelijke netwerken’
zou hierin kunnen voorzien. Terwijl de gedachte
van de compacte stad, die in het Vinex-beleid
centraal staat, nog in volle uitvoering is, verandert
met de Nota Ruimte dus de koers van het verstedelijkingsbeleid.
De uitleggebieden die eerst zijn
bedoeld als onderdeel van de compacte stad,
worden nu gezien in de context van het stedelijke
netwerk. Beide concepten streven naar bundeling
van verstedelijking, zij het op een ander schaalniveau.
Restlan Aykaç
vinex en de netwerkstad
De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid
(2001) heeft de netwerksamenleving
gedefinieerd als een maatschappij waarin sociale,
economische en culturele structuren niet zozeer
worden bepaald doordat groepen een bepaalde
ruimte delen als wel doordat de individuele personen,
bedrijven en instellingen verbindingen hebben
met plekken, personen of activiteiten elders.
Een dergelijke samenleving is aan het ontstaan
door onder meer de opkomst van de diensten-
en kenniseconomie en het neoliberalisme, de toenemende
wereldwijde mobiliteit van personen,
goederen en vooral door het snel groeiende belang
van de informatie- en communicatietechnologie
(Castells 1996). In de netwerksamenleving is de
rol van ligging, in de zin van nabijheid van voorzieningen,
grondstoffen, afzetmarkten enzovoort,
veel minder belangrijk dan voorheen als het gaat
om de ruimtelijke beslissingen van personen,
bedrijven en instellingen. In plaats daarvan zijn
plaatskenmerken (zoals de representativiteit van
woon- of kantoorlocaties) en connectiviteit (de
mate van verbondenheid in verschillende vervoeren
communicatienetwerken) van doorslaggevend
belang geworden (Van Uum 2001).
De netwerkstad heeft ook gevolgen voor de structuur
en de positie van de steden. Het traditionele
(meestal historische) centrum wordt bijvoorbeeld
minder dominant als het vanzelfsprekende economische,
culturele, recreatieve en bestuurlijke
middelpunt van de stad. Het moet deze positie
delen met een aantal andere, binnen het stadsgewest
meer perifeer gelegen maar goed bereikbare
knooppunten. In Nederland zijn de meest voor de
hand liggende voorbeelden te vinden in het stadsgewest
Amsterdam, waar het stadscentrum op
verschillende terreinen concurrentie ondervindt
van Schiphol Airport City, Amsterdam Arena en de
Zuidas. Evers et al. (2005) schetsen een beeld van
de potenties die verschillende vormen van grootschalige
winkelvoorzieningen hebben binnen een
stedelijk netwerk. Tegelijkertijd raakt het stadsgewest,
opgevat als daily urban system, vergroeid
met andere nabijgelegen stadsgewesten. Er treedt
schaalvergroting en specialisatie op. Zo kunnen
netwerken ontstaan van complementaire, elkaar
aanvullende, stadsgewesten, op het schaalniveau
van de Randstad of nog groter.
Een groeiende en invloedrijke groep inwoners is
dus niet langer georiënteerd op één maar op meerdere
stadsgewesten. Ruimtelijk wordt dit gefaciliteerd
doordat de genoemde knooppunten ook
vanuit de suburbane locaties in andere stadsgewesten,
waaronder de Vinex-uitleglocaties, goed
bereikbaar zijn. Voor deze Vinex-uitleglocaties
heeft de schaalsprong van stadsgewest naar netwerkstad
paradoxale gevolgen. Oorspronkelijk
zijn ze immers ontworpen vanuit de compactestadfilosofie,
waarbij nabijheid tot, en goede
openbaarvervoerverbindingen met, de ’oude stad‘
zou moeten leiden tot beperking van de groei van
de (auto)mobiliteit (een opzet die overigens niet
geheel is mislukt; zie Snellen et al. 2005). Tegelijkertijd
zijn deze wijken per auto goed ontsloten
en liggen ze in veel gevallen aan de buitenzijde
tegen de snelweg aan, net buiten de belangrijkste
knelpunten op de stedelijke ringwegen, waardoor
het ’eigen‘ stadscentrum vaak minder goed bereikbaar
is dan een stadsrandlocatie van het naburige
stadsgewest. Terwijl de ’Binnenring‘ (a9/a4/a13/
a20/a12/a2) zich dus ontwikkelt tot de Stadsboulevard
van de Randstad, vormt de Vinex-wijk
een ideale uitvalsbasis voor de netwerkstedeling
die, losgetrild van het traditionele stadsgewest, zijn
dagelijkse activiteiten heeft gespreid over diverse
oude en nieuwe stedelijke knooppunten.
vinex! een morfologische verkenning De omvang van de Vinex-operatie 18 • 19
Jan Ritsema van Eck