Download de lezing - Universiteit Utrecht

Renaissance in het ziekenhuis
PROF. DR. H.W. VAN OS
DAVID DE WIED-LEZING 2002

‘Renaissance in het ziekenhuis’
Prof. dr. Henk van Os
DAVID DE WIED-LEZING 24 MEI 2002

2
Renaissance in het ziekenhuis –– PROF. DR. HENK VAN OS

VOORWOORD
Utrecht, 24 mei 2002
Voor u ligt de twaalfde uitgave van de David de Wied-lezing. Sprekers van
naam uit binnen- en buitenland hebben de afgelopen jaren gesproken over
wetenschappelijke en maatschappelijke thema’s op het medisch-biologische
vlak. De lezing van prof. dr. Henk van Os werpt een heel ander licht op de
medische en biologische wetenschap. Het onderwerp dat hij behandelt gaat
namelijk over ‘Renaissance in het ziekenhuis’. Hij doet dit aan de hand van
een rondreis door Europa, waarbij hij ontdekt dat een kunsthistoricus soms pas
fresco’s van dichtbij kan bekijken als hij op ziekenbezoek komt.
Henk van Os (1938) werd in 1974 benoemd tot hoogleraar in de Kunst- en
Cultuurgeschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen.Van 1989 tot 1996 was
hij algemeen directeur van het Rijksmuseum in Amsterdam. Sinds december
1996 is hij werkzaam als Universiteitshoogleraar aan de leerstoel Kunst en
Samenleving van de Universiteit van Amsterdam.
Drs. J.G.F. Veldhuis
Voorzitter college van bestuur
Universiteit Utrecht
Mr. H.H. Idzerda
Voorzitter directie CenE Bankiers,
Utrecht
3
Renaissance in het ziekenhuis –– PROF. DR. HENK VAN OS

4
Renaissance in het ziekenhuis –– PROF. DR. HENK VAN OS
STICHTING DAVID DE WIED-LEZING De Stichting David de Wied-lezing organiseert jaarlijks een lezing door een
(inter-)nationaal vooraanstaand wetenschapper of hoogwaardigheidsbekleder,
over een actueel of bijzonder vraagstuk op medisch-biologisch terrein. De
stichting is opgericht door de Universiteit Utrecht en CenE Bankiers nv,
Utrecht.
Eerdere sprekers waren:
1990 Prof. dr. M. Saffran, hoogleraar biochemie, Medical College Ohio
1991 Prof. mr. J. Remmelink, procureur-generaal Hoge Raad
1992 Dr. A.H.G. Rinnooy Kan, voorzitter Verbond van Nederlandse
Ondernemingen
1994 Prof. dr. R.M. Sapolsky, hoogleraar bio-neurologie, Stanford University
1995 Prof. dr. H. Galjaard, hoogleraar antropo-genetica, Erasmus Universiteit
Rotterdam
1996 Prof. dr. R.A.Weiss, hoogleraar virale oncologie, Chester Beatty Laboratories,
Londen
1997 Drs. G.J. Cerfontaine, voorzitter Raad van Bestuur,Academisch Ziekenhuis
Utrecht
1998 Prof. dr. F.B.M. de Waal, hoogleraar psychologie, Emory University
1999 Prof. dr. R.S. Kahn, hoogleraar psychiatrie en manager divisie
psychiatrie, Universitair Medisch Centrum Utrecht
2000 Prof. dr. D.F. Swaab, hoogleraar neurobiologie, Universiteit van Amsterdam
2001 Prof. dr. H.M. Pinedo, hoofd afdeling geneeskundige Oncologie,
Academisch Ziekenhuis Amsterdam

CURRICULUM VITAE
Henk van Os (1938) promoveerde in 1969 cum laude aan de Rijksuniversiteit
Groningen op een dissertatie over enkele iconologische problemen uit de
Sienese schilderkunst van 1300 - 1450. Voor de publicatie die in datzelfde jaar
verscheen ontving hij de Karel van Manderprijs van de Nederlandse Vereniging
van Kunsthistorici.
Van Os werd in 1974 benoemd tot hoogleraar in de Kunst- en Cultuurgeschiedenis
aan de Rijksuniversiteit Groningen. In 1991 ontving hij opnieuw
de Karel van Manderprijs voor zijn werk over vroege Italiaanse kunst.Van 1989
tot 1996 was hij algemeen directeur van het Rijksmuseum in Amsterdam. Sinds
december 1996 is hij werkzaam als Universiteitshoogleraar aan de leerstoel
Kunst en Samenleving van de Universiteit van Amsterdam.
Daarnaast geeft Van Os geregeld gastcolleges aan verscheidene buitenlandse
universiteiten, waaronder Smith College Northampton Mass, Zentralinstitut für
Kunstgeschichte München en Harvard Center for Renaissance Studies in
Florence. Hij geniet landelijke bekendheid door zijn optreden als presentator
van de tv-programma’s Museumschatten van de vara en Beeldenstorm van de
avro.
Henk van Os is Commandeur in de Orde van Oranje Nassau, Commandeur
in de Orde van Verdienste van de Republiek Italië, Commandeur in de Orde
van de Witte Roos van de Republiek Finland en Commandeur in de Orde
van de Bevrijder (Simon Bolivar). Hij is juryvoorzitter van de Koninklijke
Nederlandse Akademie van Wetenschappen (Heinekenprijs voor de kunst) en erelid
van verschillende wetenschappelijke academies in Italië.
5
Renaissance in het ziekenhuis –– PROF. DR. HENK VAN OS

6
Renaissance in het ziekenhuis –– PROF. DR. HENK VAN OS

Renaissance in het ziekenhuis
Er is iets moeilijks in de relatie van medici met
kunsthistorici. Net als vele andere collegae word
ik af en toe opgebeld door een medicus. Hij moet
een congres organiseren of iets doen voor het
afscheid van een collega, en nu zou het zo leuk –
ik herhaal ‘leuk’ – zijn wanneer ik een lezing zou
houden over kunstwerken die de medische afwijking,
waar deze dokter over gaat, in beeld brengen.
Soms heeft hij geen idee of schilders ooit de
betreffende symptomen hebben uitgebeeld, maar
nog moeilijker wordt het wanneer hij in de kunst
afwijkingen ziet waar ze niet zijn. Een orthopedisch
chirurg vertelde mij onlangs met grote stelligheid
dat El Greco een horrelvoet moet hebben
gehad, omdat hij altijd horrelvoeten schilderde. Of
ik daar een lezing over wilde houden. Het heeft
me een uur gekost om de betrokkene duidelijk te
maken, dat er mijns inziens geen sprake is van een
medische afwijking, maar van een artistieke vrijheid.
El Greco schilderde nu eenmaal niet anatomisch
correct. Maar zelfs al zijn het horrelvoeten,
ik vind zulke lezingen helemaal niet leuk en ik
ben erg dankbaar dat ik dat vandaag voor een
groot publiek van potentiële uitnodigers eens duidelijk
kan zeggen. Er is natuurlijk niets op tegen
dat er medici zijn die de kunstgeschiedenis reduceren
tot illustraties bij hun uiterst belangrijke
bezigheden, maar verwacht niet dat een serieuze
kunsthistoricus het een interessante intellectuele
uitdaging vindt om de plaatjes te produceren bij
de praatjes van een ander. Leuk is anders.
Natuurlijk is er op zichzelf ook niets op tegen om
op zoek te gaan naar de zieke mens in de beeldende
kunst, zoals bijvoorbeeld de vrouwenarts
Van Dongen in een mooie publicatie van 1967
heeft laten zien. Maar die zoektocht onthult
eigenlijk iets veel belangrijkers, waar medici en
kunsthistorici veel van elkaar zouden kunnen
leren. Ik bedoel dat het ziekenhuis en de medische
wetenschap eeuwenlang bronnen van inspiratie
zijn geweest voor kunstenaars. Schilders schilderden
niet alleen horrelvoeten, pestbuilen,
rhinoscleromen en wat niet al, veel belangrijker is
dat wat zich in ziekenhuizen afspeelde aan kunstenaars
een nieuw zicht op de werkelijkheid gaf, dat
beslissend was voor de inhoud en voor de vorm
van hun kunst. In de Middeleeuwen werd door
hen in ziekenhuizen een heel eigen religieuze
thematiek zichtbaar gemaakt. Daarna ontdekten
zij de betovering van de empirie, ze leerden er
kijken naar de werkelijkheid. In de Romantiek
zagen zij aan mensen wat de eerste psychiaters in
hun ziel ontdekten en in de kunst van nu is de
medische kennis opnieuw een bron van inspiratie
geworden.Van dat alles wil ik u in deze David de
Wied-lezing iets laten zien.
7
Renaissance in het ziekenhuis –– PROF. DR. HENK VAN OS

8
Renaissance in het ziekenhuis –– PROF. DR.
1 Hans Memling – Ursulaschrijn,
Sint Janshospitaal, Brugge
Wie de eigen religieuze thematiek wil leren kennen
van het middeleeuwse ziekenhuis, moet op
reis. Eerst naar Brugge (afb. 1). Daar werden in het
Sint Janshospitaal attractieve relieken bewaard van
de H. Ursula en haar elfduizend maagden. Ursula
was een Britse prinses die op pelgrimsreis was gegaan
naar Rome met een grote groep vriendinnen.
Zulke religieuze uitjes waren in de vijfde eeuw
niet zonder risico’s. Heen ging alles goed, maar op
de terugweg, bij het afzakken van de Rijn, ging
het mis. De vreselijke Hunnen klommen ter
hoogte van Keulen aan boord van het schip vol
vroomheid, en alle vrouwen werden op gruwelijke
wijze vermoord. Eeuwen later, in het jaar 1106,
juichte de stad Keulen toen daar een groot
Romeins grafveld werd ontdekt met de resten van
al deze martelaressen. Hoe ze zo zeker wisten dat
al die botten van Ursula en haar metgezellen
waren doet er nu niet toe.Waar het om gaat is, dat
Keulen door deze heilige dodenakker, deze ‘ager
Ursulanus’, wat betreft relieken een tweede Rome
werd. De stad kreeg een geweldige economische
impuls door de reliekenhandel. Overal wilde men
die hoogwaardige botten en schedels uit Keulen
hebben. Ook in het ziekenhuis in Brugge, want in
ziekenhuizen hadden relieken een cruciale betekenis.
Kruidenmengers en dokters zorgden voor
tijdelijk soelaas, maar de verering van relieken gaf
uitzicht op eeuwig leven. Relieken waren de allerbeste
medicijnen op weg naar de hemel.
In het ziekenhuis werden de resten van Ursula en
haar vriendinnen uit Keulen vermoedelijk in de
veertiende eeuw aangekocht. Omstreeks 1400
werd er met de middelen van toen een schrijn van
gemaakt, maar eerlijk gezegd stelde die op den
duur niet veel voor. In de vijftiende eeuw had
Brugge zich namelijk ontwikkeld tot één van de
belangrijkste centra van schilderkunst in Europa.
Naarmate de schilderkunst prachtiger werd, werd
het schrijntje onooglijker. Dat kon aan het eind
van de vijftiende eeuw zo niet langer, want uiteindelijk
behoorden de relieken tot het kostbaarste
wat men bezat. Bijna overal in Europa zou er in
zo’n geval een edelsmid aan te pas zijn gekomen
om de mooiste en dus de duurste schrijn te
maken die men zich kon voorstellen, maar Brugge
was nu eenmaal een stad van schilders. Daarom
kreeg de belangrijkste schilder van de stad, Hans
Memling, opdracht om een schrijn te schilderen.
Het is één van de mooiste voortbrengselen van de
Vlaamse kunst geworden, een prachtige huls voor
medicijnen voor de eeuwigheid.
Van het St. Janshospitaal in Brugge reizen we
zuidwaarts naar het ziekenhuis in Beaune. Het was
gesticht in 1443 door niemand minder dan de
kanselier van het Bourgondische rijk, Nicolas
Rolin.We kennen hem als belangrijke opdrachtgever
van Jan van Eyck. In de stichtingsakte van
het hospitaal laat hij schrijven:‘Met verwaarlozing
van alle menselijke bezigheden en in het belang
van mijn heil, in de hoop, dat ik alle aardse goederen
die ik aan God dank, kan verhandelen voor
hemelse en ze zo van vergankelijke tot eeuwige
kan maken, sticht ik in de stad Beaune met de

erkenning van alles wat ik aan de Here, de bron
van al het goede te danken heb, een hospitaal voor
de arme zielen en ik rust het toe met een kapel
ter ere van de almachtige God en zijn glorierijke
moeder, Maria eeuwig maagd, en gewijd aan de
abt Antonius’. Met zijn vrouw Guigonne de Salins
bestelde hij voor die kapel annex ziekenzaal bij
Rogier van der Weyden een altaarstuk dat wat
betreft kwaliteit en monumentaliteit kon wedijveren
met Van Eycks Lam Gods in de kathedraal
2 Rogier van der Weyden – Nicolas Rolin en Guigonne de Salins
op de buitenzijde van de luiken, Het Laatste Oordeel, Ziekenhuis Beaune
van Gent. Rogier schilderde beide opdrachtgevers
levensgroot op de buitenkanten van het veelluik
(afb. 2).Werd het geopend, dan zagen de zieken en
stervenden een visioen van hun toekomst: hun
wederopstanding uit de dood, het Laatste Oordeel
met Christus tronend op de wolken met ter
weerszijden Maria, Johannes, de apostelen en
enkele heiligen. Engelen brengen uit de hemel de
tekenen van Zijn lijden als triomf bij dit hemelse
gerecht en de aartsengel Michael weegt de zielen
(afb. 3). In het ziekenhuis weet men van lijden en
sterven. Maar kanselier Rolin hoopt, dat zijn
zielenheil wordt gediend doordat hij Rogier met
dit schilderij voor de arme zielen het hemels
perspectief laat openen.
3 Rogier van der Weyden –
Het Laatste Oordeel, Ziekenhuis
Beaune
9
Renaissance in het ziekenhuis –– PROF. DR. HENK VAN OS

Renaissance in het ziekenhuis –– HENK VAN OS 10

4 Pelgrimszaal van het Ziekenhuis in Siena
We laten Nicolas Rolin en zijn heilige handel
achter in Beaune en reizen verder zuidwaarts. Op
de jaarmarkten van Bourgondië had je al in de
vijftiende eeuw van bankiers uit Siena kunnen
horen, dat in hun stad een prachtig hospitaal was
met bijzonder werkzame relieken uit Byzantium.
Het lag onderaan de marmeren treden naar de
Dom en heette Sta. Maria della Scala. Ging je op
pelgrimstocht naar Rome, dan moest je Siena aandoen.
In het ziekenhuis kon je logeren in een
ruime zaal, een indrukwekkende Pellegrinaio
(afb. 4). In 1444 waren daar fresco’s voltooid die
tot de minst bekende en tegelijk meest verbijsterende
kunstwerken van de Renaissance behoren.
Toen ik er zo’n veertig jaar geleden voor het eerst
kwam, diende de Pellegrinaio als ziekenzaal.
Kunsthistorici werden niet toegelaten, tenzij je
zoals ik toen op ziekenbezoek kwam. Mede
daardoor waren de schilderijen in de kunstgeschiedenis
niet of nauwelijks bekend. De zieke
vriendin, die ik eten kwam brengen, was verontwaardigd
dat ik weinig oog voor haar had. Maar
wat ik aan de muren zag was zo overweldigend,
dat de kunst het won van het meisje.
Door de schildering van Domenico di Bartolo
opende de muur zich op de dagelijkse werkelijkheid
van de vijftiende eeuw. Je loopt in een nog
steeds herkenbare straat van Siena en je ontmoet
voorname burgers van de stad, die bezig zijn met
werken van barmhartigheid. Kreupelen worden
geholpen, armen gevoed en naakten gekleed.
Alleen al die naaktfiguur! Hoe kon een geschilderd
naakt in 1444 zo echt en overtuigd zijn?
Zoveel waargenomen werkelijkheid hadden de
11
Renaissance in het ziekenhuis –– PROF. DR. HENK VAN OS

12
Renaissance in het ziekenhuis –– PROF. DR. HENK VAN OS
5 Domenico di Bartolo –
De zieken verzorgen, Pelgrimszaal,
Ziekenhuis Siena
Sienesen van toen nog niet eerder in de kunst
gezien. De engelen uit de hemel, die de weldoeners
van toen hebben opgeroepen door hun
goede werken, overtuigen nauwelijks in deze
gedetailleerde beeldvertelling van aardse realiteiten.
Rogier van der Weyden opende het uitzicht
op de hemel, Domenico de Bartolo toont hoe op
aarde mensen zo intens bezig zijn met elkaar, dat
ze de engelen niet eens meer opmerken.
Verderop in de Pellegrinaio bevindt zich nog een
fresco van dezelfde Domenico di Bartolo. Hier
opent de schilder de muur op de werkelijkheid
van de ziekenzorg met een verbluffende kennis
van perspectief en een bijna obsessieve aandacht
voor realistische details (afb. 5). De ruimtelijk
weergegeven ziekenzaal vormt de achtergrond.
Voor een hek zijn medici en ziekenverzorgers aan
het werk. Eerst moet een binnengebrachte patiënt
gewassen worden.
Links overleggen twee
artsen naar aanleiding
van urineonderzoek.
Rechts wordt aan een
ernstig zieke medicijnen
gebracht.Voor een
kunsthistoricus is het
ongelofelijk hoe
Domenico die man in
zijn bed in verkort
kon weergeven. De
voorwerpen op de
houten rand achter
hem vormen een voor
die tijd verbluffend
stilleven.Vermakelijk zijn de hond en de kat, die
elkaar voor het bed het leven zuur maken.Volgens
de operatiezuster, die mij terzijde stond bij mijn
kunsthistorisch onderzoek in het Ospedale, zijn
die dieren hier bedoeld als verwijzing naar de
eeuwige twist tussen chirurgen en internisten.
Hoe dit ook zij, het kan niet toevallig zijn dat
kunstenaars in ziekenhuizen meer realiteitszin aan
de dag leggen dan wanneer zij een altaarstuk voor
een kerk schilderen. Zo er ergens duidelijk is
gemaakt dat de aard van de plek betekenis heeft
voor de aard van de kunst die er werd aangebracht,
dan is dat wel hier in het voormalige
ziekenhuis in Siena.
Nu was Domenico di Bartolo niet eens de
belangrijkste schilder van het ziekenhuis. Dat was
Lorenzo di Pietro, die Vecchietta werd genoemd.
Hij schilderde in 1441 de eerste van de reeks fresco’s
in de Pellegrinaio. In de jaren erna werden de
gewelven van het plafond en de wanden van de
ruime sacristie van de ziekenhuiskerk helemaal
door Vecchietta met schilderingen bekleed. Aan
het einde van zijn leven wilde Vecchietta voor
zichzelf en voor zijn kunst een monument
oprichten. Op 20 december 1476 vraagt hij aan de
regenten van het hospitaal of hij een grafkapel
voor zichzelf mag laten bouwen aan de ziekenhuiskerk.
Deze kapel bestaat helaas niet meer.
Maar voor op het altaar beschilderde hij een
paneel, dat een gouden Renaissance-nis moest
suggereren waarin de Madonna troont, geflankeerd
door Petrus en Paulus.Vecchietta’s naamheilige
Laurentius knielt voor Maria en haar Kind,
samen met Franciscus van Assisi. Het middelpunt

6 Vecchietta – Christus Verlosser,
Ziekenhuis Siena
van de kapel werd gevormd
door een groot bronzen
beeld van de opgestane
Christus (afb. 6). Het was
gesigneerd ‘opus laurentii
petri al vecchietta de senis.
mcccclxxvi. per sui
devotione fecit hoc’. ‘per sui devotione’ – het
is een devotie die gestalte kreeg in één van de
meest lichamelijke voorstellingen van de opgestane
Christus. Met een ongelofelijke precisie zijn
hier spiermassa’s, aderen, schouderbladen, knieën
en enkels zichtbaar gemaakt. Geen rimpel in het
vlees van zijn Verlosser is de kunstenaar ontgaan.
Terecht is verondersteld dat Vecchietta dit ook
voor de Renaissance schokkend realistische beeld
alleen maar kon maken, omdat hij in het ziekenhuis
dagelijks werd geconfronteerd met de werkelijkheid
van het menselijk lichaam. Deze Christus
vertrapt de slang ten teken dat het kwaad en de
dood is overwonnen, maar voor Vecchietta is die
overwinning vooral een aanleiding om te demon-
streren hoe adembenemend reëel hij zo’n
vertrappende voet kan uitbeelden.
In Noord-Europa ken ik geen spectaculairder
voorbeeld van de realiteit van de Verlosser dan
Holbeins Dode Christus uit 1521 (afb. 7). Je kijkt
in het graf van Jezus. Daar ligt hij languit. Ook
hier is geen detail van dit dode lichaam aan de
aandacht van de kunstenaar ontsnapt. Nog nooit
was Jezus zo volkomen dood geweest als op dit
schilderij. Het lijkt alsof Hij alleen gestorven is om
Holbein gelegenheid te geven om te getuigen van
zijn greep op de werkelijkheid. Het is een waardige
pendant van Vecchietta’s Opgestane Christus. In
dit opzicht is het interessant om te weten, dat
Holbeins schilderij stamt uit de kerncollectie van
het kunstmuseum in Basel, het zestiende-eeuwse
Amerbach-Kabinett. Daarmee komen we terecht
in het humanistische milieu in Basel, waarin
Erasmus zich zo thuis voelde. Zicht op de werkelijkheid
van de mens en de ontdekking van zijn
lichaam horen bij humanistische wetenschappers
en Renaissancekunstenaars.
7 Hans Holbein – Dode Christus,
Kunstmuseum, Basel
13
Renaissance in het ziekenhuis –– PROF. DR. HENK VAN OS

14
Renaissance in het ziekenhuis –– PROF. DR. HENK VAN OS
8 Houtsnede met de Anatomische les, Mondino de’ Luzzi
Renaissancekunstenaars wilden in hun werk grip
krijgen op de werkelijkheid. Het bekendste voorbeeld
is Leonardo da Vinci, maar op zijn werk ga
ik nu niet in, omdat de betekenis van zijn anatomische
schetsen voor zijn kunst niet erg duidelijk
is. Hoe dat ook zij,Vecchietta, Leonardo en
Holbein hoorden tot de empiristen van het eerste
uur die zonder enig voorbehoud zichzelf overgaven
aan waarneming. Ik ben altijd gefascineerd
geweest door de houtsnede uit 1493 waarop
Mondino de’ Luzzi wordt afgebeeld, die van 1314
tot 1324 anatomie doceerde aan de Universiteit
van Bologna (afb. 8). De houtsnijder toont de
professor uit Galenus die over het menselijk
lichaam leest. Hij doet aan profiteri, aan belijden.
Daarom wordt hij ook professor genoemd. Hij
belijdt Galenus. Onder hem is de sector aan het
werk. Hij snijdt, maar de professor kijkt niet. Het
zal hem een zorg zijn wat daar beneden hem aan
empirie te beleven valt. Sterker nog, de omstanders
worden geacht aan dat opengesneden lichaam
alleen datgene te zien wat de professor leest. Het
gaat niet om het snijden, maar om het belijden.
Zo was dat in de Middeleeuwen.
Stelt u zich eens voor dat die sector op een gegeven
dag echt serieus luisterde naar wat de professor
boven hem las en voor zich zag dat wat daar
boven hem gezegd werd allemaal onzin was. Hij
richtte zich op, keek naar de leermeester en sprak
de historische woorden:‘Professor, u kletst maar
wat’, want hij was een eenvoudig man. De sector
werd ontslagen en moest de rest van zijn leven in
het abattoir werken. En de professor kletste maar
door. Dat kunt u zich dus maar beter niet voor-

stellen. Zeker is, dat ergens ooit de professor naar
beneden heeft gekeken om te zien wat die sector
eigenlijk aan het doen was en toen heeft ontdekt
dat je beter eerst kon kijken en dan nadenken, in
plaats van omgekeerd. De ironie van de geschiedenis
wil, dat het nu juist die Mondino uit Bologna
is geweest die dit heeft gedaan. Hij wilde op den
duur professor, sector en demonstrator tegelijk
zijn. Ondanks dat behelst het leerboek van
Mondino eigenlijk niet veel meer dan de gangbare
kennis van de Galenisch-Arabische anatomie.
Empirisch doceren was kennelijk nog weer wat
anders dan geleerde boeken schrijven. Daarom is
het toch wel juist dat die Venetiaanse houtsnijder
hem, net als alle andere professoren in de anatomie
van toen, achter zijn katheder en niet bij het
lijk heeft voorgesteld op het frontispice van zijn
boek. Ik stel mij voor dat omgaan met een echt
lichaam voor hem net zo opwindend was als het
voor Vecchietta en Holbein was om Christus een
anatomisch overtuigend lichaam te geven.
Uit de bestudering van deze houtsnede blijkt al,
hoe moeilijk het is om uit voorstellingen af te
leiden wat er precies met anatomische lessen aan
de hand was. Hier heeft de houtsnijder eenvoudig
een bestaande beeldconventie gebruikt terwijl we
weten dat uitgerekend de betreffende professor
onconventioneel, namelijk empirisch, bezig was.
Kennis van de anatomie werd in de loop van de
zestiende eeuw een vanzelfsprekend onderdeel van
de opleiding van kunstenaars, net als training in de
natuurgetrouwe weergave van waargenomen werkelijkheid.
De betovering door de empirie vinden
we vooral in de kunst van de Renaissance. De vele
voorstellingen van anatomische lessen in de
Nederlandse kunst zijn dan ook geen geschilderde
documentaires van onderricht in de anatomie,
zoals mijn vriend Frits Duparc onlangs heeft uiteengezet.
Het zijn groepsportretten, waarbij de
anatomie de samenbindende factor is, maar ook
niet meer dan dat. Rembrandts Anatomische les
van Dr.Tulp, de praelector voor het jaar 1632 van
het chirurgijnsgilde, laat ook een gearrangeerd
geheel zien. In werkelijkheid ontleedde de anatoom
eerst de buik. De sectie van de arm vond
gewoonlijk het laatst plaats, en dan nog meestal op
een arm die van het lichaam was losgesneden. Het
gaat om een fascinerende representatie van een
anatomische les en niet om de les zelf. Overigens
is het interessant dat de toehoorders minstens
zoveel aandacht hebben voor het opengeslagen
boek aan het voeteneinde van de dode als voor
zijn opengelegde arm. Rembrandt heeft een evenwicht
tussen theorie en waarneming willen laten
zien.
In de geschiedenis is er nog een moment geweest
waarop de ontwikkeling van de medische wetenschap
kunstenaars heeft geïnspireerd tot onvergetelijke
kunstwerken. Dat was toen gekken en
dwazen voor het eerst serieus genomen werden,
toen dolhuizen veranderden in psychiatrische
inrichtingen. In één van zijn beroemde etsen uit
de serie The Rake’s Progress heeft William
Hogarth een schokkend beeld gegeven van de
gangbare houding jegens geesteszieken tot het
einde van de achttiende eeuw. Je gaat voor je
plezier gekken kijken. Net als voor Artis moet je
een kaartje kopen om je binnen te vermaken met
15
Renaissance in het ziekenhuis –– PROF. DR. HENK VAN OS

16
Renaissance in het ziekenhuis –– PROF. DR. HENK VAN OS
9 Francisco de Goya – Dolhuis,
Academia de San Fernando, Madrid
gekooiden. Gekken zijn geen mensen meer, maar
bezienswaardigheden. In het Hôpital de la
Salpétrière van Parijs is een ontroerend schilderij
van Dr. Philippe Pinel, die in 1795 voor het eerst
de geesteszieken van hun ketenen verlost.Waarom
deed hij dat? Op die vraag zijn vele antwoorden
mogelijk en die hebben allemaal te maken met de
grote culturele vernieuwingen van de Romantiek
en de Verlichting. Maar laat ik met beelden op die
vraag reageren.
In Academia de San Fernando in Madrid is een
serie indrukwekkende schilderijen van Goya te
zien. Ze zijn geschilderd tussen 1803 en 1806. Het
zijn voorstellingen van een tribunaal van de
Inquisitie, van flagellanten, van een stierengevecht.
Hoewel ze daar alle aanleiding toe geven zijn het
scènes zonder middelpunt, zonder oorzaak en
gevolg, zonder goed en zonder kwaad. De torero
is veroordeeld tot de stier, de prelaat tot de ketter.
Het maakt niet uit wie zich heeft verkleed en wie
niet, de wereld bestaat uit opeenhopingen van
mensen die het lot op elkaar heeft geworpen.Voor
mij is de meest schokkende voorstelling die van
een gekkenhuis (afb. 9). In donkere gewelven,
waarin enig licht valt door een groot tralievenster,
is een groep menselijke wezens bijeen zonder
enige ordening. Er worden pathetische gebaren
gemaakt, maar ze hebben geen betekenis. Elk
gebaar is een slag in de lucht. Goya stelt deze
klont van lotgenoten voor zonder rationele maatvoering.
Er is niemand die normaal is, die orde

schept, die langskomt of toekijkt. Mede daardoor
weet je: hiermee moet ik mij redden, hierbuiten is
niemand meer. De wereld is een gekkenhuis.Toen
een kunstenaar als Goya ontdekte, dat het dolhuis
een beter beeld van de samenleving gaf dan de
werkelijkheid erbuiten, werden gekken medemensen
en werden zij onderwerp van medische zorg.
Geen schilder heeft indringender verbeeld wat er
in die tijd van de Romantiek bij mensen allemaal
werd losgemaakt dan Théodore Géricault. Zijn
werk gaat over geweld en seksuele energie en wat
er voor nodig is om die krachten te bedwingen.
Over de strijd tussen orde en chaos, menselijke
rede en dierlijke passie. Zijn monumentale
schilderij Het vlot van de Medusa, dat getoond
werd op de Salon van 1814, betekende een totale
vernieuwing van het concept historieschilderkunst.
Dit was geen Zondvloed of Laatste
Oordeel, maar een actuele gebeurtenis, waarin
dood, wanhoop en overlevingsdrang tot kannibalisme
toe in een piramide van menselijke ontreddering
zichtbaar werden gemaakt. De vitaliteit van
de neger maakt dat hij de enige is die het volle
uitzicht heeft op redding. Deze schildering moet
het einde markeren van de rechtlijnige rationaliteit
van het Verlichtingsdenken en met voorstellingen
van de antieke, aangeklede heroïek van leven en
dood. Om overtuigend te zijn maakte de schilder
talloze voortekeningen van stervenden en gestorvenen
in ziekenhuizen en in de dodenhal van
Parijs, waar lijken werden gepresenteerd voor
identificatie.
Géricault was bevriend met de psychiater Dr.
Georget. Hij raakte vertrouwd met diens theorie
over het verband tussen geestesziekte en gelaatsuitdrukking.Voor
de schilder was het een fascinerende
gedachte dat innerlijke chaos uiterlijk
waarneembaar zou zijn. Zijn hele werk ging over
de strijd om controle te krijgen over irrationele
drijfveren. De patiënten van Dr. Georget hadden
die strijd verloren en daarom waren ze voor
Géricault meer mens dan beschaafde burgers, die
dit eeuwige gevecht niet eens gekend hadden.
Zoals u weet is deze romantische opvatting deel
gaan uitmaken van het gedachtegoed van de antipsychiatrie,
maar mij gaat het erom dat zij bij
Géricault unieke beelden heeft opgeleverd
(afb. 10). In de winter van 1823 maakt hij voor de
psychiater tien portretten van geesteszieken. In het
Museum van Schone Kunsten in Gent wordt één
van de meest indrukwekkende
ervan bewaard, een portret van
een kleptomaan. Heinrich van
Kleist heeft bij het zien van
een geschilderd landschap eens
gezegd:‘Het was of mijn oogleden
werden weggesneden.’
Zo’n ervaring had ik toen ik
voor het eerst voor dit portret
stond. Zoals kunstenaars aanwezig
waren bij de ontdekking
van het menselijk lichaam, zo
waren ze dat ook bij de oorsprong
van de wetenschap van
de menselijke geest.
10 Théodore Géricault –
De Kleptomaan, Museum voor
Schone Kunsten, Gent
17
Renaissance in het ziekenhuis –– PROF. DR. HENK VAN OS

18
Renaissance in het ziekenhuis –– PROF. DR. HENK VAN OS
11 Thomas Grünfeld –
Misfit (St. Bernard), exp. 1998
Mass Moca, North Adams
Ik hoop dat u er inmiddels van overtuigd bent
geraakt dat je op het raakvlak van kunstbeoefening
en medische wetenschappen de scharnieren
van de Europese cultuurgeschiedenis kunt ontdekken.
Hoe is dat met de zogenaamde moderne
kunst? Om op die vraag een antwoord te kunnen
geven, moet ik eerst iets zeggen over de door het
impressionisme ontwikkelde theorie van het l’art
pour l’art. Als kunst alleen over zichzelf mag gaan,
als het alleen maar gaat over het ‘hoe’ en niet over
het ‘wat’, dan is er van raakvlakken met wat dan
ook natuurlijk geen sprake. Maar voor een kunsthistoricus
kan kunsttheorie, en zeker deze kunsttheorie,
geen uitgangspunt zijn.Voor een historicus
gaat elk kunstwerk ergens over.
Impressionistische schilderijen gaan over de euforie
van het burgerbestaan. Het Zwarte Vlak van
Malevitsj gaat over de ontkenning daarvan. Ook
een schilderij met een zwart vlak heeft een onderwerp.
Natuurlijk gaat kunst ook over kunst. Er
zijn echter maar heel weinig interessante kunstwerken
die alleen over kunst gaan. Kunstenaars
van nu zijn zich dat sterker bewust dan ooit.
Kunstenaars gaan op zoek naar een eigen onderwerp
en vinden dan vaak zichzelf. Sommige kun-
stenaars ontdekken op hun zoektocht de wetenschap,
ook de medische wetenschap als onderwerp.
De thema’s bieden zich dan ook niet meer
aan in een overzichtelijk ordening van historiestukken,
portretten, landschappen en stillevens.
In 1998 opende het Museum of Modern Art in
New York een buitenhof in twee grote voormalige
fabrieksgebouwen van North Adams,
Massachusetts. De eerste tentoonstelling heette
Unnatural Science en behelsde werken van kunstenaars
die zich inspireerden op mens en natuur
en op de wetenschappen die daarop betrekking
hadden. Bij binnenkomst werd je getroffen door
een product van fantasierijke genetische manipulatie
door Thomas Grünfeld, een St. Bernard met
een schapenkop of een schaap met een hondenlijf.
(afb. 11) Deze haap of schond is overigens kunsthistorisch
het voorlopig eindpunt van een hele
lange traditie, die begint bij Romaanse en
Gotische drollerieën, verder gaat naar de misbaksels
van Bosch en Breughel en ons vervolgens
brengt in vorstelijke en burgerlijke rariteitenkabinetten,
waar tussendieren als griffioenen,
centauren en eenhoorns werden bewaard.

12 Tim Gullikson – Überorgan, exp. 1998 - 2001 Mass Moca, North Adams
Verderop in de tentoonstelling in North Adams
had Tim Gullikson een grote fabriekshal gevuld
met een enorme installatie met de titel
Überorgan (afb. 12). Het was een fascinerend stelsel
van kunstingewanden, dat ook nog bij tijd en
wijle orgelende geluiden produceerde. Gullikson
benutte ten volle de mogelijkheden die moderne
‘Kunst- en Wunderkammer’ te bieden hebben.
Maar de echte specialist in gastro-enterologie
onder de kunstenaars is de Belg Tim Delvoye.
Deze winter had hij in een grote zaal van de
Kunsthalle in Düsseldorf een grote machine neergezet,
waarmee hij het systeem van de spijsvertering
zichtbaar kon maken (afb. 13). Elke dag ging
er het dagmenu van het beste restaurant ter plaatse
in. De resten kwamen er op den duur in geurende
drollen weer uit. Aan de wand waren prachtige
glasramen gemonteerd, waarvan ons darmstelsel
het leidmotief vormde (afb. 14). Kunstenaars van
nu zijn vaak gefascineerd door het inwendige van
de mens, zoals Vecchietta en Holbein vijf eeuwen
geleden geobsedeerd waren door de buitenkant
van het menselijk lichaam.
14 Tim Delvoye – Maart en April, twee glasramen, exp. 2002 Kunsthalle, Düsseldorf
13 Tim Delvoye – Cloaca, exp.
2002 Kunsthalle, Düsseldorf
19
Renaissance in het ziekenhuis –– PROF. DR. HENK VAN OS

20
Renaissance in het ziekenhuis –– PROF. DR. HENK VAN OS
Vorig jaar was er in het amc een tentoonstelling
van werk van Elena Beelaerts met de titel
Mevrouw Röntgens trouwring. Elena had zich
intensief bezig gehouden met het werk van
medische onderzoekers.Wat je bij je research te
zien krijgt kan soms opeens esthetische betekenis
krijgen. Ik weet zeker dat velen van de hier aanwezigen
weten wat ik bedoel met die min of
meer toevallige ervaring van schoonheid. Elena’s
werk is daarop toegelegd. Zij verduurzaamt die
toevallige ervaringen en vindt nieuwe vormen
door in te gaan op de beelden die medici zichtbaar
maken of gebruiken bij hun werk. Eén van
die werken is mij bijzonder vertrouwd (afb. 15).
Het is geconstrueerd uit triplexplaten die met
elkaar een stompe hoek vormen. De korte zijde
stelt een kleurige röntgenfoto van een menselijk
15 Elena Beelaerts – De Grote Verflensing, Privé-collectie, Amsterdam
lichaam voor, de lange zijde bestaat uit een rijke,
abstracte compositie. Ga je er op de ene manier
langs dan ervaar je het menselijk lichaam als een
structuur, die desintegreert of uitlebbert in kunst.
Maar je kunt er ook in tegenovergestelde richting
langslopen. Dan lijkt de prachtige beweging van
lijnen en vormen van de kleur geleidelijk rechtop
te gaan staan. Kunst wordt geantropomorfiseerd,
voor zover dat een werkwoord is.
Mijn opdracht was vanmiddag iets te zeggen over
het raakvlak van kunstbeoefening en medische
wetenschap. Aan die opdracht heb ik geprobeerd
te voldoen, maar pas sinds kort weet ik dat dat
raakvlak zelf ook door een kunstenaar is gethematiseerd.
Ik kan daarom geen betere afsluiting voor
mijn verhaal wensen dan dit spirituele kunstwerk
van Elena Beelaerts.
Henk van Os
Met dank aan Frits Duparc, Norbert Middelkoop, Elly
de Jong en het projectteam van de Universiteit Utrecht

21
Renaissance in het ziekenhuis –– PROF. DR. HENK VAN OS

Renaissance in het ziekenhuis –– PROF. DR. HENK VAN OS 22

DAVID DE WIED
David de Wied werd op 12 januari 1925 geboren
te Deventer. Hij studeerde geneeskunde aan de
Universiteit van Groningen. Hij promoveerde in
1952 bij prof.dr. J.H. Gaarenstroom op een proefschrift
getiteld ‘Vitamine C, Bijnier en Adaptie’. In
1952 werd hij aangesteld bij de afdeling
Farmacologie van de Universiteit van Groningen.
Beslissend voor zijn latere onderzoek was zijn
‘sabbatical year’ van 1957/1958 bij I. Arthur Mirsky
van de afdeling Klinische Wetenschappen van de
Universiteit van Pittsburgh, Pennsylvania, usa.
Gedurende deze periode verrichtte De Wied
experimenten naar het effect van hypofyse- en
bijnierschorshormonen op het gedrag van ratten:
hieruit ontstond het concept dat hypofysehormonen
een effect zouden kunnen hebben op
het centrale zenuwstelsel onafhankelijk van hun
endocriene invloed. In 1961 werd hij benoemd tot
lector in de experimentele endocrinologie aan de
Universiteit van Groningen.
In 1963 werd hij benoemd tot hoogleraar in de
medische farmacologie te Utrecht.
Voorts was hij visiting professor aan de universiteiten
van Portland, Rome en Wisconsin. Zijn
belangrijkste bijdrage aan de wetenschap is ongetwijfeld
het feit dat hij vroeg inzag dat peptiden
hersenfunctie en gedrag regelen en dat het
zenuwstelsel propeptiden produceert die kleinere
fragmenten opleveren met nieuwe biologische
informatie. Eind jaren zestig stelde hij zijn bekende
neuropeptideconcept op dat vele onderzoekers
over de wereld heeft geleid in hun pogingen om
de nauwe wisselwerking tussen neuropeptiden,
hersenen en gedrag te ontrafelen. In de jaren
zeventig leidde zijn fundamenteel onderzoek tot
klinisch onderzoek naar de veronderstelde rol van
neuropeptiden bij de menselijke psychopathologie.
Ter gelegenheid van het 60-jarige bestaan van de
eerste leerstoel farmacologie in Nederland,
gevestigd in Utrecht, werd in 1968 op initiatief
van De Wied de afdeling omgedoopt in het
‘Rudolf Magnus Instituut voor Farmacologie’. In
1988 werd door hem het Rudolf Magnus Instituut
‘nieuwe stijl’ opgericht, een researchinstituut
waarin leden van de afdelingen farmacologie,
psychiatrie, endocrinologie, neurologie, anatomie,
chirurgie, fysiologische chemie, neurochirurgie,
ethologie en farmacie gezamenlijk werken op het
gebied van de neurowetenschap. Hij heeft veel
nationale en internationale leidende posities in de
wetenschap bekleed, waaronder voorzitter van
fungo-zwo (fundamenteel geneeskundig
onderzoek), voorzitter van de stuurgroep van het
European Training Programme in Brain and
Behaviour Research, president van de Koninklijke
Nederlandse Akademie van Wetenschappen. Hij is
oprichter van het European Journal of
Pharmacology. Hij is lid van menig nationaal en
internationaal gezelschap en buitenlandse academies
en hij kreeg vele prijzen en onderscheidingen.
Hij is doctor honoris causa van de State
University of New York at Binhamton, doctor
honoris causa van Rome ‘La Sapienza’. Hij ontving
diverse koninklijke onderscheidingen. In
1996 werd hem de Dr. A.H. Heinekenprijs voor
de Geneeskunde uitgereikt en in maart 2001
reikte de universiteit van Pécs in Hongarije hem
een eredoctoraat uit.
23
Renaissance in het ziekenhuis –– PROF. DR. HENK VAN OS

24
Renaissance in het ziekenhuis –– PROF. DR. HENK VAN OS
COLOFON
Uitgave
Universiteit Utrecht en CenE Bankiers NV, 2002
Realisatie en productie
Communicatie Service Centrum, Universiteit Utrecht
Vormgeving en opmaak
index, Utrecht
Fotografie
Archief Henk van Os, Ivar Pel
Druk
Drukkerij Pollaert, Roermond

123