De neoliberale strafstaat - Deviant

N E P L I B E R A L I S M E
26
De neoliberale stra
Flexibiliteit op de arbeidsmarkt, bezuiniging op sociale voorzieningen
en strenge straffen, dat zijn volgens de Franse socioloog Loic Wacquant
de ingrediënten van de neoliberale strafstaat. Piet van der Lende
van de Bijstandsbond las diens boek ‘Straf de armen’ en signaleert
verontrustende overeenkomsten met de Nederlandse situatie.
Ook in Nederland gaat een beperking
van de toegang tot de
bijstand gepaard met een explosie
van het aantal mensen dat wordt
opgesloten, vaak zonder dat ze een
strafbaar feit hebben begaan. Met name
allochtonen en mensen met een lichamelijke
en/of geestelijke handicap worden
getroffen: mensen die moeilijk mee
kunnen in de ratrace om flexibele baantjes.
Want de loonarbeid is in het laatste
decennium ingrijpend veranderd:
1. Er is sprake van een afname van de
zeggenschap van werknemers. Door
communicatietechnologie kunnen
opdrachten en informatie op een
veel directere en nauwkeuriger manier
worden doorgegeven van de top
naar de basis van de bureaucratische
hiërarchieën, de administratieve of
productieorganisatie van grote bedrijven.
Personeel krijgt steeds minder
speelruimte om een eigen invulling
te geven aan het werk.
2. Met behulp van diezelfde technologie
worden werknemers, maar ook
burgers en consumenten, steeds intensiever
gecontroleerd en wordt getracht
hun gedrag met een veelheid
aan prikkels te beïnvloeden. In het
moderne productiesysteem moet alles
voortdurend in beweging zijn,
overal worden controlemomenten
in de samenleving ingebouwd en
worden informatiestromen aan elkaar
gekoppeld. Iedere fase van het
productieproces en van het hele leven
moet worden gecontroleerd en
‘gemonitord’. Joep Schrijvers spreekt
in dit verband over ‘tomtomisering’
(‘Het wilde vlees’, 2006). Een woud
van controleurs zwermt uit over de
samenleving. Dit controlesysteem
D E V I A N T DECEMBER 2007 NR. 54
is zowel vanuit het bedrijfsleven als
vanuit de overheid opgezet, en verschaft
werk aan vele geprivatiseerde
controlebedrijven.
3. De overheid bevordert flexibele arbeid
door versoepeling van het ontslagrecht
en het stimuleren van tijdelijke
contracten. De rechtsbescherming
voor werkenden wordt uitgehold.
4. Flexibele arbeid biedt weinig mogelijkheden
om een netwerk van sociale
relaties op te bouwen. In de bureaucratische
productiestructuren
van vroeger hadden mensen voor
langere tijd een vaste functie, waarbij
ze de tijd kregen sociale relaties op
hun werk op te bouwen en een sociaal
netwerk te ontwikkelen.
5. Hierdoor verdwijnt ook het ‘sociaal
kapitaal’ uit de organisaties. De
voortdurende veranderingen, waarbij
hele afdelingen gesloten kunnen
worden en niemand zeker is van zijn
werk, en de flexibele arbeid leiden tot
een groot verloop onder het personeel,
geringe institutionele loyaliteit,
afname van het informele vertrouwen
onder werknemers en verzwakking
van de institutionele kennis.
Op deze manier ontstaat gedesocialiseerde
loonarbeid: vaak laagbetaald tijdelijk
werk of deeltijdwerk, zonder
ruimte om je te ontplooien; werk dat
plaatsvindt onder een autoritair regime
in tamelijk chaotisch functionerende
bedrijfs- of overheidsorganisaties, waar
weinig of geen informele sociale netwerken
bestaan en waaraan geen materiële
of immateriële bestaanszekerheid
ontleend kan worden. Wie rebelleert of
ontsnappingsroutes zoekt wordt uitgesloten
en opgesloten.
Onder president Clinton werd in
Amerika de bijstand afgeschaft.
Werklozen die niet in hun eigen levensonderhoud
kunnen voorzien worden in
ruil voor voedselbonnen gedwongen arbeid
te verrichten. Wie rebelleert tegen
het systeem of om andere redenen uit
de boot valt, is aangewezen op het informele
ruilen van goederen en diensten
en de illegale straathandel. En wordt
daarvoor weer gestraft. Er is een explosie
van het gevangenissysteem in de
Verenigde Staten qua aantallen gevangenen,
vooral uit de getto’s. De Frans-
Amerikaanse socioloog Loic Wacquant
toont aan dat de bijstand en het gevangenissysteem
twee communicerende vaten
zijn: wanneer de bijstand wordt afgeknepen,
gaan mensen naar de informele
sector om in hun levensonderhoud
te voorzien en daarvoor worden
ze gestraft met opsluiting.
In Nederland is het aantal gevangenen
per 100.000 inwoners tussen
1985 en 2005 verviervoudigd. Sinds
1996 stijgt vooral het aantal jeugdigen
en vreemdelingen in hechtenis; de
toename van het aantal voorlopig gehechten
en tbs’ers blijft onverminderd
hoog. De toename van het aantal opgesloten
vreemdelingen kan waarschijnlijk
niet worden verklaard uit een toename
van het aantal mensen zonder
verblijfsvergunning.
Na 1996 neemt vooral het aantal civielrechtelijke
detenties sterk toe. De
criminologen Boone en Moerman beargumenteren
dat dit een rechtstreeks gevolg
is van bezuinigingen op de jeugdzorg
en de opvang van psychiatrische
patiënten. Het aantal mensen in voorlopige
hechtenis is hoog. Tijdelijke opsluiting
van mensen buiten het strafrechtsysteem
om, voordat er sprake is
van een veroordeling door de rechter,
wordt steeds meer de trend. De Raad
voor Maatschappelijke Ontwikkeling
heeft onlangs de redenen onderzocht
voor het toenemend aantal psychiatrische
patiënten in de strafrechtsector en
komt tot dezelfde conclusies als Boone
en Moerman. De verminderde tolerantie
voor mensen die ‘anders’ zijn komt
ook tot uiting in de sterke toename van

fstaat
het aantal gedwongen opnames van
psychiatrische patiënten. Meer mensen
dan ooit tevoren zijn vorig jaar gedwongen
opgenomen in psychiatrische
instellingen. In 2000 werden ongeveer
11.500 mensen tegen hun wil opgenomen,
in 2006 waren het er 17.000.
Functies van de strafstaat
Een belangrijke vraag voor iedere samenleving
is hoe groepen en individuen
vreedzaam naast elkaar kunnen leven.
Het neoliberalisme bevordert de concurrentie
van allen tegen allen. Migratie
leidt tot veel verschillende groepen met
een cultureel verschillende achtergrond.
De bezuinigingen op de sociale voorzieningen
tasten het vangnet aan voor degenen
die de concurrentiestrijd dreigen te
verliezen, de bestaansbasis van de mensen
die niet door middel van reguliere
betaalde arbeid in hun levensonderhoud
kunnen voorzien. De concurrentie tussen
mensen wordt scherper en er staat meer
op het spel. Wie niet meekan komt langdurig
aan de kant te staan. Tegelijkertijd
zijn steeds weer nieuwe mensen nodig
met nieuwe kennis en vaardigheden.
Naast structurele werkloosheid ontstaan
grote tekorten op de arbeidsmarkt. Dit
bevordert weer de migratie. Kant en klare
arbeidskrachten worden uit het buitenland
gehaald. De strafstaat kan gezien
worden als antwoord op de toenemende
onzekerheid die door deze ontwikkelingen
wordt opgeroepen. Het strafsysteem
heeft een drieledige functie:
1. Onderaan de sociale ladder dient
straf om de overtollige delen van de
bevolking op te slaan en fysiek te
neutraliseren. Met name leden van
gestigmatiseerde groepen die in armoede
zijn beland en volharden in
de sociale rebellie tegen hun sociale
omgeving worden hiervan het
slachtoffer.
2. Een sport hoger op de maatschappelijke
ladder legt het netwerk van sociale
diensten, politie, inburgeringorganisaties
en het gevangenissysteem
de discipline van de gedesocialiseerde
loonarbeid op aan de betere
lagen van de arbeidersklasse en delen
van de middenklasse. De prijs die ze
betalen voor een ontsnappings- en
verzetsstrategie wordt alsmaar hoger.
3. Voor de samenleving in zijn geheel
heeft het strafinstituut een symbolische
functie: een nieuwe bevestiging
van het gezag van de staat en de hervonden
wil van de politieke elite om
respect af te dwingen en duidelijke
grenzen tussen verdienstelijke burgers
en groepen met afwijkend gedrag,
tussen ‘goede’ en ‘slechte’ armen.
Afbraak
De toegang tot uitkeringen wordt
steeds meer ingeperkt en mensen worden
onder druk gezet om iedere vorm
van flexibele betaalde arbeid te accepteren,
zonder dat er gelet wordt op
het recht op passende arbeid overeenkomstig
je capaciteiten en wensen.
Overtredingen worden buitenproportioneel
zwaar gestraft. Bij het minste
of geringste worden bijstandsuitkeringen
opgeschort of stopgezet. Voordat
een en ander weer is rechtgezet kunnen
er via juridische procedures maanden
overheen gaan en ondertussen zitten de
mensen zonder enige bron van inkomsten.
Dit levert grote moeilijkheden op
in de vorm van schulden, afsluiting van
gas en licht, et cetera.
Iedereen wordt streng gecontroleerd
door uitgebreide koppeling van databestanden
en door huisbezoeken. Wat
daarbij opvalt, is dat het juridische systeem
om je recht te halen wordt uitgehold.
De uitvoerende macht doet
wat zij wil bij het invoeren van strenge
controles; pas jaren later wordt het beleid
eventueel na een uitspraak van de
rechter teruggedraaid.
Betrekkelijk nieuw zijn ook de als
disciplinering bedoelde werkverschaffingsprojecten
die Work First heten.
Mensen die een uitkering aanvragen
worden meteen in zo’n project aan het
werk gezet in hermetisch van de buitenwereld
afgesloten gebouwen, waar
ze ongeacht hun opleiding, werkervaring
of wensen eenvoudige routi-
newerkzaamheden, zoals brieven in
enveloppen steken, moeten verrichten
op straffe van stopzetting van hun
uitkering.
Nieuwste maatregel in de gemeente
Amsterdam is dat uitkeringsgerechtigden
die door een daartoe bevoegde arts
volledig zijn afgekeurd, ook voor sociale
activeringstrajecten, toch worden opgeroepen
voor gesprekken en verplicht
kunnen worden zo’n traject in te gaan.
De klantmanager van de sociale dienst
heeft een grote machtspositie. Hij kan
afwijken van het advies van de keuringsarts
en een eigen oordeel vellen. Dit veroorzaakt
op grote schaal psychisch lijden,
vooral bij mensen die op psychische
gronden zijn afgekeurd.
Kritische wetenschappers
Kritische wetenschappers trekken de
effectiviteit van het gevoerde beleid
in twijfel. De mensen die in het uitdijende
gevangenissysteem terechtkomen
worden vaak aan hun lot overgelaten
en vervallen na opsluiting weer
in oude gewoonten. De toestanden in
Nederlandse gevangenissen en jeugdinrichtingen
beginnen onacceptabele
trekken te vertonen. Verschillende recente
rapporten tonen dit aan, zoals het
onderzoek van de Inspectie Jeugdzorg.
De neoliberale strafstaat is dan ook
een politiek die zichzelf versterkt. Steeds
meer mensen begaan overtredingen of
strafbare feiten en worden weer opgesloten
zonder begeleiding. Het is een neerwaartse
spiraal van actie en reactie.
Professor in de forensische psychologie
Corine de Ruiter veegt de vloer aan
met de gedachte dat steeds strenger straffen
in plaats van begeleiding en/of therapeutische
behandeling helpt. Zij verzet
zich tegen de stoere taal van Wilders en
consorten. ‘Er is geen enkel wetenschappelijk
bewijs dat de maatschappij veiliger
wordt door harder te straffen’.
Piet van der Lende
De noten zijn op te vragen bij de redactie.
Illustratie: Tim Teebken
D E V I A N T DECEMBER 2007 NR. 55 27