Zin in de toekomst Beleidsplan 2009-2014 - UMC Utrecht

Zin in de toekomst
Over zingeving, reflectie en spiritualiteit
Beleidsplan 2009-2014
Dienst voor Levensoriëntatie & Geestelijke Verzorging
Universitair Medisch Centrum Utrecht

de bedding leidt de stroom, de stroom verlegt de bedding
Sanneke Bolhuis Voorwoord
1 Geestelijke verzorging en maatschappelijke trends
Hierbij presenteren wij als team geestelijk verzorgers ons Beleidsplan ‘Zin in de
toekomst’. Het is onze ambitie om gestalte te geven aan een tijdeigen dienstverlening:
functionerend als een centrum voor zingeving, spiritualiteit en levensoriëntatie.
Het gaat ons om het mobiliseren van de spirituele krachten, die in elk mens en in
elke levensbeschouwelijke traditie schuilen. Dit kapitaal behoeft dagelijkse vertaling
in het kleingeld van patiëntenzorg en in investering in ethische advisering,
educatie en onderzoek. Als in een interculturele proeftuin overstijgt dit veel maatschappelijke
problematisering en polarisatie: de zorg voor patiënten stimuleert ons
tot samenwerking vanuit verschillende disciplines, levensbeschouwingen, waarden
en normen.
Analyses van veranderingsprocessen in samenleving en gezondheidszorg en in
onze beroepsfilosofie zijn in ons beleidsplan verwerkt.
Daarbij inspireerde ons o.a. Prof.dr.Harry Kunneman, hoogleraar sociale en politieke
theorie aan de Universiteit voor Humanistiek, tijdens een refereermiddag.
Eind 2007 rondden we de rapportage af van het Project ‘Moslima Geestelijk
Verzorger’ (2005-2007). Dit rapport weerspiegelt de maatschappelijke en interculturele
dynamiek. Het gaat om het slaan van bruggen tussen seksen, talen, culturen
en religies. Trots zijn we op de exemplarische pluriformiteit van de geestelijke verzorging
in ons UMC Utrecht, zoals die de laatste drie jaren een nieuwe impuls
kreeg.
Maatschappelijke trends als marktwerking beïnvloeden de gezondheidszorg.
Daarom hebben we ons laten inspireren door ‘Marketing voor zorgverleners’ uit
2007, met onze RvB-voorzitter Prof.dr.Geert Blijham als één der auteurs.
Zorgmarketing beantwoordt de strategische vraag: ‘wat willen en kunnen wij als
zorgaanbieder voor welke patiënten of cliënten betekenen, en wat betekent dat
voor onze organisatie?’
De veranderingen in de zorg zijn óók een uitdaging voor geestelijk verzorgers in
hun specifieke gerichtheid op behoeften en noden van patiënten. Bovendien wer-
Beleidsplan 2009-2014 3

ken we in de academische setting van een UMC, waar zowel patiëntenzorg als
onderwijs en onderzoek centraal staan.
2 Geestelijke verzorging als seismograaf
‘Marketing voor zorgverleners’ begint en eindigt met een citaat van een van de
grootste auteurs inzake management Peter Drucker: “The greatest danger in times
of turbulence is not the turbulence; it is to act with yesterday’s logic.” Ons
Beleidsplan kiest daarom voor eigentijdsheid, adequaatheid en toekomstgerichtheid.
Een belangrijke inspiratiebron vormde daarom Verkenning 13 van de
Wetenschappelijke Raad voor het regeringsbeleid (WRR) ‘Geloven in het publieke
domein. Verkenningen van een dubbele transformatie’(2006).
Dit is een opmaat tot een later adviesrapport van de WRR aan de overheid. Deze
WRR-publicatie presenteert empirisch onderzoek betreffende het veld van religie,
spiritualiteit en leef- of burgerschapsstijl.
De religie is niet, zoals sommigen verwachtten, verdwenen. Het maatschappelijk
debat rond de islam speelt hierin ook een rol. Minder dan voorheen valt een heldere
scheidslijn te trekken tussen staat en religie, publiek en privaat domein. Het
publieke domein, waarvan de gezondheidszorg deel uitmaakt, verandert grondig
door: individualisering, informatisering en internationalisering.
De WRR laat zien, dat het in de samenleving niet zozeer gaat om een heropleving
van ‘klassieke godsdienst’, maar veeleer om een ingrijpende transformatie naar
nieuwe spirituele vormen. “Deze WRR-verkenning moet worden gezien als een
meer expliciete zoektocht naar de vragen die opkomen als gevolg van de transformatie
van religie binnen de transformerende grenzen van het publieke domein.”
Religie en spiritualiteit worden o.a. onderzocht op hun transformerende functie
met betrekking tot de overheid en sociale cohesie.
Voor de gezondheidszorg is vooral van belang dat door de WRR expliciet en exemplarisch
ethische commissies en de geestelijke verzorging worden genoemd!
Geestelijke verzorging is zogezegd een seismograaf van bredere maatschappelijke
ontwikkelingen. Gesteld wordt o.a., dat “religie kan worden opgevat als een sleutel
tot de omgang met het lijden.” Voorts wordt meer bestendig georganiseerd overleg
over geestelijke verzorging als maatschappelijke dienstverlening nuttig geacht.
Geestelijk verzorgers worden vermeld als levensbeschouwelijke specialisten.
3 Voortgaand proces
In de WRR-Verkenning beschrijft Kunneman de geestelijke verzorging in
‘Horizontale transcendentie en normatieve professionalisering’. Hierin komt o.a.
naar voren, hoezeer het domein van geestelijke verzorging in de zorg als een buffer
dient tegen eenzijdige nadruk op functionele rationaliteit en technische professionaliteit.
Een ander belangrijk artikel is ‘Leefstijlen en zingeving’ door dr.G.J.Kronjee
en drs M.Lampert. Zij brengen als eersten een waaier aan leef- en burgerschapstijlen
in kaart.
In al deze ontwikkelingen bewegen wij als geestelijk verzorgers mee. Wij willen
maatwerk leveren in een meersporenbeleid, in diverse zowel beproefde als nieuwe
werkvormen. Patiënten staan we in hun levenscontext bij in hun zelfverstaan wat
betreft zingeving, spiritualiteit en leefstijl. Vanouds bieden we geestelijke verzorging,
die traditiegericht is in begeleidingsgesprekken en rituelen. Daarnaast willen
we thans een breed georiënteerde begeleiding bij zingevingvragen accentueren.
Een en ander willen we zorgvuldig monitoren.
Dit alles zal ook onze inbreng zijn bij het komend onderzoek naar integratie met
de Geestelijke Verzorging van het Diakonessenhuis in het kader van de in juni
2008 aangegane samenwerking van het UMC Utrecht met het Diakonessenhuis.
Veel tijd is geïnvesteerd in het maken van ons beleid voor de toekomst. In een creatief
proces werkten we eraan tijdens vergaderingen, refereeruren, themamiddagen
en in verschillende werkvormen. Enkele inspirators wil ik tenslotte met name
bedanken: Bart ter Horst, hoofd organisatie van P&O, faciliteerde inspirerende
teambijeenkomsten over ons werk in de toekomst; de collega’s Marian Wisse en
Willem Blokland schreven en redigeerden het Beleidsplan prikkelend en zorgvuldig.
Ari van Buuren, hoofd van de Dienst voor Levensoriëntatie & Geestelijke
Verzorging
4 Geestelijke Verzorging Beleidsplan 2009-2014 5

Inhoudsopgave
Voorwoord 3
Inleiding 9
1 Missie en domein 17
1.1 De missie van het UMC Utrecht 19
1.2 De missie van de Dienst voor Levensoriëntatie & Geestelijke Verzorging 20
2 Verandering in de samenleving met betrekking tot zingeving en
spiritualiteit 23
2.1 Loslaten van instituties en traditionele verbanden.
Groei van individualisering. 25
2.2 Geen afname, maar transformatie van religie 26
2.3 Uiteenwaaierende zingevingstijlen 27
3 Veranderingen in de gezondheidszorg 29
3.1 Maatschappelijke trends die doorwerken in de gezondheidszorg 31
3.2 Marktwerking 32
3.3 Behoeften en verwachtingen van patiënten 32
3.4 Ontstaan van zorglijnen 34
3.5 Protocollisering 34
3.6 Behoefte aan medisch-ethische reflectie bij patiënten en zorgverleners 34
3.7 Nieuwe concepten 35
4 Geestelijke Verzorging nieuwe stijl:
Dienst voor Levensoriëntatie & Geestelijke Verzorging 37
4.1 De leefstijlsamenleving en de gewenste geestelijke zorg 39
4.2 Waarom een nieuwe naam? 40
4.3 De meerwaarde van geestelijke verzorging 41
5 Beleidskeuzen: speerpunten, plannen en toetsingen 47
5.1 Beleidsmonitoring 49
5.2 Imago 50
5.3 Speerpunten 51
5.3.1 Poliklinische geestelijke verzorging 53
5.3.2 Ethische advisering 54
5.3.3 Palliatieve zorg 55
5.3.4 Onderzoek en onderwijs 56
5.3.5 Interculturalisatie 57
Bijlage: Levensbeschouwelijk maatwerk 59
B1 Zingeving en spiritualiteit 61
B2 Thema’s 62
B3 Indicaties voor geestelijke verzorging 63
B4 Een aantal kenmerkende aspecten 64
B5 Samenwerking met andere disciplines 65
Colofon 66
6 Geestelijke Verzorging Beleidsplan 2009-2014 7

Inleiding
8 Geestelijke Verzorging Beleidsplan 2009-2014 9

Dienst voor Levensoriëntatie & Geestelijke Verzorging is vanaf dit moment de
nieuwe naam voor de Dienst Geestelijke Verzorging in het UMC Utrecht.
Voor u ligt het Beleidsplan 2009-2014 van onze Dienst Levensoriëntatie &
Geestelijke Verzorging. De ideeën en beleidvoornemens in dit plan staan niet op
zichzelf. Ze vloeien voort uit onze visie op de begeleiding bij zin- en levensvragen
van patiënten.
Deze visie is ontwikkeld op grond van waargenomen veranderingen in de samenleving
en de gezondheidszorg en gebaseerd op actueel onderzoek. Onze ervaringen
met patiënten zijn daarbij richtinggevend. Ook hielden we interviews met een aantal
medewerkers, die ons hun beelden van geestelijke verzorging als een spiegel
voorhielden. 1 Hun opinies bevatten voor ons belangrijke aanwijzingen; citaten uit
deze interviews zijn daarom opgenomen in dit Beleidsplan.
In voorafgaande jaren hebben we ons beleidsmatig sterk gericht op de ontwikkeling
van een pluriform aanbod van geestelijke verzorging als antwoord op de multiculturalisering
van onze samenleving. 2 Voortbouwend op de resultaten daarvan
willen we de komende jaren de bredere gerichtheid van ons werk op het gebied
van zingeving en spiritualiteit binnen de gezondheidszorg uitdiepen en accentueren.
1 Inhoudelijk opzet en leeswijzer
In Hoofdstuk 1 vindt u de belangrijkste uitgangspunten van ons werk: missies en
definities van zingeving en spiritualiteit.
In Hoofdstuk 2 beschrijven we veranderingen in de samenleving met betrekking
tot zingeving en spiritualiteit. Opvallend is de collectieve toename van de individualisering
gekoppeld aan het loslaten van institutionele en traditionele verbanden.
Zonder verband en samenhang verliezen mensen echter richting en oriëntatie.
Van toenemend belang is tegenwoordig het vormgeven van een bepaalde leefstijl
waar zingeving een onderdeel van is. Hoewel mensen blijven putten uit de
belangrijkste christelijke en humanistische waarden van onze cultuur, is een waaier
1 Willem Blokland & Marian Wisse (redactie) Die tijd is voorbij… Tien gesprekken over de Dienst Geestelijke Verzorging, een
uitgave van de Dienst Geestelijke Verzorging UMC Utrecht, november 2007.
2 Zingeving in het zorgproces. De Dienst Geestelijke Verzorging in het Universitair Medisch Centrum Utrecht + Strategisch
Beleidsplan 2002-2007, juni 2002.
10 Geestelijke Verzorging Beleidsplan 2009-2014 11

van leefstijlen ontstaan. Uit deze leefstijlen blijkt dat religie niet aan het verdwijnen
is, maar transformeert.
Hoofdstuk 3 beschrijft veranderingen in en aspecten van de gezondheidszorg die
relevant zijn voor het werk van de Dienst voor Levensoriëntatie & Geestelijke
Verzorging. Door de marktwerking worden de behoeften en verwachtingen van
patiënten steeds serieuzer genomen. Het aanbod van de Dienst blijkt goed aan te
sluiten bij de behoeften van patiënten zoals die uit onderzoek naar voren komen.
Medisch-technisch is steeds meer mogelijk. Daardoor rijzen existentiële en morele
vragen als: hoe doen we recht aan autonomie van de kwetsbare patiënt? Hoever
moet de behandeling doorgaan? Waarom doen we wat we doen? Wanneer en
waarom zouden we iets moeten laten? Vragen waar zowel zorgverleners als patiënten
over willen reflecteren. De Dienst biedt begeleiding bij deze reflectie.
In Hoofdstuk 4 wordt de betekenis van de analyses in Hoofdstuk 2 en 3 voor de
Dienst onder de loep genomen. Patiënten met uiteenwaaierende leefstijlen vragen
om existentieel maatwerk. Een groot deel zal behoefte hebben aan een breed georienteerde
begeleiding bij hun zingevingvragen, een ander deel zal vragen om een
traditiegerichte benadering. Het imago van de Dienst Geestelijke Verzorging sloot
vooral aan bij de traditiegerichte benadering. Een nieuwe naam geeft kansen en
mogelijkheden aan een nieuw imago. Core business blijft het begeleiden van patienten
bij het omgaan met ziekte, verlies en eindigheid.
Naast het werken aan een vernieuwd imago kiest de Dienst voor Levensoriëntatie
& Geestelijke Verzorging de komende vijf jaren voor specialisatie op een vijftal
speerpunten, beschreven in Hoofdstuk 5. De praktijk van de afgelopen jaren en de
verwachte ontwikkelingen vragen om een eigen poliklinisch aanbod op het gebied
van omgaan met ziekte, verlies en eindigheid. Andere speerpunten zijn: ethische
advisering, palliatieve zorg, onderzoek en onderwijs en interculturalisatie.
Concrete plannen en beleidskeuzen vindt u in dit Hoofdstuk.
In de Bijlage ‘Levensbeschouwelijk maatwerk’ zijn indicaties voor, thema’s en kenmerkende
aspecten van geestelijke verzorging opgenomen.
2 Funderend onderzoek naar trends in samenleving en gezondheidszorg en
naar behoeften van patiënten
Dit Beleidsplan is gebaseerd op actuele literatuur en richtinggevend onderzoek.
Keuzes hierin zijn gemaakt op grond van zorgvuldige systematische en methodische
afweging.
a) voor het in kaart brengen van de spirituele behoeften van patiënten in
Hoofdstuk 2, is de WRR-verkenning Geloven in het publieke domein. Verkenningen
van een dubbele transformatie (2006) gebruikt, met name het artikel van de sociologen
Kronjee en Lampert over leef- en burgerschapstijlen.
b) de typeringen van maatschappelijke trends in de gezondheidszorg en van de
niet-medische behoeften van patiënten in Hoofdstuk 3 stammen uit het SCP-
Rapport (2004) en het veldonderzoek van het ING (2005).
Deze onderzoeken worden als fundamenteel beschouwd door Den Engelen, van
Beek, Blijham in Marketing voor zorgverleners (2007).
c) de behoeften op het terrein van interculturalisatie zijn beleidsmatig gefundeerd
en uitgewerkt in het eindrapport van het UMCU-Project Moslima Geestelijk
Verzorger (2005-2007)
De conclusies in Hoofdstuk 4, en beleidskeuzen in Hoofdstuk 5 vloeien hieruit
voort. Door uit dit actuele materiaal te putten wil de Dienst voor Levensoriëntatie
& Geestelijke Verzorging een innovatieve weg inslaan, zowel in het academisch
milieu van de UMC’s alsook op het terrein van onze eigen discipline.
3 Eigenheid en meerwaarde van geestelijke verzorging in de patiëntenzorg
De eigenheid van geestelijke verzorging komt tot uitdrukking in haar drievoudige
missie, waarmee dit Beleidsplan opent in Hoofdstuk 1.
Terwijl het maatschappelijk werk zich gedragsgericht, praktisch en feitelijk opstelt,
met sociaal-psychologische doelstellingen en expertise, werkt de geestelijke verzorging
beschouwend en betekenis verlenend met de patiënt vanuit haar spirituele en
12 Geestelijke Verzorging Beleidsplan 2009-2014 13

levensbeschouwelijke expertise. Meer dan andere zorgverleners staat ze hierbij in
een symmetrische relatie met ‘de patiënt als partner’.
Geestelijke verzorging is er op gericht het zingevend vermogen en de stuurmanskunst
van de patiënt aan te spreken. Zij staat de patiënt bij de innerlijke ruimte te
vinden om tot nieuwe keuzes of aanvaarding te komen. De bijlage
‘Levensbeschouwelijk maatwerk’ werkt dit gegeven nader uit.
De meerwaarde van geestelijke verzorging is – zoals beschreven in Hoofdstuk 4 –
qua patiëntenzorg gelegen in haar belangrijke bijdrage aan de genoemde nietmedische
behoeften van de patiënt:
- Zij stimuleert de patiënt de ruimte te vinden om de eigen leefstijl te bewaren en
vorm te geven. Daarmee legt zij een basis voor de integratie van het ziek zijn in
het eigen levensproject.
- In het spanningsveld, dat dit oproept, helpt geestelijke verzorging de patiënt de
regie over het eigen leven te (her)vinden. Geestelijke verzorging kan helpen
hierbij grenzen te verleggen of ze zo te aanvaarden dat er ruimte komt voor een
ander perspectief.
- Patiënten hebben behoefte aan rust. Binnen de hectiek van onderzoek en
behandeling vormen de gesprekken met de geestelijk verzorger vaak een
rustpunt.
- De thema’s eindigheid en tragiek, die elders vaak nauwelijks ter sprake kunnen
komen, worden in geestelijke verzorging verkend. De geestelijk verzorger gaat
met de patiënt gezamenlijk op zoek naar houvast en troost.
- De geestelijk verzorger heeft een eigen vertrouwenpositie. Daardoor en daarnaast
heeft hij een vaak belangrijke bemiddelende rol naar patiënten en zorgverleners
toe. Tevens heeft hij een consulterende functie.
Tenslotte: “De geestelijk verzorger kan zowel voor patiënten in de zorgverlening als
voor ziekenhuismedewerkers in voorlichting en educatie een brug tussen verschillende
culturen, seksen, talen en religies slaan. Dit opdat en zodat een belangrijke
bijdrage geleverd kan worden aan de gezondheid en het welbevinden van de
patiënt.
Zo kan de passie van de medische wetenschap en de spirituele compassie in een
zinvol nieuw evenwicht komen.” 3
3 Projectrapport Moslima Geestelijk Verzorger, UMC Utrecht, nov.2007, p.45
14 Geestelijke Verzorging Beleidsplan 2009-2014 15

1 Missie en domein
16 Geestelijke Verzorging Beleidsplan 2009-2014 17

Een opname in een ziekenhuis is een ingrijpend gebeuren. Een patiënt komt in een
vreemde omgeving: een ongewoon gebouw, een onbekende organisatie met niet
vertrouwde werkwijzen. Lichamelijk en geestelijk worden er inspanningen en aanpassingen
gevraagd die misschien nog nooit geleverd zijn. Dat kan botsen met de
eigen leefstijl, alles is anders dan thuis.
Vele medewerkers en disciplines zetten zich met hun eigen professionaliteit in voor
de patiënt. Zij leveren medische, verpleegkundige, paramedische, psychosociale en
geestelijke zorg. In samenwerking en overleg wordt gezocht naar de behandeling
en begeleiding, die de individuele patiënt nodig heeft.
Goede zorg is afgestemd op de patiënt. Geestelijke zorg helpt de patiënt zijn leefstijl,
levensvisie en levensvragen te expliciteren, zodat de context van de patiënt een
plek kan krijgen in het ziekenhuis.
1.1 De missie van het UMC Utrecht
Het UMC Utrecht richt zich op topklinische patiëntenzorg, onderwijs en onderzoek.
Het wil deze gebieden in hun onderlinge samenhang zien en benaderen.
Deze gerichtheid wordt samengevat in de missie, zoals geformuleerd in de
Strategienota 2006-2010, ‘Zorg voor kennis, kennis voor zorg’: “Het UMC Utrecht
wil een internationaal toonaangevend universitair medisch centrum zijn waarin
kennis over gezondheid, ziekte en zorg wordt gemaakt, gedeeld en toegepast.” 4
Bij het uitvoeren van deze missie zijn voor het UMC Utrecht drie kernwaarden
richtinggevend: grenzen verleggen, kennis delen en zorgen voor mensen. Deze
kunnen worden gesplitst in de volgende gedragswaarden: vertrouwen, durf, creativiteit
en gedrevenheid; leergierigheid, inspiratie, transparantie en samenwerking;
betrokkenheid, respect, belangstelling en professionaliteit.
De Dienst voor Levensoriëntatie & Geestelijke Verzorging wil op haar gebied toonaangevend
zijn en aansluiten bij de kern- en gedragswaarden van het UMC
Utrecht.
4 Zorg voor kennis, kennis voor zorg. Strategie 2006-2010 Universitair Medisch Centrum Utrecht, p. 7
18 Geestelijke Verzorging Beleidsplan 2009-2014 19

1.2 De missie van de Dienst voor Levensoriëntatie & Geestelijke Verzorging
Geestelijke verzorging behoort tot de basisvoorwaarden van kwalitatief goede zorg.
Wanneer mensen te maken krijgen met ziekte, heeft dit lichamelijke, sociale en
psychische gevolgen.
Het heeft tevens zijn weerslag op hun geestelijk leven. Het omgekeerde kan ook het
geval zijn. De mens is een eenheid: lichaam en geest zijn wel te onderscheiden,
maar niet te scheiden.
In een dergelijke situatie zoeken mensen naar een houding tegenover wat hen
overkomt. Ze grijpen hierbij dikwijls terug op hun fundamentele levensoriëntatie.
Het is echter niet zo, dat deze hen altijd even helder voor ogen staat. Het is hier, dat
geestelijke verzorging haar insteek heeft. 5 In de bijlage ‘Levensbeschouwelijk maatwerk’
worden het domein van en de indicatoren voor geestelijke verzorging nader
gefundeerd en in kaart gebracht.
Beschouwende manier van kijken
“Zieke mensen krijgen vaak andere ideeën over belangrijke zaken. Ze moeten veel
ondergaan, hebben angsten en daardoor gaat er veel in hun hoofd om. De geestelijk
verzorger is een deskundige en laagdrempelige gesprekspartner die het over
analytisch vermogen beschikt om met mensen knopen te ontwarren. Op de afdeling
zou de geestelijk verzorger nog meer de rol kunnen hebben van diegene die
duidelijk kan maken waarom mensen denken zoals ze denken. Rond levensvragen
is immers altijd een grote problematiek. In het multidisciplinair overleg heeft de
geestelijk verzorger een onafhankelijke blik die geen direct organisationeel belang
heeft bij processen rondom de patiënt. Het typerende van een geestelijk verzorger,
naast bijvoorbeeld een psycholoog of psychiater, is de beschouwende manier van
kijken. Met zo iemand kan je open samen zoeken naar manieren die bij je passen.”
Hoofdverpleegkundige Interne Geneeskunde
5 Johan Bouwer Van de kaart naar het gebied. Het domein van de geestelijke zorgverlening. Kampen, Theologische Universiteit
van de Gereformeerde Kerken in Nederland. Inaugurele rede, 2003, p.13: “Geest heeft te maken met de wijze waarop de mens
zich in de wereld orienteert […] Hij brengt orde aan in de chaos van indrukken die hem van uit zijn omgeving toestromen.
Geest betreft daarom elke denkwijze met het oog op ordening, elke mentale strategie voor het ontwerpen van een zinvolle
samenhang tussen gebeurtenissen en voor het systematiseren en interpreteren van de werkelijkheid.”
De missie van geestelijke verzorging is:
- zij geeft patiënten en hun naasten op professionele wijze hulp en begeleiding bij
het zoeken naar zin en zinervaring en biedt bijstand bij het verhelderen van
ethische vragen
- zij belicht het zoeken naar zin vanuit de eigen invalshoek van levensbeschouwing,
religie en spiritualiteit.
- zij ontwikkelt en levert deskundigheid bestaande uit kennis en vaardigheden op
het gebied van zingeving en spiritualiteit in de gezondheidszorg. 6 Zij richt zich
daarbij niet alleen op patiënten, maar ook op zorgverleners en studenten. 7
Zingeving
“Zingeving is – zoals dat met populaire termen vaker het geval is – een breed en
variabel begrip. In de geestelijke verzorging wordt de term zingeving vaak in een
adem genoemd met existentiële vragen of levensvragen, ook wel ‘trage vragen’
genoemd. Het gaat om vragen rond leven en dood, om wat van werkelijk belang is
en het leven de moeite waard maakt, om morele dilemma’s en richtinggevende
waarden en idealen. Dit is een formele omschrijving van zingeving. Daarnaast
wordt zingeving ook meer inhoudelijk opgevat en dan in verband gebracht met
‘zingevingssystemen’: religieuze en levensbeschouwelijke tradities, filosofische theorieën
en normatieve uitgangspunten. De term duidt dus enerzijds op de existentiele
zinbeleving van personen en daarmee verbonden psychische processen zoals
‘coping’, en anderzijds op filosofische reflectie op de zin van het leven. Kortom:
zingeving is een omvattende term die religieuze en niet-religieuze, minder en meer
afgebakende vormen van levensbeschouwing aanduidt, die zowel functioneel als
inhoudelijk, praktisch en theoretisch benaderd kunnen worden.”
Hetty Zock 8
6 H.Jochemsen en E.van Leeuwen (red.), Zinervaring in de zorg. Over de betekenis van spiritualiteit in de gezondheidszorg,
Assen, 2005.
7 De missie van de geestelijke verzorging is mede gebaseerd op de ‘Beroepsstandaard voor de Geestelijk Verzorger in
Zorginstellingen’ van de Vereniging van Geestelijk Verzorgers in Zorginstellingen, Amersfoort, juni/oktober 2002.
20 Geestelijke Verzorging Beleidsplan 2009-2014 21

Spiritualiteit
“In spiritualiteit gaat het om een houding ten aanzien van de werkelijkheid of hetleven-in-zijn-geheel.
Het spirituele of de ‘spirit’ zijn niet iets afzonderlijks in contrast
met het materiële. Niet ‘het hogere’ ten opzichte van ‘het lagere’. Maar dat
wat de hele werkelijkheid, elke mogelijke werkelijkheid waarmee je in contact
kunt komen, omvat en doordringt. Niets daarvan uitgezonderd.
Spiritualiteit is een te leren levensbeaming. Stap voor stap leren je meer bloot te
stellen aan de werkelijkheid, zoals die zich per situatie manifesteert om ons heen
en in onszelf, zonder afweer of verdringing enerzijds en zonder vastklampen of
verslaving anderzijds.”
Otto Duintjer 9
De Dienst voor Levensoriëntatie & Geestelijke Verzorging van het UMC Utrecht is
werkzaam op de locaties Academisch Ziekenhuis Utrecht (AZU) en het
Wilhelmina Kinderziekenhuis (WKZ).
Zij heeft detacheringen in het Revalidatiecentrum De Hoogstraat en het
Academisch Hospice Demeter.
8 Hetty Zock, Geestelijke verzorging en zingeving vanuit godsdienstpsychologisch perspectief, KSGV, Tilburg, 2007, p.9
9 Otto Duintjer zoals geciteerd in een interview door Joachim Duyndam en Mariëlle Schuurman, in: Flexibiliteit als
levenskunst, Het paradigma van Odysseus, in: Humanistiek 4, nr.13, 2003, p. 17-18
2 Veranderingen in de samenleving
met betrekking tot zingeving en spiritualiteit
22 Geestelijke Verzorging Beleidsplan 2009-2014 23

Om onze missie op het gebied van zingeving en spiritualiteit binnen de gezondheidszorg
te kunnen actualiseren, is het van belang de ontwikkelingen van de
afgelopen jaren op dit terrein in onze samenleving in het vizier te nemen en te
analyseren. Waaraan ontlenen mensen tegenwoordig zin? Welke diepere betekenis
geven zij aan het leven? Welke trekken vertoont hun spiritualiteit? In het kader van
een Beleidsplan voert het te ver om uitvoerig op de achtergrond van de ontwikkelingen
in te gaan, maar we schetsen enkele grote lijnen aan de hand van recente
literatuur. 10
2.1 Loslaten van instituties en traditionele verbanden.
Groei van individualisering
Nog niet zo lang geleden speelden klasse, familie, afkomst en geïnstitutionaliseerde
godsdienstige groeperingen een grote rol bij het vinden van zin en identiteit. Dit is
tegenwoordig niet langer het geval. Onze huidige samenleving wordt in de afgelopen
jaren in toenemende mate gekenmerkt door het wegtrekken uit instituties, het
loslaten van traditionele verbanden, multiculturalisering en een grote mate van
individualisering. Er is geen voorgegeven ordening meer, die door iedereen wordt
geaccepteerd. De diverse levenssferen, zoals werk, privé, het publieke domein,
godsdienst of levens-beschouwing vormen niet langer een vanzelfsprekend geheel.
Zij zijn verschillende domeinen geworden: een algemeen geldend referentiekader
is hiermee vervlogen. Zonder referentiekader kunnen we ons echter niet oriënteren
en missen we motivatie, richting en bestemming, die de kern van zingeving
vormen. 11
10 Voor deze analyse baseren we ons op de volgende literatuur:
Wim van de Donk en Petra Jonkers, Geloven in het publieke domein: een introductie van deze verkenning, in: W.H.B.J.van
de Donk, A.P.Jonkers, G.J.Kronjee en R.J.J.M.Plum (red.), Geloven in het publieke domein. Verkenningen van een dubbele
transformatie. Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid. Amsterdam University Press, 2006, 13-23.
Wim van de Donk en Rob Plum, Begripsverkenning, in: Geloven in het publieke domein. Verkenningen…2006, p.27-54.
Gerrit Kronjee en Martijn Lampert, Leefstijlen en zingeving, in: Geloven in het publieke domein. Verkenningen... 2006, p.
171-208.
Harry Kunneman, Horizontale transcendentie en normatieve professionalisering: de casus geestelijke verzorging, in Geloven
in het publieke domein. Verkenningen…2006, p.367-392.
Charles Taylor, De bronnen van het Zelf. De ontstaansgeschiedenis van de moderne identiteit. Rotterdam, 2007.
Anton Harskamp, Een nieuw religieus verlangen, Inleiding bijeenkomst Agnietenconvent Gouda, 10 maart 2002.
Staf Hellemans, Het tijdperk van de wereldreligies, Zoetermeer, 2007.
11 Taylor, 2007, a.w. p.56
24 Geestelijke Verzorging Beleidsplan 2009-2014 25

Een opleiding, een baan, een relatie stonden nog niet zo lang geleden voor zeker-
heid en vertegenwoordigden een vaste waarde. Hierin is een grote verandering
opgetreden. Veel is minder vanzelfsprekend geworden. Wat van waarde is blijkt
voor velen afhankelijk van het moment en van concrete omstandigheden. In de
ontstane situatie bieden de bestaande levensbeschouwelijke instituties voor velen
geen houvast meer. Iedereen staat voor de opdracht zijn leven eigen vorm te geven,
eigen keuzes te maken en deze allereerst voor zichzelf te verantwoorden. Hierdoor
is een verregaande individualisering ontstaan. Deze ontwikkeling kan heel verschillend
worden ervaren en geïnterpreteerd: voor sommigen is zij een teken van
vrijheid en biedt zij kansen voor ontplooiing en autonomie; anderen benadrukken
het verlies van zekerheden, vaste normen en waarden en verlangen naar orde en
veiligheid.
2.2 Geen afname, maar transformatie van religie
Er vindt, zoals gezegd, een wegtrekken uit religieuze instituties plaats. Dit proces
wordt aangeduid met de term secularisatie. Sommigen meenden, dat dit uiteindelijk
tot het verdwijnen van alle religie zou voeren. Nieuw onderzoek toont aan, dat
er zich parallel aan het proces van secularisatie een andere ontwikkeling voordoet.
Als men religie gelijkstelt met institutioneel gebonden godsdienstigheid en de
daarbij behorende overtuigingen en gewoonten, is er sprake van een neergang. In
die zin schrijdt de secularisatie voort. Maar als men ruimer kijkt, ligt het anders.
Men kan tegenwoordig religieus of spiritueel zijn zonder een band te hebben met
een levensbeschouwelijk genootschap. Er is geen afname, maar een transformatie
van religie gaande: religie deelt in de boven beschreven veranderingen. Hierbij
springen drie zaken in het oog:
- velen binden zich niet meer voor het leven aan een bepaalde kerk of
levensbeschouwing, maar geloven wel in een transcendente werkelijkheid
- waar men wel gebonden is, geeft men een individuele inkleuring aan het omgaan
met voorgeschreven overtuigingen en gewoonten
- als reactie op deze vrijere omgang met religieuze overtuigingen en gewoonten is
er binnen de gevestigde tradities een sterke ontwikkeling en groei gaande van
orthodoxe, evangelische en charismatische stromingen.
2.3 Uiteenwaaierende zingevingstijlen
Mensen zoeken naar zin en samenhang. Tegenwoordig is zingeving onderdeel van
een bepaalde leefstijl geworden. In de WRR-verkenning ‘Geloven in het publieke
domein’ hebben de sociologen Kronjee en Lampert het palet van deze leefstijlen als
eersten in Nederland in kaart gebracht:
A 18% niet-religieus, niet-humanistisch12 B 16% niet-religieus, gematigd humanistisch
C 12% niet-religieus, humanistisch
D 26% ongebonden spiritueel
E 25% gebonden religieuzen, christelijk13 F 3% overige gebonden religieuzen14 Leefstijlen in Nederland
volgens Kronjee en Lampert (2006)
F 3% overig gebonden
religieus
E 25% gebonden
religieus
D 26% ongebonden
spiritueel
A 18% niet-religieus,
niet-humanistisch
B 16% niet-religieuze,
gematigd humanistisch
C 12% niet-religieus,
humanistisch
Tot de te onderscheiden leefstijlen behoren bepaalde basiswaarden, zoals zelfbeschikking,
genieten van het leven, aandacht voor het lichaam, gemeenschapszin,
plichtsgetrouwheid en aandacht voor het milieu. Daarnaast kenmerken de leefstij-
12 In discussies over het onderzoek van Kronjee en Lampert is aangevoerd dat de namen van de categoriën van de nietreligieuzen
uitsluitend gekozen zijn vanuit humanistische terminologie.
13 Kronjee en Lampert gebruiken voor deze categorie de naam ‘christenen’. Aangezien mensen die zich christen noemen ook
in ruime getale te vinden zijn in de categorie ongebonden spirituelen, kiezen wij hier voor de naam ‘gebonden religieuzen,
christelijk’. Hiermee wordt tevens een accent gelegd op het karakteristieke verschil tussen ongebonden en gebonden
religiositeit. Een kanttekening die ook bij andere categorieën te maken is, want mensen herkennen zich dikwijls in meerdere
categorieën.
14 3% van de ondervraagden was moslim en plaatste zich in de categorie F. Het CBS schat, dat het percentage moslims in
Nederland 5% van de bevolking omvat.
26 Geestelijke Verzorging Beleidsplan 2009-2014 27

len zich door de keuze voor bepaalde gedrag- en leefpatronen en de aanschaf van
bepaalde artikelen, zoals kleding, inrichting van de woning, de keuze van voedsel,
de tv-zenders waar men naar kijkt. Mensen onderscheiden zich van elkaar door
een eigen stylering van hun leven. Dat geeft hen een identiteit. Ieder kiest individueel,
deze beweging echter is collectief.
Zo is er in Nederland een maatschappij van diverse uiteenwaaierende leef- en zingevingstijlen
ontstaan. Het bijzondere van nu is dat mensen binnen een traditie
uiteenlopende leefstijlen hebben, maar dat mensen binnen een leefstijl ook uit verschillende
tradities kunnen putten. Ook in een maatschappij van uiteenwaaierende
leef- en zingevingstijlen zijn de christelijke en humanistische waarden van onze
cultuur te herkennen.
3 Veranderingen in de
gezondheidszorg
28 Geestelijke Verzorging Beleidsplan 2009-2014 29

Naast een veranderende samenleving is ook de gezondheidszorg fundamenteel in
verandering. Deze veranderingen bieden directe uitdagingen en kansen aan de
Dienst voor Levensoriëntatie & Geestelijke Verzorging. Een aantal van deze veranderingen
zullen we hier beschrijven.
Veranderingen
“Je kunt je afvragen of je zorgaanbod nog aansluit bij deze tijd. De maatschappelijke
veranderingen zijn groot: ontzuiling, individualisering. Dat betekent dat de
anonimiteit ten aanzien van levensvragen groter is, de eenzaamheid van de worstelingen
daarmee ook. Er is een grote behoefte aan spiritualiteit. En met de langzame
afbraak van ons sociale zorgsysteem, kijk naar kerk, gezinnen en werkvoorwaarden,
neemt de kwetsbaarheid van mensen enorm toe. De problemen met
ziekte zijn veel groter dan 10 jaar geleden alleen al door de verandering van de
WAO in de WIA. Daarnaast is er een toename van de experimentele geneeskunde
en de levensvragen die dat oproept. Veel mensen grijpen naar de laatste strohalm,
zweven tussen hoop en vrees, maar een opvangsysteem daarbij is nauwelijks
aanwezig.”
Hoofd Zorg Afdeling Neurologie & Neurochirurgie
3.1 Maatschappelijke trends die doorwerken in de gezondheidszorg
Omdat de patiënten van een ziekenhuis een doorsnede vormen van de samenleving
spelen gedrag en trends die maatschappelijk aan de orde zijn in het ziekenhuis
een rol. Den Engelsen, Van Beek en Blijham citeren in ‘Marketing voor zorg-
verleners’ 15 het rapport van het Sociaal Cultureel Planbureau (2004). Dit noemt
vijf belangrijke trends als onderliggende verklaring voor veranderend gedrag van
mensen en organisaties:
- individualisering: zoals genoemd in het vorige hoofdstuk zien mensen zich als
ontwerper van hun eigen leven, op basis van keuzes die ze zelf gemaakt hebben.
15 Bram den Engelen, Cathy van Beek en Geert Blijham, Marketing voor zorgverleners, uit de serie Medicus en Management,
Bohn Stafleu van Loghum, Houten, 2007, 23-24.
30 Geestelijke Verzorging Beleidsplan 2009-2014 31

In de gezondheidszorg voedt deze trend thema’s als vraagsturing, eigen
verantwoordelijkheid, keuzevrijheid en zo lang mogelijk zelfstandig blijven.
- informatisering: informatie- en communicatietechnologie heeft een steeds
grotere invloed op ons leven en wordt sneller, onzichtbaarder en intelligenter. In
de gezondheidszorg is deze trend zichtbaar door medische informatie- en
vergelijkingssites op internet, het elektronisch patiëntendossier en consulten via
email en webcam.
- internationalisering: grenzen vervagen; de invloed van het buitenland op de
eigen samenleving neemt toe en verschillen tussen samenlevingen nemen af. In
de gezondheidszorg zijn er buitenlandse toetreders tot de Nederlandse zorgmarkt
en kiezen Nederlandse patiënten voor zorg in het buitenland.
- informalisering: verhoudingen en contacten worden informeler; er is minder
hiërarchie en meer gelijkwaardigheid in de omgang. Deze trend beïnvloedt de
verhouding tussen zorgverlener en patiënt en stelt nog meer specifieke eisen aan
de communicatieve vaardigheden van de zorgverlener.
- intensivering: op steeds meer gebieden van het leven wordt de betekenis van de
belevingscomponent sterker en individueler. De beleving van de zorg en de
aandacht, de service en voorzieningen -bijvoorbeeld het gebouw, de inrichting en
de kleurstelling- bepalen in belangrijke mate de waardering van de klant.
3.2 Marktwerking
Door de nadruk op marktwerking neemt de concurrentie tussen ziekenhuizen toe.
Deze zullen proberen zich van elkaar te onderscheiden. In plaats van te denken in
losse specialismen en verrichtingen zal de omslag gemaakt worden naar totaalconcepten
en programma’s voor specifieke aandoeningen.
Naast het behalen van gezondheidsresultaten kan een ziekenhuis zich ook onderscheiden
door de mate waarin zij de waardering van de klant weet op te roepen
voor het geheel van behandeling en zorg. De door de patiënt onderkende waarde
zal steeds meer zijn keuze voor een instelling bepalen.
3.3 Behoeften en verwachtingen van patiënten
Om zicht te krijgen op verwachtingen en behoeften van klinische patiënten gaf
ING in 2005 een opdracht tot het verrichten van een kwalitatief en kwantitatief
onderzoek. 16 Het was gericht op de behoeften en wensen van patiënten aan nietmedische
kwaliteit en service.
Uit dit onderzoek blijkt dat de patiënt wordt gedreven door drie basisbehoeften,
die een afgeleide zijn van de behoefte om de gezondheid te herstellen:
- de behoefte om te ‘ontsnappen’ aan het domein van ziekte en het domein van ‘het
gezonde’ te behouden. Het contact met andere zieken in wachtkamers en op
afdelingen blijkt voor velen een ongewenste confrontatie met de eigen
kwetsbaarheid op een moment dat men die confrontatie eigenlijk niet aankan.
- de behoefte aan herstel van controle over het eigen leven in een omgeving waar
men die controle in alle opzichten is kwijtgeraakt. Juist waar de behoefte aan
controle zeer groot is wordt men afhankelijk van een proces dat men niet
begrijpt. Als de patiënt de controle niet direct kan uitoefenen, gaat hij door
indirecte signalen na of hij de controle uit handen kan geven. Met andere
woorden: is het ziekenhuis te vertrouwen? Vertrouwen is de tegenhanger van
controle. Als je zelf de kwaliteit van de behandeling niet met zekerheid kunt
vaststellen, kun je nog wel bepalen of je de behandeling vertrouwt. Omdat
patiënten in het algemeen de medische kwaliteit niet kunnen beoordelen,
gebruikt men niet-medische handelingen vaak als tekens van medische kwaliteit.
Een ziekenhuis dat de patiënt meer integraal en multidimensioneel behandelt is
in zijn of haar ogen beter dan een ziekenhuis dat alleen de aandoening behandelt.
- de behoefte aan rust. In een ziekenhuis is het uitermate onrustig. Rust is nodig
om een gevoel van controle te behouden of terug te vinden.
De belangrijkste conclusie van het onderzoek is dat, in de beleving van de patiënt,
er geen strak onderscheid te maken is tussen medische en niet-medische kwaliteit.
De patiënt bekijkt het ziekenhuis in zijn geheel. Iedere ervaring wordt gebruikt om
te evalueren of de kwaliteit in orde is.
16 Bram den Engelen, Cathy van Beek en Geert Blijham, Marketing voor zorgverleners, uit de serie Medicus en Management,
Bohn Stafleu van Loghum, Houten, 2007, 37-40.
32 Geestelijke Verzorging Beleidsplan 2009-2014 33

3.4 Ontstaan van zorglijnen
De patiënt vraagt en waardeert een integrale, multidimensionele en ketengerichte
aanpak. Deze wijze van percipiëren en waarderen vraagt van de gezondheidszorg
steeds meer te denken en te opereren in serviceconcepten.
Deze wijze van denken is de basis van veel reorganisaties die op dit moment
plaatsvinden. Veel afdelingen worden omgevormd tot zorglijnen. Hierin worden
poliklinische en klinische zorg gecombineerd, zodat de patiënt van polikliniek tot
ontslag behandeld wordt door een vast multidisciplinair team.
Ook de patiënt heeft hierbij voordelen: vaste aanspreekpunten, minder ongewenste
confrontaties met andere patiënten in de vernieuwde opzet van de wachtkamer,
minder wisseling van behandelaar, alle afspraken op één locatie.
3.5 Protocollisering
Om de kwaliteit te bewaken worden steeds meer zorgprocessen gestructureerd en
gewaarborgd door middel van protocollen. Protocollair werken roept soms bij
zorgverleners weerstanden op vanwege een verondersteld gebrek aan maatwerk.
Anderzijds geeft deze vorm van werken een garantie op zorgvuldigheid en een
multi-disciplinaire aanpak.
3.6 Behoefte aan medisch-ethische reflectie bij patiënten en zorgverleners
UMC’s leveren topklinische zorg, onverwachte en moeilijke, soms ook experimentele
ingrepen die complexe zorg vragen. Medisch-technisch is steeds meer mogelijk.
Daardoor rijzen morele vragen als: hoe doen we recht aan autonomie van de
kwetsbare patiënt? Hoever moet de behandeling doorgaan? Waarom doen we wat
we doen? Wanneer en waarom zouden we iets moeten laten? Vragen waarin zorgverleners
om coaching vragen.
Deze medisch-ethische vragen laten zich niet eenduidig beantwoorden. Steeds
vaker is er behoefte onder zorgverleners aan gesprek en reflectie hierop. Het blijkt
dat uit meerdere kennis- en ervaringsdomeinen geput moet worden om goed te
kunnen reflecteren en te handelen. Naast professionaliteit spelen ook de levenservaring,
normen en waarden van de zorgverlener een rol. Het vermogen te kunnen
wisselen van perspectief kan het begin zijn van moraliteit. Waardevrije zorg
bestaat niet, evenmin als een strikte scheiding tussen privé en publiek. In het
onderkennen en betrekken van deze elementen in het gesprek en de reflectie zoeken
professionals naar nieuwe manieren om zorg gestalte te geven. 17
Ook voor de patiënt leiden de toenemende medisch-technische mogelijkheden tot
morele dilemma’s. Soms worden de mogelijkheden overschat en blijken de maakbaarheid
en de controle over het eigen leven aan beperking onderhevig. Daardoor
kunnen existentiële vragen rijzen. Emoties en thema’s die dan opgeroepen worden
zijn verzet, paniek, aanvaarding en los kunnen laten.
3.7 Nieuwe concepten
Waar genezing niet meer tot het perspectief behoort, ontstaat er ruimte voor nieuwe
vormen van deskundigheid. In bijvoorbeeld de palliatieve zorg wordt gezocht
naar het in kaart brengen van symptomen en multidimensionele interventies om
de kwaliteit van leven en sterven te bevorderen en lijden te verlichten. 18 Naast
mogelijk nieuwe interventies in de palliatieve zorg wordt ook de kwaliteit van de
presentie van de zorgverlener op de agenda gezet.
Steeds meer wordt geprobeerd te kijken naar de zorg met de ogen van de patiënt.
Het motto ‘de patiënt centraal’ wordt toegespitst. De veel geciteerde Amerikaanse
hoogleraar gezondheids-management en stichter van het Institute for Health Care
Improvement Donald Berwick heeft als adagium: wij zijn, als zorgverleners, te gast
in het leven van de patiënt.
17 Zie: Henk Manschot en Hans van Delden (red.), In gesprek over goede zorg, Overlegmethoden voor ethiek in de praktijk,
Boom, Amsterdam, 2003
18 Zie: A. de Graeff e.a. (red.), Palliatieve Zorg. Richtlijnen voor de praktijk, Vereniging van Integrale Kankercentra, 2006
34 Geestelijke Verzorging Beleidsplan 2009-2014 35

4 Geestelijke Verzorging
nieuwe stijl
Dienst voor Levensoriëntatie & Geestelijke Verzorging
36 Geestelijke Verzorging Beleidsplan 2009-2014 37

In de vraag van patiënten – klinisch en poliklinisch – naar geestelijke zorg, zien wij
de maatschappelijke ontwikkelingen en veranderingen in de gezondheidszorg
weerspiegeld.
In dit hoofdstuk beschrijven wij de consequenties hiervan voor ons werk in het
UMC Utrecht.
4.1 De leefstijlsamenleving en de gewenste geestelijke zorg
Het feit dat mensen de antwoorden op hun levensvragen mede in uiteenwaaierende
leefstijlen zoeken plaatst de Dienst voor Levensoriëntatie & Geestelijke
Verzorging voor de uitdaging om hier met een adequaat aanbod op te reageren.
Bij geestelijke verzorging gaat het om het leveren van existentieel maatwerk. Van
de geestelijk verzorger vraagt dit dat zij “breed geïnformeerde gesprekspartners
zijn, in staat om mee te denken over fundamentele zingevingsvragen vanuit de
eigen ervaringen en persoonlijk verantwoorde inspiratiebronnen.” 19
De mate waarin de afkomst uit deze of gene traditie van belang is wordt mede
bepaald door de patiënt met wie hij of zij in contact is. Het gaat er om als geestelijk
verzorger een deskundige, authentieke en gelijkwaardige gesprekspartner van de
patiënt te zijn.
Naast het aanbod aan persoonlijke begeleiding heeft de Dienst een aantal activiteiten
op instellingsniveau die hierbij aansluiten. Voorbeelden hiervan zijn: de herdenkingsdiensten,
het inspireren, opzetten en ondersteunen van morele vrijplaatsen,
waar artsen, verpleegkundigen en andere medewerkers gecompliceerde ethische
keuzes kunnen doordenken; het organiseren van een themagroep
Levenskunst voor patiënten van de zorglijnen Psychotische Stoornissen en
Stemmingsstoornissen.
Met name de gebonden religieuzen blijven een meer traditiegerichte benadering,
deskundigheid en kennis van specifieke tradities en rituelen vragen. Ook anderen
willen uit levensbeschouwelijke tradities putten. De Dienst speelt hierop in met
een gericht aanbod. Vanzelfsprekend door het aanbod van begeleidingsgesprekken
met een geestelijk verzorger van de eigen voorkeur. Het categoriaal werken van de
moslim geestelijk verzorgers en hindoe-consulente valt hieronder. Binnen deze
19 Kunneman, 2006, a.w. p.374-375
38 Geestelijke Verzorging Beleidsplan 2009-2014 39

enadering valt ook te denken aan kerkdiensten, en aan aan specifieke tradities
gebonden rituelen, zoals bijvoorbeeld ziekenzalving, doop en koranrecitaties.
Ook op instellingsniveau wordt een aanbod gedaan: de Dienst heeft een protocol
geschreven over levensbeschouwelijke rituelen en gewoonten in de terminale fase,
dat beschikbaar is op SCOOP. Voorts is een onderzoek gedaan onder de naam
‘Project Moslima Geestelijk Verzorger’ (2005-2007): dat heeft een impuls gegeven
aan het interculturalisatie-beleid in het UMC Utrecht.
Beelden die niet meer kloppen
Geestelijke Verzorging: dekt dat woord de lading? Toen jij op het huiskamerover-
leg kwam en je voorstelde, dacht ik: Geestelijk verzorger. Wat kan ik daarmee? Je
maakt meteen de koppeling met het geloof. Ik werd op een dwaalspoor gebracht.
Dat kwam door de naam ‘geestelijk verzorger’. Jij maakte bij het voorstellen wel
meteen duidelijk, dat je werk breder ligt, niet uitsluitend voor geloofsvragen. Maar
toch.
Ik verwacht van een geestelijk verzorger dat hij deskundig is op het gebied van
levensvragen, levenskunst. Dat hij kan helpen bij acceptatie. Als je hier bent, is je
situatie vaak niet rooskleurig. Dan kan een geestelijk verzorger je helpen de draai
te maken, zodat je weer weet hoe verder. Dit ongeacht wat voor overtuiging je
hebt, geloof gerelateerd of niet.
Maatschappelijk werk is meer organisatorisch, geestelijke verzorging is meer
beschouwend. Jullie zijn veel breder georiënteerd.
Maar die naam, daar zou je iets anders voor moeten zoeken. ‘Verzorging’ is niet
juist; het klinkt veel te toedekkend en eenzijdig. Er zit in geestelijke begeleiding
immers heel veel zelfwerkzaamheid. En het gaat om de interactie.
Een patiënt
4.2 Waarom een nieuwe naam?
De breed georiënteerde begeleiding bij zingevingvragen en de meer traditiegerichte
benadering zijn twee vormen van aanbod waar behoefte aan is. Zij lopen uiteen,
maar vullen elkaar ook aan. De bééldvorming van onze Dienst, zoals deze opereer-
de onder haar oude naam ‘Dienst Geestelijke Verzorging’, lijkt echter eenzijdig
geworden.
Te vaak worden de woorden ‘geestelijke verzorging’ geassocieerd met kerkelijkheid
of gebonden religiositeit. Vanouds is een soort ‘education permanente’ nodig ter
correctie van deze beeldvorming. Om recht te doen aan de leefstijlsamenleving van
dit moment is het nodig dit beeld bij te stellen ten gunste van de breed georiënteerde
begeleiding bij zingevingvragen.
Nieuwe beeldvorming begint met een nieuwe naam. De Dienst Geestelijke
Verzorging zal zich daarom als een centrum voor zingeving, spiritualiteit en
levensoriëntatie vanaf heden presenteren onder de naam: ‘Dienst voor
Levensoriëntatie & Geestelijke Verzorging’. De nieuwe naam maakt tevens duidelijk
dat de focus van taken niet alleen patiëntgericht is, maar ook ethische advisering,
educatie en onderzoek omvat.
Aansluiting zoeken
“Religie is iets van alle mensen. Ondanks de ontkerkelijking wordt de behoefte aan
zingeving en spiritualiteit alleen maar meer. Belangrijk is wel dat jullie herijken of
de samenstelling van jullie dienst matched met het levensbeschouwelijk profiel van
de patiëntenpopulatie. En omdat ook de zorgverleners steeds meer geseculariseerd
zijn moet je je misschien meer als professional gaan profileren. Terwijl de vragen
op jullie gebied bij de patiënten toenemen worden ze, volgens mij, door de zorgverleners
minder als zodanig herkend. En van de zorgverleners moeten jullie het
toch ook hebben als het gaat om goede doorverwijzingen. Blijf aansluiting zoeken
bij de zorgverleners, zodat de patiënt niet het risico loopt dat zijn vragen gemist
worden.”
Verpleegkundig Afdelingshoofd Interne Geneeskunde
4.3 De meerwaarde van geestelijke verzorging
In een omgeving waarin ‘grenzen verleggen’, ‘kennis delen’ en ‘zorgen voor mensen’
tot de kernwaarden gerekend worden probeert ook de Dienst voor Levensoriëntatie
& Geestelijke Verzorging ambitieus en klantgericht ‘beter te worden’.
40 Geestelijke Verzorging Beleidsplan 2009-2014 41

De Dienst levert een belangrijke bijdrage aan niet-medische kwaliteit, waar de
patiënt volgens onderzoek behoefte aan heeft. 20 In een tijd van marktwerking kan
een zorginstelling zich ook profileren door middel van dit aanbod. De Dienst wil
zich proactief in dit proces opstellen.
In de onderstaande omschrijvingen van de meerwaarde van geestelijke verzorging
wordt een verbinding gelegd met de behoeften en verwachtingen van patiënten.
Patiënten wensen te ‘ontsnappen’ aan het domein van ziekte.
Geestelijke verzorging zoekt de mens achter de patiënt. Zij helpt de patiënt de
eigen levensvisie te expliciteren. Zij stimuleert de patiënt de ruimte te vinden om
de eigen leefstijl te bewaren en vorm te geven. Daarmee legt zij een basis voor de
integratie van het ziek zijn in het eigen levensproject.
Belangrijk is dat er in het ziekenhuis plekken zijn waar het ziek zijn niet overheerst.
Naast andere gelegenheden vormen de Stiltecentra in AZU en WKZ plekken
waar men letterlijk en figuurlijk op adem kan komen.
Patiënten blijken behoefte te hebben aan herstel van controle over het eigen leven
in een omgeving waar men die controle in alle opzichten is kwijtgeraakt.
Het is de fundamentele gerichtheid van geestelijke verzorging een appèl te doen op
het oriëntatievermogen en de eigen stuurmanskunst. In een ziekenhuis is het de
Garagemodel
“De opnameduur wordt steeds korter, als we in de zorg niet oppassen vervallen we
steeds meer in een soort garagemodel: de patiënt komt als in een soort wasstraat
over de lopende band rollen ter reparatie. We lopen daarbij het risico dat er geen
contact meer is met de patiënt. En juist dat is in de zorg zo wezenlijk. Kwaliteit van
zorg is vooral ook aandacht. De geestelijk verzorger is opgeleid en gericht op dat
soort contact. De geestelijk verzorger staat voor de menselijke kant van de zorg en
gaat met de patiënt als mens in gesprek. Daarin stelt de geestelijk verzorger de
patiënt als mens centraal.”
Hoofdverpleegkundige Chirurgie
20 Zie Paragraaf 3.3 ‘Behoeften en verwachtingen van patiënten’.
kunst niet om de wereld naar je eigen hand te zetten, maar om naast patiënt ook
de persoon te blijven die je bent.
In dat spanningsveld helpt geestelijke verzorging de patiënt de regie over het eigen
leven te (her)vinden, totdat wellicht de grenzen daarvan in zicht komen.
Geestelijke verzorging kan helpen grenzen te verleggen of ze zo te aanvaarden dat
er ruimte komt voor een ander perspectief.
In samenhang met de behoefte aan controle hebben patiënten behoefte aan rust.
Binnen de hectiek van onderzoek en behandeling vormen de gesprekken met de
geestelijk verzorger vaak een rustpunt.
De tijd die hij of zij beschikbaar heeft om aandacht te geven aan het verhaal en de
vragen van de patiënt is vaak een voorwaarde om die rust te vinden.
Verdiepen en bespiegelen
“Als ik patiënt was zou ik iemand willen spreken, die met mij het effect van het
ziek zijn meer filosofisch bekijkt. Iemand die aan mijn behoefte om me te verdiepen
en te bespiegelen tegemoet komt. En die me een spiegel voorhoudt. Ik heb die
uitdaging nodig, anders verpieter ik. Ik verwacht iemand die de organisatie kent en
de cultuur van de afdeling; die mij daar uitleg over kan geven én erop kan reflecteren.
Die reflexiviteit mis ik vaak onder de werkers, die aan een afdeling verbonden
zijn.”
Verpleegkundig specialist Psychiatrie
Rust uitstralen
“Een geestelijk verzorger moet rust uitstralen, goed kunnen luisteren, de eigen
visie niet opdringen. Niet soft zijn, maar direct. Een stevige uitstraling hebben. Op
zo’n manier vragen kunnen stellen dat je zelf je eigen vragen helder krijgt en er
zelf een antwoord op vindt. Hij moet op precies het juiste moment literatuur of iets
anders kunnen aanreiken die past bij wat ik op dat moment nodig heb.”
Teamleider Medische Oncologie
42 Geestelijke Verzorging Beleidsplan 2009-2014 43

Patiënten beoordelen het zorgproces als één geheel.
De patiënt maakt geen onderscheid tussen zijn vertrouwen in de deskundigheid
van de arts, de wijze van bejegening door de verschillende medewerkers, de hygiëne
van de kamers en de afdeling.
Evenmin stopt, in de beleving van veel patiënten, het zorgproces bij het verlaten
van het ziekenhuis. De emoties en de verwerking van diagnose, behandeling en
opname in het ziekenhuis houden de patiënt vaak nog lange tijd bezig.
De tijd van het strikte oponthoud in het ziekenhuis is van een andere orde dan de
tijd die de patiënt nodig heeft om informatie en ervaringen te verwerken. Dit geldt
ook voor de existentiële en ethische vragen, die in het medisch traject zijn opgeroepen.
De Dienst voor Levensoriëntatie & Geestelijke Verzorging biedt patiënten
een mogelijkheid, ook poliklinisch, te leren omgaan met ziekte en verlies.
Processen in het UMC Utrecht af kunnen maken
“Ik heb een droom. Dat is, dat we aan patiënten de kans bieden de ingrijpende
processen, die zij hier meegemaakt hebben, hier in het UMC Utrecht ook af te
maken. We zijn er in het UMC Utrecht goed in crises te bestrijden, mensen op eigen
benen te zetten. Maar voor de integratie van dat alles in hun leven, moeten patienten
vaak elders heen. Daar lukt het lang niet altijd, terwijl we hen hier kennen!
Soms zijn ze wel lid van een kerk, maar b.v. een terugkomavond/dag/gesprek met
het oog op integratie heeft een heel ander eigen karakter. Dit geldt overigens niet
alleen voor psychiatrisch patiënten, maar voor allerlei patiënten.”
Verpleegkundig specialist Psychiatrie
Eindigheid en tragiek
Patiënten bezoeken het ziekenhuis om er beter van te worden. Dat lukt niet altijd.
Eindigheid en tragiek zijn ook aanwezig. Deze worden echter nauwelijks expliciet
gethematiseerd. Sterker nog: patiënten grijpen vaak elke strohalm die hen geboden
wordt. En zorgverleners willen hen die niet onthouden. Dat leidt soms tot ‘behandelings-optimisme’:
het bieden van een, soms experimentele, mogelijkheid of perspectief
tot behandeling, terwijl eigenlijk eindigheid en tragiek aan de orde zijn. 21
In het patiëntenoverleg met andere zorgverleners is het vaak de geestelijk verzorger
die deze thematiek aan de orde stelt. In gesprek met de patiënt biedt hij of zij de
ruimte tot verkenning van deze bestaanslagen en gaat met de patiënt een gezamenlijke
zoektocht aan naar houvast en troost. 22
Vertrouwelijkheid
Vanouds heeft de geestelijk verzorger een vertrouwenspositie. Vaak geeft deze positie
de benodigde vrije ruimte voor het beschouwend gesprek over de te maken
keuzen en het hervinden van regie. De patiënt heeft speelruimte nodig om zijn
innerlijke wereld te kunnen verkennen.
21 Anne Mei Thé, Palliatieve behandeling en communicatie. Een onderzoek naar het optimisme op herstel van
longkankerpatiënten, Houten, 1999.
22 Carlo Leget, Ruimte om te sterven. Een weg voor zieken, naasten en zorgverleners, Tielt, 2003.
44 Geestelijke Verzorging Beleidsplan 2009-2014 45
Cement
“Hier in het UMC Utrecht wordt in van alles voorzien: er wordt gezorgd voor structuur,
medicatie, praktische begeleiding. Maar er mist iets: de samenhang. Jullie bieden
het cement. In het UMC Utrecht wordt heel de biologische, lichamelijke kant
goed bekeken. Door een behandeling word je uitgehold. Het vraagt zoveel kracht.
Bij jullie gaat het erom, dat de geest weer aanhaakt op het lichaam. Het gaat in
gesprek met jullie om emotie, geest, belevingswereld, verbeeldingskracht. Dat is
jullie meerwaarde. Met jullie kun je op een afstand bekijken wat het werkelijk
betekent. Het gaat niet om de emoties van het moment alleen, het gaat juist een
niveau dieper.”
Een patiënt

5 Beleidskeuzen: speerpunten,
plannen en toetsingen
46 Geestelijke Verzorging Beleidsplan 2009-2014 47

Op grond van de analyses in de voorgaande hoofdstukken heeft de Dienst voor
Levensoriëntatie & Geestelijke Verzorging voor de periode 2009-2014 haar beleidskeuzen
gemaakt en bevestigd.
5.1 Beleidsmonitoring
De afgelopen vijf jaren is er door onze Dienst in een organisch proces op ontwikkelingen
zoals die van zorgketens gereageerd, in productieve uitwisseling met
andere actoren.
Er is o.a. ethische, poliklinische en interculturele dienstverlening effectief en succesvol
ingezet. Onze ambitie is gericht op voortgaande adequate en dynamische
innovatie van onze producten richting patiënten, andere zorgverleners en studenten.
Onze beleidskeuzen hebben de intentie om de kwaliteit van de zorg rond de patient
als partner te bevorderen. Gaande het nieuwe beleidstraject 2009-2014 willen
wij ons werk als Dienst daarom toetsen op vragen, behoeften, transparantie en
effectiviteit.
Daarbij leveren wij onze eigen bijdrage in de discussies rond onderzoek naar effectiviteit,
deskundigheid van zorgverleners en waarden van de patiënt. 23 Het gaat ons
als discipline om existentiële, spirituele en ethische vragen van patiënten.
Over de opzet van toetsingen zijn wij in overleg met de Universiteit voor
Humanistiek en met de afdeling Patiëntencommunicatie van het UMC Utrecht.
Tevens wordt per 1 januari 2009 ons verouderde patiënten-registratiesysteem vervangen
door een nieuw en veel flexibeler Registratie-programma voor de Dienst.
Dit geschiedt in nauw overleg met de DIT en in anticipatie op de vervanging van
ZIS. Het nieuwe registratie-programma dient tevens als instrument om de geestelijke
begeleiding op onderdelen in beeld te krijgen ter kwaliteitstoetsing.
Jaarlijks zal in het Managementscontract worden vastgelegd, welke beleidskeuzen
voor het desbetreffende jaar prioriteit krijgen en hoe toetsingen b.v. door interviews,
enquêtes en spiegelgesprekken kunnen worden uitgevoerd.
23 zie b.v. het verslag van het op 3 april 2008 gehouden CEG-symposium over ‘Passend bewijs – ethische vragen bij het gebruik
van evidence in het zorgbeleid’
48 Geestelijke Verzorging Beleidsplan 2009-2014 49

Deze toetsingen betreffen niet alleen de patiëntenzorg maar ook interdisciplinaire
samenwerking, onderwijs en onderzoek.
5.2 Imago
Het profileren van een Dienst voor Levensoriëntatie & Geestelijke Verzorging
nieuwe stijl vraagt om het ontplooien van een aantal samenhangende projecten:
a naamgeving:
vanaf heden noemt de Dienst Geestelijke Verzorging zich: Dienst voor
Levensoriëntatie & Geestelijke Verzorging
b presentatie:
- ontwikkelen van een nieuw p.r.-beleid, waaronder het ontwerpen van nieuw
foldermateriaal met een productgericht aanbod van de Dienst
- de locatie van de Dienst en haar inrichting wordt, mede in het kader van de
herinrichting van de d-RvB, opnieuw onder de loep genomen.
Toegankelijkheid, bewegwijzering, representativiteit, kleurstelling, aankleding,
ruimtelijkheid en stijl zijn belangrijke punten van aandacht.
c continueren van reeds ontwikkelde werkvormen:
- de begeleiding van patiënten en hun naasten
- samenwerking met andere disciplines door middel van multidisciplinair
patiëntenoverleg, verwijzing, bemiddeling en consultering
- herdenkingsbijeenkomsten
- opzetten en ondersteunen van ethisch beraad op afdelingsniveau
- het ethische gesprek met patiënten en/of ouders van zieke kinderen
- aanbod van themagroepen
d initiatieven:
- het uitbouwen van poliklinische geestelijke verzorging
- poliklinisch aanbod van diverse themagroepen
- ontwikkelen van e-health, een website met het oog op een email-spreekuur voor
polipatiënten
- ontwikkelen van een cursus ‘Spiritualiteit en zingeving in de zorg’ voor
zorgverleners
- uitbreiding van de reeds bestaande praktijk van protocollair werken
- vernieuwd aanbod van geestelijke verzorging op verzoek van het IC-Centrum en
de Spoedeisende Hulp (SEH)
- het houden van een peiling onder medewerkers en patiënten om te zien of
doelen betreffende de actualisering van de beeldvorming van de Dienst voor
Levensoriëntatie & Geestelijke Verzorging gehaald zijn in 2013
- het systematisch werken aan het ontsluiten van literatuur, film, heilige teksten,
filosofie en beeldende kunst als bronnen van troost en inspiratie bij de
begeleiding van patiënten
- het kiezen van een aantal speerpunten ter specialisatie
5.3 Speerpunten
Binnen het aanbod van de Dienst voor Levensoriëntatie & Geestelijke Verzorging
is er gekozen voor vijf speerpunten en daaraan gerelateerde plannen. Deze zullen
de dienstverlening van de Dienst toespitsen en de kwaliteit verbeteren.
De speerpunten betreffen:
- Poliklinische geestelijke verzorging
- Ethische advisering
- Palliatieve zorg
- Onderzoek en Onderwijs
- Interculturalisatie
Het gaat hier om speerpunten, waarin de afgelopen jaren veel kennis en ervaring is
opgedaan en waar binnen netwerken al wordt samengewerkt met andere disciplines.
Deze speerpunten dienen als bakens voor en geven richting aan verdere specialisering
van de Dienst.
De speerpunten vragen de komende jaren om verdere uitbouw door concretisering
van plannen en inhoudelijke verdieping alsmede procesbijsturing door monitoring
en reflectie op de praktijk.
50 Geestelijke Verzorging Beleidsplan 2009-2014 51

Centrum met een breed aanbod van diensten
“De geestelijke verzorging stelt zich te bescheiden op. Jullie zouden je aanbod steviger
neer kunnen zetten. Je zou van de Dienst een Centrum kunnen maken. Jullie
folder toont nu gezichten van afzonderlijke mensen, met het oog op gesprekken.
Ik zou denken aan een Centrum met een folder met een breed aanbod van diensten
op het gebied van zingeving, levensbeschouwing en spiritualiteit. Het mooist
zou het zijn, als het centrum ook een duidelijke plek had, zoals het Stiltecentrum
een plek is. Van de levensbeschouwelijke schotten moet je af. Dat proces dat zie ik
al bij jullie. Maar jullie kunnen de schotten tussen de disciplines meer overstijgen.
Als Centrum voor geestelijke verzorging zou je andere zorgverleners kunnen aanspreken
op hun persoonlijke kwaliteiten om samen met hen tijdelijke projecten op
te zetten. Dat leidt tot verbinding met elkaar. Je hoeft niet alles zelf te doen: je
kunt ook alleen initiëren en faciliteren, Ik denk hierbij aan moreel beraad, aan themabijeenkomsten
voor patiënten, maar ook voor medewerkers b.v. rond euthanasie
met medewerking van Hans van Delden. Of aan een journalclub met geïnteresseerde
medewerkers, waar naar aanleiding van een bepaald ziektebeeld ieder zijn
eigen interventies vertelt.”
Verpleegkundig specialist Psychiatrie
Interne uitgangspunten zijn:
- niet elk teamlid moet en kan alles doen.
De speerpunten worden ontwikkeld en behartigd door daartoe gedelegeerde
teamleden. Hierbij worden hun deskundigheid, affiniteit en ervaring ingezet en
zo nodig door scholing nader ontwikkeld.
Verankering, procesbewaking en inhoudelijke uitwisseling vinden in het team als
geheel plaats, mede door middel van refereeruren en intervisie.
- het accent ligt op de breed georiënteerde begeleiding bij zingevingvragen
Het accent op speerpunten kan in het team van de Dienst verschuivingen met
zich meebrengen ten opzichte van de continuering van bestaande
werkzaamheden.
De komende vijf jaar willen de teamleden dit proces regelmatig evalueren, mede
aan de hand van de plaatsvindende toetsingen en gelet op de capaciteit van de
Dienst.
5.3.1 Poliklinische geestelijke verzorging
Het poliklinisch aanbod van de Dienst voor Levensoriëntatie & Geestelijke
Verzorging is bedoeld voor alle patiënten van het UMC Utrecht voor wie een indicatie
voor geestelijke verzorging bestaat of die daar zelf om verzoeken. 24
De Dienst kiest voor een poliklinisch aanbod aan specifieke patiëntengroepen. Het
gaat hierbij om patiënten van medische specialismen, van waaruit de afgelopen
jaren een opvallende of structurele vraag naar poliklinische geestelijke begeleiding
is geweest, te weten: infectiologie (HIV), medische oncologie, psychiatrie, reumatologie
en oncologische gastro-enterologie. Ook ouders van kinderen die in het
WKZ overleden zijn doen steeds vaker een beroep op de Dienst.
Mede op verzoek van de Divisie Vrouw en Baby zal onderzocht worden, op welke
wijze de Dienst een bijdrage kan leveren aan poliklinische geestelijke verzorging in
het Woman Health Project.
Het hoofd van de Dienst participeert in de UMCU-projectgroep ‘Polikliniek van
de Toekomst’.
Poliklinische geestelijke verzorging vindt plaats in de vorm van persoonlijke
gesprekken en groepswerk. In geval de komst naar het UMC Utrecht fysiek onmogelijk
is, wordt de patiënt een telefonisch- of e-healthcontact aangeboden. In uitzonderlijke
situaties kan een bezoek aan huis of in een hospice plaatsvinden.
Groepswerk wordt ontwikkeld en aangeboden in overleg met de betreffende zorglijn.
Het is bestemd voor patiëntengroepen voor wie de gezamenlijkheid een meerwaarde
heeft met betrekking tot verwerking, lotgenotencontact en het vinden van
nieuw perspectief.
24 zie voor de Indicaties voor geestelijke verzorging de Bijlage van dit Beleidsplan, Par. B.3
52 Geestelijke Verzorging Beleidsplan 2009-2014 53

Concreet betreft het de volgende plannen:
- aan patiënten van de afdelingen psychotische stoornissen en
stemmingsstoornissen wordt reeds een themagroep ‘Levenskunst’ aangeboden
- voor patiënten van de afdelingen medische oncologie en hematologie wordt een
inloopspreekuur opgezet in samenwerking met het maatschappelijk werk
- voor vrouwen die een voortijdige zwangerschapsonderbreking hebben moeten
ondergaan wordt een begeleidingsgroep gestart in samenwerking met het
maatschappelijk werk.
5.3.2 Ethische advisering
In het WKZ zijn op verzoek van de afdelingen neonatologie, intensive care, oncologie/hematologie/immunologie
door de Dienst voor Levensoriëntatie &
Geestelijke Verzorging vormen van moreel beraad en intervisie voor artsen en verpleegkundigen
opgezet. Deze zijn gericht op ethische oordeelsvorming door medewerkers,
zodat zij hun keuzes kunnen doordenken en verantwoorden.
In de komende jaren wordt dit bestaande aanbod ook structureel gemaakt op de
afdeling obstetrie. Andere afdelingen maken zo nodig van deze expertise gebruik.
Moreel beraad
“Het moreel beraad is een belangrijk instrument. Hierin komen gevoelens en vragen
aan de orde, die anders niet worden uitgesproken, zoals het gevoel ‘het is een
hopeloos geval’ of de filosofische vraag: wat is voor jou kwaliteit van leven? Het is
goed dat juist een geestelijk verzorger dit leidt, want zij is een neutraal persoon;
alle anderen zijn medebeslissers. Moreel beraad zou op veel meer plaatsen ingevoerd
en geformaliseerd kunnen worden. Juist in een academisch ziekenhuis moeten
we niet alleen maar doen, maar ook dénken: waarom doen we wat we doen?
En niet alleen maar doen, maar ook kunnen láten, en weten waarom we iets laten.
Met de ethische invalshoek erbij bied je completere zorg. In Rotterdam wordt op
de volwassen IC ook een ethicus bij de zorg betrokken.”
Teamleider Kinder-IC
Iedere geestelijk verzorger zal op zijn of haar eigen afdeling aanspreekbaar zijn
voor morele counseling van patiënten en moreel beraad over actuele ethische
dilemma’s.
Bij vraag naar een meer structureel aanbod van moreel beraad zal dit behartigd
worden door geestelijk verzorgers binnen de Dienst, die zich op dit gebied gespecialiseerd
hebben.
Vanuit de Dienst voor Levensoriëntatie & Geestelijke Verzorging heeft een geestelijk
verzorger zitting in de Commissie Medisch Ethiek (CME) van het UMC
Utrecht.
De in ethiek gespecialiseerde geestelijk verzorgers geven lessen ethiek aan de specialistische
verpleegkundige opleidingen Neonatologie (ICN) en Obstetrie en aan de
HBO-V en MBO-V trainees. De komende jaren zal dit, afhankelijk van de vraag,
uitgebreid worden.
Eén van hen neemt deel aan de Werkgroep, die door de CME en het
Verpleegkundig Convent is ingesteld om te inventariseren welke specifieke behoefte
afdelingen in het UMC Utrecht hebben aan moreel beraad.
5.3.3 Palliatieve zorg
De definitie Palliatieve Zorg van de World Health Organisation noemt spiritualiteit
als integraal onderdeel van de palliatieve zorg.
Bij het naderen van het levenseinde rijzen vragen over hoe om te gaan met het
besef van kwetsbaarheid en eindigheid van het bestaan. Gevoelens van paniek,
wanhoop en eenzaamheid kunnen zich zo opdringen dat men kan spreken van een
existentiële crisis die een eigen vorm van begeleiding vraagt. 25
Het teamlid dat werkzaam is op de afdeling medische oncologie heeft zitting in het
Palliatieteam van het UMC Utrecht. Hij geeft vanuit de specifieke deskundigheid
op het gebied van existentiële crisis ook onderwijs op de landelijke opleidingen
palliatieve zorg die het UMC Utrecht aanbiedt en binnen het keuzeblok ‘Palliatieve
Zorg’ voor studenten geneeskunde.
25 Zie: Richtlijn Existentiële Crisis, in: A. de Graeff e.a. (red.), Palliatieve Zorg. Richtlijnen voor de praktijk, Vereniging van
Integrale Kankercentra, 2006, p.301-318
William Yang en Ton Staps (red.), Kanker, eindigheid, zin, spiritualiteit. Ontweken aspecten van de psychosociale oncologie,
Valkhofpers, Nijmegen, 2000
54 Geestelijke Verzorging Beleidsplan 2009-2014 55

Dit gebied is volop in ontwikkeling. De Dienst wil proactief bijdragen aan de ontwikkelingen
op het gebied van zingeving en spiritualiteit in de palliatieve zorg en
probeert een brug te slaan tussen onderzoek en praktijk.
Bij het in 2006 opgerichte Academisch Hospice ‘Demeter’ is een teamlid gedetacheerd
voor geestelijke verzorging.
5.3.4 Onderzoek en onderwijs
Samen met drie externe onderzoekers van resp. de Universiteit voor Humanistiek,
de Faculteit Katholieke Theologie en de Faculteit Godgeleerdheid van de
Universiteit van Utrecht is er de laatste jaren door enkele teamleden van de Dienst
voor Levensoriëntatie & Geestelijke Verzorging gewerkt aan het onderzoek
“Zingevingvragen in het contact tussen arts en patiënt”.
Voorlopige resultaten van dit onderzoek zijn gepresenteerd tijdens het ledensymposium
van de Vereniging van Geestelijk Verzorgers in Zorginstellingen op 11 juni
2007.
Het onderzoek is in 2008 afgerond. Het is afgesloten met een publicatie door de
onderzoekers en een intern symposium op 19 november 2008. Vanuit het onderzoek
worden aanbevelingen gedaan voor een onderwijsaanbod voor studenten,
artsen in opleiding en verpleegkundigen op het gebied van zingeving en spiritualiteit
in de zorg.
In samenwerking met de Universiteit voor Humanistiek is in 2008 onderzoek
gedaan naar de betekenis van en tevredenheid over de Herdenkingsbijeenkomsten
met ouders in het WKZ. De uitkomsten geven ons handvatten voor het verbeteren
van de kwaliteit ervan.
Diverse teamleden verzorgen naast klinische lessen op afdelingen ook andere
onderwijsmodules. Dit betreft de reeds genoemde lessen in ethisch en palliatief
kader.
Voorts wordt de laatste jaren een groeiend aantal collegemodules verzorgd binnen
de keuzeblokken ‘Geneeskunde van de toekomst’, ‘Complementaire zienswijzen in
de zorg’ en ‘Geneeskunde in ontwikkelingslanden’.
De Dienst is gericht op verdere uitbreiding en integratie van onderwijstaken.
5.3.4 Interculturalisatie
De Dienst voor Levensoriëntatie & Geestelijke Verzorging is sinds 1996 een pionier
in cultuurspecifieke zorg, met name in islamitisch geestelijke verzorging. Doel is
een brug te slaan tussen patiënten en zorgverleners op het gebied van cultuur,
sekse, taal, religie en levensbeschouwing.
In 2008 is op SCOOP een ‘Religieuze wegwijzer’ gepubliceerd worden, waarin relevant
materiaal over ziekte en zorg vanuit diverse levensbeschouwingen te vinden
zal zijn.
In het eindrapport van het ‘Project Moslima Geestelijk Verzorger’(2005-2007) zijn
twaalf beleidsaanbevelingen gedaan.
De islamitische geestelijke verzorging verkeert in een proces van emancipatie en
anticipatie. Na de afronding van dit project is de vaste aanstelling van een moslima
geestelijk verzorger per 1 januari 2008 hier een exponent van.
Zij heeft een Turkse achtergrond en werkt met name voor vrouwelijke patiënten
met een islamitische achtergrond. Naast haar is per 1 maart 2008 een mannelijke
collega benoemd van Marokkaanse achtergrond.
Handvatten krijgen
“De vrouwelijke moslim geestelijk verzorger vinden we echt een aanvulling. Van de
ouders maken wel meer vrouwen gebruik van gesprek met haar dan mannen.
Daarnaast is de consultatieve functie van belang, b.v. als we ouders hebben uit heel
orthodoxe kringen, dat we handvatten krijgen, hoe met hen om te gaan.
Vroeger kwam het wel voor, dat de moslim geestelijk verzorger alleen met de
ouders sprak en dan tegenover het team kwam te staan. Geestelijke verzorging
moet een deel van het multidisciplinair team zijn. Dat is de winst van hoe het nu
gaat. Als ouders b.v. een behandeling niet willen stoppen, moet er in overleg een
weg gezocht worden: dat verpleging serieus wordt genomen in dat zij het kind
niet willen laten lijden, en dat er ook voor de ouders een acceptabel beleid wordt
gevoerd. Geestelijke verzorging kan helpen het wij-zij-gevoel te overstijgen.”
Teamleider Kinder-IC
56 Geestelijke Verzorging Beleidsplan 2009-2014 57

Naast hun rol in de begeleiding van patiënten werken zij evenals de andere geestelijk
verzorgers als consulent en als docent en dragen zij kennis over van cultuurspecifieke
elementen rond ziekte, ethiek en zorg. Dat bevordert de kwaliteit van de
communicatie van zorgverleners met de niet-westerse patiënt.
Op 29 november 2007 is de Conferentie ‘Twee culturen in de spreekkamer’ gehou-
den in samenwerking met de Patiëntencommunicatie, de Bedrijfsopleidingen en
enkele zorgmanagers vanuit het WKZ. In interdisciplinaire samenwerking wordt
nader onderzocht, hoe aan een vervolg op de genoemde conferentie gestalte gegeven
kan worden.
De Dienst levert een eigen bijdrage op het gebied van interculturaliteit en diversiteitmanagement
in het UMC Utrecht als geheel door middel van voorlichting,
communicatie en educatie.
Namens het UMC Utrecht heeft het hoofd van de Dienst zitting in de kerngroep
van de gemeentelijke Utrechtse Alliantie voor Diversiteit.
Bijlage
Levensbeschouwelijk maatwerk
58 Geestelijke Verzorging Beleidsplan 2009-2014 59

B1 Zingeving en spiritualiteit
Zonder zin ben je nergens. Zin is samenhang in ervaringen. Mensen zoeken hier-
naar op twee manieren: door het handhaven van de bestaande samenhang of, wanneer
die niet meer toereikend of vanzelfsprekend is, door het zoeken naar nieuwe
samenhang. Wanneer mensen zoeken naar zin gaat het om processen van oriëntatie,
evaluatie en betekenisverlening. Wat betekent het voor mij? Wat is mijn positie?
Welke richting kies ik?
De patiënt in het ziekenhuis bevindt zich bij uitstek in een situatie van wankelende
vanzelfsprekendheden, ziekte is een aanslag op de bestaande samenhang.
Ziek zijn doet een appèl op het oriëntatievermogen.
Zinvragen worden meestal door patiënten niet expliciet aan de orde gesteld. Ze
zijn vaak impliciet, verborgen achter emoties, verwerkingsvragen of veranderd
gedrag. Door in gesprek te gaan met de patiënt, zijn verhaal uit te diepen en te
exploreren, probeert de geestelijk verzorger dat wat impliciet is, te benoemen.
Geestelijke verzorging is er op gericht het zingevend vermogen en de stuurmanskunst
van de patiënt aan te spreken en hem te helpen de innerlijke ruimte te vinden
om tot nieuwe keuzes of aanvaarding te komen.
Elk mens draagt geestelijke bagage met zich mee. Daarmee ordent hij zijn ervaringen,
geeft betekenis aan wat hij doet en wat hem overkomt, ervaart hij zin - of niet
-, en geeft richting aan zijn leven. De geestelijke bagage van een mens omvat herinneringen
en verlangens, beelden en opvattingen, normen en waarden, die hij zich
in de loop van zijn leven heeft eigen gemaakt. Die geestelijke bagage vormt
iemands levensvisie en spiritualiteit. Zij geeft mede vorm en richting aan zijn leefstijl.
Ze kan een bron van kracht vormen in moeilijke tijden, een bron van zinervaringen.
Ze kan echter ook een ballast vormen, die iemand bij zijn ontwikkeling of
genezing blokkeert.
Een bepaalde spiritualiteit, al of niet religieus gekleurd, geeft een draagvlak om de
lotgevallen van het leven een betekenis toe te kennen, waardoor ze in het levensproject
een plaats kunnen krijgen. Geestelijke verzorging biedt ondersteuning en
begeleiding bij het activeren van de geestelijke bagage van de patiënt. Hierbij
maken geestelijk verzorgers gebruik van de menselijke verbeeldingskracht en
60 Geestelijke Verzorging Beleidsplan 2009-2014 61

eflectie zoals die te vinden is in literatuur, heilige teksten, filosofie, film en beeldende
kunst.
Geestelijk verzorgers worden ook gevraagd om raad te geven en troost te bieden.
Van belang is weet te hebben van en zorgvuldig aan te sluiten bij de levensvisie,
spiritualiteit en leefstijl van de patiënt. Geestelijk verzorgers staan geworteld in
hun eigen traditie, maar worden in staat geacht begeleiding te bieden aan mensen
van diverse leefstijlen en levensbeschouwelijke achtergronden. Dat is de basis van
de pluriformiteit in het team.
B2 Thema’s
Geestelijk verzorgers bieden ondersteuning bij:
Zoeken naar zin en betekenis
Wanneer patiënten beziggehouden worden door de vraag: wat betekent mijn
opname voor mij? Waarom overkomt mij dit lijden? Waaraan heb ik dit verdiend?
Wat betekent mijn leven nog? Waar vind ik steun en troost?
Ook wanneer patiënten worstelen met eenzaamheid, met angst of met de lange
duur van een opname is er dikwijls sprake van een zoeken naar de zin ervan.
Vooruitzien en omzien
Het levensverhaal vertellen en erover reflecteren vormt een belangrijke bron van
oriëntatie en evaluatie. Door het vertellen van (gedeelten van) het levensverhaal
kan iemand zijn eigenheid ontdekken te midden van de veranderingen die zich
opdringen door het ziek zijn. Hiervan uitgaande kan aandacht worden besteed aan
vragen als: hoe kan ik verder met het verlies van iemand die me dierbaar is? Of:
hoe bereid ik me voor op mijn sterven?
Ook het omgaan met gevoelens van schuld en falen is een belangrijk thema.
Dan rijzen vragen als: Hoe kan ik leven met wat ik gedaan heb? Is er vergeving
mogelijk?
Evalueren en kiezen
Regelmatig staan patiënten voor keuzemomenten en ethische dilemma’s:
Wil ik mij wel of niet verder laten behandelen? Welke behandeling wil ik wel en
welke niet en waarom? Wat is werkelijk van waarde voor mij? Wie bepaalt er uiteindelijk
hoe het verder gaat in mijn leven?
Wanneer het einde van mijn leven nadert, en ik denk over euthanasie, wie helpt
me dan mijn beslissing goed te doordenken? Hoe kan ik een goede en verantwoorde
keuze maken, wanneer het niet gaat om mijzelf, maar om mijn kind of mijn
dierbare?
Integreren en verdiepen
Hierbij gaat het om het omgaan met grenzen en deze een plaats geven in het leven:
Hoe kan ik leven met mijn karakter en eigenaardigheden en met mijn eindigheid
als mens? Hoe leer ik leven met het onvolmaakte?
Belangrijk is voor veel patiënten het vinden van een eigen weg. Hierbij kunnen -
zonder dat ze elkaar per se uitsluiten - afhankelijk van de levensbeschouwing, vragen
opkomen als: Waar vind ik God? Is het niet huichelachtig, als ik na lange tijd
weer ga bidden? Hoe bewaar ik mijn eigen levensstijl? Hoe blijf ik mens, terwijl ik
patiënt ben? Hoe krijg ik het roer weer in eigen hand? Waar vind ik rust?
B3 Indicaties voor geestelijke verzorging
Uitgaande van de boven gegeven beschouwingen en overwegingen kunnen we de
indicaties voor het aanbieden van contact met een geestelijk verzorger als volgt
samenvatten:
1 existentiële- en zingevingvragen die zijn opgeroepen door een diagnose die het
levensperspectief ingrijpend beïnvloedt, een zwaar en belastend behandeltraject
of het naderend levenseinde
2 de noodzaak van het vinden van regie over het eigen leven. Het is de
fundamentele gerichtheid van geestelijke verzorging een appèl te doen op de
62 Geestelijke Verzorging Beleidsplan 2009-2014 63

eigen stuurmanskunst. Daarnaast kan de vertrouwenspositie van de geestelijk
verzorger de hiervoor noodzakelijke speelruimte geven.
3 de noodzaak van het vinden van een eigen wijze van coping die verbonden is
met de eigen leefstijl of de noodzaak tot aanpassing van die leefstijl om tot een
eigen wijze van coping te kunnen komen
4 de confrontatie met een dilemma waarbij ethische begeleiding kan helpen om
tot een keuze te komen die past bij het persoonlijk waardepatroon
De aandacht van de begeleiding ligt in de eerste plaats bij het geestelijk functioneren
van mensen in moeilijke omstandigheden. Ze is dus niet per definitie gericht
op het oplossen van problemen of behandelen van pathologie.
B4 Een aantal kenmerkende aspecten
Geestelijke verzorging heeft een aantal kenmerkende aspecten.
De gesprekken met patiënten zijn vertrouwelijk. De patiënt moet zich veilig weten.
Geestelijke verzorging biedt een vrijplaats. De patiënt is ervan op de hoogte, dat in
het kader van goede zorg overleg met andere disciplines plaatsvindt.
Geestelijk verzorgers zijn in dienst van het ziekenhuis en worden gemachtigd door
een levensbeschouwelijk genootschap. Op grond van deze machtiging hebben zij
een ambt en verrichten zij bepaalde werkzaamheden binnen hun professie ambtshalve.
Ook buiten werkuren kan er een beroep op de geestelijk verzorgers worden
gedaan.
De Dienst voor Levensoriëntatie & Geestelijke Verzorging heeft een 24-uurs
bereikbaarheidsdienst. Deze kan worden ingeschakeld via de telefooncentrale van
het ziekenhuis.
Er kan een beroep worden gedaan op een christelijke, humanistische of moslim
geestelijk verzorger.
B5 Samenwerking met andere disciplines
Het ontwikkelen, doorgeven en leveren van levensbeschouwelijk maatwerk vraagt
om afstemming en samenwerking in de zorg. Daarom nemen de geestelijk verzorgers
deel aan overleg en werken zij samen met de andere disciplines in het zorgproces.
Geestelijk verzorgers leggen contact met een patiënt op grond van indicatie
van en verwijzing door andere zorgverleners. Door gezamenlijke besluitvorming is
het werk van de geestelijk verzorger ingebed in het geheel van zorg en behandeling.
Geestelijk verzorgers werken territoriaal. Zij zijn vast verbonden aan een aantal
afdelingen. Hierdoor zijn zij herkenbaar en aanspreekbaar voor de medewerkers
van andere disciplines op de afdeling. Bovendien kunnen zij zich zo specialiseren
in de specifieke vragen die op een bepaalde afdeling spelen. De patiënt kan altijd
kiezen voor een geestelijk verzorger uit een andere levensbeschouwelijke traditie
dan de geestelijk verzorger van de afdeling heeft.
De moslim en hindoe geestelijk verzorgers werken als enigen categoriaal, dat wil
zeggen: zij richten zich uitsluitend op de begeleiding van patiënten met een moslim
of hindoe achtergrond.
64 Geestelijke Verzorging Beleidsplan 2009-2014 65

Colofon
Auteurs: Willem Blokland & Marian Wisse – Dienst voor Levensoriëntatie &
Geestelijke Verzorging
Vormgeving: Frank Boesveld – Facilitair Bedrijf, cluster Multimedia
Omslagfoto: Dreamstime
Uitgave: Dienst voor Levensoriëntatie & Geestelijke Verzorging UMC Utrecht,
mei 2009
© Dienst voor Levensoriëntatie & Geestelijke Verzorging, UMC Utrecht
Uit deze uitgave mag alleen in combinatie met bronvermelding worden geciteerd.
66 Geestelijke Verzorging