De presentiebenadering - Deviant

26
C O N G R E S V E R S L A G
Presentie
Op 26 september jl. kwamen
in Congrescentrum de
Eenhoorn (Amersfoort) ruim
driehonderd bezoekers bijeen voor
het eerste landelijke presentiecongres.
Een duidelijk signaal dat de presentiebenadering
zich mag verheugen over
een toenemende belangstelling.
“Vreemd eigenlijk” vond dagvoorzitter
Roelof Hortelanus, directeur van
het Landelijk Expertisecentrum Sociale
Interventie (LESI), want uiteindelijk
begon het vijf jaar geleden allemaal
met een lijvige wetenschappelijke
studie van Andries Baart (Katholieke
Theologische Universiteit Utrecht)
over het werk van buurtpastores in
achterstandswijken. Dat de daarin ontwikkelde
Theorie van de Presentie ook
inspiratie biedt voor de praktijk van
jeugdzorg, de zorg voor dak- en thuislozen,
ouderenzorg, welzijnswerk en
psychiatrie was eigenlijk al voldoende
reden om voor al die geïnteresseerden
eens een congres te organiseren. Maar
tegelijkertijd, zo liet de voorzitter weten,
markeerde dit congres ook een accentverschuiving
in de presentiebeweging.
Terwijl deze zich tot nu toe vooral
had gericht op het uitvoerende werk in
de verschillende praktijkvelden, is het
inmiddels tijd geworden voet aan de
grond te krijgen in de wereld van managers,
zorgverzekeraars en politiek.
Want uiteindelijk worden daar de beslissingen
genomen die presentiewerk
mogelijk maken of belemmeren.
Wat is presentie? Voor congresbezoekers
die minder goed ingevoerd waren
in de presentiebenadering gaf beeldhouwster
Anja Roemer misschien de
helderste omschrijving. Ze vertelde dat
ze Andries Baart ontmoet had tijdens
een kunstmarkt, waar ze met een beitel
een steen bewerkte. “Hoe hou je de
beitel, onder welke hoek?” vroeg hij.
Ze liet het zien en vertelde erbij dat het
natuurlijk ook afhangt van de steen.
“Soms kom je een schelpje tegen, of
een poreus stuk. Dan moet je opletten
en je motoriek aanpassen. Als beeldhouwer
kun je het doel dat je voor
D E V I A N T DECEMBER 2006 NR. 51
ogen hebt alleen bereiken als je rekening
houdt met de aard van de steen
en je gereedschap en techniek daarop
afstemt.” Ze legde uit dat er nog wel
meer overeenkomsten waren tussen
haar werk en dat van een presentiebeoefenaar:
“Zonder onbevangenheid,
zonder beschikbaarheid kan er geen
plaats zijn voor conceptie oftewel inspiratie
en zonder betrokkenheid,
dienstbaarheid en toewijding zal het
concept geen vorm krijgen.”
Overigens hadden de congresbezoekers
ter voorbereiding de brochure
‘Tweespraak’ toegestuurd gekregen,
waarin Baart de grondprincipes van
de presentie nog eens uiteenzet. Hij
nodigt de lezer uit stil te staan bij de
vraag waar het uiteindelijk om draait
in zorg en welzijnswerk: om relaties
tussen zorgverleners en zorgontvangers,
waarin het verlangen van de behoeftige
centraal staat, relaties die zouden moeten
worden gekenmerkt door trouw
en respect, zodat de behoeftige zich
kan tonen zoals hij is. Daarmee keert
de presentiebenadering zich tegen de
dominante, technische opvatting van
zorg en hulpverlening. Presentie betekent
aandacht hebben, aansluiting zoeken
en erbij blijven, ook als problemen
niet opgelost kunnen worden. Er is gevoel
voor subtiliteit voor nodig, vakmanschap,
praktische wijsheid, liefdevolle
trouw en moed: “ moed om ongebaande
wegen in te slaan, om het uit
te houden, waar menigeen de benen
neemt, maar ook om je mond open te
doen waar dat dringend gewenst maar
gevaarlijk is.”
In zijn lezing op het congres voegde
Baart daar de kwestie van vertrouwen
aan toe. Vertrouwen is van centraal belang
in de wereld van zorg en hulpverlening.
Van cliënten wordt verwacht
dat zij hulpverleners vertrouwen, maar
men staat zelden stil bij de vraag wat
daar allemaal bij komt kijken. Baart
vertelt van een film, waarin een voogd
zich aan een aan hem toegewezen kind
voorstelt met de woorden: “Ik ben je
nieuwe voogd, mij kun je vertrouwen.”
Baart benadrukt dat vertrouwen be-
Beeld: Anja Roemer
rust op een onophefbare zekerheid: als
ik zeker weet wat de ander gaat doen,
hoef ik niet te vertrouwen. Bovendien
veronderstelt vertrouwen dat er sprake
is van een keuze. Vaak is daar nauwelijks
sprake van: men werkt mee omdat
men anders de kinderen kwijtraakt,
geen strafvermindering krijgt, of
de gesloten afdeling niet mag verlaten.
En zelfs wie meent een hulpverlener te
kunnen vertrouwen, omdat het ‘klikt’,
beseft dat die hulpverlener is ingebed
in een organisatie die deels onzichtbaar
blijft. Vertrouwen blijft dus altijd
een precaire aangelegenheid; iemand
vertrouwen schenken betekent risico’s
nemen en daarmee nog kwetsbaarder
worden. Beschaamd vertrouwen is zeer
beschadigend en moeilijk te herstellen.
Niet alleen het - gebrek aan - vertrouwen
van de kant van de cliënt
drukt een stempel op de praktijk van
zorg en hulpverlening, het vertrouwen
van het management in de medewerkers
en van de politiek in de sector
doet dit evenzeer. En ook daar is, zoals
gedurende de dag nog herhaaldelijk zal
terugkomen, het nodige mis mee. Waar
vertrouwen ontbreekt, voeren regels en
controle de boventoon, heersen dwang
en argwaan en wordt het respect aangetast.
De controle waaraan hulpverleners
onderworpen zijn, de vele regels,
de verplichting over iedere minuut die
men aan een cliënt besteedt rekenschap
te geven tasten hun gevoel van
autonomie en waardering aan. Het is
wrang dat van hulp- en zorgverleners

verwacht wordt dat zij hun cliënten
respectvol behandelen, terwijl henzelf
weinig vertrouwen wordt geschonken.
Annelies van Heijst (Universiteit
van Tilburg en auteur van o.a.
‘Menslievende zorg’) die een workshop
leidde waarin de positie van hulpverleners
centraal stond, waarschuwt dat
zorgverleners daardoor geweld en leed
toevoegen in hun poging hulp te bieden.
“Onverbiddelijke procedures, onontwijkbare
regels, onoverschrijdbare
grenzen en niet antwoordende apparaten
en rekenbladen (...) het geweld zit
ingebakken in de regels van het spel en
minder in de spelers zelf.” schrijft Baart
in Tweespraak. Toch verbaast het hem
dat maar weinig werkers zich van de regels
kunnen of durven te distantiëren.
Ze wekken de indruk in te stemmen
met de regels en geven de hardheid van
de institutie dus mededogenloos door.
Helaas was de genoemde workshop zo
druk bezocht dat er in plaats van een
gedachtewisseling over deze zaken gekozen
werd voor een vrij strakke presentatie,
waarin deze problemen maar
zijdelings aan bod kwamen.
In ‘Tweespraak’ omschrijft Baart
zich als onderzoeker die zich radicaal
naar de praktijk wendt en deze
minutieus uitpluist. Zulk onderzoek
is schaars: het is een tijdrovende aangelegenheid
- monnikenwerk noemt
Baart het - en het vereist enerzijds een
open, zelfs nederige houding en anderzijds
de discipline om te voldoen aan
de strenge eisen van kwalitatief onderzoek.
Bovendien valt er wetenschappelijk
gezien weinig eer aan te behalen.
In academische kring, maar ook
bij beleidsmakers en managers scoort
onderzoek dat uitmondt in ‘harde cijfers’
en stoere uitspraken nu eenmaal
hoger. Toch wilde Harry Kunneman
(Universiteit voor Humanistiek), die
het debat rond wetenschap en opleiding
leidde, niet focussen op wat er
vanuit het presentieperspectief allemaal
niet deugt aan gangbaar onderzoek. We
zouden daarmee blijven steken in een
defensieve strategie, waarin de pleitbezorgers
van de presentie op grond van
morele argumenten de strijd aanbinden
met ‘evidence based’ -benaderingen en
daarop gebaseerde managementmodellen,
en ongewild de indruk wekken
dat presentie en aandacht voor menselijke
waarden enerzijds en doeltreffendheid
en efficiëntie anderzijds elkaar
uitsluiten. In plaats daarvan kunnen
we beter, net als Japanse worstelaars, de
kracht van de tegenstander gebruiken
voor de eigen doelen. Onderzoek dat
de presentiebenadering ondersteunt
richt de aandacht op impliciete kennis
van zorg- en hulpverleners, op de leefwereld
en ervaringskennis van cliënten.
De kennis die daarbij opgedaan wordt
kan een belangrijke rol spelen bij het
vergroten van de efficiëntie en de doeltreffendheid.
Maar ze vormt ook een
onderbouwing voor kritiek op onmenselijke,
onrechtvaardige en ondoelmatige
praktijken. Niet in het streven naar
efficiëntie staat haaks op wat de presentiebenadering
wil bereiken, maar het
Zonder onbevangenheid,
zonder beschikbaarheid
kan er geen plaats zijn voor
conceptie oftewel inspiratie en
zonder betrokkenheid, dienst-
baarheid en toewijding zal
het concept geen vorm krijgen.
veronachtzamen van de werkelijkheid
waarin hulpverleners en cliënten zich
bevinden. Praktijken die daarop stoelen
schieten niet alleen in moreel opzicht,
maar ook wat de doelmatigheid
betreft te kort.
Impliciete kennis en verborgen
weten vormde een fascinerende rode
draad tijdens het hele congres. Zo werd
er in een van de workshops verteld over
het vreemde gegeven dat de meeste verpleegkundigen
in opleiding zelf ervaringen
hebben als patiënt of mantelzorger,
maar dat daar in de opleiding
niets mee gedaan wordt. In tegendeel:
het lijkt erop dat zij geacht worden
deze ervaringen zo snel mogelijk te vergeten.
Baart schreef al in ‘Tweespraak’:
de hartstochtelijke motivatie waarmee
toekomstige beroepsbeoefenaren binnenkomen,
wordt met een ‘professionaliseringsimpuls
om zeep gebracht,
en studenten worden afgericht tot methodiektoepassers.
Harry Kunneman
gebruikte tijdens het debat in de ochtend
de metafoor van de frietsnijder
om duidelijk te maken wat er gebeurt
bij het standaardiseren van de competenties
van hulpverleners in onderzoek,
opleiding en training. Wat niet in de
frietsnijder past dreigt als ‘afval’ behandeld
te worden, terwijl hierin doorgaans
juist de inspiratie, de creativiteit,
de betrokkenheid en het vermogen tot
presentie huizen.
Ed van Hoorn (IGPB), een van de
gesprekspartners van Kunneman, vergeleek
de manier waarop met ervaringskennis
van cliënten omgegaan wordt,
met de wijze waarop omgegaan werd
met de cultuur van overheerste volken
zoals de Aboriginals: delen van hun
kennis, die voor de overheersers bruikbaar
en nuttig waren werden gekoesterd,
andere, die gevaarlijk zou kunnen
zijn, vernietigd. Op vergelijkbare wijze
wordt sommige ervaringskennis, bijvoorbeeld
alles wat tot ‘ziekte-inzicht’
kan worden gerekend, gehonoreerd,
terwijl andere kennis, zoals de redenen
die cliënten hebben om hun medicijnen
door het toilet te spoelen, genegeerd
wordt.
En Geert van der Laan (Universiteit
voor Humanistiek en Fontys Hogescholen
te Eindhoven) vertelde tijdens
het slotdebat over een maatschappelijk
werkster, die in werktijd een
wandelingetje over de markt maakte,
omdat ze wist dat ze daar een aantal
cliënten, met wie ze moest spreken,
tegen zou komen. Efficiënt, maar volstrekt
illegaal binnen de logica van haar
organisatie. Van der Laan, die van huis
uit arbeids- en organisatiepsycholoog
is, merkte daarbij op dat het onterecht
is, dat zulke rigide organisaties zich beroepen
op de bedrijfskunde: daar heeft
men al lang ontdekt dat de verborgen
kennis van de medewerkers hun kracht
vormt en gekoesterd moet worden.
Dit verborgen weten van hulpverleners
en cliënten is onarticuleerbaar
binnen reguliere opvattingen over zorg
en hulpverlening en ontoepasbaar in
praktijken die bepaald worden door
methodieken, stappenplannen en tijdschrijven.
Het laat zich niet afbeelden
in cijfers, maar vraagt om verhalen die
verteld willen worden. En zowel tijdens
de workshop over management en organisatie
als tijdens het slotdebat bleek
dat het niet ondenkbaar is dat deze verhalen
bij managers, zorgverzekeraars en
politiek een luisterend oor vinden.
Michi Almer
D E V I A N T DECEMBER 2006 NR. 51 27