Licht op het Veen, inleiding - Senioren Academie

SENIORENACADEMIE
HOVO
LICHT OP HET VEEN
Natuurpresentaties | Kees Boele
1-6-2013

Licht op het Veen, inleiding
Veen, land van dwaallichtjes en mysterieuze geheimen. Eens een bijna ontoegankelijke barrière
tussen het bisdom Münster, Groningen, Drenthe en Fryslân. Later bron van bruin goud maar voor de
veenarbeiders een ongekende hel op aarde. Anno 2012 is er weinig veen meer over. Wat rest zijn
verhalen uit vervlogen tijden, restanten hout van een prehistorische weg, een enkel arbeidershuisje en
enkele veenreservaten.
Met de cursus Licht op het Veen wordt een mogelijkheid geboden om op een bijzondere wijze kennis
te maken met veen als één van bepalende elementen van het landschap in Noord-Nederland.
Terugbladerend in het geologische verleden wordt de vorming van veen en veenlandschappen belicht.
Kenmerkende flora- en fauna elementen van hoog- en laagveen komen uitgebreid aan bod. Zoals
overal in Nederland is het echter vooral de mens die het huidige aanzicht van veenlandschappen
heeft bepaald. De historie van zowel de vervening als het moderne beheer van veenreservaten is
daarom ook opgenomen in deze cursus.
Om het veen werkelijk te ervaren is een dagexcursie opgenomen in deze cursus. Voor laagveen wordt
een bezoek gebracht aan de Rottige Meentje in zuidoost Fryslân. Vanaf Nijetrijne wordt met gebied
varend en lopend verkend samen met boswachter Roel Vriesema. Als hoogveenreservaat staat een
korte excursie naar het Witterveld of het Fochteloërveen op het programma. Samen met de
beheerders wordt een korte wandeling gemaakt door een gebied wat eens door grondwaterverlaging
bijna afgeschreven was. Nu mag het gebied zijn regenwater weer vasthouden en komt heel geleidelijk
de veenvorming weer op gang.
Ter ondersteuning van deze cursus is een artikelenbundel samengesteld uit diverse bronnen.
Daarnaast wordt digitaal de scriptie van Rieja Raven, Landschapsbiografie van het Bargerveen
(Rijksuniversiteit Groningen, 2010) en andere artikelen beschikbaar gesteld.
Licht op het Veen is tot stand gekomen met medewerking door Museum Naturalis, de Provincie
Drenthe, Vlinderwerkgroep Drenthe en Rieja Raven (RUG).
Kees Boele, juni 2013
© niets uit deze uitgave mag verder verspreid worden middels kopieën. Waar nodig is in deze uitgave
toestemming verkregen voor gebruik ten behoeve van de cursus Licht op het Veen.
www.natuurpresentaties.nl
1

Inhoudsopgave
Licht op het Veen, inleiding .................................................................................... 1
Laagveen ................................................................................................................ 3
Hoogveen ............................................................................................................... 5
Veenlandschap ....................................................................................................... 7
Nieuw licht op de vorming van hoogveen ............................................................ 11
Over venen, veenlijken, veenmos en organische chemie ..................................... 13
Monniken redden hoogveensoorten ..................................................................... 17
Hoogveenvlinders ................................................................................................. 18
Grauwe Klauwier, Bargerveen .............................................................................. 19
IJzeroer uit beekdalen ......................................................................................... 20
Gebiedsbeschrijvingen ......................................................................................... 23
Witterveld ..................................................................................................................................... 23
Fochteloërveen ........................................................................................................................... 25
Bargerveen – Natura 2000 ........................................................................................................ 28
Laagveengebied Alde Feanen .................................................................................................. 32
Verveningsgebieden Rottige Meente, De Deelen en Brandemeer (SBB) ......................... 34
Rottige Meente & Brandemeer ................................................................................................. 34
Laagveengebied Wieden-Weerribben ..................................................................................... 37
De Weerribben en De Wieden (Natura 2000) ........................................................................ 39
Literatuurlijst ....................................................................................................... 45
Bijlagen:
Dijkstra, A.C.J. e.a. 2003, Drie veenvlinders, Dagvlinders in Drenthe (Publique, Emmen)
Provincie Drenthe, 2010, Hoogvenen. Zicht op Biodiversiteit. (Samenvatting). Provincie Drenthe,
Assen.
Vlinderstichting, Hoogveen, leefgebied van libellen
www.natuurpresentaties.nl
2

Laagveen
(Museum Naturalis, www.geologievannederland.nl)
Laagveen is gebonden aan de hoogte van de grondwaterstand: het wordt alleen onder water gevormd.
Het is dan ook vooral te vinden in moerasgebieden in het westen van het land. Laagveen bestaat uit
afgestorven resten van moerasplanten en bomen. Dode planten en resten ervan die in het water vallen,
zijn afgesloten van zuurstof en verteren niet.
Hoe ziet laagveen er uit?
Laagveen is een pakket op elkaar gepakte, onverteerde planten. Als je
het van dichtbij bekijkt kan je er moeiteloos zaden, stukjes stengel,
bladeren en soms zelfs insecten in herkennen. Ook komen er resten
van grotere planten in voor, zoals stukken bast, wortels of hele
boomstammen. In laagveengebieden groeien veel elzen, wilgen en
riet. Ze zijn daarom vaak terug te vinden in het veen. Veen heeft een
bruine of soms zwarte kleur. Zodra veen uit het water gehaald wordt,
begint het te oxideren.
Hoe is laagveen gevormd?
Laagveen wordt onder de grondwaterspiegel gevormd. In Nederland is de vorming van laagveen begonnen
tijdens het Atlanticum (een periode in het Holoceen, zo'n 8000 tot 5000 jaar geleden). De zeespiegel steeg en
daardoor steeg de grondwaterstand mee. Langs de kust ontstonden lagunes, in het binnenland meren. Later
verzoetten de lagunes door de stagnatie van de aanvoer van zout water en er trad verlanding op. Geleidelijk
groeiden de lagunes en meren dicht met riet en andere moerasplanten. Het dode plantenmateriaal dat in het
water viel verteerde niet, omdat zuurstof en bacteriën, die planten afbreken tot humus, ontbraken. Er zijn zo, in de
loop van de duizenden jaren, veenpakketten ontstaan van vele meters dik.
Als het laagveenpakket boven de grondwaterspiegel uitkomt, vindt er geen veenvorming meer plaats. Het
restmateriaal oxideert en vergaat, tenzij er veenmos (Sphagnum) gaat groeien. Veenmos is een plantje dat veel
water kan vasthouden en de waterspiegel met behulp van regenwater kunstmatig hoog houdt. Het veen dat dan
gevormd wordt heet geen laagveen meer, maar hoogveen. Lokaal kan er dus op laagveen hoogveenvorming
plaatsvinden.
www.natuurpresentaties.nl
3

Waar is laagveen te vinden?
Laagveen is in ons land te vinden in Zeeland, Utrecht, Friesland,
Groningen, Overijssel en Noord- en Zuid-Holland. Vroeger waren er in
ons land nog meer uitgestrekte laagveengebieden te vinden. Veel veen
is inmiddels begraven onder allerlei zand- en kleiafzettingen. Ook zijn er
tijdens stormvloeden grote stukken laagveen in de kustgebieden
weggeslagen door de zee. Bovendien heeft de mens in de 16e tot en
met de 19e eeuw op veel plaatsen veen gebaggerd; na drogen kon dit als turf worden verbrand. Hierdoor
ontstonden open wateren als de Loosdrechtse Plassen en de Vinkeveense Plassen. Er wordt wel gezegd dat de
bloei van de Nederlandse economie in de Gouden Eeuw te danken is aan de hoeveelheid turf die Nederland
exporteerde.
In de laagveengebieden komen zeldzame vegetaties voor, waaronder trilvenen en veenheiden. Het zijn ook
belangrijk broedgebieden voor vogels, bijvoorbeeld voor woudaapje, purperreiger en zwarte stern.
Een uitgelicht voorbeeld: de Wieden
Het natuur- en watersportgebied de Wieden vormt samen met het Nationaal Park de Weerribben in Overijssel het
grootste natuurlijke moerasveengebied in West-Europa. In de 17e eeuw vormden zich waar het laagveen werd
afgegraven grote meren. Bij stormen kalfden hele randen van de meren af, waardoor deze steeds groter werden.
In 1776 is het veenstekersdorpje Beulake onder water verdwenen tijdens zo'n storm. Het ligt nu in het
Beulakermeer.
- Anne Martens, Naturalis
Meer informatie
Berendsen, H.J.A. 2004. De vorming van het land. - Van Gorcum & Comp, Assen.
Berendsen, H.J.A. 2004. Fysisch-geografisch onderzoek. Thema's en methoden. - Van Gorcum & Comp, Assen.
Rappol, M. 1994. In de bodem van Noord-Holland : geologie en archeologie. - Lingua Terrae, Amsterdam.
Website Nationaal Park Weerribben-Wieden - http://www.np-weerribbenwieden.nl
www.natuurpresentaties.nl
4

Hoogveen (Museum Naturalis, www.geologievannederland.nl)
Hoogveen wordt onder water gevormd, maar boven de grondwaterspiegel. Het bestaat vrijwel uitsluitend
uit de resten van veenmos (Sphagnum), dat dikke kussens vormt en regenwater vasthoudt, waardoor de
waterspiegel van het hoogveengebied boven de lokale grondwaterstand kan uitstijgen. Dit voorkomt dat
de kussens uitdrogen. Hoogveen komt vooral in het noorden, oosten en zuiden van ons land voor.
Vroeger was het ook in West- en Midden-Nederland te vinden, maar daar is het veen ontwaterd om te
gebruiken als landbouwgrond, met het gevolg dat het veen wegrotte.
Hoe ziet hoogveen er uit?
Hoogveen is een pakket van op elkaar gepakte, onverteerde, dode plantenresten, voornamelijk veenmos. Dit
veenmos groeit, soms in de vorm van kussens, aan het veenoppervlak en zuigt zich als een spons vol met
regenwater. In hoogveen groeien maar enkele andere plantensoorten. Op hoger gelegen plaatsen komt wollegras
voor en op drogere plaatsen diverse heidesoorten. Hoogveen heeft een bruine tot zwarte kleur en is in duizenden
jaren uitgegroeid tot een pakket van plaatselijk wel vijf of zes meter dikte.
Hoe is hoogveen ontstaan?
Hoogveen is veen dat gevormd is boven de regionale grondwaterstand. Het kan op twee manieren ontstaan. Een
manier is die waarbij hoogveen wordt gevormd in gebieden met een slechte afwatering. In Groningen en Drenthe
ligt het beekdal het Hunzedal. In het Saalien (ongeveer 150.000 jaar geleden), toen het landijs dat over Noord-
Nederland lag begon te smelten, zijn hier smeltwaterafzettingen blijven liggen. Deze smeltwaterafzettingen,
bestaande uit (onder andere) klei, laten slecht water door. Op deze afzetting ligt een laag dekzand uit het
Weichselien. Regenwater kon wel door de zandlaag zakken, maar bleef op de smeltwaterafzetting liggen. Op
andere plaatsen in Nederland, zoals de Peel op de grens van Noord-Brabant en Limburg, kon een kleilaag of een
ijzerrijke laag in de ondergrond voor hetzelfde effect zorgen.
Regenwater is erg arm aan nutriënten en er zijn maar weinig plantensoorten in staat zich te vestigen in dergelijke
voedselarme milieus. Veenmos is een van de weinige plantensoorten die daar wel kan aarden. Kussens van
veenmos zuigen zich vol met regenwater. Als ze verzadigd zijn, bestaan ze voor negentig procent uit water. Het
veenmost sterft van onderen af maar groeit aan de bovenzijde door. Het hoogveen is dus zelfvoorzienend in zijn
waterhuishouding en is alleen afhankelijk van regenwater, niet van grondwater. In de loop van duizenden jaren
vormt zich op deze wijze hoogveen.
Een andere manier van hoogveenvorming ontstond op plaatsen waar de vorming van laagveen niet meer
mogelijk was. De groei van laagveen begon in het Atlanticum (8000 tot 5000 jaar geleden). De zeespiegel steeg
en de grondwaterstand steeg mee, waardoor er veel meren en lagunes ontstonden. Deze wateren werden
opgevuld met laagveen. Als een laagveenpakket zo dik werd dat het boven de grondwaterstand uitkwam, kon er
geen laagveenvorming meer plaats vinden. De moerasvegetatie die voor de vorming van laagveen zorgde stierf
af. Op plaatsen waar veenmos in het laagveen groeide ging de vorming van laagveen over in hoogveen.
www.natuurpresentaties.nl
5

Waar is hoogveen te vinden?
Hoogveen is ontstaan op zandgebieden uit het Pleistoceen, vooral in Oost-Nederland, in Noord-Brabant en in het
zuidoosten van Drenthe en Groningen. Het hoogveen is bijna overal verdwenen door toedoen van de mens. Van
de 16e tot en met de 19e eeuw werd het veen afgegraven, gedroogd en verhandeld als turf.
Ook begon de mens in de middeleeuwen met het ontwateren van het hoogveen in West-Nederland om het in
gebruik te nemen voor de landbouw. Door die ontwatering en de landbouw oxideerde het veen en klonk de
bodem in. Het oppervlak zakte dus, het gebied werd natter en daardoor ongeschikt voor de akkerbouw. Op deze
wijze veranderde het West-Nederlandse hoogveen in het veenweidegebied.
Een uitgelicht voorbeeld: de Peel
Nationaal park De Grote Peel ligt op de grens van Noord-Brabant en Noord-Limburg. Doordat het gebied zo
afgelegen ligt, is het hoogveen nog enigszins in tact gebleven. De mens begon pas in de 19e eeuw met afgraven.
Door bouwwerkzaamheden in de buurt en boeren die water oppompten voor irrigatie, is het veen gaan oxideren,
waardoor er veel voedingsstoffen in het water zijn gekomen. Staatsbosbeheer probeert de ontwikkeling van
hoogveen weer op gang te brengen en zorgt er met behulp van dammen en stuwen voor dat het regenwater
binnen het gebied en het grondwater voedselarm blijft. Tegenwoordig is het een internationaal belangrijk
natuurgebied, waar bijvoorbeeld zeldzame vlinders voorkomen zoals het spiegeldikkopje.
- Anne Martens, Naturalis
Meer informatie
»
Berendsen, H.J.A. 2004. Landschappelijk Nederland. - Van Gorcum & Comp., Assen.
»
Berendsen, H.J.A. 2004. Vorming van het land. - Van Gorcum & Comp., Assen.
»
Koomen, A., P. Kiden et al. 2007. Van beekdal tot stuifduin: Aardkundige waarden in Noord-Brabant. - Provincie
Noord-Brabant, Den Bosch.
»
Website Nationaal Park De Groote Peel± http://www.nationaal-parkdegrootepeel.nl/
www.natuurpresentaties.nl
6

Veenlandschap (Museum Naturalis, www.geologievannederland.nl)
Veenmoerassen bedekten eens het merendeel van het Nederlandse laagland en grote delen
van het hogergelegen achterland. Tot ver in de middeleeuwen lieten Nederlanders deze
gebieden onaangeroerd, want het was er nat en onbegaanbaar en bovendien stikte het er van
de muggen. Ook de Romeinen hadden een hekel aan de veenmoerassen, waarin ze met hun
zware uitrusting gemakkelijk vastliepen. Vanaf de elfde eeuw ging men de veenmoerassen
ontginnen: er werd turf gewonnen die als brandstof werd gebruikt. Grote delen van het
laagveen werden afgegraven. De hoogveengebieden kwamen pas later aan de beurt. Nog tot
ver in de twintigste eeuw waren er in het noorden van ons land uitgestrekte veengebieden
waarin je gemakkelijk kon verdwalen.
Tegenwoordig worden veenmoerassen weer in ere hersteld. Op verschillende plaatsen zijn er grote
drijvende veenkussens. Als je in een veenmoeras opspringt ontstaan er golven in het water. In het
laagland liggen de voor Nederland zo kenmerkende veenweidegebieden, het decor voor weidevogels
en de veenmol, een opmerkelijke krekel.
Ligging van het veenlandschap
Het merendeel van het Nederlandse
veenlandschap ligt verspreid in West- en
Noord-Nederland: het gaat
omlaagveengebieden die in delen van
Noord- en Zuid-Holland, Utrecht,
Overijssel, Friesland en Groningen liggen.
Een paar duizend jaar geleden bedekten
laagveenmoerassen het overgrote deel van
het westen en noorden van ons land.
Verspreid op de hoge zandgronden vinden
we hoogveenlandschappen.. Die zijn onder
andere te vinden in Oost-Groningen,
Drenthe, Noord-Brabant en Noord-Limburg.
www.natuurpresentaties.nl
7

Kenmerken en uiterlijk
Het overgrote deel van de veengebieden is ontgonnen. Omdat deze gebieden van oudsher nat zijn,
vind je er veel weiden en vaak dichte netwerken van sloten, die voor een goede afwatering moeten
zorgen. Op verschillende plekken, bijvoorbeeld rond de Loosdrechtse Plassen nabij Hilversum en in
de Weerribben in de Kop van Overijssel, vind je nog moerasbossen met rietlanden
en veenweidegebieden. Daarnaast is er in het veengebied veel open water. Veengebieden op de
hogere zandgronden zijn vaak een vrij kale bedoening. Sommige stukken zijn begroeid met heide,
grassen en berken. Van deze laatste hoogveengebieden zijn nog maar kleine restanten over. Het
merendeel is ontgonnen sinds de tweede helft van de negentiende eeuw. Dat heeft grote open
landschappen met eindeloze kaarsrechte vaarten opgeleverd, zoals in de veenkoloniën van Oost-
Groningen.
Veenlandschappen
Processen en afzettingen
Veen is een bruinzwarte substantie die uit halfverteerde plantenresten bestaat. De dode plantenresten
zijn afgevallen en onder water terechtgekomen. In veenwater heerst een zuur milieu, doordat bij de
afbraak van dode planten humuszuren vrijkomen. In deze zure omgeving kunnen bacteriën en
schimmels niet goed gedijen, waardoor de afbraak van planten en ander organisch materiaal heel
langzaam verloopt en in de diepere lagen van het veen zelfs volledig tot stilstand komt. Daarnaast
wordt de toch al weinig aanwezige zuurstof vrijwel helemaal verbruikt, waardoor anoxische
(zuurstofloze) omstandigheden heersen in het water. Rotting kan daarom niet plaatsvinden, omdat
rottingsbacteriën zuurstof nodig hebben. In de moerassen ontstaan derhalve optimale condities voor
het opeenhopen van organisch materiaal. In veenlagen kunnen complete boomstammen duizenden
jaren lang bewaard blijven. In het Drentse hoogveen zijn perfect geconserveerde lichamen gevonden
van mensen die rond het begin van de jaartelling leefden (zogenaamde veenlijken). Het zure
veenwater heeft de huid van deze mensen als het ware gelooid. Van de botten is echter vrijwel niets
overgebleven, omdat het zure water de kalk heeft opgelost. Het bekendste veenlijk is het meisje van
Yde, dat - zoals meer veenlijken - gewurgd en in het veen gelegd werd, misschien wel als offer.
In laagveengebieden komt grondwater aan het oppervlak (kwel), dat de moerassige omstandigheden
creëert die nodig zijn voor veenvorming. Grondwater bevat relatief veel voedingsstoffen;
laagveenmoerassen herbergden daarom diverse plantengemeenschappen. Als de
veenopeenhopingen in laagveengebieden ver boven het grondwater uitkwamen kon het moerasbos
overgaan in veenmosveen en ging zich hoogveen ontwikkelen. Hoogveenmoerassen zijn voor hun
watervoorziening vrijwel helemaal afhankelijk van regenwater, dat zeer arm is aan voedingsstoffen.
Veenvorming op de hogere zandgronden kon alleen op gang komen als er regenwater vastgehouden
kon worden. Dat gebeurde onder andere op keileemlagen in Noord-Nederland, of op kleilagen in Zuid-
en Oost-Nederland. In deze omstandigheden groeide vooral veenmos (Sphagnum). Veenmos vormt
kussens die zich als sponzen kunnen volzuigen met water. De veenmosplantjes sterven aan de
onderkant af, maar groeien gewoon door, waardoor het hoogveen omhoog groeit en uiteindelijk boven
de waterspiegel komt. Dergelijke kussens kun je bijvoorbeeld zien in het Bargerveen in Drenthe, maar
ook in de Hoge Venen (Hautes Fagnes) in de Belgische Ardennen. Hoogveenkussens groeiden ook in
de breedte uit, waardoor ze uiteindelijk enorme gebieden overwoekerden. Als je erop stapt, beweegt
een hoogveenkussen als een soort pudding.
Ontstaan van het veenlandschap
In West-Nederland was veenvorming een indirect gevolg van de zeespiegelstijging na de laatste ijstijd.
Er werd steeds meer zand op de kust afgezet, waardoor er strandwallen ontstonden en het achterland
werd afgesloten van de zee. Ongeveer vijfduizend jaar geleden brak de zee geregeld door de
www.natuurpresentaties.nl
8

strandwalgordel heen en vormden zich kwelders en lagunes achter de strandwallen. Het gebied werd
steeds zoeter door de aanvoer van regenwater en rivierwater. In het West- en Noord-Nederlandse
laagland konden zich in die natte omstandigheden uitgestrekte moerasbossen ontwikkelen. Hierin
werd het zogenaamde Hollandveen gevormd. Dit veen is gevormd uit de resten van verschillende
soorten planten, zoals biezen, gagel, riet en zelfs elzen.
In Oost-Nederland verliep het ontstaan van de veengebieden anders. Hier ontstond eerst laagveen op
plaatsen waar de waterafvoer beperkt was. Vooral in door de wind uitgeblazen laagten en in
pingoruines en beekdalen kon veenvorming optreden, want in deze laagten verzamelde het
regenwater zich, zodat het er altijd vochtigheid was. De laagtes vulden zich met veen, maar het
veenmos dat er groeide zoog regenwater op en zorgde ervoor dat er veenkussens konden ontstaan
die boven het omringende land uitgroeiden. In het Midden-Holoceen, een periode dat het vrij nat was
in Nederland, breidde het oostelijke hoogveenareaal zich sterk uit.
De meeste Nederlandse veenmoerassen groeiden gestaag door tot aan de middeleeuwen. Er konden
zich veenpakketten tot tien meter dikte vormen. Uitzonderingen waren Zeeland en het Waddengebied,
waar de zee als natuurlijke factor domineerde. Daar is bijna al het veen weggeslagen bij
overstromingen, terwijl er door de zee een laag klei op de resterende veenlagen is afgezet.
In de elfde eeuw kwamen de eerste grootschalige ontginningen op gang. Bij de ontginningen ging
men meestal op dezelfde manier te werk en daardoor is in het huidige landschap vaak goed te zien
waar vroeger veengebieden hebben gelegen. Je ziet er altijd rechte verkavelingen, rechte paden en
rechte sloten. De sloten werden gegraven om het veen te ontwateren en de paden om turf af te
voeren. Bij laagveenontginning werd veen met baggerbeugels uit zogenaamde 'petgaten' geschept en
vervolgens op legakkers (smalle stroken land die men tussen de gaten overliet) te drogen gelegd. De
petgaten werden daarbij steeds groter en de legakkers steeds smaller. Als de wind vat kreeg op de
petgaten konden de legakkers helemaal wegspoelen, zodat steeds uitgebreidere veenplassen
ontstonden. De Loosdrechtse Plassen en de Vinkeveense Plassen zijn daarvan sprekende
voorbeelden.
Landgebruik
Veen werd al vroeg gebruikt om in menselijke behoeften te voorzien. Al in de Romeinse tijd begon
men op kleine schaal veen te ontginnen. Voor het eerst gebeurde dit in Zeeland. De inwoners van
Zeeland bereidden ook zout uit veen dat door zeewater was overspoeld. Na verbranding van
gedroogd veen bleef zouthoudende as over. Dit proces van zoutwinning wordt 'selnering' of
'moernering' genoemd.
Rond 1000 na Christus begonnen de bewoners van ons land grote stukken veen te ontginnen ten
behoeve van landbouw en veeteelt. Door de opkomst van de steden was er een groeiende behoefte
aan groente, melk en vlees, en daarmee ook aan landbouw- en weidegrond. Er werden sloten
gegraven om het veen te ontwateren. Het zure water, een efficiënt conserveringsmiddel dat het veen
eeuwen goed had gehouden, vloeide weg met als gevolg dat het veen begon te rotten en langzaam
ging inklinken. De boeren namen het land in gebruik en de daling zette in. Was het land eerst geschikt
voor akkerbouw, het werd steeds vochtiger en op den duur was het alleen nog maar geschikt als
weidegrond voor vee. De weiden werden uiteindelijk ook te nat om te kunnen gebruiken. Er werden
dijken aangelegd en het overtollige water werd afgevoerd naar zogenaamde boezems, maar ook dit
bleek slechts een tijdelijke oplossing. Toen de veengebieden lager kwamen te liggen dan de
boezems, kon het water niet meer afgevoerd worden en moest er iets anders bedacht worden. Rond
1400 diende het antwoord zich aan: windmolens. Hiermee kon het water omhoog worden gepompt en
alsnog in de boezems geloosd worden.
www.natuurpresentaties.nl
9

De hoogvenen werden eveneens ontwaterd met sloten en vervolgens afgegraven, het zogenaamde
turfsteken. In laagveengebieden werd het veen uit petgaten gebaggerd, op legakkers te drogen
gelegd en tot turfblokken gesneden. In de zestiende eeuw steeg de vraag naar alternatieven voor hout
sterk om de groeiende steden van brandstof te voorzien. De turfwinning werd grootschaliger en steeds
grotere stukken veen verdwenen. Turfwinning bereikte in de negentiende eeuw haar hoogtepunt. Het
meest veen was afgegraven en steenkool, aardgas en aardolie namen de rol van voornaamste
energiebron over. Rond 1960 kwam er een definitief einde aan de turfwinning. Van de weidse
hoogvenen van vroeger was toen vrijwel niets meer over. Levend hoogveen is in Nederland uiterst
zeldzaam geworden. Er zijn nog kleine stukken in gebieden als de Brabantse Peel en het
Fochtelooërveen in Friesland. In het verleden is op vrij kleine schaal brongas of moerasgas (methaan)
dat vrijkwam bij het rotten van planten gewonnen in de veengebieden. Moerasgas werd vanaf 1890,
het jaar van de uitvinding van het gloeikousje, op vrij grote schaal, gebruikt, maar werd na de Tweede
Wereldoorlog verdrongen door aardgas.
De veengebieden die nog over zijn worden tegenwoordig (net zoals in de middeleeuwen) vooral als
weide- of hooiland gebruikt, omdat ze te vochtig zijn voor ander gebruik.
Een voorbeeld van het veenlandschap: de Peel
Op de grens van oostelijk Noord-Brabant en Noord-Limburg liggen de Peelvenen, of in de volksmond
'de Peel'. De Peel bestaat uit drie delen: het Nationaal Park De Groote Peel, de Deurnse Peel en de
Mariapeel. Dit hoogveengebied is het grootste resterende veengebied in Zuid-Nederland. Het is
ontstaan door de slechte afwatering op de Peelhorst. Aan het einde van de laatste ijstijd verslechterde
de waterafvoer door de vorming van ondoordringbare bodemlagen. In lage delen van het
dekzandlandschap ontstonden plassen waarin veenmos en dus hoogveen tot ontwikkeling kwam. In
en rond beekdalen ontstond tegelijkertijd laagveen uit afstervende rietplanten, elzen en berkenbomen.
Zo'n zesduizend jaar lang kon het veen in de Peel zich ongestoord uitbreiden, waarbij het een dikte
van wel vijf of zes meter bereikte. Pas in de middeleeuwen kwam daar verandering in, toen de
bewoners van het gebied het veen begonnen af te graven (dit afgraven werd ‘Peelen' genoemd). De
afgraving ging enkele eeuwen op kleine schaal door, maar na 1875 begon de grootschalige industriële
ontginning en die had grote gevolgen voor de omvang van het hoogveen. Rond 1960 staakte men de
ontginning van de venen definitief.
Tegenwoordig is er nog 3800 hectare over van het uitgestrekte heide- en veengebied van 1000
km 2 die de Peelen ooit waren en worden de Peelvenen als natuurgebied beschermd. Ze vormen een
internationaal erkend 'wetland', waarin veel vogelsoorten voorkomen. Er zijn meer dan honderd
soorten broedvogels te vinden en bovendien overwinteren er veel vogels; in de winter verblijven er
vele duizenden ganzen, waaronder honderden taigarietganzen, die in ons land zeldzaam zijn.
Voor het behoud van een hoogveengebied als de Peelvenen is de grondwaterstand van groot belang.
Vaak onttrekken omringende landbouwgebieden grondwater aan een hoogveen en daarom is de
overheid sinds 1992 bezig om landbouwgrond rondom de Peelvenen op te kopen. Verder worden er
stuwen geplaatst om de grondwaterstand hoog te houden zodat het veen kan blijven groeien.
- Frank Wesselingh, Naturalis
Meer informatie
Beusekom, E.J. van 2007. Bewogen aarde. Aardkundig erfgoed in Nederland. - Matrijs, Utrecht.
www.natuurpresentaties.nl
10

Nieuw licht op de vorming van hoogveen
Alewijn Brouwer, Noorderbreedte, jaargang 28, nr.1 (2004)
In het Dwingelderveld, een natuurgebied in de zuidwesthoek van Drenthe, probeert
Staatsbosbeheer de verdroogde, afgetakelde hoogvenen nieuw leven in te blazen. Want levend
hoogveen is verbonden met een zeldzame flora en fauna. Recent wetenschappelijk onderzoek
laat zien welke omstandigheden een gunstige invloed hebben op snelle hoogveenontwikkeling.
Het Dwingelderveld in Zuidwest-Drenthe. Rust, stilte en oneindige vergezichten. Nergens
hoogspanningsmasten, industriële rookpluimen of zelfs maar sporen van menselijke bedrijvigheid. Het
bestaat nog, al worden zulke gebieden steeds zeldzamer. In de nazomer overheersen de paarse
heidevelden, afgewisseld met goudgele pollen pijpestrootje.
Het Dwingelderveld is het laatste grote heideterrein van Nederland. Om die reden is het in 1991
uitgeroepen tot Nationaal Park. Het park is circa 3700 hectare groot en bestaat voor ongeveer de helft
uit droge en vochtige heide en voor de andere helft uit aangeplante bossen. Het Dwingelderveld
omvat het grootste areaal vochtige heide in heel Europa en heeft dankzij de hieraan gebonden unieke
flora en fauna, een internationale allure. Verspreid over het gebied komen zo'n zestig veentjes voor,
sommige met open water, andere geheel of gedeeltelijk verland. De namen van deze veentjes
herinneren aan vroegere, soms dramatische, soms alledaagse gebeurtenissen zoals
Moordenaarsveen, Kibbelhoek en het 'Gat van tante Willemien'.
Hoge pakketten
Zowel hoog- als laagveen ontwikkelt zich door het afsterven van plantenresten in een waterrijk milieu.
Hoogveen onderscheidt zich van laagveen door het tot boven het bereik van het grondwater
doorgroeien van een veenvormende vegetatie, die vervolgens gevoed wordt met regenwater.
Hoogveenvorming begint met de groei van ondergedoken waterplanten als waterveenmos. Deze
mossen kunnen bijzonder veel water opnemen. Ze groeien aan de bovenkant en sterven van onderen
af. Zo vult een laagte zich in de loop der jaren op en kunnen hoge pakketten worden gevormd.
Als het water ondieper wordt, groeien veenmossen, waaronder ook soorten als wrattig veenmos en
hoogveenmos, boven het water uit en komen er hogere planten bij als snavelzegge, snavelbies en
veenpluis. Goed ontwikkelde hoogveenvegetaties kenmerken zich onder meer door de aanwezigheid
van veenbes, lavendelheide, kraaiheide en eenjarig wollegras. In veel venige gebieden zijn deze
hoogtes afgegraven voor de turfwinning. Hierdoor ontstonden weer laagtes die zich wederom met
water vulden, waardoor het hele proces van veenvorming opnieuw kon beginnen.
Organische modder
Typerend voor de bodem van het Dwingelderveld is het voorkomen van een keileemplateau, dat in de
ijstijd is afgezet. Dit keileem is slecht doorlatend waardoor regenwater stagneert. Het keileemplateau
helt in noord-zuidrichting iets af. Door de afstroming van regenwater over de bodem ontstonden
erosiegeulen (slenken) die zich later weer vulden met dekzand en begroeid raakten met bos. Door
overvloedige regenval en houtkap spoelde veel organisch materiaal van de strooisellaag in de laagtes
van het dekzand. De poriën van het dekzand raakten verstopt met organisch materiaal (verkitting) en
er vormde zich een laag met organische modder (gliede). Deze gliedelaag en het verkitte
bodemprofiel zijn net als het dieper gelegen keileem, slecht doorlatend voor water en liggen in de
vorm van schotels onder de veentjes. Met name deze ondiepe, slecht doorlatende laag blijkt bij de
hoogveenvorming een belangrijke rol te spelen.
Antiverdrogingsbeleid
In het Dwingelderveld liggen de veentjes vaak in een langgerekt cluster achter elkaar als parels aan
een kralensnoer. Daarbij wordt het snoer gevormd door de erosiegeulen (slenken) en zijn de parels de
diepere en bredere insnijdingen waar momenteel op veel plaatsen het proces van veenvorming nog
plaatsvindt. Voor het natuurbehoud zijn deze veentjes van belang omdat de specifieke
levensgemeenschappen die ze herbergen zowel nationaal als internationaal gezien zeldzaam zijn.
In de jaren tachtig is door het ecologisch adviesbureau Everts en De Vries een onderzoek uitgevoerd
naar de kwaliteit en vegetatiesamenstelling van de veentjes in het Dwingelderveld. Hieruit kwam naar
voren dat het gros van de veentjes sterk verdroogd was, waardoor de hoogveenontwikkeling
stagneerde. De verdroging is in belangrijke mate veroorzaakt door het graven van greppels en sloten
www.natuurpresentaties.nl
11

ten behoeve van bos- en landbouw in de omliggende percelen. Ook de toegenomen neerslag van
stikstof en zwavel had een negatieve invloed.
Het weer op gang komen van veenvormende processen vereist in de allereerste plaats het herstel van
de hydrologische randvoorwaarden. Dit betekent dat geen water naar de omgeving mag weglekken,
niet horizontaal (via sloten) en niet verticaal door de gliedelaag. Ten gevolge van verdroging is op
sommige plaatsen de ondoorlatendheid van de gliedelagen aangetast. Om het verval in de hoogvenen
te keren is Staatsbosbeheer aan de slag gegaan met een antiverdrogingsbeleid: greppels en sloten
zijn gedempt en met het waterschap zijn afspraken gemaakt over een hoger grondwaterpeil.
Daarnaast is veel naaldhout gekapt ten gunste van heide of loofhout. De verdamping van naaldbos is
namelijk aanzienlijk hoger dan die van loofbos of heide. Het omvormen van naaldbos naar heide kan
een stijging van de grondwaterstand van 25 tot 50 centimeter tot gevolg hebben. Tenslotte zijn langs
een aantal veentjes de bosranden verder teruggezet waardoor de toevoer van organische stof
(voeding voor planten) in de veentjes en de verdamping werd tegengegaan.
Over het algemeen hebben deze herstelmaatregelen een positief effect gehad, maar op sommige
plaatsen is de veenmosgroei niet of slechts heel traag op gang gekomen. Het betreft hier vaak grotere
vernattingsprojecten waar de hydrologie nog niet optimaal kon worden afgestemd op de natuur of
waar nog steeds sprake is van ontwatering ten behoeve van de landbouw.
Waterbeweging
In opdracht van Staatsbosbeheer is door Ab Grootjans en Alex Verschoor van de Rijksuniversiteit
Groningen, en Henk Everts, Gert Jan Baaijens en Nico de Vries van bureau Everts en De Vries een
onderzoek uitgevoerd naar de hydrologie van de veentjes. Uit het onderzoek blijkt nu dat snelle
hoogveenvorming lijkt samen te hangen met het nog bestaan van oude intacte gliedelagen en verkitte
bodemlagen die als een schotel om de veentjes heen liggen, maar ook tussen sommige veentjes.
Volgens de onderzoekers is waterbeweging tussen de veentjes voordelig voor de veenmosgroei; het
leidt tot een grotere toevoer van voedingsstoffen als koolzuurgas. Een van de vragen van het
onderzoek was dan ook in hoeverre er binnen een geulensysteem sprake is van waterstroming tussen
veentjes. Deze waterbewegingen kunnen zich zowel over als onder het grondoppervlak voordoen. Met
name de ondergrondse waterbewegingen zijn echter moeilijk op te sporen. Voor dit doel zijn langs het
slenkenpatroon verscheidene peilbuizen aangebracht. Tegelijkertijd zijn grondboringen verricht
waarbij de verbreiding van organische inspoelingslagen in kaart werd gebracht. Hieruit bleek dat deze
organische lagen zich over een vrij groot gebied uitstrekken en dus niet alleen beperkt zijn tot de
huidige veentjes. Vermoedelijk hebben de vroegere veenpakketten dus ook een veel ruimere
verspreiding gehad.
Kenmerkend voor de meeste veentjes langs een slenk is dat ze in de natte perioden met hun buik in
het grondwater liggen en in droge periodes vaak juist boven de grondwaterspiegel. Deze veentjes
worden dan dus niet gevoed met grondwater maar met water dat op of net onder de bodem afstroomt.
Dit water kan afkomstig zijn van neerslag of van overloop uit andere veentjes. Er blijkt nu een
duidelijke relatie te zijn tussen de mate van succes van het hoogveenherstel en de ligging van de
veentjes ten opzichte van de geulen. De veentjes die in de geul stroomafwaarts gelegen, zijn doen het
gemiddeld beter dan de veentjes die naast de geul of op het hoogste punt in de geul liggen.
Kansrijke locaties
Op basis van de resultaten van dit onderzoek kan Staatsbosbeheer verdere maatregelen treffen ten
behoeve van de hoogveenontwikkeling en de hieraan verbonden flora en fauna. Door de verspreiding
van de slecht doorlatende gliede- en verkitte lagen in kaart te brengen, komen de kansrijke locaties
voor hoogveenontwikkeling in beeld. Op die plaatsen waar de hoogveenontwikkeling stagneert, is het
van belang het waterstransport over de ondoorlatende lagen weer op gang te brengen. Dat kan ook
betekenen dat hier en daar zandpaden die nu als drempel tussen veentjes liggen, moeten worden
verwijderd.
Het verder verhogen van het waterpeil rondom de veentjes is daarbij aan te bevelen. Omdat
hoogveen ook kan verdrinken, moet niet het waterpeil in de veentjes zelf worden verhoogd, maar het
waterpeil eronder, op het keileempakket. Dit zorgt voor tegendruk waardoor er minder snel water
vanuit de veentjes weglekt.
Naast het dempen van sloten is het omvormen van naaldbos naar heide een belangrijke
beheersmaatregel. Staatsbosbeheer is daarom begonnen met de kap van een gedeelte van het
naaldbos in en rond de slenken. Dit heeft als bijkomend voordeel dat de slenken weer een herkenbare
landschappelijke eenheid vormen en het leefgebied voor reptielen en amfibieën en tal van andere aan
hoogveen gebonden dieren, sterk wordt uitgebreid.
www.natuurpresentaties.nl
12

Vliegverbindingen
Onze enige gifslang, de adder, komt in het Dwingelderveld in diverse terreintypen voor, maar de
grootste aantallen worden gevonden rond de hoogveentjes. Betere verbindingentussen de veentjes
bevordert migratie en helpt daardoor de populaties gezond te houden. In theorie zou dit ook opgaan
voor de karakteristieke veenvlinders zoals de veenbesparelmoervlinder, het veenbesblauwtje en het
veenhooibeestje. Hoewel na jaren van forse achteruitgang de laatste tijd enige stabilisatie in aantallen
lijkt op te treden, hebben betere vliegverbindingen voor de veenbesparelmoervlinder en het
veenbesblauwtje nog niet tot het gewenste herstel geleid. Het is mogelijk dat ook klimatologische
en/of andere onbekende factoren een rol spelen in de afname van deze soorten. Of door het
dramatische verlies van deze kenmerkende hoogveensoorten de kritische grens reeds is
overschreden, of dat na verbetering van het biotoop alsnog een herstel gaat optreden, zal de tijd
moeten leren.
Over venen, veenlijken, veenmos en organische
chemie (J.Limpens (NIBI 2003)
In venen liggen grote hoeveelheden koolstof opgeslagen in nauwelijks vergaan veenmos. Hiertussen
kun je ook goed bewaard gebleven resten van mensen en dieren vinden. Dit komt door de uitstekende
conserverende eigenschappen van veen. Het artikel gaat nader in op speciale, chemische kenmerken
van veenmos die deze conserverende werking kunnen verklaren.
Alweer een bijdrage over hoogvenen zullen jullie denken, wat is daar nu speciaal aan? Het is er nat,
koud, er zitten muggen en steekvliegen en je kunt er bovendien in wegzakken. Wie houdt zich daar
nou mee bezig? Meer mensen in Nederland dan je denkt. Behalve in Leiden, vindt aan alle
Universiteiten waar je Biologie kunt studeren onderzoek aan hoogveen (zie afbeelding 1) plaats.
Waarom onderzoek?
Een belangrijke reden voor dit vele onderzoek, dat ook in het veenartikel van Ashna Raghoebarsing
wordt genoemd, is dat we nog maar weinig hoogveen in Nederland over hebben. Om venen toch te
behouden in ons land moeten we weten hoe we de bescherming het beste kunnen aanpakken.
Hoogveen is een zeldzaam type natuur waar een groot aantal mossen, planten en dieren van
afhankelijk zijn (zie afbeelding 2). Dit belang is zelfs vastgelegd in de Europese regelgeving, waar
hoogveen binnen de habitatrichtlijn (zie ook de relevante internetlinks) een hoge prioritering heeft
gekregen.
Een tweede reden om meer over het functioneren van venen te weten te komen is dat in veen grote
hoeveelheden koolstof liggen opgeslagen die anders vrij zouden komen in de atmosfeer. Soms is dat
koolstof dat wel 10.000 jaar geleden vlak na de laatste ijstijd door veenmossen is opgenomen.
Wanneer dit wereldwijd zou vrijkomen, zou dit een verhoging van de koolstofconcentratie in de lucht
van 60% betekenen.
Omdat pollenkorrels en zaden nauwelijks vergaan in de diepe veenlagen, fungeren die lagen als een
soort van encyclopedie waarin je veranderingen in de omgeving door de tijd kunt aflezen. De Vrije
www.natuurpresentaties.nl
13

Universiteit van Amsterdam maakt gretig gebruik van deze “encyclopedie” bij het reconstrueren van
klimaatveranderingen (voor meer info zie de relevante internetlinks onderaan).
Afb. 1: Links lange zonnedauw, een zeldzame vleesetende plantensoort die thuishoort in het
stikstofarme hoogveenmilieu. Rechts wrattig veenmos, een van de veenmossoorten die je in
hoogvenen kunt aantreffen.
Veenmos
Veenmos is de sturende kracht achter het ontstaan van hoogveen. Het is verbazend dat een dergelijk
primitief organisme, zonder wortels of hout- of bastvaten, zo’n grote invloed op zijn omgeving kan
uitoefenen. De meeste veenmossoorten kunnen 15 tot 25 keer hun eigen drooggewicht (gewicht van
plantenmateriaal wanneer al het vocht uit het weefsel is verdwenen) aan water opnemen en
vasthouden. Hierdoor werkt goed ontwikkeld hoogveen als een soort spons die het waterniveau
meters boven het grondwaterpeil in de omgeving uit kan ‘tillen’.
+
Veenmossen verzuren hun directe omgeving door in ruil voor andere kationen (bijvoorbeeld NH4 ,
Mg 2+ , Ca 2+ ), waterstofionen uit te scheiden. Op deze manier ontstaat op plekken waar veenmossen
groeien een (nog) natter, zuurstofarm en zuur milieu. Lange tijd dacht men dat dit extreme milieu
voldoende verklaring was voor de lage afbraaksnelheid van plantenmateriaal, de vorming van de
indrukwekkende lagen veen en de merkwaardige conserverende werking van venen
Conserverende werking
De meest bekende, en misschien lugubere, voorbeelden van de conserverende werking van venen
zijn de zogenaamde veenlijken. Dit zijn lichamen van ritueel begraven doden, misdadigers of juist de
slachtoffers van een misdaad die in het veen zijn bewaard gebleven. Deze doden zijn vaak duizenden
jaren oud en bieden ons de mogelijkheid meer te weten te komen van het dagelijks leven in het verre
verleden. Het verbazingwekkende is dat de kleinste details, zoals kleding of zelfs voedselresten in de
maag nog herkenbaar zijn.
Niet alleen menselijke resten zijn in venen bewaard gebleven. Tijdens graafwerkzaamheden zijn in
venen complete wegen opgebouwd uit talrijke boomstammen, karkassen van dieren (zie afbeelding
4), en voedselresten zoals broden, gedroogde vruchten en kaas gevonden.
www.natuurpresentaties.nl
14

Vrij recent zijn wetenschappers erover eens geworden dat de sterke conserverende werking van
veenmosvenen niet alleen door een nat en zuur milieu verklaard kan worden. Er moest iets met het
veenmos zelf zijn dat afbraak remt. Aanvankelijk werd nog geopperd dat veenmos een steriel milieu
zou creëren door de groei van bacteriën en schimmels onmogelijk te maken.
Voor een deel is dit zeker waar. Veenmos heeft een antiseptische werking en werd vroeger gebruikt
als waterzuiveraar in waterputten (zogenaamde putmos) en werd als ontstekingsremmer op wonden
gelegd in de eerste wereldoorlog. Maar ondanks deze antiseptische werking van veenmos is het niet
zo dat venen steriele omgevingen zijn waar helemaal geen bacteriën of schimmels voorkomen. Er
víndt afbraak plaats in veen, al is de snelheid relatief laag, en bacteriën zijn er genoeg (zie ook het
artikel van Raghoebarsing).
Om uit te zoeken hoe de conserverende werking van veenmos dan wel tot stand komt, hebben een
aantal biochemici de chemische samenstelling van veenmos verder onder de loep genomen.
Chemie
Eigenlijk is veenmos chemisch afval. Het mos maakt veel complexe organische verbindingen die deel
uitmaken van de celwanden of vrijkomen in het milieu. De stof die verantwoordelijk lijkt voor de
conserverende of looiende werking van veenmos issphagnan. Deze stof wordt gerekend tot de
oxopolysacharides. Dit zijn verbindingen die bestaan uit een keten van suikermoleculen, waarvan een
deel een carbonylgroep (–C=O) heeft. Deze dubbele bindingen tussen koolstof- en zuurstofmoleculen
zijn erg reactief en vormen in zuur milieu gemakkelijk permanente verbindingen met de vrije
aminogroepen (–NH2) van eiwitten, waarbij een kenmerkende bruinkleuring ontstaat.
Deze bruinkleuring wordt ook wel Maillard reactie genoemd en is een bijverschijnsel van een
chemische reactie tussen suikers en eiwitten. In de voedingsindustrie wordt hier veel gebruikt van
gemaakt. Denk aan karamelliseren, bruinkleuring van vlees en brood bij bakken en de bruine kleur
van donker bier.
Veel enzymen die door micro-organismen worden
uitgescheiden zoals lipases, proteases en
glycanases, hebben vrije aminogroepen en kunnen
door de irreversibele binding aan sphagnan hun
werking verliezen. Op deze manier wordt de
afbraak van organisch materiaal in venen sterk
geremd.
Experiment
Om de conserverende werking van
het sphagnan te demonstreren, voerden Børsheim
en anderen enkele relatief eenvoudige
experimenten uit waarbij hele vissen en reepjes
vishuid in contact werden gebracht met een standaard ondergrond (cellulose), veenmos, het uit
veenmos geïsoleerde sphagnan en gedeactiveerd sphagnan. Dit laatste werd gedaan door
www.natuurpresentaties.nl
15
De conserverende werking van veenmos: het linker plaatje is van een
(dode) zebravis die 14 dagen bij 20 oC op fijngemalen veenmos heeft
gelegen. Rechts een vis die op cellulose papiertje heeft gelegen, daar
is niets meer van over. Bron: Børsheim

het sphagnan te behandelen met een hoge dosis ammonium. Het ammonium bindt aan de
carboxylgroepen, waardoor deze niet langer met aminogroepen kunnen reageren.
In Afbeelding 5 is te zien wat er gebeurde. De vis die op het veenmos lag, kleurde bruingeel, zag goed
uit en bleef naar vis ruiken. De vis die op het cellulosepapier lag rotte binnen 2 weken weg. Op het
geïsoleerde sphagnan bleven vissen nog net ietsje beter bewaard dan vissen die op veenmos waren
gelegd, terwijl vis op het gedeactiveerde sphagnan even snel verdween als op cellulose. Deze proef
laat onomstotelijk de conserverende werking van sphagnan zien.
In Wageningen wordt op het moment, in samenwerking met de hierboven genoemde
onderzoeksgroep, gewerkt aan een onderzoeksvoorstel dat verder zal ingaan op de werking
van sphagnan in relatie tot veranderingen in klimaat en de stikstofbelasting uit de atmosfeer. Als de
financiering voor dit onderzoek rond komt, kunnen jullie in de toekomst meer over dit onderwerp
verwachten.
Bronnen
Børsheim KY, Christensen BE en Painter TJ. 2001. Preservation of fish by embedment in Sphagnum
moss, peat or holocellulose: experimental proof of the oxopolysacharidic nature of the preservative
substance and of its anitmicrobial and tanning action. Innovative food science & emerging
technologies 2: 63-74.
Clymo RS en Hayward PM 1982. The ecology of Sphagnum. In: Smith AJE (ed) Bryophyte ecology.
London: Chapman & Hall.
Painter TJ. 1998. Carbohydrate polymers in food preservation: an integrated view of the Maillard
reaction with special reference to discoveries of preserved foods in Sphagnum-dominated peat
bogs. Carbohydrate polymers 36: 335-347.
www.natuurpresentaties.nl
16

Monniken redden hoogveensoorten
Monica Wesseling Bionieuws20: 10-12-2011
Het katholieke gebod op vrijdag vis te eten lijkt de reddingsboei voor zeldzame dieren en planten in
Nederlandse hoogveengebieden. De vennen waarin de vissen werden gekweekt blijken namelijk rijk
aan zeldzame soorten. Geloofsovertuiging en commerciële viskweek als sleutel voor natuurbehoud:
het Journal for Nature Conservation publiceert er binnenkort over.
Een koude novemberochtend, het Greveschutven nabij Valkenswaard. Het land is berijpt, op het ven
drijft een flintertje ijs. ‘Kijk. Plat blaasjeskruid’, wijst Hein van Kleef, onderzoeker bij stichting
Bargerveen, die is gelieerd aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Resoluut drukt hij met zijn voet
een gat in het ijs en vist een handvol groene sliertjes op. Wegzakkend in de zompige grond doet hij
een paar stappen en onderwerpt vervolgens de ijle sprieten aan een minutieus onderzoek. ‘Er kunnen
larven van de speerwaterjuffer tussen zitten. Plat blaasjeskruid is ontzettend zeldzaam, net als
bijvoorbeeld draadzegge, die hier ook groeit. En met name die hoogveenfauna staat sterk onder druk.’
Er lijkt iets niet te kloppen; bezig zijn met een onderzoek naar hoogveenherstel en dan eindigen bij
Brabantse vennen. Gebukt slenterend langs de oever van het ven, steeds gespitst op bijzondere
vegetatie, erkent Van Kleef de verbazing en verklaart.
In Nederland resteren nog maar enkele hoogveengebieden waarvan bovendien nog slechts een
enkele echt vitaal te noemen is. Door ontginning en ontwatering zijn nagenoeg alle grote
hoogveencomplexen verdwenen. Stichting Bargerveen begon enkele jaren geleden een onderzoek
naar de mogelijkheden tot hoogveenherstel om karakteristieke soorten voor uitsterven te behoeden.
De hoogveenmossen waaruit het hoogveen bestaat en met name de fauna en flora van de randzones
zijn in ons land sterk bedreigd: vele soorten staan op een Rode Lijst. Hoogveen groeit boven het
grondwater. Door invallend regenwater en de uitwisseling van kationen tegen anionen zijn de
hoogveenbulten uitgesproken zuur. Het zure water treedt aan de rand van het complex uit, komt daar
in contact met basisch grondwater en vormt zo een scala aan zuur/base-gradiënten.
Met name die gradiëntrijke overgangszone is rijk aan Rode Lijstsoorten als hoogveenglanslibel, de
kokerjuffer Hagenella clathrata, de speerwaterjuffer en draadzegge, bleek uit onderzoek in Estland. In
Nederland zijn – op het Korenburgerveen na – de overgangszones sterk gedegradeerd. Daardoor
moesten de onderzoekers naar het buitenland uitwijken om een intact hoogveencomplex te
bestuderen. Van Kleef: ‘Je moet weten welke soorten kenmerkend zijn om te weten of
herstelmaatregelen doeltreffend zijn.’
Gradiëntsoorten
Aan de hand van de verspreidingsdata van diverse Particuliere Gegevensbeherende Organisaties
bekeek Van Kleef – inmiddels ook bezig met promotieonderzoek – waar in Nederland de
hoogveenzeldzaamheden nog voorkwamen. ‘Dat bleek alleen het geval in het hoogveencomplex
Korenburgerveen, een paar waardevolle laagveengebieden als de Weerribben en Het Hol én een
aantal Brabantse vennen zoals het Ringselven en dit Greveschutven’, vertelt Van Kleef, terwijl hij met
de vingers door het ijskoude water maait.
De vondst was opvallend: gradiëntsoorten verwacht je niet in een zuur of zwak gebufferd milieu.
Uitgebreid onderzoek naar de zuurgraad en de chemische samenstelling van het venwater
gecombineerd met historisch onderzoek bracht de verklaring. Vroeger gebruikten monniken veel
vennen met hoogveensoorten voor visteelt, later namen commerciële viskwekers de meren over. Ze
lieten beekwater in in de meren: vis floreert immers niet in zure omgevingen. Alleen bij het Ringselven
bij Weert was geen visteelt, maar een zinkfabriek waarvoor extra water werd ingelaten. Van Kleef: ‘In
de contactzone tussen de zure, ijzerrijke kwel in het ven en het basische beekwater zie je de
gradiënten en daarmee de kenmerkende soorten.’
www.natuurpresentaties.nl
17

De kennis is belangrijk. Veel inspanningen ten spijt lukt het natuurorganisaties nog niet in
gedegradeerde hoogveencomplexen de randzones te herstellen. Hoogveenmossen groeien namelijk
tergend langzaam en pas bij een dik hoogveenpakket is er voldoende uittredend regenwater om een
goede contactzonde met grondwater te doen ontstaan. Behoud van hoogveensoorten moet dus vooral
buiten het hoogveen gebeuren. Van Kleef pleit ook voor uitbreiding. ‘In de Oisterwijkse Vennen, de
vennen op de Cartierheide en het Groot Malpieven kwamen voorheen de soorten ook voor. Maar die
vennen zijn van de beken afgesneden’, vertelt Van Kleef. Het beekwater blijkt namelijk niet meer altijd
gunstig voor de soortenrijkdom: er zit veel sulfaat in. Het sulfaat verdringt het fosfaat in de venbodem,
een plantenvoedingsstof. En meer voedsel betekent dichtgroeien en verruiging van het ven. De
onderzoeker: ‘Dat gebeurt niet als er ijzerrijke kwel is, omdat ijzer sulfaat en fosfaat bindt. Maar door
ontwatering is op veel plekken de kwel afgenomen.’
En daarmee is – dankzij de monniken van de abdij van Achel en hun culinaire wensen – de sleutel
voor herstel van hoogveenorganismen gevonden. Herstel van aantakking op het beekwater – door
een lange aanvoerweg gezuiverd van voedingsstoffen – en herstel van de ijzerrijke kwel.
Van Kleef is al wandelend over de oever van het Greveschutven inmiddels aangekomen bij de plek
waar het water uit het beekje de Tongelreep het ven instroomt. Op het inmiddels ontdooide water
drijven lancetvormige bladeren. ‘Duizendknoopfonteinkruid. Ook niet bepaald alledaags’, constateert
Van Kleef bijna trots. Een bruine winterjuffer zweeft voorbij.
Hoogveenvlinders
In Drenthe zijn drie dagvlindersoorte naan hoogveen-vegetaties: het Veenbesblauwtje, de Veenbesparelmoervlinder
en het Veenhooibeestje.
Veenbesblauwtje Plebeius optilte en Veenbesparelmoervlinder Boloria aquilonaris zijn vlinders
van vennen met hoogveenvegetaties. Voor beide soorten is kleine veenbes de voedselplant van de
rups. Het voorkomen van Veenbesblauwtje en Veenbesparelmoervlinder in Nederland is
tegenwoordig vrijwel beperkt tot Drenthe. In Drenthe vliegen beide soorten vooral in
het Dwingelderveld en in enkele vennen in de grote boswachterijen. Het aantal vennen waar deze
hoogveenvlinders nog voorkomen, neemt in rap tempo af en de situatie voor beide soorten is kritiek.
Het Veenhooibeestje, Coenonympha tullia, is een weinig opvallende dagvlindersoort van vennen,
alsmede van de uitgestrekte hoogveengebieden in Drenthe. De belangrijkste voedselplanten van de
rups zijn Eenarig wollegras en Veenpluis. In Drenthe komt de soort voor in het Fochteloërveen en een
klein aantal vennen in de grote boswachterijen.
Alle genoemde veenvlinders staan als 'bedreigd' of 'ernstig bedreigd' op de landelijke 'Rode lijst
Dagvlinders'. Het veenhooibeestje is ook opgenomen in de Europese lijst van bedreigde dagvlinders.
Naast dagvlinders zijn er ook nachtvlinders die kenmerkend zijn voor hoogveenvegetaties. Zo komt in
Drenthe de Zonnedauwvedermot (Buckleria palidum)voor, waarvan de rups leeft op het 'vleesetende'
plantje Ronde zonnedauw.
Voor verdere informatie zie Dagvlinders in Drenthe (2003).
www.natuurpresentaties.nl
18

Grauwe Klauwier, Bargerveen
www.natuurpresentaties.nl
19

IJzeroer uit beekdalen
Nederlands Instituut voor Toegepaste Geowetenschappen TNO, 2002
Ontbossing en woestijnvorming door winning uit eigen bodem Nederlands ijzererts
Het gebruik van ijzeren voorwerpen gaat millennia terug in de tijd. In de loop der eeuwen is ijzer een
steeds grotere rol in ons land gaan spelen. Nederlands ijzererts bestond vroeger uit ijzeroer en
klapperstenen. Waar kwamen deze materialen vandaan? Op welke wijze bewerkten onze voorouders
die grondstoffen tot ijzererts? En hoe heeft de Nederlandse ijzerindustrie zich door de tijd ontwikkeld?
Al in de Bronstijd (± 2000 v. Chr. tot ± 800 v. Chr.) maakten de bewoners van ons land gebruik van
ijzeren voorwerpen. Maar toepassing van ijzer op grote schaal vond pas plaats vanaf de IJzertijd (±
800 v. Chr. tot ± 50 n. Chr.). Uit die tijd stammen ook de boerderijfundamenten van ijzeroersteen bij
Heeten. Het Nederlandse ijzererts bestond uit moerasijzererts (ijzeroer) en klapperstenen. Van de
vroege Middeleeuwen tot aan de dertiger jaren van de twintigste eeuw maakte dit materiaal zelfs deel
uit van ons exportpakket. Zo ging in 1924 en 1925 nog ijzeroer uit de Weerdinger en Compascumer
venen per schip naar Finland en Engeland. In 1938 werd in Delfzijl, waarschijnlijk voor het laatst,
56.563 ton oer getransporteerd. Na 2.500 jaar exploitatie van het Nederlandse ijzererts is er nog maar
weinig over. Wat rest zijn de sporen in het landschap, zoals ijzerkuilen en slakkenhopen.
Oervorming op locatie
Moerasijzererts (ijzeroer) ontstaat in veenachtige gebieden. Het materiaal laat zich opsporen met een
prikstok. De ijzerbanken zijn vaak dertig tot vijftig centimeter dik. Na winning vormt zich op dezelfde
plaats nieuw ijzeroer. Het ijzergehalte in het erts bedraagt zelden meer dan vijftig procent; meestal
zelfs beduidend minder, zo'n twintig procent. IJzeroer komt hoofdzakelijk voor in de Drents-Groningse
veengebieden en in de dekzandgebieden van Overijssel, Gelderland en Noord-Brabant.
Kwel van ijzerhoudend grondwater dat zich van hoger gelegen dekzandplateaus naar lager gelegen
vlakten verplaatst, leidt tot oervorming in de vlakten.
In de humusrijke podzolbodems van de plateaus lossen de ijzerverbindingen uit de humus en de
diepere bodemlagen op in het infiltrerende regenwater. De humus zorgt voor een zuur milieu dat dit
proces mogelijk maakt. Vervolgens stroomt het samen met het grondwater naar de lager gelegen
gebieden. Bij uittreding aan het oppervlak oxideren de opgeloste ijzerverbindingen door de zuurstof uit
de lucht en slaan neer. Dat gebeurt meestal in de vorm van lokale oerbanken en bulten. Deze met
weinig zand overdekte verhogingen zijn in het landschap van sommige beekdalen vaak duidelijk te
herkennen.
Oxidatie
Wanneer de kwel in de lagere vlakke zones terechtkomt, zal bij voldoende horizontale
grondwaterdoorstroming (zandbodems) het ijzer in de bodem oxideren als gelaagde brokken en
horizonten. Dat proces voltrekt zich op het grensvlak van lucht en water. In deze zogenoemde
'gleybodems' is de verticale grondwaterstandfluctuatie relatief gering. Het afzettingsniveau ligt vaak
niet dieper dan tachtig tot honderdtwintig centimeter beneden het maaiveld. Ook in meer kleiige
bodems kan op deze wijze oervorming optreden. Het voorkomen van ijzerbacteriën bevordert vaak
ook de accumulatie van ijzer.
IJzerhoudend, of ferrihydriet (Fe(OH)3, rijk, beek- of rivierwater kan in situaties van hoge afvoer buiten
de oevers treden en daar ijzeroerbanken vormen. Dit ijzeroer bevindt zich in de overgangfase van
puur amorf ferrihydriet naar kristallijn goethiet.
Dit erts kan tamelijk ver van de waterstromen voorkomen: vaak liggen deze ijzeroerbanken in de veen-
of vegetatiezone. Ze komen veel voor in Drenthe en langs de Overijsselse Vecht. IJzererts wordt met
verschillende namen aangeduid, zoals zodenijzersteen, moeraserts, moddererts, velderts, weideerts
en poelerts.
www.natuurpresentaties.nl
20

Klapperstenen
Klapperstenen zijn afgeronde ijzerconcreties waarvan de kern soms loszit: wie ze door elkaar schudt,
hoort het geluid waaraan ze hun naam danken. De donkerbruine of gele klapperstenen bestaan uit
een mengsel van ijzerhydroxide, klei en zand en zijn bolvormig. Ze hebben de grootte van een erwt of
een ei, maar kunnen ook nog groter uitvallen. In tegenstelling tot het moerasijzererts treffen we ze aan
in de bovenste lagen van heuvels (stuwwallen) in gezelschap van andere stenen. Ze lijken recentelijk
gevormd.
Over de vorming van klapperstenen is weinig bekend. In de Middeleeuwen vormden zij echter een
belangrijk ijzererts: van de zevende tot de negende eeuw was met name de Veluwe een Frankisch
wingewest.
De klapperstenen bevonden zich als langgerekte ertsaders in de ondergrond. In het Asselsche veld
ten zuidwesten van Apeldoorn lopen nog altijd drie zogenaamde ijzersleuven als een soort droge
gracht door het landschap. Zij vormen de overblijfselen van deze historische ijzerwinning.
De sleufvormige ontginning hangt samen met de vorming van stuwwallen. De oorspronkelijke
horizontale afzettingen zijn hierdoor scheefgesteld. Vlak in de buurt van de sleuven bevindt zich een
enorme (afval-)hoop slakken. Dit Rijksarcheologisch monument heeft een diameter van veertig meter
en is twee meter hoog. Daarmee is dit de grootste bewaarde slakkenhoop van Nederland. Dit restant
alleen al wijst op de productie van 255 ton ruw ijzer, waarvoor meer dan honderd ton houtskool nodig
was. Deze vroegmiddeleeuwse ijzerindustrie leidde tot grootschalige ontbossing van de Veluwe en
droeg bij aan stuifduinvorming.
IJzerwinning en ontbossing
Tot het begin van de dertiende eeuw was de wijze van ijzerwinning uit erts dezelfde als in de
drieduizend jaar daarvoor. Haarden of kleine schachtovens werden van bovenaf gevuld met een
mengsel van houtskool, ijzererts en toeslagstoffen. Van onderaf bliezen met de voet bediende
blaasbalgen de ovens met lucht aan. Dit proces resulteerde in een metaalachtige spons. Later werd
deze gesmeed tot blokijzer (smeedijzer). Door de aanwezigheid van koolstof in de houtskool en door
de hoge temperatuur reduceerden de ijzeroxiden in de erts hierbij tot ijzer. Het ijzer werd niet
vloeibaar, omdat de temperatuur daarvoor niet hoog genoeg was.
Om een kilo bruikbaar ijzer te winnen, was ongeveer dertien kilo ijzererts en honderddertig kilo
houtskool nodig. Houtskool werd hoofdzakelijk vervaardigd uit eiken, berken- en elzenhout. Om
honderddertig kilo houtskool te maken, was 760 kilo eikenhout nodig. Deze hoeveelheid staat
ongeveer gelijk aan twee tot drie eikenbomen. W.C.H. Staring gaat er in zijn 'De bodem van
Nederland' (1856) vanuit, dat de ijzerproductie jaarlijks drie miljoen kilo ijzer oplevert.
Het is dus niet verwonderlijk, dat deze industrie in het verleden tot grote ontbossing heeft geleid.
'Stückofen in de Harz'
De effectiviteit van de ovens was niet zo groot. Er zijn ijzerslakken teruggevonden die nog zo'n veertig
procent onbenut ijzer bevatten. De voornaamste oorzaak daarvan was waarschijnlijk de lage
oventemperatuur en de slechte menging van erts en houtskool. Daardoor reduceerde alleen de
buitenzijde van het erts. Dit ijzer, met een laag koolstofgehalte, was overigens goed smeedbaar. IJzer
met een hoger koolstofgehalte (meer dan 1,7%) dient voornamelijk als gietijzer.
In 1311 kwam de ontwikkeling van de zogenoemde 'Stückofen in de Harz' op gang. Dit is de voorloper
van de huidige hoogoven. In de tweede helft van de veertiende eeuw kreeg de voetbediende
blaasbalg een vervanger: eentje die werd aangedreven door waterkracht. Met deze betere
luchtvoorziening steeg de oventemperatuur geleidelijk aan tot boven het smeltpunt van met koolstof
verzadigd ijzer (1135 °C). Vanaf toen sprak men van 'gietijzer'. Een tweede voordeel was dat de oven
niet meer hoefde te worden stilgelegd om de ijzerspons te verwijderen. Het vloeibare ijzer kon gewoon
worden afgetapt. Vanaf de tweede helft van de achttiende eeuw gaat cokes geleidelijk aan houtskool
vervangen. En de koepeloven gaat in die periode op steeds grotere schaal de taken van de 'gewone'
oven overnemen. Deze ontwikkelingen boden een hoger rendement en de mogelijkheid om ruwijzer
en schroot te hersmelten.
www.natuurpresentaties.nl
21

Ontwikkelingen in de ijzerindustrie
De Nederlandse ijzerindustrie begon zich vanaf het einde van de zeventiende eeuw het eerst langs de
Oude IJssel te ontwikkelen. Het voorkomen van ijzeroerbanken en de aanwezigheid van waterkracht
bepaalden de vestigingsplaats. De Staten van Zutphen gaven in 1689 een octrooi voor het ijzergieten
af. Later volgden Doetinchem, Ulft (1754), Deventer (1756), Laag Keppel (1754), Terborg (rond 1820)
en Arnhem. Het ging hier vrijwel alleen om gietijzer en niet om smeedijzer. In de negentiende eeuw
ging men ertoe over om ook ruwijzer te hersmelten in koepelovens: Nering Bögel in Deventer
(ongeveer 1830) en Terborg (rond 1850). De 58 meter hoge vuurtoren van Ameland bijvoorbeeld (58
m hoog) is in 1880 opgebouwd uit gietijzeren delen die waren gemaakt van moerasijzererts.
De concurrentiemogelijkheden namen echter geleidelijk af.
Mede door de opkomst van nieuwe hoogoventechnieken en verbetering van de infrastructuur
(spoorwegen en stoombootverkeer). Na 1870 hielden de gieterijen in Oost-Nederland dan ook op met
de winning van ijzer uit ijzeroer: Nering Bögel als eerste, en tenslotte in 1890 ook Diepenbrock en
Reigers in Ulft. In 1924 werd de eerste hoogoven in IJmuiden ontstoken. In Heeten ontdekten
archeologen enkele honderden ijzerovens van voor onze jaartelling.
Tussen 1870 en 1930 zijn er via de Overijsselse kanalen tienduizenden tonnen ijzeroer afgevoerd.
Uiteenlopende praktijktoepassingen
IJzererts fungeerde in het verleden ook wel als bouwmateriaal. Zo bestaat de fundering van een groot
deel van de oude gebouwen in het centrum van Hardenberg uit ijzeroer. Het erts kwam daar in het
stroomgebied van de Vecht aanvankelijk veel voor. Het kasteel Hardenberg uit 1354 en de oude
stadsmuur zijn oorspronkelijk opgetrokken uit ijzeroersteen. Het kerkje in Het Stift bij Weerselo en het
dertiende eeuwse kerkje te Heemse bij Hardenberg waren grotendeels opgetrokken uit ijzeroer.
De muren van de Plaskerk te Raalte bevatten blokken ijzeroer, terwijl de muren van het Romaanse
deel van de kerk in Hellendoorn helemaal van dit erts gemaakt zijn. De oude kerk te Sevenum is ook
gebouwd op een fundering van ijzeroer. Tot in de jaren zestig van de twintigste eeuw werd ijzeroer
verkocht als ijzererts of gebruikt als wegverharding en weilanddammen.
Ook in de productie van stadsgas speelde ijzererts vroeger een rol. Om licht- of stadsgas te verkrijgen,
moest steenkoolgas worden gezuiverd door de binding van zwavelwaterstof en cyaan. Dat gebeurde
door het steenkoolgas in contact te brengen met ijzeroer of ijzerhoudend zand. In Nederland opende
de eerste stadsgasfabriek haar deuren in 1826. De laatste sloot in 1969, toen alle steden op het
aardgasnet waren aangesloten.
Nog een opmerkelijke toepassing: ijzeroer werd ook wel gebruikt als kleurstof of pigment en als vulstof
voor rubber (ijzermenie, oker).
De aardewerkindustrie mengde klei die zelf geen mooie rode kleur kreeg, met 'pannenrood' (een
afvalproduct van de aluinfabricatie) of met ijzeroer om de gewenste kleur te krijgen. Het ijzeroer moest
hiervoor wel zuiver zijn.
www.natuurpresentaties.nl
22

Gebiedsbeschrijvingen
Witterveld
http://www.synbiosys.alterra.nl/natura2000
Het Witterveld is een heide- en hoogveengebied ten zuidwesten van Assen. Het gebied maakte in het
verleden onderdeel uit van de uitgestrekte Smildervenen die ooit grote delen van NW-Drenthe en
aangrenzend Fryslân bedekten. Vrijwel het gehele oorspronkelijke hoogveengebied is afgegraven. Dit
terrein is echter door een samenloop van omstandigheden gespaard gebleven van ernstige
ontwatering en afgraving. In het gebied worden vochtige en droge heidevegetaties, rustend hoogveen
en levende hoogveenvegetaties en plaatselijk opgaand bos, enkele schraalgraslanden en open water
aangetroffen. Er is een goed ontwikkelde gradiënt van hoogveen naar droge heide op zandgrond
aanwezig, waarin alle bijbehorende habitattypen goed ontwikkeld voorkomen. In de heide liggen
enkele pingoruïnes.
Basisgegevens
Natura 2000 LandschapHoogvenen
Status: Habitatrichtlijn
Beheerder: Defensie
Oppervlakte: 482 ha
Kenschets
Het Witterveld is een heide- en hoogveengebied ten zuidwesten van Assen. Het terrein is door een
reeks van toevalligheden gespaard gebleven van ontwatering en afgraving, zodat we hier te maken
hebben met een van de weinige gebieden in Nederland (en omstreken) met onvergraven en niet
verdroogd hoogveen. Het gebied bevat een fraaie gradiënt van hoogveen naar droge heide met alle
daarbij behorende habitattypen.
Landschap
Het Witterveld maakte vroeger, evenals het Fochteloërveen, deel uit van het Smildigerveen, een
uitgestrekt veengebied in het noorden van ons land, op de grens van Drenthe en Friesland. Het
Witterveld bevond zich aan de noordoostrand van dit veengebied, dat vanaf de 16de eeuw geleidelijk
is afgegraven. Deze vervening begon in het centrale deel van het Smildigerveen, waar het dikste
veenpakket lag. Het noordoostelijke deel van het Smildigerveen bleef lange tijd buiten schot, maar
werd vanaf de 18de eeuw wel gebruikt voor boekweitbrandcultuur. De sporen van dit landgebruik zijn
in het Witterveld nog te zien - vooral vanuit de lucht - in de vorm van talloze greppeltjes. Direct ten
oosten van het Witterveld werd het veen omgezet in bouwland, dat werd bemest met plaggen
(bovenveencultuur). Ook voor dit landgebruik werd het veen niet afgegraven en nauwelijks ontwaterd.
De hydrologie van het Witterveld bleef zodoende in grote lijnen onaangetast.
Ook later is het hoogveen van het Witterveld nooit in aanmerking gekomen voor afgraving. In 1891
werd besloten een militair garnizoen te vestigen in Assen, waarbij het Witterveld en het naastgelegen
terrein werden aangekocht door de gemeente en in bruikleen kwamen bij de Landmacht. Aan de
noordkant van het terrein werd een schietbaan aangelegd, maar het overgrote deel van het terrein
www.natuurpresentaties.nl
23

werd slechts incidenteel gebruikt voor oefeningen. Het gebied heeft al met al weinig onder de militaire
activiteiten geleden, al werd in de Tweede Wereldoorlog wel een tankgracht aangelegd. Deze gracht
liep door heel Drenthe en werd na de oorlog vrijwel overal gedempt, behalve in dit 'onbruikbare'
gebied. In de jaren 1980 had de Landmacht plannen om het gebied intensiever te gaan gebruiken en
geschikt te maken voor zwaar materieel. Vanwege de hoge wetenschappelijke waarde van het gebied
zijn deze plannen niet uitgevoerd. Uiteindelijk werd in de behoefte aan nieuwe oefenruimte voorzien
door de aanleg van het terrein De Haar, even ten westen van het Natura 2000gebied. Vervolgens is
door de gemeente Assen geïnvesteerd in herstel van de natuurwaarden, onder meer door het dempen
van de tankgracht en het instellen van begrazing door koeien en schapen. Het Witterveld fungeert nog
steeds als veiligheidszone voor de militaire schietbaan en is om die reden niet vrij toegankelijk. In
2007 is het gebied door het Ministerie van Defensie gekocht van de gemeente Assen.
In het gebied ligt een gradiënt van hooggelegen zandgronden in het noorden (bij Witten) naar
laaggelegen veengronden in het zuidoosten (bij Laaghalerveen). Het nog intacte hoogveenrestant ligt
in een slenk die ongeveer zuidwestnoordoost loopt. Deze slenk is in de laatste ijstijd door erosie
ontstaan. Hierbij bleef een laag keileem achter, waarop later zand is afgezet. Het keileem zorgt voor
een slecht doorlaatbare laag, waarop toestromend water stagneert, een ideale conditie voor
veenvorming. De slenk is hydrologisch gescheiden van het voormalige Smildigerveen door een kleine
zandrug in de ondergrond. Hierdoor bevat de slenk geen 'doorstroomveen' aan de rand van het
voormalige Smildigerveen (waarbij een constante waterstroom vanuit het gebied voor relatief
voedselrijkere omstandigheden zou zorgen), maar vormt ze een zelfstandig hydrologisch systeem met
relatief voedselarme omstandigheden. Vanuit de slenk stroomt het water heel langzaam af in
oostelijke richting, waar het via het Witterdiep afwatert op de Drentsche Aa. Samen met het
Balloërveld behoort het Witterveld tot de weinige nog intacte oorspronggebieden in het stroomgebied
van de Drentsche Aa. Het hoogveenrestant ten zuiden van de zandrug maakte vroeger wel onderdeel
uit van het Smildigerveen. In dit zuidelijke deelgebied zijn nog goed de veenputten te herkennen die
hier tot in 1963 op kleine schaal werden gegraven. Het zijn nu plekken waar veel Waterveenmos (
Natuurwaarden
De belangrijkste natuurwaarde van het Witterveld betreft het nog intacte hoogveen (H7110). De
mooiste stukken hoogveen liggen rondom twee meerstallen, het Sikkelmeer en het Meeuwenmeer, die
vroeger mogelijk één geheel hebben gevormd. Deze meerstallen zijn hier aan de rand van een
hoogveengebied gevormd, wat onder de resterende meerstallen in de Noordwest-Europese laagvlakte
een unieke situatie is. Ze bestaan uit open water met Waterveenmos (Sphagnum cuspidatum). De
omliggende hoogveenvegetatie vertoont een patroon van bulten en slenken met onder meer
Hoogveenveenmos (Sphagnum magellani cum), Stijf veenmos (Sphagnum capillifolium), Kleine
veenbes ( Vaccinium oxycoccus) en Lavendelhei (Andromeda polifolia). Op de overgang naar de
dekzandrug groeien Rode en Blauwe bosbes (Vaccinium vitisidaea, Vaccinium myrtillus) in de
hoogveenvegetatie. Door het dichten van afwateringssloten en de tankgracht is de waterstand in het
gebied recent gestegen. Door deze vernatting zijn lokaal enkele specifieke veenmossen in het terrein
achteruitgegaan, maar is tegelijkertijd voor deze en andere soorten de mogelijkheid gecreëerd zich op
nabij gelegen plekken op uitgebreidere schaal te vestigen.
Aan de rand van het hoogveengebied, waar het veenpakket dun is, bevindt zich een uitzonderlijk fraai
Berkenbroekbos (Betulion pubescentis), dat hier als onderdeel van het habitattype Actieve hoogvenen
(H7110) kan worden beschouwd. Berkenbroekbossen op dergelijke natuurlijke standplaatsen zijn in
ons land uiterst zeldzaam. Een kenmerkende soort in dit berkenbos is Violet veenmos (Sphagnum
russowii). Op de hoger gelegen zandgrond in het noorden en westen van het gebied worden goed
ontwikkelde natte en droge heidebegroeiingen gevonden (respectievelijk H4010 en H4030).
Bovendien zijn ook hier fraaie hoogveenbegroeiingen (H7110) aanwezig, maar ditmaal in een
pingoruïne.
www.natuurpresentaties.nl
24

De dierenwereld van het Witterveld komt sterk overeen met die van het Fochteloërveen, dat slecht op
een steenworp afstand ten westen van het gebied ligt. Door de geringere omvang zijn de aantallen
natuurlijk wel veel kleiner. De Adder is opvallend talrijk. Dankzij het talrijk voorkomen van Eenarig
wollegras (Eriophorum vaginatum) leefde hier een grote populatie van het bedreigde Veenhooibeestje
(Coenonympha tullia). In 1990 is de soort voor het laatst in het Witterveld waargenomen, nog met zo'n
80 exemplaren. In 2006, 2007 en 2008 is ze, ondanks gericht zoeken, niet aangetroffen. Toch is het
niet uitgesloten dat dit vlindertje weer in het terrein zal opduiken. Het Witterveld lijkt erg geschikt en ligt
tussen het Fochteloërveen en het Hingstveen (bij Hooghalen), waar twee van de grootste populaties
van deze soort in ons land voorkomen. In de broedtijd worden soms kraanvogels in het gebied gezien,
al hebben ze er tot op heden nog niet gebroed. Vogels die wel in het Witterveld broeden, zijn Geoorde
fuut, Wintertaling, Boomleeuwerik, Paapje, Roodborsttapuit en Grauwe klauwier. In de winter is de
Klapekster in het gebied een geregelde gast.
Fochteloërveen
http://www.synbiosys.alterra.nl/natura2000
Het Fochteloërveen maakte in het verleden onderdeel uit van de uitgestrekte Smildervenen die ooit
grote delen van NW-Drenthe en aangrenzend Fryslân bedekten. Vrijwel het gehele oorspronkelijke
hoogveengebied is afgegraven. Het Fochteloërveen lag aan de rand van dit grote veen en bestaat uit
een naar verhouding jong en ondiep (tot 2 meter) veenpakket. Er zijn maatregelen genomen om de
groei van het hoogveen te stimuleren, zoals het plaatsen van damwanden en het aanbrengen van
stuwen. Na een stilstandfase in de veengroei bevat het Fochteloërveen nu een relatief grote kern met
actief hoogveen. Het gebied wordt verder gekenmerkt door zijn uitgestrektheid en boomloosheid
(buiten de boswachterij aan de noordkant). Het gebied bestaat, naast het levende hoogveen in het
centrale deel, uit droge en vochtige heide en vennen, enige graslanden en in het noorden enkele
naaldbossen. Ondiep, open water ligt in de Vloeiweiden, Zuidwestplassen en Esmeer. Het Esmeer is
een pingoruïne.
Basisgegevens:
Natura 2000 Landschap Hoogvenen
Status: Habitatrichtlijn + Vogelrichtlijn
Beschermd natuurmonument-Wetland (Wetlands-Conventie)-
Beheerder: Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer, particulieren
Oppervlakte2.599 ha
Kenschets
Het Fochteloërveen is het grootste nog resterende hoogveenlichaam in ons land. Het bevat een
relatief grote kern met plekjes actief hoogveen. Het veengebied is uitgestrekt en opvallend arm aan
bomen en struiken. Dankzij de omvang van het gebied komen hier belangrijke populaties van allerlei
hoogveensoorten voor. Het is de enige plek in Nederland waar sinds enige jaren de Kraanvogel
www.natuurpresentaties.nl
25

succesvol broedt. Het Fochteloërveen kent nauwelijks opslag van struiken en bomen, zoals goed is te
zien vanaf de uitkijktoren van Natuurmonumenten in het zuidwesten van het gebied.
Landschap
In het verleden maakte het Fochteloërveen deel uit van het Smildigerveen, een omvangrijk
veencomplex dat ooit grote delen van Noordwest-Drenthe en aangrenzend Friesland bedekte. Het
Fochteloërveen, dat wordt gekenmerkt door een naar verhouding jong en ondiep veenpakket (tot 2 à 3
meter), lag aan de noordwestelijke rand van dit veencomplex. Zo'n 500 jaar voor onze jaartelling
begon hier de veengroei. Het afgraven van het Smildigerveen nam in de 17de eeuw een grote vlucht
met de exploitatie vanaf de Drentse Hoofdvaart. Vanuit Friesland werd het veen pas vanaf de 19de
eeuw gewonnen. Tegen de tijd dat het Fochteloërveen aan de beurt was om afgegraven te worden,
was turf geen belangrijke brandstof meer. Wel waren er, zoals in bijna alle veengebieden, greppeltjes
gegraven voor de boekweitbrandcultuur, die hier vanaf de 18de eeuw is gepraktiseerd. De vergraving
en verdroging die bij dit landgebruik optreden, leidden tot oxidatie en inklinking van het veen, soms tot
meer dan een meter.
In de jaren 1930 werd de natuurbescherming geattendeerd op de nog aanwezige hoogveenrestanten
op de grens van Drenthe en Friesland. De eerste aankopen van Natuurmonumenten dateren uit 1938,
maar pas na 1958 kregen grotere delen van het Fochteloërveen de stempel reservaat. Aan de randen
werd nog steeds geknaagd, totdat de laatste turfstrooiselfabriek eind jaren 1970 haar deuren sloot.
Het grootste deel van het Fochteloërveen was inmiddels verdroogd. Slechts een kern van ongeveer
50 ha bleef redelijk gaaf aanwezig als 'rustend hoogveen'. Om de veengroei weer op gang te krijgen
zijn vanaf de jaren 1960 maatregelen genomen, gericht op het verbeteren van de waterhuishouding.
In eerste instantie werden de aanwezige greppeltjes afgedamd. Vanaf 1975 werd het herstel
grootschaliger aangepakt. In 1984 en 1985 werd 15 kilometer aan dammen aangelegd, waarmee het
water beter vastgehouden en geleidelijker afgevoerd kon worden. Ook werd de doorstroom van
voedselrijk water vanuit de Smildiger landbouwgebieden beëindigd Na deze ingrepen kwam in de
oude hoogveenkern de veenvorming weer langzaam op gang en ontstond op veel plaatsen natte
slenkvegetatie. In de periode 1999-2001 volgden nieuwe herstelmaatregelen, dit keer met behulp van
LIFE, een Europees subsidiefonds voor natuurherstel in Natura 2000gebieden. De compartimenten
werden kleiner gemaakt, zodat een meer gedempte waterbeweging ontstond.
Het ligt in de bedoeling om in de toekomst tevens de natuurlijke overgangen van hoogveen naar de
Friese en Drentse beekdalen te herstellen. Een belangrijke stap hierin op landschapsschaal was de
aanwijzing en aankoop van bufferzones rondom het Fochteloërveen. Aan de Friese kant worden deze
gebieden in de komende jaren zodanig ingericht dat het water in het veen beter wordt vastgehouden
en extra berging wordt gerealiseerd, waardoor tevens wateroverlast buiten het natuurgebied kan
worden opgelost. Aan de Drentse kant liggen deze landbouwgronden door oxidatie en inklinking van
restveen een stuk lager dan het Fochteloërveen, waardoor hier nog wegzijging plaatsvindt.
Ten noorden van het veengebied bevindt zich de boswachterij Veenhuizen. De bossen maken deel uit
van het cultuurhistorisch waardevolle ontginningslandschap van Veenhuizen, waardoor een
zorgvuldige afstemming tussen ecologische en cultuurhistorische belangen noodzakelijk is. Een
smalle zandrug, de Bonghaar, steekt vanaf de Friese kant ver het veengebied in, waarop het fietspad
door het gebied is aangelegd.
Het zuidelijke deel bestaat uit de systematische ontginningen bij Ravenswoud, die eveneens om
cultuurhistorische redenen van betekenis zijn. In het zuidoosten liggen enkele rietvelden met bos, die
zijn ontstaan als vloeivelden: hier werd voedselrijk spoel- en proceswater geloosd uit een
aardappelmeelfabriek te Smilde. In de noordoostelijke uitloper van het gebied bevinden zich de
www.natuurpresentaties.nl
26

Norgerpetgaten, een klein veenrestant, en het Esmeer, een grote plas die beschouwd wordt als de
grootste pingoruïne van Drenthe.
Natuurwaarden
Het uitgestrekte, rustend hoogveen van het Fochteloërveen wordt gerekend tot aangetast, maar
herstelbaar hoogveen (H7120). Een groot deel van het hoogveen was lange tijd uitsluitend begroeid
met Pijpenstrootje (Molinia caerulea), ten gevolge van de aantasting van de bovenste veenlaag door
de boekweitbrandcultuur. Het zijn in het bijzonder deze delen met relatief lage natuurwaarden die in
het kader van de herstelwerkzaamheden zijn vernat. In de vernatte delen treedt sinds enige jaren
weer groei op van Waterveenmos (Sphagnum cuspidatum) en plaatselijk Fraai veenmos (Sphagnum
fallax), een voorzichtig teken van hoogveenherstel.
Het door veenmossen gedomineerde systeem van levende hoogveenbulten en hoogveenslenken, dat
in enkele compartimenten weer tot ontwikkeling is gekomen, vormt de belangrijkste natuurwaarde van
het Fochteloërveen. Deze in het centrale deel van het gebied gelegen kern bevat gedeeltelijk het
habitattype Actieve hoogvenen (H7110). De veenlaag is hier tot twee meter dik. Er worden
bultvormende veenmossen aangetroffen, zoals Hoogveenveenmos (Sphagnum magellanicum),
Wrattig veenmos (Sphagnum papillosum), Stijf veenmos (Sphagnum capillifolium) en Rood veenmos
(Sphagnum rubellum), terwijl typische hoogveenplanten als Eenarig wollegras (Eriophorum
vaginatum), Lavendelhei (Andromeda polifolia) en Kleine veenbes (Vaccinium oxycoccus) veel
aanwezig zijn. In slenken buiten het kerncompartiment is in 2002 voor het eerst het zeer zeldzame
Bruin veenmos (Sphagnum fuscum) aangetroffen. Ook in een meer noordelijk gelegen compartiment
(ten noorden van de Bonghaar) beginnen zich hoogveenbulten te ontwikkelen. Sinds de vernatting
van de randzones is hier een sterke uitbreiding opgetreden van onder meer Eenarig wollegras,
Lavendelhei en Hoogveenveenmos.
Voor het Veenhooibeestje (Coenonympha tullia), een veenvlinder die in ons land zwaar onder druk
staat, vormen deze hoogveenbegroeiingen een belangrijk leefgebied. De soort heeft de hoogste
dichtheden in hoogveenbegroeiingen waarin Eenarig wollegras (de waardplant van de rups) en
Gewone dophei (Erica tetralix, de nectarplant van de vlinder) domineren. De uitgestrektheid is een van
de verklaringen voor de hoge faunistische waarde van het Fochteloërveen. Gladde slang en Adder
komen hier met honderden exemplaren voor, naast een kleinere populatie van de Ringslang. Ook
Levendbarende hagedis en Heikikker zijn in hoge aantallen aanwezig, de laatste vooral in de iets
voedselrijkere en minder zure delen van het gebied. Door de vernatting hebben deze reptielen en
amfibieën hun heil iets meer in de randzones van het gebied moeten zoeken.
Wat betreft libellen is het Fochteloërveen een vrij soortenarm gebied, met als kenmerkende soorten
van voedselarme wateren Noordse witsnuitlibel (Leucorrhinia rubicunda) en Maanwaterjuffer
(Coenagrion lunulatum). De Zwarte heidelibel (Sympetrum danae), een algemene soort op de hogere
zandgronden, heeft hier een opvallend grote populatie. Het meest bijzonder is de zeldzame Noordse
glazenmaker (Aeshna subarctica), waarvan in 1998 larvenhuidjes werden aangetroffen. Deze soort,
die is gebonden aan drijvende veenmospakketten, heeft hier momenteel de enige Nederlandse
populatie in een groot hoogveengebied. De enorme aantallen libellen in voorjaar en zomer vormen
voedsel voor allerlei predatoren, waaronder de in het gebied broedende Boomvalk.
Behalve de spectaculaire vestiging van de Kraanvogel in 2001 (na een afwezigheid uit ons land van
zeker 250 jaar) is op vogelgebied nog veel meer te beleven in het Fochteloërveen. Het gebied is rijk
aan soorten als Geoorde fuut, Wintertaling, Blauwborst, Paapje en Roodborsttapuit. De vele
waterpartijen herbergen watervogels en moerasvogels, waaronder Bergeend, Zomertaling, Slobeend,
Waterral, Porseleinhoen en Sprinkhaanzanger. Ook vogels van extensieve graslanden, waaronder
Kwartelkoning en Tureluur, zijn in het gebied te vinden. Er is een grote kolonie kokmeeuwen aanwezig
met daar tussen af en toe een Visdief of een Zwartkopmeeuw. Recent heeft ook de Grauwe klauwier
www.natuurpresentaties.nl
27

het gebied weer bevolkt. Buiten de broedtijd is het Fochteloërveen van belang als slaapplaats voor
ganzen, zwanen en Blauwe kiekendief. Vooral de Toendrarietgans is in de winter talrijk. Daarnaast
overwinteren hier klapeksters en de laatste jaren worden in de trektijd geregeld roodpootvalken
gezien. De in Nederland zeer zeldzame Slangenarend heeft de rijkdom aan reptielen ontdekt. Van
deze mediterrane soort verblijven sinds 2001 in de zomermaanden jaarlijks één of twee vogels in het
gebied, vaak gedurende langere tijd.
De natuurwaarden van de droge zandgronden nemen in het Natura 2000gebied een marginale plaats
in. Op de Bonghaar en andere zandige delen komt droge heide voor (H4030), met plaatselijk natte
heide (H4010). Het Esmeer kan beschouwd worden als een dystrofe poel, maar dit ven is verrijkt met
voedingsstoffen door de aanwezigheid van vele vogels. In de bossen aan de noordkant van het
gebied huist een kleine populatie van de Kamsalamander. Voor duurzaam behoud van deze
geïsoleerde populatie is waarschijnlijk uitbreiding van voortplantingswateren en landhabitat
noodzakelijk. In de huidige boswachterij zouden ook de genoemde droge en natte heide uitgebreid
kunnen worden, wat gunstige gevolgen kan hebben voor broedvogels als Paapje en Roodborsttapuit.
Deze leven nu nog in het aangetaste hoogveen, maar zullen hier als gevolg van de vernatting
waarschijnlijk verdwijnen.
Bargerveen – Natura 2000
http://www.synbiosys.alterra.nl/natura2000
Het Bargerveen in het zuidoosten van Drenthe is het grootste van de hoogveenrestanten van ons
land, en deel van het ooit zeer uitgestrekte Bourtangerveen op de grens van Nederland en Duitsland.
Er komen verlande meerstallen en hoogveenherstelvlakten voor, de laatste op door
boekweitbrandcultuur aangetast hoogveen. Waar het veen tot dicht aan de minerale ondergrond is
verwijderd zijn na vernatting grote plassen ontstaan. Een groot deel van het Bargerveen is door
grootschalige industriële vervening en vervolgens vernatting omgevormd tot een water-, insecten- en
vogelrijk landschap. Voor het herstel van hoogveen is gebruik gemaakt van compartimentering met
veendammen. Vrij grote gebiedsdelen zijn door langdurig gebruik met lichte drainage omgevormd tot
schraal grasland (bovenveengraslanden: de enige locatie in Nederland). Mede door de grote variatie
aan biotopen en de gradient naar de Hondsrug herbergt het Bargerveen een aantal zeer zeldzame
planten en dieren. Het betreft een bijzonder belangrijk broedgebied voor vogels van gevarieerd
halfopen veenlandschap met kleinschalige waterpartijen, zoals geoorde fuut, porseleinhoen,
nachtzwaluw, blauwborst, paapje, roodborsttapuit en grauwe klauwier. Meer dan de helft van de
Nederlandse grauwe klauwieren broedt jaarlijks in het Bargerveen en het is één van de weinige
gebieden buiten de waddeneilanden waar blauwe kiekendief en velduil af en toe broeden. Het gebied
is tevens van grote betekenis als slaapplaats voor taigarietganzen. Voor deze soort is het Bargerveen
het belangrijkste gebied in Nederland.
Basisgegevens
Status: Habitatrichtlijn + Vogelrichtlijn
Beheerder: Staatsbosbeheer, particulieren
Oppervlakte: 2.096 ha
Kenschets
Het Bargerveen in het zuidoosten van Drenthe is een van de waardevolste hoogveengebieden van
ons land. Het vormt het laatste restant van het ooit zeer uitgestrekte Boertangerveen en herbergt een
www.natuurpresentaties.nl
28

aantal zeldzame planten en dieren, waaronder grote populaties van Adder, Gladde slang en Heikikker.
Als een van de weinige veengebieden in ons land bevat het nog enkele kleine gedeelten met vrijwel
onaangetast hoogveen. Door de vernatting hebben zich in het Bargerveen in veel compartimenten
weer drijftillen en slenkbegroeiingen gevormd, die worden gedomineerd door Waterveenmos
(Sphagnum cuspidatum), Veenpluis (Eriophorum angustifolium) en, in een later stadium, Fraai
veenmos (Sphagnum fallax).
Landschap
In de Noordwest-Europese laagvlakte omvatte het Boertangermoeras een van de grootste
aaneengesloten hoogvenen. Het ongeveer 230.000 ha grote gebied bestond uit een westelijke tak ten
oosten van de Hondsrug (de Oostermoerse Venen) en een oostelijke tak in het Nederlands-Duitse
grensgebied (het Boertangerveen). Het Bargerveen ligt aan de zuidrand van dit voormalige
hoogveengebied. Doordat deze hoek iets hoger ligt dan het centrale deel van het voormalige
Boertangerveen, begon de veengroei hier pas relatief laat (vanaf circa 4500 voor Chr.), toen het
waterpeil in het hele veengebied steeg. Het oorspronkelijke hoogveen bestond uit een complexe
structuur van vele grote veenlichamen, die van elkaar gescheiden werden door lager gelegen
contactzones. In het centrum van de veenlichamen bevonden zich op tientallen plaatsen
hoogveenmeren (meerstallen). De grootste meerstal had in het Boertangerveen een oppervlak van 20
km2. Vanuit de randzone van het hoogveengebied werd het water afgevoerd door veenbeekjes en
grotere veenbeken als Hunze, Reest en Schoonebeekerdiep. Het Boertangerveen is vanaf de
Middeleeuwen geleidelijk afgegraven. Van de randzone en de kleine veenbeken is nu niets meer over.
In het Bargerveen is de vervening pas relatief laat begonnen, aan het eind van de 19de eeuw, maar
ze ging wel lang door (tot in 1992). Ondanks de turfwinning is in het noordelijke deel een van de
laatste meerstallen in ons land bewaard gebleven. Door de geringe grootte (diameter circa 45 m) is
deze waterplas in de loop der tijd geheel verland.
Het huidige Bargerveen omvat ruwweg drie deelgebieden. Het Meerstalblok in het noorden bestaat uit
vergraven en ontwaterd hoogveen met daarin kleine kernen onvergraven, levend hoogveen. Het
centrale deel, het Amsterdamsche Veld, is tot op het restveen afgegraven. Het zuidelijk gelegen
Schoonebekerveld kent een afwisselend landschap met deels vergraven hoogveen en
bovenveengraslanden op ontwaterd, maar weinig vergraven veen. De restanten van de
bovenveencultuur zijn verspreid in het gebied aanwezig in de vorm van graslanden met
slagenverkaveling, ondiepe boekweitgreppels en enkele oude huisjes.
In het Bargerveen zijn door Staatsbosbeheer al vanaf de jaren 1970 allerlei maatregelen getroffen die
zijn gericht op hoogveenherstel. Om water vast te houden zijn dammen aangelegd en 'lekken' in de
zandige ondergrond gedicht. Een wezenlijke maatregel was het in 1997 dichten van de verlengde
Noordersloot, een tot vijf meter diepe leiding welke in de jaren 1960 dwars door de uitloper van de
Hondsrug was gegraven. Recent is aan de noordzijde met Europese subsidie een stelsel van
leemdijken en waterbekkens gerealiseerd. In combinatie met nog in te stellen buffergebieden lijkt aan
die zijde een optimale waterhuishouding te zijn bereikt. Aan de zuidzijde wordt een vergelijkbare
aanpak nagestreefd, om een goede buffering tussen natuur en landbouw te bereiken. Ondanks alle
maatregelen blijkt het lastig om de complexe hydrologische situatie in een levend hoogveensysteem te
re genereren. Zo is de kenmerkende sponswerking van de bovenste veenlagen in het restveen
vermoedelijk onherstelbaar aangetast. Het effect van al deze ingrepen is nogal wisselend en mede
afhankelijk van de uitgangssituatie.
De Klapekster is een opvallende soort die in ons land tegenwoordig alleen als doortrekker en
wintergast te boek staat, onder meer in hoogveengebieden als het Bargerveen. Als broedvogel is
deze zangvogel uit de familie van klauwieren sinds 2002 uit Nederland verdwenen.
Natuurwaarden
www.natuurpresentaties.nl
29

De hoogveenvegetatie in het Meerstalblok is relatief goed bewaard gebleven. In de centrale meerstal
in dit gebied ligt een van de best ontwikkelde restanten levend hoogveen in ons land (H7110). De
vegetatie wordt hier gekenmerkt door diverse veenmossoorten, waaronder Hoogveenveenmos
(Sphagnum magellanicum), Wrattig veenmos (Sphagnum papillosum), Vijfrijig veenmos (Sphagnum
pulchrum) en Rood veenmos (Sphagnum rubellum), en verder door Beenbreek (Narthecium
ossifragum), Rode bosbes (Vaccinium vitisidaea), Kraaihei (Empetrum nigrum), Lavendelhei
(Andromeda polifolia), Kleine veenbes (Vaccinium oxycoccus), Tengere heideorchis (Dactylorhiza
maculata subsp. elodes) en de enige resterende populatie in ons land van Lange zonnedauw
(Drosera longifolia) en haar bastaard met Ronde zonnedauw (Drosera x obovata). In 1966 werden hier
de uiterst zeldzame soorten Bruin veenmos (Sphagnum fuscum) en Veengaffeltandmos (Dicranum
bergeri) aangetroffen, waarvan de laatste sindsdien nooit meer is waargenomen. In dit kerngebied
komen nog enkele andere, kleinere, voormalige meerstallen voor met goed ontwikkelde
hoogveenbulten. Enkele voormalige meerstallen zijn door vernatting weer geïnundeerd. Deze
waterplassen met een spaarzame begroeiing zijn in veel gevallen herkenbaar aan de dominantie van
Snavelzegge (Carex rostrata), die in dit deel van het Bargerveen vrijwel beperkt is tot voormalige
meerstallen.
Een groot deel van het herstellend hoogveen (H7120) wordt nu nog in beslag genomen door natte
heide (Ericetum tetralicis). Plaatselijk gaat het om fraai ontwikkelde vormen met een hoge abundantie
van soorten als Veenbies (Trichophorum cespitosum subsp. germanicum), Beenbreek,
Kussentjesveenmos (Sphagnum compactum), Week veenmos (Sphagnum molle), Zacht veenmos
(Sphagnum tenellum), Veendubbeltjesmos (Odontoschisma sphagni) en diverse korstmossen van het
geslacht Cladonia.
Grote delen van het Amsterdamsche Veld en het Schoonebekerveld zijn volledig verveend. Door
verhoging van de waterpeilen zijn grote plassen ontstaan, die een ideale slaapplaats vormen voor
ganzen en eenden, maar waar de hoogveenvorming stagneert. Wel komen hier uitgestrekte velden
met Waterveenmos (Sphagnum cuspidatum) voor. De grootste delen bestaan hier uit droge heide
(H4030) met hier en daar wat natte heide (H4010). De heide wordt opengehouden door een kudde
Schoonebeeker heideschapen. De overgangen van de drogere gronden op de uitloper van de
Hondsrug naar de lagere, onder water staande delen hebben goede potenties voor
hoogveenontwikkeling.
In het zuidelijke gebied liggen diverse bovenveengraslanden, jaarlijks gemaaide cultuurlandjes, die op
onvergraven hoogveen zijn ontstaan na beëindiging van de boekweitcultuur. De graslanden vertonen
verwantschap met heischrale graslanden (Nardo-Galion saxatilis) en vallen vooral op door het talrijke
voorkomen van Welriekende nachtorchis (Platanthera bifolia). Op overgangen naar begroeiingen van
het Carici curtae-Agrostietum caninae komen Heidekartelblad (Pedicularis sylvatica) en Addertong
(Ophioglossum vulgatum) voor. Een deel van de bovenveengraslanden is door recente
waterstandverhogingen verloren gegaan. Waar het Nardo-Galion goed is ontwikkeld, worden deze
graslanden beschouwd als vormen van het prioritaire habitattype 6230. De bovenveengraslanden
herbergen een zeer grote populatie van de Aardbeivlinder (Pyrgus malvae), waarvan de rupsen zich
voeden met Tormentil (Potentilla erecta).
De insectenfauna in het Bargerveen wordt verder gekenmerkt door diverse zeldzame
hoogveensoorten. Bij de libellen is een populatie van de Noordse glazenmaker (Aeshna subarctica)
van belang. Deze soort komt van nature voor in oligotrofe tot mesotrofe veengebieden, zoals in de
randzone van weinig beïnvloede hoogveengebieden (laggzone). De bedreigde Koraaljuffer (Ceriagrion
tenellum) heeft in het Meerstalblok de grootste populatie in ons land. Ook onder een minder bekende
insectengroep als zweefvliegen zijn de aantallen soorten niet hoog, maar gaat het wel om zeldzame
specialisten. De elders in het land zeldzame, fraai zwartgeel gestreepte Seri comyia lappona komt hier
algemeen voor, evenals de boreale soort Eristalis anthophorina en de recent nieuw voor de
wetenschap beschreven Sphaerophoria potentillae. De larven van Sericomyia lappona leven in
www.natuurpresentaties.nl
30

drijvende veenmospakketten. De larven van Snavelzeggeplatvoetje (Platycheirus perpallidus) voeden
zich met een bladluissoort die leeft op Snavelzegge. Voor de volwassen zweefvliegen is Beenbreek in
dit gebied een belangrijke bron voor stuifmeel en daarmee vervullen de zweefvliegen en passent een
rol bij de bestuiving van deze plant.
Onder de loopkevers valt niet alleen het voorkomen van diverse zeldzame hoogveensoorten op,
waaronder de Goudrandloopkever (Carabus nitens) en de Turfloopkever (Agonum ericeti), maar ook
de talrijkheid van diverse grote, wat minder zeldzame soorten. Mede dankzij dit aanbod van grote
insecten is het gebied momenteel het belangrijkste broedgebied in Nederland voor de Grauwe
klauwier. In topjaren broedden er meer dan honderd paren, recentelijk enige tientallen.
Het Bargerveen is ook voor vele andere broedvogelsoorten van heide- en veengebieden van groot
belang, zoals Geoorde fuut, Porseleinhoen, Nachtzwaluw, Blauwborst, Paapje en Roodborsttapuit.
Door het vernatten van het gebied broeden hier ook watervogels als Bergeend, Zomertaling, Slobeend
en Waterral. Er is een grote kolonie kokmeeuwen gevestigd en er broeden kleine aantallen Zwarte
stern, Visdief en Zwartkopmeeuw. Het Bargerveen is een van de weinige plaatsen op het vasteland
waar in recente jaren wel eens een Velduil of een Blauwe kiekendief heeft genesteld. In de winter is
het een belangrijk gebied voor de Toendrarietgans en ook zijn er dan taigarietganzen te vinden.
Klapekster en wederom de Blauwe kiekendief maken het winterbeeld compleet.
www.natuurpresentaties.nl
31

Laagveengebied Alde Feanen
(http://www.np-aldefeanen.nl)
Open water, uitgestrekte rietvelden, bloemrijk grasland en moerasbossen. Dat is het beeld van het
huidige Nationaal Park De Alde Feanen. De oorsprong van dit prachtige laagveengebied gaat terug tot
de laatste twee ijstijden. Vanaf de jaartelling heeft de mens steeds nadrukkelijker zijn stempel op dit
gebied gedrukt
Laagveenmoerassen behoren tot de soortenrijkste natuurgebieden van ons land. Dit valt deels te
verklaren door de grote landschappelijke afwisseling in dergelijke gebieden. Dit geldt zeker ook voor
De Alde Feanen. Alle stadia van een goed ontwikkeld moeras kan de bezoeker hier aantreffen, van de
weidsheid van het (grote) open water tot de beschutting van het moerasbos. Elk stadium in de
ontwikkeling van een moerasgebied heeft zijn eigen karakteristieke bewoners. Zo is het open water
het domein van vele vissoorten, vormen de uitgestrekte rietvelden een prima onderkomen voor allerlei
moerasvogels en vormen de bloemrijke natte graslanden uitstekende broedgebieden voor
weidevogels. Het is niet voor niets dat De Alde Feanen door kenners als één van de mooiste
moerasgebieden van Noordwest Europa wordt gezien!
Open water
Het totale oppervlak aan open water in De Alde Feanen bedraagt circa 425 hectare. Het bestaat uit
sloten, vaarten, petgaten, plassen en meren. Hoewel ondergedoken waterplanten vrij zeldzaam zijn,
komen grote velden gele plomp en witte waterlelie algemeen voor. In de waterrijke Alde Feanen zijn
circa 20 vissoorten te vinden. In het boezemwater is de brasem verreweg het talrijkst. In de afgesloten
wateren is de visstand veel gevarieerder. Hier vinden we naast brasem veel blankvoorn, baars, snoek
en paling. De visrijke wateren vormen een belangrijke voedselbron voor water- en moerasvogels. Zo
komen fuut, aalscholver en blauwe reiger het hele jaar algemeen voor. Maar ook zeldzame soorten als
purperreiger en roerdomp profiteren van de rijke visstand.
De grotere plassen vormen in het najaar en in de winter (zo lang het water niet dichtvriest) belangrijke
rust- en pleisterplaatsen voor watervogels. Vooral duizenden eenden, als smient, wilde eend,
krakeend, kuifeend en tafeleend verblijven op deze plassen.
Rietland
In De Alde Feanen vormt rietland een behoorlijk deel van de totale oppervlakte van het Nationaal
Park. Uitgebreide rietgordels komen voor langs open water van meren en kleinere wateren. Het
voorkomen van grote oppervlakten riet is van groot belang. Allereerst is het waterzuiverend,doordat
het slib invangt en voedingsstoffen, als fosfaat en nitraat, aan het water onttrekt. Allerlei vissen maken
gebruik van riet als paai- en schuilplaats. Daarnaast biedt riet moeras- en watervogels, zoals
baardman, kleine karekiet en rietgors, een veilige nest- en foerageerplaats. Met name overjarig
waterriet biedt een aantal zeldzame moerasvogels, zoals bruine kiekendief, roerdomp en rallen goede
nestgelegenheid.
Grasland
Voor de vervening bestond een groot deel van het Friese veenweidegebied uit grasland. In de
Middeleeuwen was het in het Lage Midden van Fryslân zo nat, dat deze graslanden alleen als
hooiland te gebruiken waren. 's Winters stonden ze onder water. Door het jaarlijks maaien en het
ontbreken van bemesting trad een verschraling van de bodem op. Het gevolg waren weinig
productieve maar soortenrijke blauwgraslanden en dotterbloemhooilanden. Later zijn deze gebieden
bijna allemaal bedijkt en bemalen. Daarnaast deed de (kunst)mest zijn intrede. Het gevolg was dat
deze blauwgraslanden en dotterbloemhooilanden zeldzaam werden. In De Alde Feanen vinden we
nog steeds grote oppervlakten grasland. Van het blauwgrasland resteren nog slechts enkele hectaren.
Dit grasland wordt vooral door grondwater gevoed. Het blauwgrasland kent een grote rijkdom aan
grassen, kruiden en vooral grasachtige planten, zoals verschillende soorten zeggen. De naam komt
www.natuurpresentaties.nl
32

waarschijnlijk van de blauwe zegge. Deze soort kleurt, samen met een aantal andere kenmerkende
soorten, de velden in de zomer blauwgrijs. Naast de blauwe zegge zijn de Spaanse ruiter, vlozegge,
blonde zegge en pijpenstrootje kenmerkende soorten. Maar ook verschillende soorten orchideeën
voelen zich in deze zeldzame graslanden thuis. Op de Rûne Sâne en de Twa Sân Mêden kunt u nog
kenmerkende soorten van blauwgraslanden vinden.
Ruigten
Ruigten zijn in laagveenmoerassen als De Alde Feanen algemeen. Rietland gaat door ophoping van
strooisel verruigen. Bijvoorbeeld als er minder wordt gemaaid of als maaisel in het veld blijft liggen.
Kleurig bloeiende ruigtekruiden, zoals moerasspirea, echte valeriaan, poelruit, grote wederik en
moeraslathyrus, treden dan op de voorgrond. Dergelijke strooiselruigten zijn kenmerkend voor een
matig voedselrijk milieu. Een ander soort ruigte vinden we op plekken waar door golfslag aanspoelsel
en modder in de rietkraag terechtkomen. De rietspruiten sterven hierdoor af. Maar opvallend
bloeiende ruigtekruiden profiteren juist van de aangespoelde voedingsstoffen. Moerasmelkdistel, harig
wilgenroosje, Koninginnekruid en haagwinde zijn hier voorbeelden van. Deze bloemrijke ruigten
hebben een grote aantrekkingskracht op insecten. Op het bloeiende Koninginnekruid wemelt het in de
nazomer van dagpauwogen, kleine vossen en met wat geluk atalanta's en distelvlinders.
Moerasbos
Het huidige moerasbos is maximaal een kleine zestig jaar oud. In de Tweede Wereldoorlog is, door de
behoefte aan brandhout voor de wintermaanden, vrijwel al het bos in De Alde Feanen gekapt. Maar
door het langdurige “beheer” van nietsdoen hebben zich waardevolle elzenbroekbossen ontwikkeld.
Naast de zwarte els is de grauwe wilg een kenmerkende soort. Ook vindt men er veel sporkehout en
wilde kamperfoelie. En langs de randen groeit, vooral in het oostelijk deel, de heerlijk geurende gagel.
De bossen zijn rijk aan (korst)mossen, paddenstoelen, insecten en bosvogels. Vogels als buizerd,
havik, en grote bonte specht broeden in deze bossen. Kleine zangvogels, zoals goudvink, grauwe
vliegenvanger en nachtegaal vinden hier een rijk gedekte dis met insecten. Vermeldenswaard is ook
de grote aalscholverkolonie (circa 350 paar) in een deel van het moerasbos van de Princehof.
Ook reeën en zelfs de zeldzame boommarter voelen zich in de dekking van het bos veilig.
Beheer
Het huidige beheer van Nationaal Park De Alde Feanen wordt voor het grootste deel uitgevoerd door
de natuurbeschermingsvereniging It Fryske Gea. Het beheer is met name gericht op behoud en
ontwikkeling van de natuurwaarden. Eens in de 10 jaar wordt er een beheerplan geschreven. De basis
hiervan wordt gevormd door allerlei notities die uitvoerig worden besproken. Deze kunnen eventueel
leiden tot tussentijdse wijzigingen en aanpassingen van het beheerplan. Aangezien De Alde Feanen
een gebied is met veel variatie aan landschaptypen vraagt elk gebiedstype om een andere vorm van
beheer.
www.natuurpresentaties.nl
33

Verveningsgebieden Rottige Meente, De Deelen en Brandemeer (SBB)
Genieten was er voor de veenarbeiders niet bij. Turfwinnen was méér dan hard werken. Het
landschap dat zij achterlieten is wel degelijk om te genieten: de uitbundige natuur van de
Veenpolders.Erbarmelijk waren de leefomstandigheden van de arbeiders die tot ver na 1900 ‘in het
veen’ werkten. De mannen zwoegden van donker tot donker in het natte laagveen om zo veel mogelijk
turven uit de bodem te halen. De vrouwen zwoegden thuis om de vele kindermonden te voeden. De
Friese veenpolders -
De Deelen, Brandemeer en Rottige Meente – waren minder dan een eeuw geleden het toneel van
mensonterende omstandigheden, nu zijn het rijke natuurgebieden.
Het resultaat van de turfwining is een mozaïek van water en land, riet en trilvenen, bloeiende
graslanden en petgaten. En een uitbundig planten- en dierenleven, met in de Rottige Meente zelfs
otters die vanuit de nabijgelegen Weerribben zijn komen aanzwemmen. Drie Friese natuurparels, met
dank aan de veenarbeiders.
Rottige Meente en het Brandemeer hebben een rijk historisch verleden. Het gevarieerde landschap
dankt zijn ontstaan aan turfwinning in de 19e en 20e eeuw. Grote delen zijn vergraven tot petgaten en
legakkers. Het huidige reservaat heeft hieraan zijn typische vorm te danken. Door de afwisseling van
water en droge plekken kent Rottige Meente veel gevarieerde leefgebieden. Zo zijn er bloemrijke
graslanden, trilvenen en veenmosrietlanden waarin bijzondere plant- en diersoorten voorkomen. In het
verleden was het gebied een afgezonderde hoek van Staatsbosbeheer, maar de laatste jaren is de
focus veranderd van louter rietbeheer naar meer recreatie. Vroeger was de Rottige Meente een
verborgen parel; tegenwoordig is al de prachtige natuur er nog steeds, maar méér mensen kunnen
ervan genieten.
Rottige Meente & Brandemeer
http://www.synbiosys.alterra.nl/natura2000
De Rottige Meenthe & Brandemeer zijn een laagveenverlandingsgebied dat de noordelijke
voortzetting vormt van de laagvenen van Noordwest-Overijssel. Naast de Weerribben en De Wieden
is dit het belangrijkste gebied in Nederland is voor de grote vuurvlinder. Jonge verlanding komt goed
op gang.
Basisgegevens
Natura 2000 LandschapMeren en moerassen
Status: Habitatrichtlijn
Beheerder: Staatsbosbeheer, Provincie Fryslân, particulieren
Oppervlakte: 1.396 ha
Kenschets
De Rottige Meenthe en Brandemeer vormen in Zuid-Friesland de uitloper van de beroemde
laagveengebieden Wieden en Weerribben. Evenals deze Overijsselse gebieden betreft het een
verveend moerasgebied. Het gebied is ge legen tussen de beekdalen van Linde en Tjonger. Dankzij
www.natuurpresentaties.nl
34

de goede waterkwaliteit komen hier tal van kenmerkende laagveenbegroeiingen en bijbehorende
soorten voor, waaronder momenteel de enige Friese locatie met trilveen. De Rottige Meenthe maakt
onderdeel uit van het zo beperkte leefgebied van de Grote vuurvlinder (Lycaena dispar). Het Natura
2000gebied vormt een belangrijke schakel tussen de Overijsselse moerassen, de laagveengebieden
van Midden-Friesland en de Friese beekdalen.
Landschap
De naam Rottige Meenthe duidt erop dat we hier in het verleden te maken hadden met
gemeenschappelijke weidegronden die weinig geschikt waren om op te boeren. In de 19de eeuw werd
dit weinig toegankelijke moerasgebied grootschalig verveend, waarna een landschap van petgaten en
legakkers overbleef, met plaatselijk grotere plassen. Ook het noordelijker gelegen Brandemeer, in de
polder Oldelamer, vertoont een dergelijk patroon. Dit terrein aan de benedenloop van de Tjonger heeft
zijn naam waarschijnlijk te danken aan een grote veenbrand die hier in het verleden heeft gewoed. De
beide deelgebieden worden gescheiden door de Helomavaart. Dit afvoerkanaal werd in jaren 1920
verbreed en verdiept om de Linde te ontlasten, die steeds meer water kreeg te verwerken door de
ontginning van hoogveengebieden aan de bovenloop. Het Staatsbosbeheer deed in de Rottige
Meenthe in de jaren 1950 zijn eerste aankopen, gericht op de bescherming van de Otter en de Grote
vuurvlinder. Tegenwoordig gaat het om een meer dan 1.000 ha groot natuurgebied, dat nog steeds
wordt uitgebreid. Binnen de Ecologische Hoofdstructuur wordt gestreefd naar een goede verbinding
met de Weerribben en een aansluiting op de laagveengebieden van Midden-Friesland.
In de periode 1996-2000 is in de Rottige Meenthe en het Brandemeer hard gewerkt aan herstel van
de kenmerkende laagveenbiotopen. Doordat het gebied hoger ligt dan de omringende polders, vindt
wegzijging van water plaats. Dit wordt gecompenseerd door boezemwater en beekwater van Tjonger
en Linde in te laten. De waterkwaliteit wordt sterk verbeterd door het ingelaten water via een
kilometers lang stelsel van sloten naar het centrum van de gebieden te leiden. Dankzij een eigen
waterhuishouding kan tevens het peil meer natuurlijk worden gemaakt: het water staat nu 's winters
circa 20 centimeter hoger dan in de zomer. Met het oog op jonge verlandingsstadia is een aantal
nieuwe petgaten gegraven. Een kleinschalig beheer van rietsnijden en maaien zorgt dat het gebied
een fraaie afwisseling van biotopen heeft, waarmee het doet denken aan een kleine variant van de
Weerribben.
De Grote karekiet is samen met de Roerdomp een van de vogelsoorten uit de referentielijst van de
Vogelrichtlijn die in het Natura 2000gebied Rottige Meenthe en Brandemeer worden gezien en
gehoord.
Natuurwaarden
De belangrijkste natuurwaarden van het gebied bevinden zich in de kern van de Rottige Meenthe, die
het verste weg ligt van het inlaatpunt van boezemwater. Hier ligt een netwerk van kleine slootjes,
waardoor over een grote oppervlakte een contactzone aanwezig is tussen basenrijk oppervlaktewater
en zuur regenwater. Dit is het milieu van het zeldzame trilveen, de associatie Scorpidio-Caricetum
diandrae (H7140). In drassige delen dicht langs de sloten domineert plaatselijke Rood schorpioenmos
(Scorpidium scorpioides) en worden kenmerkende soorten aangetroffen als Groenknolorchis (Liparis
loeselii), Ronde zegge (Carex diandra), Reuzenpuntmos (Calliergon giganteum), Groen
schorpioenmos (Scorpidium cossonii) en Echt vetmos (Aneura pinguis). Ook treden hier zeldzame
veenmossen van relatief basenrijke condities op, zoals Glanzend veenmos (Sphagnum subnitens),
Sparrig veenmos (Sphagnum teres) en Trilveenveenmos (Sphagnum contortum). Hoewel de
oppervlakte aan trilveen in de Rottige Meenthe aanzienlijk kleiner is dan in de Wieden en Weerribben,
www.natuurpresentaties.nl
35

etreft het toch een zeer belangrijke locatie. Het gaat immers om de enige actuele Friese vindplaats
van deze associatie, die in Nederland en heel Europa sterk bedreigd is.
Het herstel van de waterkwaliteit blijkt voorts uit begroeiingen met Krabbenscheer (Stratiotes aloides),
die over een grote oppervlakte voorkomen, samen met de daarbij behorende libel Groene
glazenmaker (Aeshna viridis). Velden met Groot blaasjeskruid (Utricularia vulgaris) en Kikkerbeet
(Hydrocharis morsusrana) behoren tot hetzelfde habitattype (H3150). Een enkel slootje is zelfs
begroeid met het kranswier Buigzaam glanswier (Nitella flexiis), zodat lokaal sprake is van het
habitattype 3140. Dankzij de verbeterde waterkwaliteit zijn inmiddels ook in de Brandemeer de eerste
aanzetten te zien van het ontstaan van trilveen en Krabbenscheervegetatie.
Een andere belangrijke natuurwaarde vormen de uitgestrekte veenmosrietlanden in het gebied
(associatie Pallavicinio-Sphagnetum, eveneens gerekend tot H7140). Kenmerkend voor dit
begroeiingstype is de combinatie van ijl Riet (Phragmites australis) en een dikke mat van
veenmossen. Deze mat bestaat hier voornamelijk uit Gewoon veenmos (Sphagnum palustre). In de
veenmosrietlanden groeien soorten als Moerasvaren (Thelypteris palustris), Paddenrus (Juncus
subnodulosus), Wateraardbei (Comarum palustre), Moerasviooltje (Viola palustris) en Ronde
zonnedauw (Drosera rotundifolia), en hier en daar zeldzame mossoorten van relatief basenrijke
omstandigheden, zoals Hartbladig puntmos (Calliergon cordifolium), Goudsikkelmos (Drepanocladus
polygamus) en Lippenmos (Chiloscyphus polyanthos). Het Veenmosrietland is tevens het leefgebied
van de Grote vuurvlinder, waarvan in zowel de Rottige Meenthe als het Brandemeer een kleine
populatie voorkomt. Ook de sterk bedreigde Zilveren maan (Boloria selene) weet zich hier te
handhaven, dankzij de vele moerasviooltjes.
In botanisch opzicht is verder het Blauwgrasland (H6410) van betekenis, dat voorkomt op legakkers.
In de Rottige Meenthe beslaat dit type slechts een kleine oppervlakte, met als meest opvallende soort
de Spaanse ruiter (Cirsium dissectum). De moslaag wordt hier vrijwel geheel ingenomen door
Gewoon veenmos, zodat we duidelijk te maken hebben met een zure vorm van het habitattype. In de
Brandemeer komt een aanzienlijk grotere hoeveelheid Blauwgrasland voor, helaas echter buiten de
begrenzing van het Natura 2000gebied. Dit habitattype kent in Friesland al met al nog een relatief
groot aantal, zij het merendeels kleine vindplaatsen. Net als op veel plaatsen in de provincie is het
Blauwgrasland hier gemiddeld wat minder soortenrijk dan elders in het land.
Buiten de kern van het gebied liggen veel graslandpercelen die van belang zijn voor weidevogels, en
voorts diverse hooilanden met als bijzonderheid onder meer Noordse zegge (Carex aquatilis),
rietlanden met een typische laagveensoort als Grote boterbloem (Ranunculus lingua) en
strooiselruigten (H6430), met Moeraswolfsmelk (Euphorbia palustris) als een van de kenmerkende
soorten. Moerasbosjes met berken vormen fragmentaire voorkomens van het habitattype 91D0.
De uitbreiding van het aantal petgaten leidde ertoe dat er in het gebied een aanzienlijke oppervlakte
plasdras moeras is bijgekomen. Dit heeft een positief effect gehad op de aanwezige moerasvogels.
Jaarlijks broeden weer diverse paren Roerdomp en er is een kolonie aalscholvers van honderden
paren gevestigd. Ook het Porseleinhoen is in recente jaren weer gehoord. Ooievaars van het
buitenstation bij Spanga zoeken hun voedsel vaak in het gebied. In de winter wordt het gebied door
ganzen, eenden en zwanen bezocht, onder meer door Kleine zwaan, Kolgans, Grauwe gans en
Brandgans.
De Otter, een van de redenen om het gebied destijds aan te kopen, wist na het uitzetten van een
eerste groep dieren in 2002 en 2003 de Rottige Meenthe nog niet te bereiken (vanuit de Wieden en
Weerribben), maar lijkt zich inmiddels wel te hebben gevestigd na het uitzetten van een tweede groep
in de periode 2004-2007 (onder andere in het gebied zelf). Sinds kort zijn gebiedsdekkend volwassen
en bijnavolwassen dieren aanwezig in - van noord naar zuid - de Lindevallei, de Rottige Meenthe, de
Weerribben, de Wieden en de Oldematen. In de winter van 2007-2008 was het totale aantal otters
toegenomen tot 35, dit ondanks aanzienlijke verliezen door het verkeer.
www.natuurpresentaties.nl
36

Laagveengebied Wieden-Weerribben
(http://www.np-weerribbenwieden.nl)
Hoe ongerept het gebied er ook uit mag zien, het is voor het grootste deel door mensenhanden
gemaakt. De mensen trokken hier vroeger het veen omhoog uit het water en maakten er turf van.
Overal in het nationaal park is het patroon van weren (trekgaten) en ribben (legakkers) terug te
vinden. Op sommige plaatsen werd teveel veen weggehaald. Onder invloed van wind en golven
ontstonden daardoor grote meren (wieden). Na de periode van vervening gingen rietlanden de aanblik
van het landschap bepalen.
Open water
Water is de meest bepalende factor voor plant en dier in Nationaal Park Weerribben-Wieden. Het
water bestaat vooral uit sloten, vaarten en petgaten. In De Wieden komen ook grote plassen voor. In
het rustige water van de sloten en petgaten groeien allerlei waterplanten. Op en in het water leven
verder tal van moerasbewoners zoals bijvoorbeeld de vele soorten watervogels en insecten. Langs het
open water groeien vele oeverplanten zoals vele zeggeplanten en natuurlijk riet.
De plaatselijke beroepsvissers gebruiken het open water om hun fuiken te plaatsen. Ze vangen met
name paling, maar andere vissoorten zoals bijvoorbeeld snoekbaars en blankvoorn vangen zij ook in
de fuik.
Rietland
Er zijn verschillende rietlanden in De Weerribben en De Wieden.
Waterriet
In open water waar het riet in het water of vlak langs de oever staat wordt het riet 'waterriet' genoemd.
In de Weerribben komt watterriet niet veel meer voor. Toch is het een erg belangrijke biotoop voor
veel bijzondere vogels.
Cultuur rietland
Het cultuurrietland is van groot belang voor de rietcultuur. In deze percelen groeit voornamenlijk riet en
nog maar weinig andere kruiden en grassen. Bij het snijden van het riet wordt de andere vegetatie er
tussen uit gekamd. Het riet dat overblijft wordt verder verwerkt en later verkocht als dakbedekking.
Verouderd rietland
Deze rietlanden hebben te kampen met verdroging. Het riet begint 'hol' te staan. Dat wil zeggen dat er
nog maar weinig rietstengels op een vierkante meter staan. Er staan in deze percelen dan ook veel
kruiden en grassen. Tevens hebben deze percelen te kampen met verbossing. De opslag van jonge
bomen neemt toe naarmate het rietland veroudert. Als er geen riet meer gemaaid wordt verandert zo'n
rietland binnen een paar jaar in een moerasbos.
Overjarig riet
Overjarig riet is een stuk rietland dat één of twee jaar niet is gemaaid. Dit riet is erg belangrijk voor de
rietvogels die in het voorjaar van de trek weer terugkomen in dit gebied. Bijna al het riet is gemaaid in
het voorjaar. Daarom hebben de vogels alleen nog maar schuilmogelijkheden in dit overjarig riet. Het
jonge riet is dan nog niet lang genoeg.
Hooilanden
www.natuurpresentaties.nl
37

De wortelstokken en wortels van planten verstrengelen zich onder water. Zo ontstaan drijvende
vegetaties - drijftillen of kraggen - die als ze dik genoeg zijn begaanbaar worden. Op de kraggen
vinden we bijzondere planten die horen bij vochtige, voedselarme graslanden. Bijvoorbeeld de echte
koekoeksbloem en verschillende orchideeënsoorten. De hooilanden en de ribben die tussen de
rietlanden liggen, worden gemaaid in de zomer. Het maaisel wordt afgevoerd, met de voedingsstoffen
uit de bodem. Zo blijven de hooilanden voedselarm. De rietlanden worden juist in de winter gemaaid.
Door dit afwisselende maaibeheer neemt de variatie in De Weerribben en De Wieden aan
plantensoorten toe, en daarmee ook de rijkdom aan diersoorten en insecten.
Actief beheer
Alle stadia in de natuurlijke ontwikkeling van open water tot moerasbos, zijn waardevol. Als de natuur
haar gang mag gaan, overanderen de petgaten, de rietlanden en de hooilanden zich na verloop van
tijd tot één groot moerasbos. Dit zou de ruimtelijke variatie en de diversiteit in natuurwaarden sterk
beperken. Veel bijzondere soorten planten en dieren zouden bij gebrek aan een geschikte
leefomgeving in de loop der tijd verdwijnen. Door een actief beheer bewaart het nationaal park in het
grootste deel van het gebied de landschapstypen tussen open water en moerasbos. Er wordt actief
ingegrepen door regelmatig riet- en hooilanden te maaien, door vaarten uit te baggeren en oevers
schoon te maken.
Verder zijn er speciale projecten om het aantal hectares moerasbos te verminderen. Deze stukken
natuur worden omgevormd naar hooilanden, rietlanden of weer helemaal terug naar open water. Zo
ontstaat er meer leefruimte voor de planten en dieren die in dit soort gebieden voorkomen.
Eendenkooien
In de moerasbossen groeien veel elzen en berken, waar kamperfoelie en hop zich om de
boomstammen slingeren. De oudste moerasbossen liggen rondom de eendenkooien. In De
Weerribben liggen er twee: de Kloosterkooi en de Kooi van Pen. De Kloosterkooi bij Kalenberg was
lang ongebruikt en verwaarloosd, maar is inmiddels gerestaureerd. Hij wordt alleen nog gebruikt voor
educatieve doeleinden. In de Kooi van Pen worden sinds 2007 geen eenden meer gevangen, maar de
eendenkooi blijft gesloten voor publiek. In deze eendenkooi groeit het vrij zeldzame heksenkruid.
Vereniging Natuurmonumenten beheert in De Wieden een viertal eendenkooien, waaronder de
Kierschewijde kooi, de Bakkerskooi en de Grote Otterskooi.
Eendenkooien hebben een rijke historie, die soms zelfs teruggaat tot aan de Middeleeuwen. De
kooien werden gebruikt om eenden te vangen voor de consumptie. Met behulp van tamme eenden en
een kooikershondje werden de wilde eenden naar een beschutte en veilige plek gelokt en gevangen in
de vangpijp. Sinds 1970 is het steeds moeilijker de verbossing in de verouderde rietlanden tegen te
gaan. Op dit moment bestaat een groot deel van het Weerribben en Wieden gebied uit moerasbos.
Zonder actief beheer zou De Weerribben en De Wieden op den duur te veel verlanden en veranderen
in een groot moerasbos met een paar meren in De Wieden.
Rietcultuur
De plaatselijke bevolking schakelde rond 1920 geleidelijk over op rietteelt. In en langs de ondiepe
verveende petgaten groeiden weer water- en oeverplanten, die een bodem vormden waarop zich
rietlanden ontwikkelden. Rietteelt werd een belangrijke bron van inkomsten. De kwaliteit van het
Overijsselse riet - gebruikt voor dakbedekking - was zo goed, dat het in heel Europa bekend was.
Door de aanleg van de Noordoostpolder trad vanaf het midden van de jaren vijftig van de vorige eeuw
een geleidelijke verdroging van het gebied op. De oorzaak was het wegzijgen van het water in
Noordwest-Overijssel door de lage grondwaterstand in de nieuwe polder. Het gevolg was dat de
rietlanden minder nat werden, wat het vol groeien van de natte stukken - het verlandingsproces -
versnelde. Rietteelt werd door de verdroging steeds minder rendabel. De bewoners in het gebied
vonden ander werk, bijvoorbeeld in de landbouw. Voor een aantal mensen is de rietteelt echter nog
steeds een belangrijke bron van inkomsten. Daarom, en vanwege de landschappelijke en
www.natuurpresentaties.nl
38

natuurwetenschappelijke waarde van de rietlanden, is de rietteelt in een derde van het gebied blijven
bestaan. Nog steeds is het riet uit Weerribben en Wieden van uitstekende kwaliteit.
De Weerribben en De Wieden (Natura 2000)
http://www.synbiosys.alterra.nl/natura2000
De Weerribben is een ten dele vergraven veengebied in de kop van Overijssel. Het bestaat uit
uitgeveende trekgaten, onvergraven legakkers van wisselende breedte, grotere percelen nietvergraven
veen, verlandend water, trilveen rietlanden, graslanden, ruigteterreinen en moerasbossen.
Alle successiestadia van open water tot en met moerasheide en veenbos zijn aanwezig. Mede door
de betrekkelijk late vervening weerspiegelen ze nog veel van de oorspronkelijke gebiedsopbouw. Het
huidige landschap met een karakteristiek patroon van petgaten en legakkers is ontstaan door het
afgraven van veen voor de turfwinning. Toen rond 1920 de turfwinning niet meer rendabel was,
schakelde de lokale bevolking geleidelijk over op rietteelt. In 1919 werd het Stroink gemaal bij Blokzijl
gebouwd om het waterpeil in Noordwest Overijssel onder controle te krijgen. Hierdoor werden de
rietlanden minder nat, waardoor het verlandingsproces versnelde en het riet doorgroeid raakte met
ruigtekruiden.
Basisgegevens Weerribben:
Natura 2000 LandschapMeren en Moerassen
Status: Habitatrichtlijn + Vogelrichtlijn
Beheerder: Staatsbosbeheer
Oppervlakte 3.346 ha
De Wieden is een uitgestrekt laagveenmoeras met meren en kanalen met daartussen natte
graslanden, natte heiden, trilvenen, galigaanmoerassen, rietland en moerasbos. Het gebied is een
restant van het laagveengebied dat zich ooit van Zwolle tot ver in Fryslân uitstrekte. Een groot deel
bestaat uit uitgeveende petgaten.Alle successiestadia van open water tot en met moerasheide en
veenbos zijn aanwezig. Het gebied Wieden is beïnvloed door het oude rivierstelsel van de
Overijsselse Vecht. Er komen ondiepe kleiafzettingen voor. Door vervening, met bredere petgaten, zijn
de grote meren ontstaan. Het Giethoornse- en Duiningermeer zijn natuurlijke meren.
Basisgegevens De Wieden:
Natura 2000 LandschapMeren en Moerassen
Status: Habitatrichtlijn + Vogelrichtlijn
Beheerder: Natuurmonumenten, Rijkswaterstaat, particulieren
Oppervlakte: 9.260 ha
Kenschets
De Weerribben behoort samen met de Wieden tot het mooiste dat de laagveenlandschappen in ons
land te bieden hebben. In de Weerribben is over grote oppervlakten de traditionele rietcultuur nog
behouden gebleven, waardoor grote delen van het gebied als vanouds een open karakter hebben. Het
landschap toont een ware doolhof van sloten, petgaten, oude legakkers, broekbossen en rietlanden,
met alle bijbehorende soorten en plantengemeenschappen. Bewoning in het gebied is beperkt
www.natuurpresentaties.nl
39

gebleven: de karakteristieke dorpjes Kalenberg en Ossenzijl ademen het grootste deel van het jaar
nog rust en stilte uit.
Landschap
De Weerribben en De Wieden liggen in het oerstroomdal van de Vecht. Na de laatste ijstijd raakten de
lagere delen van dit dal onder invloed van de stijgende zeespiegel gevuld met veen. In eerste instantie
betrof dit voornamelijk zeggeveen, maar toen de vegetatie in toenemende mate boven de invloed van
het grond- en oppervlaktewater uitgroeide, ontwikkelde zich veel veenmosveen. Tot het begin van de
verveningen bestond de Weerribben al met al uit een grote hoogveenkern met aan de randen (langs
stroompjes en waar overstromingen plaatsvonden) laagveen. In deze randzones werd de
waterkwaliteit beïnvloed door oppervlaktewater, dat vanaf het Drents Plateau werd aangevoerd door
onder andere het riviertje de Linde. Het westelijke deel raakte tevens regelmatig overstroomd door
water vanuit de zich uitbreidende Zuiderzee. Hierdoor was in deze hoek een brakke invloed aanwezig
en werden als gevolg van de vele overstromingen dunne laagjes klei afgezet. Met het aanleggen van
een beschermende dijk omstreeks 1250 nam de invloed van de Zuiderzee af. Het gevolg van de
bedijking was niet alleen dat zout water buiten de deur werd gehouden, maar ook dat het zoete water
minder snel kon worden afgevoerd. De wateroverlast werd nijpender naarmate het gebied rondom de
Weerribben steeds verder in gebruik werd genomen. Door het bouwen van sluizen en vooral door de
bouw van het gemaal Stroink werd de afvoercapaciteit sterk vergroot. De aanleg van de
Noordoostpolder in 1942 betekende een nieuwe ingrijpende verandering in de waterhuishouding van
het gebied. Het polderpeil werd zeer laag gehouden met grote gevolgen voor de regionale hydrologie.
Hoewel de Weerribben waarschijnlijk nooit sterk onder invloed van grondwater heeft gestaan,
verdween deze invloed nu volledig en veranderde het gebied in een inzijgingsgebied. Om het
reservaat nat te kunnen houden (en de omliggende polders droog te houden) moest steeds meer
water worden ingelaten. De kwaliteit van dit water werd in de loop van de vorige eeuw echter steeds
slechter. Dit resulteerde in een sterke achteruitgang van bijzondere verlandingsgemeenschappen en
sterke verruiging van rietlanden en hooilanden.
De mens heeft niet alleen de waterhuishouding in het gebied sterk veranderd, maar - zoals in alle
laagveengebieden - is ook de turfwinning van grote invloed geweest, met als resultante een stelsel
van sloten, petgaten en legakkers. In zijn huidige verschijningsvorm is het gebied een cultuurhistorisch
bepaald landschap met natuurwaarden die sterk gebonden zijn aan menselijk handelen. Veel van de
vroegere werkzaamheden (zoals graven van petgaten, maaien van rietlanden en oogsten van bomen)
zijn economisch niet meer rendabel en worden nu als natuurbeheer uitgevoerd.
De turfwinning begon in de Weerribben later dan in de Wieden. In de Wieden hadden stormen in de
18de eeuw grote stukken land weggeslagen, omdat de petgaten te breed en de tussenliggende
stukken legakker te smal waren gemaakt. Als gevolg van deze gang van zaken was in de Weerribben
de turfwinning aan strengere regels gebonden. Zo mochten de weren en ribben samen niet breder
dan 33 meter zijn. De turfwinning bereikte een hoogtepunt in de 18de en 19de eeuw, toen de vraag
naar energie in het westen van Nederland groeide, en olie en gas nog geen rol van betekenis
speelden. De situatie veranderde omstreeks 1920 toen vrijwel al het winbare veen was verdwenen en
andere energiebronnen goedkoper werden. Veel veenarbeiders stapten over naar de rietteelt, die
mogelijk was op de kraggen van de dichtgroeiende petgaten. Het riet van de Weerribben staat bekend
om haar hoge kwaliteit en werd voornamelijk gebruikt voor dakbedekkingen. In de loop van de 20ste
eeuw nam de vraag naar riet echter sterk af, waardoor grote stukken rietland in de verkoop kwamen.
Het grootste deel hiervan is nu als natuurgebied in eigendom en beheer van het Staatsbosbeheer.
Natuurwaarden
De Weerribben valt ecologisch grofweg in drie deelgebieden uiteen. Het westelijke deel bestaat uit
voornamelijk veenmosveen met kleiafzettingen, het centrale deel uit veenmosveen zonder
kleiafzettingen en het oostelijke deel uit zeggeveen dat wordt gekenmerkt door een (steeds verder
www.natuurpresentaties.nl
40

afnemende) invloed van grondwater. Het westelijke en centrale deel staan niet onder invloed van
kwel. Vooral in het westelijke deel vinden bevloeiingen plaats ten behoeve van de rietteelt, die zorgen
voor aanvoer van basenrijk oppervlaktewater. Elk deelgebied heeft zijn eigen vegetatiekundig karakter
en bepaalde soorten zijn min of meer beperkt tot een van deze deelgebieden.
In het westelijke deel heeft het landschap door de prominente aanwezigheid van de rietcultuur nog het
meest een open karakter. Hier zijn de grootste oppervlakten aan trilveen (Scorpidio-Caricetum
diandrae, H7140) te vinden: van de totaal 35 ha bevindt zich 25 ha in dit deel van het gebied. In deze
zomergemaaide, natte gemeenschappen op drijvende kraggen zijn soorten als Ronde zegge (Carex
diandra), Rood schorpioenmos (Scorpidium scorpioides), Sterrengoudmos (Campylium stellatum),
Stijve zegge (Carex elata), Draadzegge (Carex lasiocarpa) en Wateraardbei (Comarum palustre) goed
vertegenwoordigd. De zeldzame Groenknolorchis (Liparis loeselii) heeft in de Weerribben in dit
vegetatietype haar optimum en is nog op ongeveer twintig plekken aanwezig. De meeste trilvenen in
de Weerribben zitten aan de zure kant van het ecologisch spectrum, met bijvoorbeeld veel Klein
blaasjeskruid (Utricularia minor). Deze soort groeit vooral in ondiepe slenken die grotendeels van het
oppervlaktewater geïsoleerd zijn geraakt. De zeer soortenrijke trilvenen van meer gebufferde
standplaatsen, met onder meer Plat blaasjeskruid (Utricularia intermedia), Zoddeknikmos (Bryum
neodamense), Trilveenviltsterrenmos (Rhizomnium pseudopunctatum) en Gewoon viltsterrenmos
(Rhizomnium punctatum) zijn schaars en beperkt tot enkele luwe petgaten in het oostelijke en
zuidoostelijke deel van de Weerribben. Een bijzondere diersoort van ondiepe verlandingen in
gebufferd water is de Donkere waterjuffer (Coenagrion armatum). De Weerribben is de enige plek in
Noordwest-Europa waar deze libel voorkomt. Op dit moment zijn drie kleine deelpopulaties bekend,
waarmee het een ernstig bedreigde soort is.
In het westelijke deel komt ook algemeen Galigaan (Cladium mariscus) voor, maar de planten vormen
slechts lokaal dominante gemeenschappen van de Galigaanassociatie (Cladietum marisci), die tot
habitattype 7210 behoren. Met een oppervlakte van slechts acht hectaren, dat bovendien in vele
snippers uiteen is gevallen, is het een van de meest bedreigde habitattypen van de Weerribben. De
kwaliteit ervan laat ook te wensen over: op de meeste plaatsen is sprake van een min of meer
verzuurde variant met veel veenmos.
De rietlanden zijn zeer gevarieerd van karakter, al naar gelang de lokale hydrologie, het type
maaibeheer, bevloeiing en beheer. In de Weerribben is een variant met veel Moerasvaren (Thelypteris
palustris) algemeen, met soorten van matig voedselrijke omstandigheden, zoals Tweerijige zegge
(Carex disticha), Paddenrus (Juncus subnodulosus), Wateraardbei, Draadzegge en Klein
blaasjeskruid. Hier en daar zijn ook soorten uit trilvenen aanwezig, waaronder Groenknolorchis,
Ronde zegge en Veenknikmos (Bryum pseudotriquetrum).
De verscheidenheid aan rietlanden maakt de Weerribben tot een bijzonder gebied voor verscheidene
aan rietland gebonden planten en dieren. De algemene tendens is, zoals in alle laagveengebieden,
verzuring. Zomermaaien en bevloeiing kunnen de natuurlijke successie vertragen, maar uiteindelijk
neemt de invloed van regenwater toe en ontwikkelen de rietlanden zich in de richting van
veenmosrietlanden (Pallavicinio-Sphagnetum), die in het westelijke deel van de Weeribben met 125
hectare hun hoofdverspreiding hebben. Deze overgangsvenen (eveneens H7140) zijn hier in
hoofdzaak aanwezig op aan de bodem vastgegroeide kraggen. Het gevolg van deze ligging zijn sterk
wisselende waterstanden op maaiveld. De rijke aanwezigheid van Pijpenstrootje (Molinia caerulea),
Hennegras (Calamagrostis canescens) en Grote wederik (Lysimachia vulgaris) zijn aanwijzingen voor
de schommelingen in de waterhuishouding. Veel veenmosrietlanden in de Weerribben zitten al aan de
zure kant; zo is Gewoon haarmos (Polytrichum commune) op veel plekken vrij algemeen. Rietlanden
die niet meer gemaaid worden, verruigen snel, en daar waar onder meer Moerasspirea (Fiipendula
ulmaria) op de voorgrond treedt, ontstaan ruigten van het Fiipendulion (H6430). Als gevolg van
verzuring en verbossing kunnen deze betrekkelijk soortenrijke strooiselruigten echter ook weer snel
verdwijnen.
www.natuurpresentaties.nl
41

Op plekken waar de verzuring verder is voortgeschreden en waar de waterstanden redelijk stabiel zijn,
ontwikkelen de veenmosrietlanden zich verder naar Moerasheide (Sphagno palustris-Ericetum,
H4010). In de Weerribben is dit idealiter een nat type, dat wordt gedomineerd door veenmossen als
Gewoon veenmos (Sphagnum palustre), Hoogveenveenmos (Sphagnum magellanicum), Stijf
veenmos (Sphagnum capillifolium) en Rood veenmos (Sphagnum rubellum). In het westelijke deel
komen de moerasheiden echter niet goed tot ontwikkeling, mede als gevolg van de sterk wisselende
waterstanden in het maaiveld. In verzuurde situaties zijn hier fragmenten van het Blauwgrasland
(Cirsio dissecti-Molinietum) en natte heide (Ericion tetralicis) aanwezig. Op de meeste plekken betreft
dit rompgemeenschappen met veel Pijpenstrootje. Slechts plaatselijk groeien soorten als Blauwe
knoop (Succisa pratensis) en Spaanse ruiter (Cirsium dissectum). Een bijzondere vlinder van de wat
zuurdere veenmosrietlanden is de Zilveren maan (Boloria selene), waarvan de rupsen leven op
Moerasviooltje (Viola palustris).
Het centrale deel van de Weerribben is het meest zure deel. Dit komt omdat hier geen invloed van
kwel bestaat, een kleilaag in de ondergrond ontbreekt en geen noemenswaardige bevloeiing wordt
uitgevoerd. Omdat de rietcultuur hier grotendeels is gestaakt, zijn grote delen in de afgelopen vijftig
jaar verbost geraakt. Het voorportaal van deze verbossing zijn Gagelstruwelen, waarvan hier en daar
nog mooie voorbeelden zijn te vinden. Maar doorgaans gaat de successie snel verder in de richting
van het Zompzegge-Berkenbroek (Carici curtae-Betuletum pubescentis) en Laagveen-Elzenbroek
(Thelypterido-Alnetum). Vooral het berkenbroek ontwikkelt zich in deze zure wereld goed. Hier en daar
zijn de voor deze gemeenschap karakteristieke veenmoskussens aanwezig, waardoor ze tot de beter
ontwikkelde veenbossen (H91D0) van Nederland behoren. Verdroging is wel een bedreiging voor
deze natte bossen, en de ruime aanwezigheid van bramen (Rubus), Pijpenstrootje en Smalle en
Brede stekelvaren (Dryopteris carthusiana en Dryopteris dilatata) is een signaal dat deze bossen nog
niet optimaal ontwikkeld zijn. Het centrale deel biedt waarschijnlijk de beste kansen om weer op enige
schaal hoogveenvorming op gang te krijgen. Wanneer dit lukt, kan de Weerribben op de lange termijn
zich tot een belangrijk hoogveenlandschap ontwikkelen: de meer mesotrofe randzones die in andere
veengebieden vaak moeilijk te vormen zijn, liggen hier in redelijke staat van instandhouding al klaar.
Behalve voor de veenbossen is het centrale deel ook de belangrijkste groeiplaats van de eerder
genoemde moerasheiden. De meeste locaties zijn weliswaar licht verdroogd en lijken op de
moerasheiden van het westelijke deel, maar plaatselijk zijn fraaie veenmosstructuren met ondermeer
Hoogveenveenmos aanwezig en dwergstruiken als Kleine veenbes (Vaccinium oxycoccus) en
Gewone dophei (Erica tetralix).
In het noordoostelijke deel van de Weerribben wordt de ondergrond, zoals eerder aangegeven
gedomineerd door zeggeveen. Waarschijnlijk heeft dit deel in het verleden onder invloed van
regionale kwel van het Drents Plateau gestaan. Heel lokaal is die kwelinvloed nog terug te vinden in
de vegetatie. Hier zijn net als in het westelijke deelgebied enkele mooie trilvenen (H7140) aanwezig,
plaatselijk in de meest soortenrijke variant. De kwelinvloed is langs de noordrand van de Weerribben
herkenbaar in de enige percelen Dotterbloemhooiland (Calthion palustris), met onder andere Gewone
dotterbloem (Caltha palustris subsp. palustris), Noordse zegge (Carex aquatilis) en Waterkruiskruid
(Jacobaea aquatica). De aanwezigheid van de wat zuurminnende Draadrus (Juncus filiformis) geeft
aan dat de kwelinvloed hier niet erg groot is.
Jonge verlandingsvegetatie is in de Weerribben al met al relatief schaars. Daarvoor bestaan twee
redenen. De belangrijkste is de slechte waterkwaliteit die tientallen jaren deze vegetatie sterk negatief
heeft beïnvloed. Hoewel voorzichtig herstel optreedt, is nog sprake van grote achterstand. De tweede
reden is het langzaam verdwijnen van open water door natuurlijke successie. De laatste tien jaar zijn
op grote schaal nieuwe petgaten gegraven, maar de resultaten lopen nogal uiteen.
Kranswiergemeenschappen (Charetea fragilis, H3140) herstellen zich vrij moeizaam, begroeiingen
met Krabbenscheer (Stratiotetum; H3150) doen het beter. Sommige petgaten liggen helemaal vol met
Krabbenscheer (Stratiotes aloides), Grof hoornblad (Ceratophyllum demersum) en Kikkerbeet
www.natuurpresentaties.nl
42

(Hydrocharis morsusranae). Deze levensgemeenschap is bijzonder door onder meer de aanwezigheid
van Zwarte stern en Groene glazenmaker (Aeshna viridis). De broedpopulatie van de Zwarte stern is
echter gedaald tot een dieptepunt van tien paartjes. Oorspronkelijk was het verdwijnen van natuurlijke
nestgelegenheid (drijvende krabbenscheerplanten en wortels van waterlelies en plompen) en
veranderingen in het voedselaanbod het grootste probleem. Recent is daar een sterk verhoogde
predatie door de Havik bij gekomen. De Groene glazenmaker is, na een dieptepunt in de jaren tachtig
van de vorige eeuw, herstellende. Lokaal kunnen de aantallen hoog oplopen, al is de populatie in de
Weerribben nog vrij klein. In dit habitattype vind ook de landelijk bedreigde Gevlekte witsnuitlibel
(Leucorrhinia pectoralis) haar zwaartepunt.
De Grote vuurvlinder (Lycaena dispar) een Annex IIsoort van de Habitatrichtlijn, komt in de
Weerribben wijd verbreid voor, voornamelijk in zomergemaaide veenmosrietlanden en langs
slootkanten. Speciale soortbeschermende maatregelen (later in de zomer maaien en het sparen van
planten Waterzuring, Rumex hydrolapathum, de waardplant van de rupsen) hebben in de afgelopen
jaren positief uitgepakt. Zeer bemoedigend is het feit dat voortplanting is geconstateerd op rietlanden
waar bos is verwijderd, evenals langs de randen van pas gegraven petgaten. Zowel Waterzuring als
Grote vuurvlinder heeft zich hier nieuw gevestigd, waarmee is aangetoond dat beide soorten zich
vanuit bestaande populaties kunnen verbreiden.
De voedselrijke verlandingen met Grote en Kleine lisdodde (Typha latifolia, Typha angustifolia) en Riet
(Phragmites australis) vormen het leefgebied van de grootste populatie van de Noordse winterjuffer
(Sympecma paedisca) in Noordwest-Europa. Grote lisdodde is essentieel omdat in de dode stengels
de eieren worden afgezet. De Noordse winterjuffer is vooral in het westelijke deel van de Weerribben
algemeen. Dit houdt waarschijnlijk verband met aanwezigheid van zeekleiafzettingen in de
ondergrond, waardoor het milieu daar iets rijker is en de groeiomstandigheden voor beide soorten
lisdodde beter zijn. De populatie van de Noordse winterjuffer is vele tienduizenden exemplaren groot,
en is de afgelopen jaren sterk gegroeid als gevolg van het graven van petgaten waar in luwe delen
verlanding met lisdodde op gang komt.
De verschuivingen in het areaal rietmoeras hebben de afgelopen twintig jaar grote gevolgen gehad
voor de broedvogels van de Weerribben. In het bijzonder de sterke afname van waterriet en
nietgemaaid rietland, in combinatie met het dichtgroeien van rietlanden met bosopslag, pakt negatief
uit voor rietvogels. De Bruine kiekendief en Purperreiger zijn als broedvogel verdwenen, de Baardman
broedt niet meer jaarlijks en van de Grote karekiet resteren niet meer dan zo'n drie broedparen. De
Roerdomp is met ruim tien broedparen nog relatief goed vertegenwoordigd. De eerder genoemde
Zwarte stern bevolkt een kleine kolonie op de jaarlijks uitgelegde nestvlotjes bij Nederland en het
Jurries. Vrij gunstig is de situatie van Snor en Rietzanger, die met 70-80 en 950-1.000 paartjes de
laatste tien jaar min of meer stabiel zijn. Voor al deze rietvogels is uitbreiding van overjarig rietland en
waterriet gewenst. De positieve keerzijde van de sterke uitbreiding van moerasbos en de verbossing
van rietlanden is ook goed te zien in de ontwikkeling van de vogelstand van dit milieu. Boompieper is
met 2 50-300 paar een algemene broedvogel en ook Blauwborst is met 90-1 00 paar goed
vertegenwoordigd.
Vogels van gemaaide rietlanden en natte hooilanden doen het in de Weerribben beter dan die van
rietmoeras. De broedpopulatie van Watersnip is 150-180 paar en daarmee een sleutelpopulatie in
Nederland. De Wulp is met 40-50 paar nog redelijk goed vertegenwoordigd, maar de vooruitzichten
zijn als gevolg van verstoring door recreatie en toenemende predatie ongunstig. Sinds de afsluiting
van de Zuiderzee, de komst van gemalen en naoorlogse veranderingen in de landbouw is het open
karaker van het gebied gestaag aan het veranderen in een meer bosrijk landschap. Hierdoor hebben
zich in de afgelopen decennia grote aantallen bosvogels weten te vestigen. Zo komen jaarlijks meer
dan tien paren van de Havik tot broeden en heeft zich ook de zeldzame Wespendief met een enkel
paar gevestigd. Karakteristiek voor de natte broekbossen is het hoge aantal van naar schatting 35-40
'paar' houtsnippen. Door het besloten karakter van het gebied met weinig open water zijn de
www.natuurpresentaties.nl
43

Weerribben voor overwinterende watervogels minder van belang dan de nabijgelegen Wieden. Wel
komen geregeld visarenden voorbij in de trektijd en overwinteren jaarlijks blauwe kiekendieven en
klapeksters.
Een bijzonder laagveendier van de Weerribben is de Otter. De verdwijning van deze soort uit
Nederland had te maken met de slechte waterkwaliteit en de verliezen ten gevolge van aanrijdingen in
het verkeer. De afgelopen twintig jaar is de waterkwaliteit van de Weerribben verbeterd. Als gevolg
hiervan hebben verlandingsvegetatie en de visfauna zich in zekere mate kunnen herstellen. In 2001
werd de Otter hier opnieuw geïntroduceerd. In de jaren erna zijn er nog wat dieren bijgeplaatst, en
intussen heeft de Otter zich ook succesvol voortgeplant in het gebied. De terugkeer van de Otter is
daarmee niet alleen een symbool voor de voorzichtige verbeteringen in het gebied, het is ook een
hoopvol teken voor de toekomst.
www.natuurpresentaties.nl
44

Literatuurlijst
Bouman, A.C. 2002, De Nederlandse Veenmossen (Lecturis, Eindhoven)
Dijkstra, A.C.J. e.a. 2003, Dagvlinders in Drenthe (Publique, Emmen)
Provincie Drenthe 2010, Natuur in Drenthe, Zicht op Biodiversiteit. (Samenvatting). Provincie Drenthe,
Assen.
Schaminée, J.H.j. e.a. 1998, De vegetatie van Nederland (Opulus, Leiden)
Vos, P.C. e.a. 2011, Atlas van Nederland in het Holoceen (Bert Bakker, Amsterdam)
Westhoff, V. 1970, Wilde Planten, flora en vegetatie in onze natuurgebieden (Natuurmonumenten)
Websites:
Geologie van Nederland: www.geologievannederland.nl
Nationaal Park Alde Feanen: http://www.np-aldefeanen.nl
Nationaal Park Wieden-Weerribben: http://www.np-weerribbenwieden.nl
Natura 2000: http://www.synbiosys.alterra.nl/natura2000
Veenmossen: http://www.verspreidingsatlas.nl/mossen
www.natuurpresentaties.nl
45