Jezelf en anderen helpen in Italiaanse zelfhulpgroepen - Deviant

B U I T E N L A N D
Jezelf en anderen helpen in
Italiaanse zelfhulpgroepen
Arnoud Sisselaar verblijft een jaar in Italië. Hij werkt als vrijwilliger in
de Italiaanse psychiatrie. Vanaf oktober 2002 was hij actief voor
La Panchina te Trento, vanaf april 2003 is hij verbonden aan
Ca' del Vento, een psychiatrische woonvoorziening in de stad Imola.
In Italië zijn veel zelfhulpgroepen,
waaraan mensen deelnemen die
dezelfde problematiek hebben en
elkaar regelmatig ontmoeten. In de
provincie Trento zijn meer dan vierhonderd
van deze groepen, waarvan
er 310 daadwerkelijk functioneren op
33 verschillende terreinen. Er zijn in
de hele provincie Trento ongeveer
9.500 mensen betrokken, wat ongeveer
twee procent van de bevolking is.
Thema’s zijn onder andere alcohol,
roken, voeding, handicap, seropositiviteit,
verslaving en adoptie. Wat betreft
het veld van de geestelijke gezondheidszorg
zijn er groepen voor depressie
(8 groepen), familieleden van (5),
angst en paniekaanvallen (3), rouwverwerking
(4), stemmenhoren (1),
wonen (1) en La Panchina (zie
Deviant 37, juni 2003).
Het gaat hier om ‘auto-mutuo-aiuto’
oftewel ‘wederzijdse zelfhulp’. Al deze
groepen zijn verenigd in de
Associazone Auto Mutuo Aiuto
(AMA), die deel uitmaakt van het netwerk
van sociale en gezondheidsorganisaties.
AMA wil een aanvulling zijn op
traditionele vormen van hulpverlening.
AMA besteedt veel energie aan het
inventariseren van behoeften in de
gemeenschap bij de start van nieuwe
groepen. In de beginfase van een groep
organiseert men enkele introductiebijeenkomsten.
Op lokaal niveau is AMA
het aanspreekpunt voor problemen en
behoeften, die groepen tegenkomen
als zij eenmaal draaien. Men organiseert
intervisiebijeenkomsten voor
groepsondersteuners. AMA probeert
een positieve houding voor zelfhulp
bij mensen te bewerkstelligen via cursussen
en bijeenkomsten. Verder
creëert AMA verbindingen met andere
sociale organisaties op provinciaal en
nationaal niveau met als doelen
samenwerking, integratie en gezamenlijke
projecten. AMA maakt deel uit
van een landelijke organisatie van zelfhulp,
waarvan zij ook initiatiefnemer
is. In het hele land worden cursussen
over zelfhulp verzorgd op verzoek van
publieke instellingen of bedrijven, die
actief zijn op sociaal terrein.
AMA werd gesticht in 1995. De
financiering geschiedt via de provincie
(70%, contributies 20%, cursussen
10%). Er is een ledenvergadering, een
voorzitter en een dagelijks bestuur. Er
zijn een aantal betaalde medewerkers
met een deeltijdaanstelling.
De cursussen van AMA in heel
Italië over zelfhulp en geestelijke
gezondheidszorg vinden plaats in
samenwerking met de GGz van de
stad Trento. Het hoofd hiervan (de
primario) verzorgt de trainingen
samen met de vaste trainer van AMA.
Hij tracht al vele jaren zelfhulp te
bevorderen, zowel binnen als buiten
de eigen instellingen.
Het zijn tweedaagse cursussen voor
cliënten, familieleden, hulpverleners en
Als een vorm van participerende observatie besloot ik deel te nemen aan een zelfhulp-
groep rouwverwerking. Het ging om rouw na verlies van een dierbare (er bestaat ook
rouw na een scheiding, verhuizing, etc.). Ik was aanwezig tijdens drie van de vier in-
leidende bijeenkomsten. Daarna moest ik afhaken, omdat ik vertrok uit Trento. Ik kocht
ook het boek van A. Pangrazzi (2002), Help mij vaarwel te zeggen. Zelfhulp bij rouw.
Aan de hand van het mij beschikbare materiaal en geïnspireerd door de ervaringen in
deze zelfgroep nabestaanden bij zelfdoding en een groep sociodrama probeer ik een
beeld te geven van dit type zelfhulp.
De gezondheidszorg lijkt niet in staat tegemoet te komen aan de variëteit en complexi-
teit van menselijke behoeften, die samenhangen met rouwprocessen.
De dood is een taboe, dat men tracht uit te bannen door er niet over te praten. Kinderen
worden er ver van gehouden onder het voorwendsel dat het voor hen te veel zou zijn.
Sterven is vandaag de dag eenzamer, gekunstelder en minder menselijk dan vroeger.
Ook daarom praten we liever niet over de dood.
Zelfhulpgroepen rond rouwverwerking vormen een belangrijke aanvulling, waarin men
samen zoekt naar verwerking en schaamte en angst probeert te doorbreken. Sommige
mensen kunnen het verdriet in hun eentje aan, anderen komen er alleen door als zij met
een ander de emoties of het lijden kunnen delen. Velen grijpen naar kalmerende midde-
len en slaappillen.
D E V I A N T SEPTEMBER 2003 NR. 38 31

Foto: Heinz Mölders
32
geïnteresseerde burgers en ze vinden
plaats in samenwerking met lokale
instellingen voor geestelijke gezondheidszorg.
Allerlei aspecten van zelfhulp
(promotie van gezondheid, de geschiedenis
van zelfhulp, organisatie en functioneren
van de groep, de rol van de
ondersteuner) komen aan de orde. Men
tracht ook tot concrete plannen te
komen voor zelfhulp in de regio waar
de cursus plaatsvindt en er worden
afspraken gemaakt voor een volgende
ontmoeting. Ook presenteren zelfhulpgroepen
uit andere delen van het land
zich tijdens deze bijeenkomsten.
Zelfhulp
D E V I A N T SEPTEMBER 2003 NR. 38
Inzichten rond zelfhulp
Wie een probleem heeft, is een persoon die beschikt over per-
soonlijke hulpbronnen.
Nadruk op hulpbronnen, gezondheid en zich goed voelen.
Nadruk op vertrouwen, wil en zelfcontrole.
Nadruk op concrete en onmiddellijke gevoelens en effecten.
Nadruk op improvisatie en spontaniteit.
Verandering van het individu in een context.
Strategieën op basis van de geschiedenis van de persoon.
Zelfhulp probeert de cliënt tot hoofdpersoon
te maken van zijn problematiek.
Het is een optimistische benadering,
waarbij men gelooft in de persoonlijke
hulpbronnen van de persoon
(spreekt Engels, verstelt sokken, kan
ontvangen maar ook geven). Men
gelooft in verandering (niet: ach het is
Pietje, die verandert nooit), in belang
van de eigen ervaring, in de eenvoud
en in menselijke waarden als respect
en vertrouwen.
Traditionele hulp
Zelfhulp past in een cultuur van
samenwerken en samen verantwoordelijkheid
nemen. De gedachte is dat het
bevorderen van verantwoordelijkheid
de geestelijke gezondheid stimuleert.
Deze filosofie vinden we terug in de
annalen van de wereldgezondheidsorganisatie
WHO (Ottawa Charter for
Health Promotion, 1986). Hierin
spreekt men over “goed gestructureerde
programma’s die personen helpen
een gevoel van samenhang te bereiken,
relaties te creëren en te onderhouden
van wederzijdse steun, om de situaties
en gebeurtenissen, die stress veroorzaken,
het hoofd te bieden.”
Zelfhulp bestaat als fenomeen al
lang in de Verenigde Staten (Anonieme
Alcoholisten in 1935, Recoverygroepen
in 1937) en was de voorloper
van verschijnselen als groepstherapie
en counseling. De principes van zelfhulp
kunnen als ‘nieuw’ model van
hulpverlening tegenover het oude
model worden geplaatst.
Deze inzichten gelden ook voor rol
van de ondersteuner van een zelfhulpgroep.
Dat kan niet iemand zijn die
zich almachtig voelt, iedereen advies
geeft, waardoor de groep en de ontwikkeling
daarvan blokkeert. De antwoorden
moeten komen van de
groepsleden en zijn de uitdrukking
van de verschillen tussen hen.
Wie een probleem heeft, is een patiënt of een cliënt.
Nadruk op ziekte of gebrek.
Nadruk op ziekteleer.
Nadruk op kennis, theorie en structuur.
Nadruk op gestandaardiseerde procedure.
Verandering is individueel.
Het behoren tot een gemeenschap is minder van belang.

Zelfhulp en geestelijke
gezondheidszorg
Het nieuwe Italiaanse plan voor de
gezondheidszorg (Piano Sanitario
Nazionale 2003 - 2005) geeft prioriteit
aan het opzetten en onderhouden
van zelfhulpgroepen. Men realiseert
zich dat de actuele situatie in de
Italiaanse GGz niet altijd bevredigend
is: hulpverleners voelen zich gefrustreerd
door weinig zichtbaar resultaat
en voelen zich niet de hoofdpersoon;
familieleden hebben niet het idee dat
er naar hen wordt geluisterd, zijn
kwaad of voeren zelfs oorlog met de
GGz; cliënten zelf voelen zich evenmin
hoofdpersoon en ook niet verantwoordelijk.
Zelfhulp wordt als een
methode opgevat om iedereen tot
hoofdpersoon te maken, geestelijke
gezondheid te bevorderen, de instellingen
menselijker te maken en samenwerking
te verbeteren.
Hulpverleners maken in Italië deel
uit van de zelfhulp, omdat de groepsleiders
overwegend (voor zo’n 80 procent)
professionals (arts, psychiater,
sociaal werker, et cetera) zijn, die hun
vrije tijd en vaardigheden ter beschikking
stellen aan een groep.
In de zelfhulpgroep kan men emotionele
steun vinden (stem geven aan
de eigen gevoelens, het zich begrepen
voelen vormt de basis voor een nieuw
vertrouwen). Men vindt er sociale
steun (solidariteit, vriendschap)
en geeft elkaar informatie
en inzicht. De eigen
mogelijkheden om problemen
aan te kunnen worden
aangesproken.
Het is de bedoeling dat
groepsleden een proces doormaken
(fysiek, mentaal, emotioneel,
sociaal en spiritueel).
De groep maakt een reis, die
gaat via de fase van kennismaking
naar verdieping
(delen van ervaringen), vervolgens
van een overgangsfase
(overstijgen van dynamiek
die spanning teweegbrengt)
naar een fase van
innerlijke verbondenheid
(men biedt elkaar steun en
begrip) en tot slot naar een
fase waarin men als groepslid
de groep kan verlaten.
Deelname aan een zelfhulpgroep
kan de volgende
therapeutische voordelen bieden:
zelfbegrip, geestelijke reiniging
(catharsis), leren (van de ander), universaliteit
(ruimere kijk op eigen lijden
en dat van anderen), realisme (uitdaging
eigen leven op te pakken), gevoel
van ‘behoren tot’ (geaccepteerd door
groep, meer sociale vaardigheden) en
altruïsme.
– Advertentie –
✍ Arnoud Sisselaar
Traject Opleiding Ervaringsdeskundigen
De TOED-opleidingen beginnen weer
• De basisopleiding in Eindhoven op de Fontys Hogeschool begint op 19 september
• De opleiding Kwaliteitstoetsing en Onderzoek vanuit cliëntenperspectief begint op 12 september in Utrecht
• De opleiding Trainersvaardigheden op de Fontys Hogeschool begint in het voorjaar 2004
• De opleiding Voorlichting en Consult op de Fontys Hogeschool begint in het voorjaar 2004
• De opleiding Managementvaardigheden begint in het voorjaar 2004, plaats nog onbekend.
Bent u geïnteresseerd in één van deze opleidingen, vraag dan informatie en inschrijfformulieren aan bij het
Foto: Heinz Mölders
Centrum voor Zorg en Welzijn van de Fontys Hogescholen, tel: 0877- 870133 of bij het IGPB, tel: 020 – 6204741.
D E V I A N T SEPTEMBER 2003 NR. 38 33