Psychiaters te koop? - Deviant

B O E K E N
Belangenverstrengeling wetenschap en commercie
Walter Vandereycken & Ron van Deth
Psychiaters te koop? De invloed van
de farmaceutische industrie op het
psychiatrisch denken en handelen
Cyclus 2006, ISBN 978-90-8575-013-0
schizofreniemiddel
Asenapine zou een nieuwe
‘Het
kaskraker zijn voor Akzodochter
Organon, maar het Amerikaanse
Pfizer gelooft er niet meer in’. Zo luidt
de kop boven een artikel in de financiële
katern van mijn ochtendblad, die ik las
net voordat ik deze recensie ging schrijven.
‘Bij Organon blijven we wel geloven
in het medicijn. Asenapine is heel
belangrijk voor ons’, aldus een woordvoerder
van het bedrijf uit Oss.
Het is het zoveelste voorbeeld dat informatie
over (psycho)farmaca zeker zo
vaak op financiele als op wetenschappelijke
pagina’s is te vinden. Geld speelt
duidelijk een grote rol in de geneesmiddelenwereld.
Op het eerste gezicht lijkt
daar weinig mis mee. De farmaceutische
industrie is immers een industrie
zoals alle andere. Haar uiteindelijke
doel is, begrijpelijk, winstmaximalisatie,
en in vele gevallen heeft deze drijfveer
geleid tot levensreddende medicijnen.
Maar toch komen er hoe langer
hoe meer signalen dat het marktdenken
bij de ontwikkeling en verkoop van geneesmiddelen
flink uit de hand begint
te lopen. Vele hiervan worden op onnavolgbare
wijze belicht in het boek
Psychiaters te koop? van Ron van Deth
en Walter Vandereycken.
Spannend
De auteurs zijn bepaald niet de minsten.
Vandereycken is een gezaghebbende
Belgische professor psychiatrie,
Van Deth een Nederlandse psycholoog.
Beiden hebben vele belangrijke publicaties
op hun naam, vaak in samenwerking
geschreven. Ook nu blijkt het weer
een uitstekende combinatie: Psychiaters
te koop? verzandt nergens in een droge
opsomming van feiten. Integendeel, de
gigantische hoeveelheid aan documentatie
is op knappe wijze verwerkt tot
een boek dat zich bijna laat lezen als
een spannende roman, die je pas opzij
wilt leggen als je ook de laatste pagina
uit hebt. Tenzij je aandelen hebt in Big
Pharma…
Voor elke pil een ziekte
In de eerste hoofdstukken werpen de
auteurs de vraag op of nieuwe psychofarmaca
vooral nog worden ontwikkeld
ter behandeling van psychiatrische
ziektes, of dat er ook nieuwe ziektebeelden
worden gecreëerd en‘verkocht’
opdat hiervoor medicijnen kunnen
worden gesleten. Ofschoon de auteurs
geenszins tegen een verantwoorde toepassing
van psychofarmaca zijn, maken
ze aan de hand van vele voorbeelden
duidelijk dat dit laatste inderdaad
het geval is.
In samenwerking met wetenschappers
die een direct en/of indirect belang
hebben bij de farmaceutische industrie,
is Big Pharma er wonderwel
in geslaagd velerlei vooral psycho-sociale
problematiek gedefinieerd te krijgen als
psychiatrische ziekte, die zeker via medische
kanalen moet worden behandeld.
Lusteloosheid staat anno 2006 al gauw
gelijk aan depressie, rusteloosheid aan
ADHD. Wie zich veel zorgen maakt,
lijdt aan een piekerstoornis, en als je
een wat introverte, verlegen persoonlijkheid
hebt, dan heet dit tegenwoordig
‘sociale fobie’. En waar de bio-psychiatrie
en de pillenproducenten telkens
beklemtonen dat deze ‘genetisch
bepaalde, bio-chemische hersenstoornissen
nu met veilige en effectieve medicijnen
bestreden kunnen worden’,
ontkrachten de auteurs dit bio-optimisme
juist vol verve. Antidepressiva
zoals Prozac (fluoxetine), Seroxat (paroxetine)
en Zoloft (sertraline), en antipsychotica
zoals Risperdal (risperidon)
en Zyprexa (olanzapine) zijn niet half
zo veilig en effectief als vele artsen en
patienten denken, geen mens weet hoe
ze exact werken, en hun populariteit is
vooral te danken aan knappe marketingtechnieken
en, erger, soms ronduit
dubieus of zelfs frauduleus onderzoek.
Ontrafeld
In feite bestaat het boek uit een zorgvuldige
ontrafeling van het stratageem
en de verkoopriedels van de farmaceutische
industrie. Big Pharma’s betoogtrant
luidt, in een notendop, als volgt:
‘Jarenlang werd psychische problematiek
gezien als karakterzwakte.
Dankzij gigantische vooruitgang op
het gebied van de neurowetenschappen,
weten we nu dat er meestal sprake
is van echte ziekte: bijvoorbeeld via
nieuwe scantechnieken kunnen hersendysfuncties
in kaart worden gebracht.
De geweldige inspanningen van talloze
topwetenschappers hebben geresulteerd
in medicijnen waarmee deze
afwijkingen nu selectief kunnen worden
gecorrigeerd. Het is schandalig dat
mensen die lijden aan deze stoornissen,
nog steeds wordt verweten dat ze niet
flink genoeg zijn, of dat hun omgeving
(mede)schuldig wordt gemaakt. Wie
de feiten niet onder ogen wenst te zien,
bezondigt zich aan farmacologisch calvinisme
en pillenpreutsheid. Dit veroorzaakt
onnodig lijden, en kost de
maatschappij bergen geld. Vandaar dat
er volop ruimte moet komen voor ‘psycho-educatie’,
bijvoorbeeld door middel
van op de patiënt gerichte reclame’.
Keten boodschappen
Een dergelijk bio-reductionisme (er
zijn vaak veiligere en effectievere alternatieven!)
is een gruwel in de ogen van
Van Deth en Vandereycken, en zij tonen
aan dat vele van deze beweringen
absoluut geen hout snijden.
‘In deze keten van boodschappen worden
medicalisering (diagnose van een
14
D E V I A N T MAART 2007 NR. 52

‘echte’ stoornis) en biologische verklaring
(hersendysfunctie) in elkaar verweven
tot een wetenschappelijk verpakt
bio-optimisme, dat als vanzelfsprekend
uitmondt in de hoopgevende oplossing
van de farmaceutische reparatie. Als de
betrokken slachtoffers goed zijn voorgelicht
via allerlei kanalen (medicalisering),
dan weten ze ook dat de redding
letterlijk binnen handbereik ligt. Het
steeds populairdere bio-optimisme in
brede lagen van de samenleving zorgt
er automatisch voor dat een medische
behandeling noodzakelijk lijkt en dat
betekent al gauw het innemen van pillen’
(Psychiaters te koop?, pagina 91).
Onder de pet
Nu zou dit alles nog relatief weinig
kwaad kunnen, als overmedicalisering
ten gevolge van pseudowetenschappelijke
bio-babble uitsluitend in wat hogere
kosten en onvervulde verwachtingen
zou resulteren. Maar helaas liggen
de feiten anders. Het overdreven
geloof in pillen heeft vaak ernstige gevolgen,
gevolgen die regelmatig ‘onder
de pet’ worden gehouden. Zo staat inmiddels
vast dat de veelgeprezen SSRI’s
(de ‘nieuwe’ antidepressiva) soms
(zelf )moordgedachten en psychoses
kunnen veroorzaken, en dat zich ernstige
onthoudingsverschijnselen kunnen
voordoen wanneer patiënten met
hun pillen willen stoppen. Dit alles was
al lang bekend, maar het werd jarenlang
doelbewust ontkend. Zeer kwalijk
is dat negatieve bevindingen al tijdens
de klinische tests van een andere codering
worden voorzien, nota bene soms
met toestemming van bijvoorbeeld de
Amerikaanse FDA. Zo werden ernstige
agitatie en (zelf)moordpogingen gerapporteerd
als ‘vijandig gedrag’, ‘emotionele
labiliteit’ en ‘medicijn niet effectief’.
Dergelijke gegevens kwamen pas
naar buiten tijdens rechtszaken, aangespannen
door slachtoffers van Seroxat
en Prozac, of door hun nabestaanden.
Overigens werden deze zaken vaak geschikt,
waarschijnlijk vooral om negatieve
berichtgeving te voorkomen.
De auteurs besteden ook aandacht aan
een ander, vrij onbekend maar zeer verontrustend
SSRI-verschijnsel, dat zij
als hersenrillingen omschrijven. Deze
‘brain shivers’ doen zich zowel tijdens
als na het gebruik van SSRIs voor. In
dit kader citeren de auteurs een Britse
psychiater, die er zich zorgen over
maakt dat zijn vakliteratuur nauwelijks
aandacht besteedt aan deze beangstigende
electrisch-magnetische sensaties,
terwijl op het internet talloze patiënten
hiervan gewag maken (‘electric
shocks, electric jolts, electric zaps’).
Jammer dat de auteurs deze verschijnselen
vooral met Efexor (venlafaxine) in
verband brengen. Deze verschijnselen
werden immers al veel eerder beschreven
in verband met Prozac en vooral
ook Seroxat.
Patent verstreken
Binnen de wondere wereld van medicijnen
in het algemeen, maar die van
psychiatrische medicijnen in het bijzonder,
doet zich een frappant fenomeen
voor, waaruit vele betrokkenen
maar geen lering willen trekken, zo
signaleren de auteurs. Veelgeroemde,
goedkope oude medicijnen worden
plots gevaarlijk wanneer hun patent is
verstreken en er nieuwe, dure vervangers
zijn. Deze zichzelf herhalende contradictie
wordt in Psychiaters te koop?
onder andere geillustreerd aan de hand
van de nieuwe, ‘atypische’ antipsychotica
zoals Risperdal en Zyprexa:
‘De intense marketing zorgde voor
een bijzonder imago; de nieuwe middelen
zouden veel effectiever zijn, minder
bijwerkingen en risico’s inhouden,
en daardoor beter aanvaard worden
door de patiënten. Maar elk van deze
aspecten bleek achteraf niet echt door
kritisch onderzoek onderbouwd te zijn.
De superioriteit staat volop ter discussie,
en er duiken steeds meer verontrustende
berichten op over de gevaren,
onder andere suikerziekte, groter risico
op hart- en vaataandoeningen en opvallende
stijging in gewicht’ (pagina
31-32).
Ondertussen hebben we wel zowat
tien keer meer voor deze middelen betaald
omdat ze zo ‘veel veiliger en effectiever’
waren…
Voor het onterechte bio-optimisme
zijn velen verantwoordelijk, betogen
Van Deth en Vandereycken. In feite
is het hele circuit – van Randomised
Clinical Trials tot en met registratie en
promotie – aan een grondige herbeoordeling
toe. De RCTs (b)lijken immers
vooral ontworpen om nieuwe pillen
geregistreerd te krijgen, registratieautoriteiten
zoals de Amerikaanse FDA, het
Nederlandse CBG, en het Europese
EMEA (b)lijken laks of misschien zelfs
niet echt onafhankelijk, wetenschappelijke
publicaties blijken veelal door
ghostwriters geschreven marketing tools
voor de industrie te zijn, wetenschappers
blijken in ruil voor geld en prestige
regelmatig hun ziel en zaligheid
aan Big Pharma te verkopen, en zelfs
bijscholing blijkt zo sterk beïnvloed
door farmaceuten, dat artsen ook daar
op het verkeerde spoor worden gezet.
Bovendien worden gesponsorde (en
vaak goedbedoelende) patiëntenverenigingen
dankbaar gebruikt als ideale kanalen
om het verbod op patiëntgerichte
reclame te omzeilen.
In het licht van de onthutsende voorbeelden
van belangenverstrengeling
tussen wetenschap en commercie die
de auteurs bieden, is het zeer prijzenswaardig
dat hun boek nergens tot een
boze, allesvernietigende critique per
se is verworden. Veeleer is het een oprecht
appèl aan alle betrokkenen om
nu eens echt iets aan misstanden te
gaan doen (de geschiedenis blijft zich
immers herhalen!). Hiertoe wordt een
aantal constructieve voorstellen gedaan,
absoluut waard serieus genomen
te worden.
Tot slot toch een punt van (opbouwende)
kritiek: Auteurs en uitgever,
zorg dat in de volgende drukken,
die er mijns inziens absoluut moeten
komen, een goede index/naamregister
wordt opgenomen! Nu zoekt de lezer
zich wezenloos als hij vlug wat feiten
wil achterhalen. Ook mij heeft dit vele
uren gekost. Gezien de grote verdiensten
van uw boek, zij het u echter graag
vergeven.
Frank van Meerendonk
consumentenactivist (psycho)farmaca
D E V I A N T MAART 2007 NR. 52 15