Vinex! Een morfologische verkenning - rapport (1/9) - Rivm

More documents

Recommendations

Info

inleiding Vinex: lof en kritiek Aan het begin van de jaren negentig van de vorige eeuw besloot de regering tot een ambitieuze operatie op het gebied van de woningbouw. Door het hele land zouden 455.000 woningen worden gebouwd, op verantwoorde plekken en met financiële steun van het rijk. In, aan en om de steden zijn zo talrijke woonwijken van verschillende omvang verrezen. Deze operatie is bekend geworden onder de naam ‘Vinex’: de samentrekking van de term ‘Vierde Nota Extra’, de beleidsnota waarin de gewenste contouren van de verstedelijking in Nederland voor de jaren 1995-2005 worden aangegeven. Inmiddels is het einde van deze tien-jaarsperiode bereikt. De Vinex-operatie roept al vanaf het vroege begin heftige reacties op. Interessant is het bijvoorbeeld te lezen hoe reeds in 1993 onderzoekers de benaming ‘Vinex-lokaties’ moesten vervangen door ‘grote woningbouwlokaties’ om te voorkomen dat gemeenten afzien van medewerking aan een enquête. Dit komt doordat ‘(...) de term vinex in sommige stadsgewesten zo beladen bleek dat men niet bereid was aan het onderzoek mee te werken’ (Stimuleringsfonds voor Architectuur 1993). Zelfs ruim voordat de eerste Vinexwoningen gebouwd worden, is de term ‘Vinex’ dus al een begrip. Vanaf het moment waarop de eerste resultaten van de ambitieuze Vinexplannen concreet vorm beginnen te krijgen, komen de reacties los. Deze zijn zelden positief: ‘De markt bouwt daar op een minimalistische manier’ (voormalig rijksbouwmeester Wytze Patijn); ‘De woningen zijn te klein, te saai en beledigend eentonig’ (makelaar Middelkoop); ‘Vinex woonwijken worden de getto’s van de 21e eeuw (…) De Vinex-wijken bieden oppervlakkig gezien een staalkaart van vormen, waarachter een sufmakende eenvormigheid schuilgaat’ (Ids Haagsma en Hilde De Haan, architectuurcritici), zo is te lezen in een onderzoeksrapport van het rigo uit oktober 1999 (De Wildt et al. 1999). In deze en andere kritieken worden vooral de vermeende massaliteit, eentonigheid, saaiheid en voorspelbaarheid van de Vinex-architectuur benadrukt. Er is nog een ander thema in de kritiek te ontdekken, namelijk dat van de (te gering geachte) mate van stedelijkheid die de wijken zouden uitstralen: ‘Het is vlees noch vis. Want hoge dichtheid is nog geen stad’ (Joep Padberg, voormalig directeur vgBouw); ‘Hybride dorpen aan de rand van de stad’ (de Drentse historisch-geograaf Hans Elerie; ‘halfslachtige resultaten die niet stedelijk zijn, noch waarachtig dorps’ (Ruud Brouwers, voormalig directeur van het Stimuleringsfonds), eveneens in het rigo-rapport van 1999. Kennelijk zijn velen, in het bijzonder in de vakwereld, van mening dat Vinex-wijken stedelijk van karakter zouden moeten zijn, maar dat helaas niet zijn geworden. Inleiding 12 • 13
Terwijl de vakpers in meerderheid de Vinex-wijken te suburbaan en te weinig stedelijk vindt, komen uit de wereld van de ontwikkelaars en makelaars andere signalen. Hier doen meningen opgeld als: ‘Mini-kavels vinex straks onverkoopbaar’ (de makelaarsorganisatie nvm, Cobouw 16-12-1997, in De Wildt et al. 1999) en ‘de kwaliteit laat te wensen over en van de toegezegde vele ruimte rond de huizen komt niets terecht’ (directeur De Reus van Matser Projectontwikkeling, Cobouw 16-12-1997, in De Wildt et al. 1999). En volgens ingenieursbureau Tauw-Maberg is (een) ‘Huis kopen op vinex-locatie (...) riskant’ vanwege de ‘voornamelijk gelijksoortige eengezinswoningen op steeds kleinere kavels’ (Volkskrant 5-5-1998). Naast deze stroom van kritische commentaren zijn er de laatste jaren welwillende tot ronduit positieve reacties op Vinex losgekomen. Bewonersonderzoeken laten in het algemeen een grote mate van tevredenheid zien. Politici en ontwikkelaars nemen het voor ‘de Vinex’ op: ‘Dit is gewoon wat de burger wil’ (Bouwfonds-directeur Friso de Zeeuw, Brabants Dagblad 17-1-2004 en ‘Jaja, Vinex is saai en afschuwelijk, hoor ik iedereen zeggen. Die mensen zijn nog nooit hier geweest. Kijk zelf maar: het is van alles wat’ (de Zoetermeerse wethouder Gemma Smid, Haagsche Courant 1-11-2003). Ook in vakkringen komen, nu de Vinex-operatie voor een groot deel is voltooid, geleidelijk aan steeds positievere meningen naar voren. Zo wijdde Blauwe Kamer (04/2004), vakblad voor landschapsarchitecten en stedenbouwkundigen, in 2004 een bijna juichend themanummer aan recente Nederlandse woonwijken, met daarbinnen veel aandacht voor de Vinex. Ook topambtenaar en stedenbouwkundige Joost Schrijnen meent: ‘Nederland wordt weer voorloper op het gebied van de ruimtelijke ordening. Buitenlanders vinden het fantastisch’ (nrc Handelsblad 25-06-2004). Die opmerking is veelzeggend. Inderdaad lijkt het er wel eens op dat de Vinex-inspanning vooral buiten Nederland waardering ontmoet. Voor veel buitenlandse planners en ontwerpers is Nederland nog altijd het gidsland dat het in de eerste helft van de twintigste eeuw was, toen het socialisme in de volkshuisvesting en het functionalisme in de architectuur tot woonwijken leidden die tot ver over de grenzen belangstelling trokken. De mooiste opsteker is ongetwijfeld een uitbundig positief artikel in de New York Times (17-01-2004), met als slogan ‘Leave it to the Dutch to make Suburbia cool’. Hierin schrijft Christopher Hawthorne over zijn bezoek aan Ypenburg: ‘Even in its unfinished state, the subdivision (woonbuurt, red.) suggests something rare, even in the Netherlands: a suburb with architectural flair.’ Al even positief is het oordeel van Keith Hill, Brits minister van ruimtelijke ordening, die na een bezoek aan Ypenburg zegt: ‘De architectuur is van een bijzonder hoog niveau. Ik ben erg geïnteresseerd in design en ik kan zeggen dat ik erg onder de indruk ben van het design in Ypenburg.’ Minister Hill geeft tegenover zijn gastheren hoog op van ‘the Dutch practice’ (Cobouw 02-09-2004). Daar zou het Verenigd Koninkrijk van kunnen leren. vinex! een morfologische verkenning Vraagstelling Positief of negatief, de term ‘Vinex’ is in elk geval een begrip in Nederland geworden. Alleen al dat gegeven is een reden om eens nader te verkennen welke rol deze recente bouwgolf binnen de Nederlandse stedenbouw heeft gehad. Hoewel nog niet alle wijken zijn voltooid, rechtvaardigt ook het afsluiten van een voor het ruimtelijk beleid zo belangrijke periode een studie over de opzet van de Vinex-wijken. In deze studie kiezen we daarbij een morfologische invalshoek. Dat wil zeggen dat aspecten centraal staan die te maken hebben met de ruimtelijke verschijningsvorm van de wijken. De vraagstelling van deze studie is tweeledig: – welke morfologische kenmerken zijn typerend voor de Vinex-wijken? – wat is de betekenis van de Vinex-wijken binnen de geschiedenis en de tradities van de Nederlandse ruimtelijke ordening, stedenbouw en architectuur? Voor alle duidelijkheid: deze studie biedt geen analyse van het rijksbeleid, waarin wordt aangegeven in hoeverre de beleidsuitgangspunten van de Vierde Nota Extra wel of niet geslaagd zijn. Ook schenken we geen aandacht aan de woonsatisfactie van de bewoners, hoe belangrijk die op zichzelf ook is. En al evenmin is het ontwikkelingsproces van de wijken onderwerp van onderzoek. De morfologische kenmerken van de Vinex-wijken zullen in deze studie op verschillende schaalniveaus worden geanalyseerd, uiteenlopend van het stadsgewestelijke niveau tot het niveau van de woonomgeving. De analyses worden verricht aan de hand van een aantal geselecteerde voorbeeldwijken: buitenstedelijke wijken, die in de nota Vinex als ‘uitleggebieden’ worden aangeduid. Binnenstedelijke locaties alsmede uitbreidingen die niet in het kader van Vinex tot stand zijn gekomen, blijven hier buiten beschouwing. Daarmee slaan we ongetwijfeld heel wat woonwijken over die in stedenbouwkundig en architectonisch opzicht interessant zijn. Aan de andere kant sluiten we zo aan bij het gangbare spraakgebruik, waarin Vinex synoniem is met buitenstedelijke woongebieden, en waarbij zelfs alle recente nieuwbouw gemakshalve als Vinex wordt aangeduid. Naast een karakteristiek van de morfologische kenmerken van de gekozen Vinex-wijken, willen we in deze studie ook een oordeel geven over de plaats en de betekenis van de Vinex in het licht van de twintigste-eeuwse Nederlandse stedenbouwkundige traditie. Vormen de Vinex-wijken een herkenbare categorie en, zo ja, hoe moeten we deze nieuwe categorie dan beoordelen? Vormen de Vinex-wijken een logisch vervolg op de twintigste-eeuwse Nederlandse stedenbouw of betekenen zij een breuk met de traditie? Opzet De opzet van deze studie is als volgt. In dit eerste deel schetsen we het kader voor de verdere analyse. Eerst beschrijven we de hoofdlijnen van het Vinexbeleid, voor zover deze voor een ruimtelijke studie van belang zijn. We geven een indruk van de omvang van de operatie, met daarbij een overzicht van (vrijwel) alle ‘uitleggebieden’ (de buiten de bestaande steden gelegen wijken) die in het kader van de Vinex-convenanten tot stand moesten komen. In het derde hoofdstuk komen de thema’s aan bod, waarmee in dit onderzoek wordt gewerkt. De gekozen thema’s (ligging, stedelijkheid, identiteit en vormgeving) maken het mogelijk verschillende morfologische aspecten te beschrijven. Het vierde hoofdstuk is gewijd aan de Nederlandse stedenbouw van de twintigste eeuw. Omdat deze studie zich (ook) bezig houdt met de plaats van de Vinex-wijken binnen de stedenbouwkundige traditie, kan een beschrijving van de recente stedenbouwkundige ontwikkelingen niet ontbreken. Vier wijken uit uiteenlopende perioden van de twintigste eeuw dienen als vergelijkingsmateriaal bij de analyse van de Vinex-wijken. In het tweede deel van deze studie beschrijven en analyseren we een aantal Vinex-wijken. Aan de hand van enkele criteria selecteren we 13 wijken; deze moeten gezamenlijk een zo volledig mogelijk beeld van de Vinex geven. De eigenlijke beschrijving en analyse van deze wijken staan centraal in het daaropvolgende hoofdstuk. Dit hoofdstuk bevat een grote hoeveelheid kaart- en fotomateriaal; alleen woorden en cijfers zouden te kort schieten om de morfologische kenmerken van de wijken te schetsen. De beschrijvingen concentreren zich op drie schaalniveaus: de ligging in groter verband, de hoofdstructuren van de wijken zelf, en de patronen op buurtniveau daarbinnen. Waar dat nodig is voor een goed begrip van het ‘eigene’ van de wijk, zoomen we in op details op het niveau van de directe woonomgeving. In het derde deel worden de bevindingen uit de beschrijvingen en analyses van de Vinex-wijken bijeengebracht. Aan de hand van de vier onderzoeksthema’s uit het derde hoofdstuk vergelijken we de kenmerken van de afzonderlijke wijken met elkaar, en brengen we deze zo mogelijk samen tot geïntegreerde kenmerken. Het daarop volgende hoofdstuk gaat over de ligging van de wijken in stadsgewestelijk verband. Daarna beschrijven we het stedelijke karakter van de wijken. Dit doen we niet alleen in termen van stedelijke uitstraling, maar ook in de vorm van aanwezige woonmilieus binnen de wijken. Vervolgens gaan we in op de identiteit van de wijken, met bijzonder aandacht voor de thematisering van wijken of buurten. Ook is er aandacht voor de rol die het landschap (bestaand of nieuw gemaakt) kan spelen bij het bepalen van de identiteit van de wijken. Het voorlaatste hoofdstuk gaat over de stedenbouwkundige en architectonische kenmerken van de wijken. Hier wordt onder meer aandacht besteed aan de vraag of er voldoende gezamenlijke kenmerken zijn om te spreken van een eigen stijl van Vinex-wijken. In het slothoofdstuk van dit boek brengen we de bevindingen bijeen. Hierbij staat de bijdrage van Vinex aan de Nederlandse stedenbouw centraal. We beschrijven enkele opvallende gezamenlijke kenmerken en plaatsen deze in het kader van de stedenbouw uit het recente verleden. We geven daarbij geen waardeoordeel. De studie is immers niet bedoeld om de heersende kritieken op de Vinex te weerleggen of te ondersteunen, maar om een zo objectief mogelijk oordeel over de vorm van de nieuwste Nederlandse buitenwijken te geven. Inleiding 14 • 15
Page 1 and 2: Eerdere publicaties Bloeiende berme
Page 3 and 4: samenvatting . De Vinex wordt geken
Page 5: Voorgeschiedenis
Page 9 and 10: van compacte stad naar stedelijke n
Page 11 and 12: Tabel 1. Vinex-inspanning in aantal
Page 13 and 14: nemend dat in de Vinex vooral mense
Page 15 and 16: de aanpak van het onderzoek vier th
Page 17 and 18: Thema 4: de vormgeving van Vinex Bi
Page 19 and 20: Tuindorp Vreewijk Buitenveldert Haa
Page 21: Het overzicht in tabel 5 laat enkel

Vinex! Een morfologische verkenning - rapport (1/9) - Rivm

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?