Heiligenverering en pelgrimeren in de Middeleeuwen - Senioren ...

Apocalyps in Groningen
HOVO Groningen
Zomer 2012
Saskia van Lier

Apocalyps
• 21/23 december 2012 (inmiddels niet meer)
• Christelijke apocalyps: in Bijbel
• Apocalyps = openbaring: bijbelboek Openbaring
• Openbaring van de laatste gebeurtenissen/ellende
voor het Laatste Oordeel

Engelse miniatuur, ca. 1250, Pierpont Morgan Library, New York
Op 1:10, 11 Op de dag van de Heer raakte ik in vervoering. Ik hoorde achter me een
luide stem, die klonk als een bazuin en die tegen me zei: ‘Schrijf alles wat je ziet in een
boek en stuur dat naar de zeven gemeenten

Openbaring
• Engel toont Johannes wat er gebeurt
• Johannes schrijft het op: boek
• Plaatsen in tijd:
- Johannes op strafkolonie Patmos, verbannen
christen (ca. 95 n.Chr.)
- brief aan christelijke gemeenschappen in
heikele tijd
- kennis van joodse eindtijdvisioenen
- kennis van evangelien

Hans Memling, Johannes op Patmos,
1479, Memlingmuseum, St.-
Janshospitaal, Brugge

Interpretatie
• In context Joodse openbaringsliteratuur: vb Daniel,
vgl ook ‘synoptische apocalyps’ (Mt 24,25)
• Plaatsen in tijd christenvervolging, Domitianus
(666 = Keizer Nero?)
• Beeld van de (nabije) toekomst
• Einde der tijden bleef/blijft uit: andere
heilshistorische interpretatie noodzakelijk

Noordbroek, ca 1488
west-oost:
heilshistorische interpretatie
van het Laatste Oordeel
(ook in Middelstum)

Op. 20:1,2
1000-jarig vrederijk
Ik zag een engel uit de hemel neerdalen met de
sleutel van de onderaardse diepte en zware
ketenen in zijn hand. Hij greep de draak, de
slang van weleer, die ook duivel of Satan wordt
genoemd, en ketende hem voor duizend jaren.
Dus rond 1000 (Rodulfus Glaber) en 2000 extra
aandacht

Bamberger apocalyps, ca.
1000, Klooster Reichenau,
Staatsbibliothek Bamberg

• Geloof in 1000-jarig rijk
Millenniarisme
• Afzetten tegen corrupte, foute
wereld / het wereldse / de
macht / het geld /
machthebbers
• Kwaad zal vernietigd worden
met geweld / van boven / met
veel dramatisch vertoon

Doperse beweging(en)
• Straatsburg, 1533, Melchior Hoffman,
start 1000-jarig rijk
• Munster 1533, Nieuw Jeruzalem, Jan van Leiden
(koning), Jan Matthijs (profeet)
• Oudtestamentische wetten: 10 geboden en
polygamie
• Zuivere gemeenschap in afwachting van einde

Franz Bähr, Jan van Leiden doopt een meisje, 1840, Westfälisches
Landesmuseum für Kunst und Kulturgeschichte Münster

Heinrich Aldegrever, 1536: Jan van
Leiden, koning der wederdopers
‘Gods macht is mijn kracht’
-doorboorde rijksappel
-alfabet
-scepter
-ringen

Terechtstelling
dopersen te Münster,
1607

Evangelicals, fundamentalisme
• Jehova’s getuigen: 1914: begin
Tijd van het einde
• Adventisten: 22-10-1844:
wederkomst
• Maar denk ook aan y2k
• http://nl.wikipedia.org/wiki/Lijst_va
n_voorspellingen_van_het_einde_
van_de_wereld

Adventistische ‘kalender’,
1863

Grote brand Londen, 1666, volgde een pestjaar op, bovendien 1000 jaar na het
getal/jaar van het Beest 666

Komeet Hale-Bopp, 28 maart 1997, boven Stonehenge
39 sekteleden van Heaven’s Gate geloofden dat ze door een ufo opgehaald zouden
worden, gered van deze slechte wereld. Ze pleegden zelfmoord om de ufo te halen

En Joodse visioenen?
• Babylonische ballingschap, 586-539 vC
• Daniel (‘Mensenzoon’) en Ezechiel (vier wezens)
spelen zich hier af
• Daniel geschreven in Hell. tijd, 2e eeuw vC:
tegen werelds karakter van Hellenisme

Hoogte- / Dieptepunten
in Groningen te zien:
• Openingsvisioen: de verschijning van de Heer
(Bierum, Woldendorp)
• Lam Gods / offerlam (Bierum, Leermens,
Loppersum, ‘t Zandt, enz.)
• Apocalyptische vrouw / Maria met kind
• Laatste Oordeel, Mt 24, 25 (Huizinge,
Noordbroek, Middelstum)

Er stond een troon in de hemel en daarop zat
iemand. Degene die daar zat had een uiterlijk
als van jaspis en sarder, en rond de troon
was een regenboog die eruitzag als
smaragd. Om de troon heen stonden
vierentwintig andere tronen, waarop
vierentwintig oudsten zaten. Ze droegen witte
kleren en hadden een gouden krans op hun
hoofd. (…) Midden voor de troon en
eromheen waren vier wezens, die van voren
en van achteren een en al oog waren. Het
eerste wezen zag eruit als een leeuw en het
tweede als een jonge stier; het derde had
een gezicht als een mens en het vierde leek
een vliegende adelaar.
Op 4:2-7
Hans Memling, Johannes op Patmos, 1479,
Memlingmuseum, St.-Janshospitaal, Brugge

Saint-Pierre, Moissac, zuidportaal, 1110-1115

Saint-Pierre,
Moissac,
zuidportaal,
1110-1115

‘Ik ben de alfa en de omega,’ zegt God, de
Heer, ‘ik ben het die is, die was en die
komt, de Almachtige.’ (Op 1:8)
‘Wees niet bang. Ik ben de eerste en de
laatste. Ik ben degene die leeft; ik was
dood, maar ik leef, nu en tot in eeuwigheid.
(Op 1:17,18)
God verschijnt aan Maria Magdalena en
Catharina van Siena, 1509, Pinacoteca
Civica, Lucca

In het midden van het vuur zag ik iets
dat leek op een viertal wezens. (…)
Hun gezichten leken van voren op het
gezicht van een mens en van rechts op
de muil van een leeuw, van links op de
kop van een stier en van achteren op
de bek van een adelaar. Dat waren
hun gezichten. (Ez. 1:5-11)
Maiestas Domini, Bierum, 14B, absis,
koorsluiting

4 wezens of evangelisten?
Link gelegd door Hieronymus, uitgewerkt door Rhabanus
Maurus (ca. 800):
engel Matteus menswording menselijke
verlossing
leeuw Marcus Christus koning moed is weg
naar verlossing
os Lucas offer offer nodig voor
verlossing
adelaar Johannes Goddelijke
Christus
eeuwige
verlossing

Jan van Eyck, De aanbidding van het Lam Gods (middenpaneel), 1432, Baafskathedraal, Gent
Op 5:6-7 Midden voor de troon, tussen de vier wezens en de oudsten, zag ik een lam staan. Het
zag eruit alsof het geslacht was (…) Op hetzelfde moment wierpen de vier wezens en de
vierentwintig oudsten zich voor het lam neer.

‘U verdient het om de boekrol te ontvangen en zijn zegels te verbreken. Want u bent
geslacht en met uw bloed hebt u voor God mensen gekocht uit alle landen en volken, van
elke stam en taal.’ (Op 5:9)

Matthias Grünewald, ca. 1515, Musée
d'Unterlinden, Colmar
Joh 3:30 Hij moet groter worden en ik kleiner

Ecce agnus Dei, ecce qui tollit peccatum
mundi (Joh 1:29)
Jan van Eyck, altaarstuk Bavokathedraal
Gent, ca. 1432

Lam Gods, Leermens, ca. 1250
koor, boven altaar

Vier wezens, Leermens, ca. 1250

Lam Gods, Loppersum, ca. 1500
‘Agnus Dei, qui tollis peccata mundi, miserere nobis’, uitgesproken bij consecratie

Op. 12:1-5
Er verscheen in de hemel een
indrukwekkend teken: een vrouw,
bekleed met de zon, met de maan
onder haar voeten en een krans van
twaalf sterren op haar hoofd. Ze was
zwanger en schreeuwde het uit in
haar weeën en haar barensnood. Er
verscheen een tweede teken in de
hemel: een grote, vuurrode draak,
met zeven koppen en tien horens, en
op elke kop een kroon. (…) Maar toen
ze het kind gebaard had – een zoon,
die alle volken met een ijzeren
herdersstaf zal hoeden –, werd het
dadelijk weggevoerd naar God en zijn
troon.
Bamberger apocalyps, rond 1000,
Klooster Reichenau, Staatsbibliothek
Bamberg

Maria met kind, ca. 1500, Appingedam

Matteus 25:31-34
Wanneer de Mensenzoon komt, omstraald door luister en
in gezelschap van alle engelen, zal hij plaatsnemen op
zijn glorierijke troon. Dan zullen alle volken voor hem
worden samengebracht en zal hij de mensen van elkaar
scheiden zoals een herder de schapen van de bokken
scheidt; de schapen zal hij rechts van zich plaatsen, de
bokken links. Dan zal de koning tegen de groep rechts
van zich zeggen: “Jullie zijn door mijn Vader gezegend,
kom en neem deel aan het koninkrijk dat al sinds de
grondvesting van de wereld voor jullie bestemd is.

Laatste Oordeel, Huizinge, ca. 1490
2e travee, oostzijde

Laatste Oordeel, Middelstum, ca. 1535
4e travee, noord- zuid- en oostkant

Noordbroek, laatste oordeel, ca. 1488

Jesaja 66:1 De hemel is mijn troon, de aarde mijn voetenbank.
Zwaard en lelie: investituur
Noordbroek, ca. 1488

Maria en Johannes in deesis-groep: voorbede
Noordbroek, ca. 1488

Op 11:15 Toen blies de zevende engel op
zijn bazuin. In de hemel klonken luide
stemmen, die zeiden: ‘Nu begint de
heerschappij van onze Heer over de wereld,
en die van zijn messias.
1 Thess 4:16,17 Wanneer het signaal
gegeven wordt, de aartsengel zijn stem
verheft en de bazuin van God weerklinkt, zal
de Heer zelf uit de hemel neerdalen. Dan
zullen eerst de doden die Christus
toebehoren opstaan, en daarna zullen wij,
die nog in leven zijn, samen met hen op de
wolken worden weggevoerd
Noordbroek, ca. 1488

Dan 12:1
In die tijd zal Michaël opstaan, de grote
vorst, die de kinderen van je volk terzijde
staat.
Op 12:7
Michaël en zijn engelen bonden de strijd
aan met de draak.
Laatste Oordeel, Huizinge, ca. 1490
2e travee, oostzijde

Dan 12:2
Velen van hen die slapen in de aarde, in het stof, zullen ontwaken, sommigen om
eeuwig te leven, anderen om voor eeuwig te worden veracht en verafschuwd.
Noordbroek, ca. 1488

Mt. 16:19
Ik zal je de sleutels van het koninkrijk
van de hemel geven
Noordbroek, hemel, ca. 1488

Hel, Noordbroek,
ca. 1488
Job 41:11-13, Leviatan / krokodil:
Brandende fakkels komen uit zijn bek,
vonkenregens vliegen door de lucht.
Zijn neusgaten walmen,
als een kokende ketel of rokend riet.
Zijn adem laat kolen ontbranden,
uit zijn bek slaat een vlam.

Moraal
Vanaf ca. 1250 Laatste Oordeel als moralistische
scène:
- verantwoording afleggen
- gedenk te sterven, ijdelheid
Sir. 7:36
Denk bij alles wat je zegt aan het einde,
dan zul je je leven lang niet zondigen

In afwachting van de
eindtijd:
moraal in Groningen
Vanitas- en
eeuwigheidssymboliek op:
- zerken, epitafen, rouwborden,
etc.
- kansels
Godlinze, grafzerk Wernerus Alberti, 1541

Grafzerk Aepko Onsta (†1564)
en Gela van Ewsum (†1574),
Wetsinge, nu Groninger
Museum

Epitaaf Oosterwijtwerd, Gijsbert
Herman Ripperda, † 1695

Hellum, rouwbord voor Anna van Ittersum (†1630)

Bierum, rouwbord voor Warmolt
van Maneil (†1765)

Bolsward Martinikerk, centraal
kanselpaneel, 1661-2

Stedum, kansel met wapen Clant, 1671

Haren (l),
Nieuwolda (r), 1718

Uithuizen, 1713
rijksappel houdt stand, Habsburgse
kroon verzakt