De presentiebenadering - Deviant

verwacht wordt dat zij hun cliënten
respectvol behandelen, terwijl henzelf
weinig vertrouwen wordt geschonken.
Annelies van Heijst (Universiteit
van Tilburg en auteur van o.a.
‘Menslievende zorg’) die een workshop
leidde waarin de positie van hulpverleners
centraal stond, waarschuwt dat
zorgverleners daardoor geweld en leed
toevoegen in hun poging hulp te bieden.
“Onverbiddelijke procedures, onontwijkbare
regels, onoverschrijdbare
grenzen en niet antwoordende apparaten
en rekenbladen (...) het geweld zit
ingebakken in de regels van het spel en
minder in de spelers zelf.” schrijft Baart
in Tweespraak. Toch verbaast het hem
dat maar weinig werkers zich van de regels
kunnen of durven te distantiëren.
Ze wekken de indruk in te stemmen
met de regels en geven de hardheid van
de institutie dus mededogenloos door.
Helaas was de genoemde workshop zo
druk bezocht dat er in plaats van een
gedachtewisseling over deze zaken gekozen
werd voor een vrij strakke presentatie,
waarin deze problemen maar
zijdelings aan bod kwamen.
In ‘Tweespraak’ omschrijft Baart
zich als onderzoeker die zich radicaal
naar de praktijk wendt en deze
minutieus uitpluist. Zulk onderzoek
is schaars: het is een tijdrovende aangelegenheid
- monnikenwerk noemt
Baart het - en het vereist enerzijds een
open, zelfs nederige houding en anderzijds
de discipline om te voldoen aan
de strenge eisen van kwalitatief onderzoek.
Bovendien valt er wetenschappelijk
gezien weinig eer aan te behalen.
In academische kring, maar ook
bij beleidsmakers en managers scoort
onderzoek dat uitmondt in ‘harde cijfers’
en stoere uitspraken nu eenmaal
hoger. Toch wilde Harry Kunneman
(Universiteit voor Humanistiek), die
het debat rond wetenschap en opleiding
leidde, niet focussen op wat er
vanuit het presentieperspectief allemaal
niet deugt aan gangbaar onderzoek. We
zouden daarmee blijven steken in een
defensieve strategie, waarin de pleitbezorgers
van de presentie op grond van
morele argumenten de strijd aanbinden
met ‘evidence based’ -benaderingen en
daarop gebaseerde managementmodellen,
en ongewild de indruk wekken
dat presentie en aandacht voor menselijke
waarden enerzijds en doeltreffendheid
en efficiëntie anderzijds elkaar
uitsluiten. In plaats daarvan kunnen
we beter, net als Japanse worstelaars, de
kracht van de tegenstander gebruiken
voor de eigen doelen. Onderzoek dat
de presentiebenadering ondersteunt
richt de aandacht op impliciete kennis
van zorg- en hulpverleners, op de leefwereld
en ervaringskennis van cliënten.
De kennis die daarbij opgedaan wordt
kan een belangrijke rol spelen bij het
vergroten van de efficiëntie en de doeltreffendheid.
Maar ze vormt ook een
onderbouwing voor kritiek op onmenselijke,
onrechtvaardige en ondoelmatige
praktijken. Niet in het streven naar
efficiëntie staat haaks op wat de presentiebenadering
wil bereiken, maar het
Zonder onbevangenheid,
zonder beschikbaarheid
kan er geen plaats zijn voor
conceptie oftewel inspiratie en
zonder betrokkenheid, dienst-
baarheid en toewijding zal
het concept geen vorm krijgen.
veronachtzamen van de werkelijkheid
waarin hulpverleners en cliënten zich
bevinden. Praktijken die daarop stoelen
schieten niet alleen in moreel opzicht,
maar ook wat de doelmatigheid
betreft te kort.
Impliciete kennis en verborgen
weten vormde een fascinerende rode
draad tijdens het hele congres. Zo werd
er in een van de workshops verteld over
het vreemde gegeven dat de meeste verpleegkundigen
in opleiding zelf ervaringen
hebben als patiënt of mantelzorger,
maar dat daar in de opleiding
niets mee gedaan wordt. In tegendeel:
het lijkt erop dat zij geacht worden
deze ervaringen zo snel mogelijk te vergeten.
Baart schreef al in ‘Tweespraak’:
de hartstochtelijke motivatie waarmee
toekomstige beroepsbeoefenaren binnenkomen,
wordt met een ‘professionaliseringsimpuls
om zeep gebracht,
en studenten worden afgericht tot methodiektoepassers.
Harry Kunneman
gebruikte tijdens het debat in de ochtend
de metafoor van de frietsnijder
om duidelijk te maken wat er gebeurt
bij het standaardiseren van de competenties
van hulpverleners in onderzoek,
opleiding en training. Wat niet in de
frietsnijder past dreigt als ‘afval’ behandeld
te worden, terwijl hierin doorgaans
juist de inspiratie, de creativiteit,
de betrokkenheid en het vermogen tot
presentie huizen.
Ed van Hoorn (IGPB), een van de
gesprekspartners van Kunneman, vergeleek
de manier waarop met ervaringskennis
van cliënten omgegaan wordt,
met de wijze waarop omgegaan werd
met de cultuur van overheerste volken
zoals de Aboriginals: delen van hun
kennis, die voor de overheersers bruikbaar
en nuttig waren werden gekoesterd,
andere, die gevaarlijk zou kunnen
zijn, vernietigd. Op vergelijkbare wijze
wordt sommige ervaringskennis, bijvoorbeeld
alles wat tot ‘ziekte-inzicht’
kan worden gerekend, gehonoreerd,
terwijl andere kennis, zoals de redenen
die cliënten hebben om hun medicijnen
door het toilet te spoelen, genegeerd
wordt.
En Geert van der Laan (Universiteit
voor Humanistiek en Fontys Hogescholen
te Eindhoven) vertelde tijdens
het slotdebat over een maatschappelijk
werkster, die in werktijd een
wandelingetje over de markt maakte,
omdat ze wist dat ze daar een aantal
cliënten, met wie ze moest spreken,
tegen zou komen. Efficiënt, maar volstrekt
illegaal binnen de logica van haar
organisatie. Van der Laan, die van huis
uit arbeids- en organisatiepsycholoog
is, merkte daarbij op dat het onterecht
is, dat zulke rigide organisaties zich beroepen
op de bedrijfskunde: daar heeft
men al lang ontdekt dat de verborgen
kennis van de medewerkers hun kracht
vormt en gekoesterd moet worden.
Dit verborgen weten van hulpverleners
en cliënten is onarticuleerbaar
binnen reguliere opvattingen over zorg
en hulpverlening en ontoepasbaar in
praktijken die bepaald worden door
methodieken, stappenplannen en tijdschrijven.
Het laat zich niet afbeelden
in cijfers, maar vraagt om verhalen die
verteld willen worden. En zowel tijdens
de workshop over management en organisatie
als tijdens het slotdebat bleek
dat het niet ondenkbaar is dat deze verhalen
bij managers, zorgverzekeraars en
politiek een luisterend oor vinden.
Michi Almer
D E V I A N T DECEMBER 2006 NR. 51 27