Evolutie van Communicatie, Taal en Cultuur. p 1 Verschillende ...

Bewustzijn in wording III. Juli 2012
Inleiding: Evolutie van Communicatie, Taal en Cultuur. p 1
Verschillende benaderingen over de vraag naar het ontstaan van talen.
I. Het ontstaan van talen uit een of meerdere brontaal(en)?
II. Evolutie van communicatie naar taal. Geschiedenis van de Hominiden.
III. Wat is de samenhang, tussen cultuur, taal en techniek?
IV. Wat is de relatie tussen de ontwikkeling van het bewustzijn en de taal?
Ad Ia. Geschiedkundige oorsprong van talen. Een Universele grammatica (Chomsky)?
Taalfamilies. p 3
Ib. “Out of Africa” migraties naar Europa. Verspreiding en dominantie.
Ad II. Evolutie van de taal als biologische verworvenheid. p 11
Gesproken taal en muzikale taal.
Communicatie, groepsvorming en taal. Co-evolutie van taal, techniek en
hersenen.
a. Evolutionaire ontwikkelingen van de hersenen bij Hominiden, relatie met de
plaats in de voedselketen en culturele verworvenheden. p 11
b. Theorieën over ontwikkeling van de taalvorming bij de Hominiden.
1. Muzikale pretalige communicatie; Charles Darwin en Stephen Mithen. p 13
Verlies van vacht en het ontstaan van taal:
Geluiden in plaats van vlooien en het ontstaan van “motherese”.
Neanderthalers en Taal?
2. Niche-construction theorie van Bickerton. p 18
Hoe ontstaat de taal uit de pretalige communicatie?
c. De invloed van een langere levensduur; Longevity. p 21
De devolutie theorie over het ontstaan van taal; Terrace Deacon.
d. Grotere hersenen en taal: Rol van de genetica en epigenetica. p 24
e. Muzikale taal.
f. Bewustzijn en taal.
g. Hoe talen het denken beïnvloed. p 30
Ad III. Verrijking van de taal door contacten met andere talen en culturen. P 31
1. Cultuur, techniek en taal.
1

2. Toenemende complexiteit (verrijking?) van de taal door: Uitwisseling van
culturen en Talen.
a. Natuurlijke oorzaken door klimaat veranderingen
b. Vorming van de steden en de rol van de handel
c. De rol van de zeeën als scheiding en handelscontact
d. Darwin evolutie en talen. Oorlogen en Godsdiensten.
Literatuur. p 36
Inleiding.
Evolutie van Taal, Communicatie, en Cultuur.
Het denken over het ontstaan van Taal is zeer oud en heeft tot tal van ideeën en hypothesen
geleid. Het boek Genesis (I,1) start met de scheppende kracht van het woord waardoor God de
aarde en alle levende wezens doet ontstaan. Ook het evangelie van Johannes begint met: “In
den beginne was het woord” etc. Deze uitspraken laten ons zien dat het spreken, de taal, al
een paar duizend jaar v C. werd gezien als een scheppende kracht. Verderop in Genesis wordt
Adam gemachtigd om de dieren en planten namen te geven (Genesis 2, 19-20). Dat de taal
niet alleen een scheppende kracht is maar ook oorzaak van verdeeldheid kan zijn vinden we
terug in het verhaal van de toren van Babel (Genesis 11, 1-7), waar de hoogmoed van de mens
wordt gestraft door verdeeldheid tussen mensen te brengen door het laten spreken in veel
verschillende talen. Het probleem van de veeltaligheid wordt in het nieuwe testament opgelost
door de neerdaling van de Heilige Geest over de apostelen (Pinksteren) zodat zij in vele talen
kunnen spreken (Handelingen 2:4). Deze Bijbelse weerspiegelen de vragen die de vele volken
zich stelden over het ontstaan van talen.Zo leiden de Bijbelse teksten over de naamgeving van
dieren in de Westerse denkwereld naar de vraag of naamgeving iets te maken heeft met
karakteristieken van een dier of plant (onomatopoeia). Of is de naamgeving van de wereld om
ons heen helemaal arbitrair? Plato laat hierover Socrates zeggen (Cratylus) dat beide wegen
mogelijk zijn.
De vraag hoe talen zijn ontstaan is onderwerp van dit manuscript.
De oorsprong van talen; twee vragen, twee antwoorden.
We kunnen twee fundamenteel verschillende vraagstellingen onderscheiden die de oorsprong
van talen behandelen:
2

I. Hoe zijn de verschillende talen ontstaan:
Dit is een onderzoek naar de gemeenschappelijke bron(nen) van de thans gesproken talen
door vergelijkend talen onderzoek. Een onderzoek terug in de geschiedenis.
Men gaat dus uit van een talige mens. Een belangrijke hypothese is dat er ooit één brontaal
was waaruit alle andere talen zijn voortgekomen. Als we de hypothese van één bron- of
stamtaal accepteren ontstaat vraag: hoe, waarom en waardoor ontstaan de verschillende talen
uit deze brontaal?
II. Onderzoek naar het ontstaan van taal (talen) uit pretalige communicatievormen tijdens de
evolutie van de mens. Vragen hierbij zijn: hoe kan gesproken taal ontstaan uit de
verschillende communicatievormen van dier naar mens. Dis een vraag die behoort bij de
evolutie van de mens. Bijbehorende vragen zijn: hoe ontstaat uit de eerste eenvoudige taal de
toenemende complexiteit van de gesproken talen, en wat is de plaats van de muzikale taal bij
het ontstaan van de gesproken taal?
In de hierna volgende deel zal de samenhang tussen taal, muzikale expressie, techniek en
cultuur besproken worden.
Ia. De vraag naar de historische oorsprong van talen: een of meerdere brontaal(en).
Een belangrijk hulpmiddel bij deze vraag is het gebied van het vergelijkende taalkunde
onderzoek dat o.a. de veranderingen van woorden en gebruikte taalregels (syntax), tussen
verschillende talen, bestudeert (Steven Pinker). Voor deze veranderingen die tussen talen gaan
ontstaan wordt ook het begrip “evolutie” gebruikt. Zoals veranderingen in taal die ontstaan na
migraties van bevolkingen naar andere woongebieden (Latijn naar Italiaans naar Spaans).
Door vergelijkend onderzoek van meerdere talen worden verwantschappen van woorden en
syntactische regels, en hun veranderingen in de tijd, zichtbaar. Er ontstaat een stamboom van
talen, die terugvoeren naar een (of meerdere) gemeenschappelijk taal. Noam Chomsky (en
Lieberman) ontwikkelt de hypothese dat “de menselijke taal gebaseerd is op een aangeboren
systeem, een soort taalorgaan waarin de abstracte eigenschappen van het taalsysteem
(Universal Grammar; o.a. syntax) zijn vastgelegd. Hierbij leunt Chomsky op de Indiase
taalkundige Panini (zesde eeuw v. Chr.) die een systeem voor het Sanskriet opstelde
bestaande uit 3959 regels, de grammatica. Verder beschreef Panini het fenomeen van de
recursie, het plaatsen van zinnen in zinnen, (of verhalen in verhalen zoals toegepast in de
Oosterse vertellingen zoals in Duizend en een Nacht), in Nederland bekend als het zgn.
“Droste effect”. Dit werd door Chomsky gezien als een typisch kenmerk van het menselijke
3

taalvermogen. Deze Universele Grammatica (UG) bevat algemene principes die bij
bestudering terug te vinden zijn in vele talen. Veel voorbeelden van de opbouw van het
taalvermogen in diverse talen vinden we bij Steven Pinker, Het Taalinstinct. Dit zijn
belangrijke paradigma’s geworden in de bestaande taalkundige wereld. Panini’s systeem werd
door Chomsky ook toegepast voor de programmeertalen voor computers, zoals o.a. ALGOL
(zie Rens Bod, UvA). Dat talen aan deze strakke regels van de UG onderworpen zouden zijn
wordt niet door alle wetenschappers ondersteund. Veel weerstand is er in het franse
taalgebied; de vrijheid van het individu wordt door een aangeboren systeem aangetast (zie
Hans Bennis). Nieuwe bevindingen over taalgebruik die niet aan deze regels voldoen worden
gebruikt om kritiek op de UG te leveren. Zo laten Evans en Levinson (ref) voorbeelden van
talen zien die niet passen bij de regels van het UG (Piraha taal Amazone; Inuktitut Groenland,
Kajardid Australië, etc., PPT). In 2011 laat een artikel in Nature zien dat de talen uit
verschillende taalgebieden niet aan de regels van de UG voldoen (Michael Dunn et al Nature
2011). Deze nieuwe bevindingen maken de weg vrij voor nieuwe visies op het ontstaan van
talen die meer passen bij een evolutionaire geschiedenis van de taal.
Belangrijke taalfamilies.
Er zijn een vijftal verschillende taalfamilies, waarvan vier stambomen bestudeerd zijn: de
Indo-Europese talen (449 talen, 10.000 jaar oud), de Austronesische talen (1.268, 5.200 jaar
oud), Bantu talen (600 talen, ca. 4000 jaar oud), Uto-Azteekse talen (61 talen, 5000 jaar oud).
De Indo-Europese talen
Bestudering van de veranderingen in het Indo-Europese taalgebied heeft geleid tot een
stamboom van talen die voor de Indo-Europese talen een stamboom laat zien, waarbij de
oorsprong van dit taalgebied tot meer dan 10.000 jaar geleden te volgen is (Figuur 1).
Door aan het begrip “veranderingen van woorden/letters”, het begrip “mutatie” toe te kennen
leidt dat in recente literatuur ook tot, van de Genetica afgeleide technieken en rekenmethodes,
die nu toegepast worden op veranderingen in talen. Dit is feitelijk een samenvoeging van de
paleogenetica en computer linguïstiek (Ruth Berger in Sc. Am. Ned. Uitgave. Nr. 6, 2010).
Uit deze studies ontstaat de zgn. evolutionaire taalboom voor o.a. de Indo-Europese talen.
Hierin kan men de ontwikkeling van de vele Indo-Europese talen terugvolgen in de tijd en
herleiden tot een of slechts enkele bron- of stamtalen (Figuur 1).
De Austronesische taalfamilie omvat Maleisië, de Polynesische eilanden, Papoea Nieuw
Guinea (> 900 talen), en Australië (Aboriginals) met 1.268 talen. De grote verscheidenheid
aan talen in deze gebieden, vaak ontstaan door geologische factoren (hoge bergen die kleinere
4

dalen van elkaar scheiden of eilanden die door zeeën gescheiden zijn), hebben het ontstaan
van een gemeenschappelijke taal en cultuur in hoge mate belemmerd.
5

Figuur 1, laat zien hoe de verschillende Euro-Aziatische talen met elkaar verwant zijn en de
belangrijke tijdstippen, gerekend in jaren geleden vanaf nu, waar de splitsingen in de
verschillende talen berekend kunnen worden (deelfiguur uit Sc. Am. Ned. Nov 2010).
3. Een ander groot taalgebied is het Sino-Tibetaans. Deze toontalen onderscheiden zich door
het gebruik van toonhoogte (pitch) veranderingen bij woordvorming en zijn in tegenstelling
tot de Indo-Europese talen, vaak monosyllabisch. Hiertoe behoren talen gesproken in Tibet,
Birma, China, Vietnam, Thailand, etc. , en worden onderscheiden in Tibet-Burman, Chinees
en Tai talen.
4. Studies van de talen van de indianen in de nieuwe wereld (Noord en Zuid Amerika)
suggereerden meerdere taalfamilies. Joseph Greenberg poneerde in 1989 dat er een drietal
superfamilies (brontalen) te onderscheiden waren die mogelijk samen konden vallen met drie
migrastie golven van nieuwe bewoners. Hoewel zijn voorstel nogal kritisch werd ontvangen,
wordt deze visie gesteund door nieuwe genetische studies over de SNP’s (variaties in het
DNA van de cel kern) die laten zien dat de verspreiding van indianen in tenminste drie
migratiegolven vanuit Siberië hebben plaatsgevonden (David Reich et al. Nature 2012).
Hiermee blijkt dat studies naar de oorsprong en verwantschappeen van talen ondersteund
kunnen worden door het volgen van genetische sporen, SNPs, in bevolkingsgroepen.
De theorie over de gemeenschappelijk bronnen van de Indo-Europese talen (stamboom), het
Sino-Tibetaans en andere taalgebieden (N- en Z-Amerika en Polynesië), komen overeen met
archeologische waarnemingen over de verspreiding van bevolkingsgroepen in pre-historische
tijden.
De volgende waarnemingen leiden tot de gedachte dat de talen van de mensheid terug te
voeren zijn op een beperkte aantal stamtalen.
1. Uit genetische studies blijkt dat de Homo sapiens over de gehele wereld een grote
genetische homogeniteit vertoont. Dat duidt er op dat de huidige mensheid afkomstig is van
een kleine groep van Homo sapiens, niet meer als een paar duizend individuen, die tussen
195.000 en 135.000 jaar geleden een periode van grote droogte ternauwernood hebben
overleefd. Deze groep overleefde in een kustgebied van de zuidoostelijke punt van Afrika.
Dat betekent dat de menselijke taal is ontstaan in een mensheid met vrijwel identiek DNA. De
genetische grondslagen voor de ontwikkeling van taal zijn dus in de mensheid overal gelijk.
De veronderstelling dat alle talen zijn ontstaan uit een groep van Homo sapiens met een
identiek pre-talig communicatie systeem is dus waarschijnlijk.
6

2. Bij het uitzwermen van de H. sapiens uit Afrika naar Europa en Azië, is er sprake van een
aantal opeenvolgende migraties in de tijd (tenminste twee). Op basis van genetische studies is
er sprake van een eerste Out-of Africa beweging, ca 60.000 jaar geleden (mtDNA studies).
Vervolgens volgt er een Westelijke Euraziatische migratie en nog een Oost-Aziatische
migratie, ca. 45.000 jaar geleden (Figuur T). De eerste hominiden (Neanderthalers en Homo
erectus) waren de H. sapiens al voorgegaan met migraties ca 135.000 v Chr. In deze groepen
kunnen verschillende proto-talen tot ontwikkeling zijn gekomen met grote verschillen in
geluidsuitingen die gebruikt gaan worden voor communicatie. Andere pre-talige
communicaties maken meer gebruik van toonhoogteverschillen met betekenisduiding (de zgn.
pitch talen) zoals de Sino-Tibetaans (pitch talen in Azië), of de San talen in Afrika die gebruik
maken van “click” geluiden.
3. mtDNA studies van de Sino-Tibetaanse bevolking laten gedetailleerd de verspreiding van
bevolkingsgroepen van het laat paleolithicum tot het mesolithicum 36.000 – 7.000 jaar
geleden, zien. De opeenvolgende genetische verspreidingen komen overeen met de migratie
van de bevolkingsgroepen in de tijd (Min-Sheng Peng, 2011). De verspreiding van deze
volken in het Sino-Tibetaanse gebied kan overeenkomen met (een nog te bestuderen)
stamboom van het Sino-Tibetaanse taalgebied (Figuur, Sino-genetische verspreiding van mt-
allelen in Azië). De huidige bevindingen duiden er op dat studies van genetische
verspreidingen en verspreiding van talen met elkaar parallel kunnen lopen, hoewel er nog veel
onderzoek moet gebeuren en deze laatste veronderstelling te ondersteunen.
Ib. Verschillende “Out of Africa” migraties naar Europa.
De verschillende migraties van bevolkingen, die elkaar met tussenposen van vele duizenden
jaren opvolgen, liepen meestal via het Nijl dal. Recente studies tonen aan dat er ook migraties
plaatsvonden via de Hoorn van Afrika. Dit gebied was 6000 v.Chr. nog waterrijk en begroeid.
Deze migraties maken het waarschijnlijk dat er sprake zal zijn van een beperkt aantal
stamtalen afkomstig van deze migrerende groepen. Hieruit konden mogelijk de beperkte
aantal taalbomen ontstaan, zoals de Indo-Europees (449 talen, wortels tot 10.000 jaar),
Austronesische talen (1268 talen, wortels tot 5.200 jaar), Uto-Azteekse familie (61 talen,
wortels tot 4.000 jaar), Sino Tibetaans ( 250 talen, wortels 7000? jaar). Binnen Afrika zelf is
er ook sprake van meerdere taalgebieden zoals bijvoorbeeld de Bantu talen (600 talen w.o.
click talen, wortels tot 4.000 jaar terug). In Noord-Afrika is er ook sprake van een “Nijl-
Sahara talen gebied” dat nu in kleine gebieden verspreid voorkomt maar zijn ontstaan tijdens
7

een periode dat het noordelijke deel van Afrika intensief bewoond werd. Zo kende grote delen
van Noord-Afrika tijdens een natte periode gebieden met veel bossen en savannen, die
doorsneden werd door rivieren en meren (6000 v.Chr.). (Figuur).
Het ontstaan van meerder talen uit bron- of stamtalen.
Factoren die tot de vorming van verschillende talen kunnen leiden zijn o.a.
• Migraties van bevolkingsgroepen naar nieuwe gebieden met vermindering van contact
met de oorspronkelijk bevolking. Vermindering van contact kan ontstaan door:
• Isolatie van woongebieden door gebergtes, rivieren, binnenzeeën, moerasgebieden,
etc. Zo wordt het Indo-Europese gebiedsdeel door veel rivieren, verschillende zeeën
en binnenzeeën en door bergen doorsneden. Door deze geologische factoren wordt het
continent in veel van elkaar geïsoleerde woongebieden ofwel “niches” opgedeeld.
Op het Sino-Tibetaanse deel lopen een aantal grote rivieren vanuit de Tibetaanse
hoogvlakte naar de Chinese zee, waardoor het gebied in een beperkt aantal vlakte
gebieden verdeeld is. Het is van belang op te merken dat de grotere binnenzeeën zoals
de Middellandse zee en de Oostzee belangrijk waren voor zowel de gescheiden
ontwikkeling van de culturen, maar ook de contactmogelijkheden schiepen om d.m.v.
de zeevaart deze culturen met elkaar in contact te brengen (Floris Cohen, De
herschepping van de wereld. Bert Bakker , 2007). Nieuw Boek 2012 opzoeken.
• Type arbeid. Ook de aard van de arbeid waarmee men voedsel verwerft of
specialistische arbeid verricht bepaalt de woordenschat en uitdrukkingsvermogen van
een taal door het mogelijk maken van beeldspraak en metaforen. Het zijn de
ecologische omstandigheden die nogal dwingend de vormen van arbeid bepalen zoals,
landbouw in grote rivierdalen, visserij zeeën en meren, veeteelt en herdersvolken bij
steppen en graslanden, Eskimo’s (Inuktitut Groenland), etc. Men kan dan spreken van
een nichetaal.
• Techniek. Tijdens de evolutie van de mensheid ontstaan er een groot aantal
technieken die afhankelijk zijn van de aard van de voedselverwerving. Jacht, visserij,
landbouw en veeteelt ontstaan de verschillende hulpmiddelen die cultureel worden
overgedragen en die de taal verrijken en zijn metaforische beelden geven.
8

Over de verspreiding en dominantie van talen. Darwinistische mechanismen.
a. Oorlogen en politieke en culturele overheersing zijn belangrijke krachten bij de
verspreiding van bestaande talen. De vroege politieke en culturele eenwording van
China (-221 v C) door de verwoestende oorlogen tijdens het rijk van de strijdende
staten, leidde tot het invoeren van één bepalende taal, het mandarijn als de “lingua
franca”, waarbij de vele bestaande talen vooral in West-China minderheidstalen
werden.
[Zheng ofwel Qin Shi Huangdi: 221 v C; eerste keizer van een verenigd China met een
centraal en absoluut bewind. Aanleg van kanalen, wegen en standaardisatie van
munteenheid, maten en gewichten. Dit legalistische bewind roeit andere ideeën uit,
doden van volgelingen van Kong Fu, boekverbrandingen en binnenlandse spionage.
Ook de bouw van de grote muur kostte miljoenen doden. Zie Julia Lovell; The Great
Wall, 2006. Binnenlandse spionage blijft een belangrijke factor in China; anno 2011
werd 55 miljard aan binnenlandse spionage uitgegeven].
In de VS zijn de oorspronkelijke talen van de Indianen grotendeels verdwenen
en worden slechts door minderheden gesproken. Verder werd in de Amerikaanse
burgeroorlog het Franstalige deel tot een minderheidstaal in het zuiden gemaakt. In de
VS bestaat dus dezelfde situatie als in China, namelijk één overheersende taal, het
Engels, dat de culturele wereld in de VS en Canada bepaalt.
Andere landen zoals India behielden na verovering hun eigen taal/talen maar
gebruiken het Engels als de “lingua franca”, waardoor deze taal een belangrijk
cultureel erfgoed blijft en de politieke eenheid van het land garandeert. Ook grote
gebieden in Zuid-Amerika, Brazilië en Argentinië werden door de veroveringen van
de conquistadores tot Portugees en Spaanstalige gebieden gemaakt met de daaruit
voortkomende politieke en economische eenheid.
b. De invloed van godsdiensten. Door verspreiding van de Christelijke als
Mohammedaanse godsdienst werden grote delen van Afrika in belangrijke mate
Arabisch, Engels, Frans of Portugees talige gebieden. Dat gebeurde vooral door
missionarissen die de ongeletterde bevolking de geïmporteerde taal leerden die van
belang waren voor de verdere handelscontacten.
Jared Diamond benadrukt dat verschillen in geografische en politieke factoren
aanleiding zijn tot gebieden (niches) die tot een eigen ontwikkeling van culturen met
een eigen taal-identiteit leiden. Veelal zullen veel taalgebieden met elkaar een overlap
9

vertonen en langzaam in elkaar overgaan, waarbij delen van de bevolking twee of
meertalig zijn. De vorming van een eigen identiteit van talen met scherpe
begrenzingen ontstaat pas laat in de West-Europese geschiedenis en valt samen met
het opkomen van de verschillende Europese staten (16 e en 19 e eeuw). Bepaalde
schrijvers worden dan gezien en geacht de grondslag van de “eigen taal” vastgelegd te
hebben.
De gedachte dat een taal zich ontwikkelt in relatie tot een bepaalde
(woon)omgeving (ecologische niche), waarbij door het handelen en ontwikkeling van
techniek de niche ook zelf gaat veranderen, past goed in de theorie over taalvorming
zoals door Bickerton wordt geponeerd (Niche Construction Theory, zie deel II).
10

Ad II. Evolutie van de taal als biologische verworvenheid.
Twee talen: gesproken taal en muzikale taal.
In de West-Europese cultuur begint de discussie over het ontstaan van talen bij Herder, 1744-
1803, die voorstelde dat het nabootsen van geluiden in de omgeving, vanuit de dierenwereld
of de natuur (gehuil van de wind), de basis is voor betekenisvolle naamgeving, de
Onomatopoiea theorie. Het is een aanvulling op zijn tijdgenoten die emotionele kreten, van
pijn, woede, schrik, etc. als basis zagen voor de eerste woorden. Dit mechanisme speelt
mogelijk een rol bij de aanvang van het ontstaan van taal.
De eerste wetenschapper die een evolutionaire benadering van de taal opperde is Darwin in
“The Descent of Man”, 1871. Hij vooronderstelt dat een evolutionaire ontwikkeling van een
bewustzijn van de mens noodzakelijk is om tot pre-talige voorlopers van uitingen te komen,
die later kunnen evolueren tot een werkelijke taal. Hoewel er in zijn tijd nog geen hominiden
ontdekt waren, veronderstelde hij een geleidelijke overgang van het nog primitieve bewustzijn
van de mensapen, naar een geleidelijke toenamen van een bewustzijn die tot een talige mens
kan leiden. Darwin gaat er dus van uit dat de ontwikkeling van complexere communicatie en
de taalontwikkeling vooraf gaat aan het groter worden van de hersenen, en ook de drijvende
kracht is die tot grotere (complexere) hersenen zullen leiden.
Darwin probeert een verklaring te geven voor zowel de gesproken taal als ook de muzikale
overdracht van informatie (figuur, Darwin en Anna). Deze theorie van Darwin sluit aan bij het
idee van Jean-Jacques Rousseau (1712-1778) die al veronderstelde dat de “ natuurlijke mens”
een Taal sprak die zang, poëzie, muziek en gesproken taal in zich verenigde. Deze oertaal zou
beter instaat zijn de emotionele belevenissen van de mens tot uitdrukking te brengen (“On the
Origin of languages”, postuum 1781). Door de culturele ontwikkeling ontstond een
degeneratie van de oertaal, waardoor de culturele mens zich slechts zeer beperkt tot
uitdrukking kan brengen. In tegenstelling tot de degeneratieve ideeën van Rousseau
veronderstelt Darwin een pre-talige muzikale vorm van communicatie bij de vroege mens (en
verwijst hierbij naar het gezang van vogels) die zich later zal ontwikkelen tot een gescheiden
muzikale en gesproken taal. Zingen bij vogels heeft een aantal kenmerken die overeenkomen
met die van de menselijke taal: 1. het zingen door de jonge vogel heeft een leerfase dat van de
ouderen geleerd moet worden. 2. De kwaliteit van het zingen leidt tot seksuele selectie en
voortplanting. Krachtige zang en de grote variaties duiden op vindingrijkheid, slimheid wat
nuttig is bij het voedsel zoeken, ofwel “survival of the fittest”. Later in de evolutie gaan taal
en muziek uiteen in twee aparte stromingen waarbij de taal tot informatie van vooral abstracte
begrippen over de omgeving en sociale structuren gaat leiden, terwijl de muziek tot informatie
11

over gedeelde emoties zal leiden. Deze theorie verklaart dus beide vormen van menselijke
communicatie.
Darwin veronderstelt dat de voortalige eerste mens vanuit een aapachtige voorloper moet zijn
ontstaan Hij wist dat apen een zekere mate van bewustzijn bezaten die o.a. al leidde tot
technische vaardigheden zoals het noten kraken met een steen (chimpansee). Het zingen door
sommige apensoorten (Gibbons), dat meer als een uur kan duren, zag Darwin als een
voorloper van de taalontwikkeling.
Communicatie, groepsvorming en taal. Co-evolutie van taal, techniek en hersenen.
In het navolgende deel worden de volgende vragen besproken:
1. Waarom ontstaat taal? Wat is de functie van taal: wat doe je er mee? Ontstond de taal als
een noodzaak tot sociaal bindende functie in de groepen/of het samenwerken bij zoeken van
voedsel zoeken en jagen. Is taal dus van oorsprong een sociaal-bindende kracht en/of een
handelingsgeoriënteerde kracht?
Wat is de rol van groepsvorming, de rol van de techniek (steen, speer, naald (kleding).
2. De rol van taal bij de personalisatie. Ontstaat er eerst een “wij”- / “stam”-georiënteerde
taal. Wanneer ontstaat de taal die bij een zelfbewuste ik-persoon hoort?
3. Welke taal gebruikt de emotie? Hoe ontstaat de muzikale taal? Hoe ontstaan woordenvoor
emotionele inhouden in de gesproken taal? Leidt herkenning van emotionele inhouden tot
toenemende empathie?
Bij de bespreking van de ontwikkeling van talen is het belangrijk onderscheid te maken tussen
het begrip communicatie dat alle uitingen om contact met andere leden van de groep te
maken insluit (geluiden, gebaren, lichaamstaal, gelaatsuitdrukkingen, geuren, muziek en dans)
en de gesproken taal zoals die tot ontwikkeling komt bij de hominiden met name bij de
Homo sapiens.
Tecumseh Fitch, Chomsky en Hauser maken in 2002 onderscheid tussen:
- Taalkunde in brede zin (Faculty of Language Broad, FLB) die alle facetten van de taalkunde
omvat, d.w.z. alle vormen van communicatie vanuit het dierenrijk en de ontwikkelingen van
taal en muziek bij de hominiden en
- Taalkunde in smallere (narrow) zin (Faculty of Language Narrow, FLN), die zich beperkt tot
mechanismen van taal, fonologie, syntax, semantiek, die uniek zijn voor de menselijke taal,
de Homo sapiens, en de daarbij behorende ontwikkeling van verschillende talen (Tecumseh
Fitch) (figuur). De FLN houdt zich alleen bezig met de gesproken taal.
12

Er zijn meerdere theorieën over het ontstaan van talen. Zonder dit expliciet te
vermelden gaan vrijwel alle taalonderzoekers er van uit dat er sprake is van groepsvorming
die meer complexe vormen van communicatie nodig maken. We vinden groepsvorming bij
veel zoogdieren, maar ook bij o.a. insecten (mieren: geuren, tonen van voedingsmiddel,
lichaamstaal; bijen: dansbewegingen met informatie over richting, afstand en rijkdom van de
voedselbron). Vooral bij gemeenschappelijke activiteiten, zoals bij voedselverwerving,
zoeken naar prooi als aaseters, de gezamenlijke jacht op prooidieren, bestaan er complexe
vormen van communicatie tussen de leden van de groep (wolven: betekenisvolle geluiden,
gelaatsuitdrukkingen en lichaamstaal). Bij toename van de groepsgrootte ontstaan meer
complexe samenlevingsvormen,zoals bij (mens)apen. Dan zijn de gebruikelijke vormen van
sociaal gedrag door geluiden en/of gelaatsuitdrukkingen (gelaatsuitdrukkingen) onvoldoende
om de noodzakelijke cohesie te behouden (figuur). Gebarentaal, intensief lichamelijk
contact (elkaar vlooien) en betekenisvolle klanken (zang gibbons), worden nieuwe
middelen van communicatie noodzakelijk om de cohesie van de groep in stand te houden, en
voor het gezamenlijk vinden van voedsel. Chimpansees hebben ook een gebarentaal en
daarmee samenhangend een speciaal hersengebied dat overeenkomt met het “gebied van
Broca”. Bij de mensapen ontstaat ook al een onderscheid tussen “het zelf” en “de ander”, de
“Theory of Mind” (TOM) waarmee gevoel voor een rechtvaardige verdeling van voedsel gaat
ontstaan en empathisch gedrag zoals hulp bieden aan jonge dieren. [Bij het ontstaan van de
TOM zijn de ontwikkeling van een aantal specifieke neuronen van belang. De spiegelneuronen geven
het vermogen om handelingen van een soortgenoot te spiegelen in eigen neuronale activatie. D.w.z.
dat er neuronale structuren actief worden bij het zien van handelingen van soortgenoten. Het aantal
spiegelneuronen zijn bij de mens in grotere getallen aanwezig als bij de mensapen. Deze
spiegelneuronen zijn betrokken bij het ontstaan van simulatie gedrag (embodied simulation, Vittorio
Gallese). Belichaamde (Embodied) simulatie kan verder leiden tot een grotere mate van empathisch
gedrag waarbij mogelijk de von Economy neuronen betrokken kunnen zijn.
De meer recent ontdekte “von Economo Neuronen” (VEN cellen), neurale cellen met zeer lange
uitlopers worden alleen gevonden bij mensapen en de mens. Het aantal VEN cellen is bij de mens veel
hoger als bij mensapen (Figuur). Door hun lengte zijn deze cellen functioneel betrokken zijn bij de
koppeling van ver uiteengelegen hersengebieden. Er wordt verondersteld dat deze VEN cellen vooral
nodig waren voor de complexe sociale netwerken die bij de hominiden en vooral de Homo sapiens
ontstonden.(KK Watson].
Wanneer de groepsgrootte bij de Hominiden toeneemt, zijn activiteiten zoals het elkaar
vlooien niet meer voldoende om de sociale samenhang in stand te houden. Tijdens de evolutie zal
13

toename van de groepsgrootte gepaard gaan met een toenemende behoefte tot communicatie, waarbij
de vocale uitingen steeds belangrijker gaan worden, wat uiteindelijk tot een gesproken taal gaat
leiden. De toenemende complexiteit van de communicatie eist steeds meer hersencapaciteit waarbij de
toenamen van de hersengrootte bij de Hominiden deze complexe taken mogelijk zal maken.
De afstand tussen de dierlijke vormen van communicatie en de gesproken taal van de Homo
sapiens met betekenis bevattende abstracte en symbolische inhouden die worden toegekend
aan geluiden die door soortgenoten ontvangen en herkend worden, zijn groot en de
evolutionaire paden die hiertoe kunnen leiden zullen meerdere miljoenen jaren gaan duren.
In het hiernavolgende deel bespreken we een tweetal benaderingen die beiden uitgaan van de
evolutie van de hominiden. Der eerste theorie gaat uit van het ontstaan van pre-talige
communicatie bij de eerste hominiden als een holistische muzikale uiting. Later in de
evolutie zal deze holistische taal zich splitsen in een gesproken taal en een muzikale taal.
De tweede theorie beperkt zich tot een theorie over taalvorming en ziet het ontstaan van
muziek als een apart en voor de evolutie van de hominiden een nutteloos verschijnsel. Citaat
Dickerton: It’s the problem that something which has no meaning acquires meaning - not the
vague emotional sensations that Music arouses , but precise, specific refences to things”.
Muziek ontstaat in deze visie pas in een later stadium van de evolutie en behoort bij de
culturele uitingen van de Homo sapiens.
a. Evolutionaire ontwikkelingen van de hersenen bij Hominiden, relatie met de plaats in
de voedselketen en culturele verworvenheden.
Het ontstaan van de eerste hominiden start ca 6-7 miljoen jaar geleden met de eerste vroege
hominiden zoals de Ardipithecinen en later de Australopithecinen Deze, van vroegere
primaten afgeleidde hominiden die de bossen gedeeltelijk verlaten en voor het eerst meer
rechtop gaat lopen, gaan op zoek naar voedsel op de savannen (insecten, noten, vruchten,
etc.). De herseninhoud (450 cc) is ca 100 cc meer als van de bekende mensapen (ppt). De
armen blijven nog vrij lang en geschikt om in bomen te klimmen en mogelijk ook daar te
overnachten. Recent werden er nog nieuwe vormen gevonden die iets verder ontwikkeld zijn,
vooral een meer rechtopgaande houding, zoals de bekende Lucy (Australopithecus afarencis)
en de Australopithecus sediba. Als we de herseninhoud van de diverse hominiden met elkaar
en de mensapen vergelijken (uitgezet tegen het lichaamsgewicht), zien we de herseninhoud
toenemen van 400 cc tot ca 1200 cc voor de Homo sapiens en zelfs iets meer voor de
Neanderthalers (ppt). Als we de herseninhoud uitzetten tegen de tijd zien we dat de eerste 4
miljoen jaren de herseninhoud betrekkelijk weinig toeneemt. Pas in de laatste 2 miljoen jaar
14

neemt de herseninhoud steeds sneller toe (ppt). Met het ontstaan van de Homo erectus, laatste
1.5 miljoen jaar, neemt het hersenvolume toe naar ruim 900 cc. Tegelijkertijd zien we een
sterke toename van culturele uitingen, zoals een vaste woonplaats met gescheiden woon-,
slaap- en werkruimtes; complexe bewerking van stenen en de toepassing van vuur o.a. voor
voedselbereiding (- 0.2 miljoen jaar). Deze hominiden zullen als eerste hominiden Afrika
gaan verlaten en mogelijk de bron zijn van het ontstaan van de latere in Europa voorkomende
hominiden (o.a. Neanderthalers en Denisova mensen). De H. erectus is een van de meest
succesvolle hominiden die bijna 1.5 miljoen jaar leefde en de voorloper zal zijn van latere
hominiden zoals de H. heidelbergensis, Neanderthalers, de H. denisova en van de H. sapiens.
In deze reeks van hominiden neemt ook de groepsgrootte toe. Het is deze toename van
groepsgrootte (60 – 80 voor H. erectus, Neanderthalers) en tot 120 – 150 personen (H.
sapiens) die een intensivering van de communicatie binnen de groep noodzakelijk maakt. Dit
wordt mogelijk gemaakt door het ontstaan van een meer complexe taal die voor de
samenbindend kracht van de groep noodzakelijk is.
b. Theorieën over ontwikkeling van de taalvorming bij de Hominiden.
Hogere dieren, aapmensen, zoals de chimpansee hebben ook een gebarentaal en daarmee
samenhangend een speciaal hersengebied dat overeenkomt met het “gebied van Broca”. Ook
worden door de chimpansees al technologische middelen toegepast (mieren zoeken&stokje;
noten kraken en gebruik van medicinale planten). Voor de ontwikkeling van de taal bij de
Hominiden zou het nauwkeurig aanwijzen van voorwerpen of prooidieren met bijbehorende
symbolische geluiden van belang zijn. Het aanwijzen is een typische uiting van hominiden,
gedrag wat bij dieren voorkomt. Het is een uiting van abstract denken! Chimpansees missen
dit vermogen (ze kijken intensief naar een voorwerp, spugen er naar maar wijzen niet; ze
kunnen niet abstract denken). Uit wijzen en bijbehorende betekenisvolle abstracte geluiden,
symbolen, ontstaat een pretalige communicatie die over aanwijsbare en zichtbare zaken gaat
(R.Smits).
A. De gedachte dat taalvorming een continuïteit kent, een evolutionaire ontwikkeling vanuit
het dierenrijk, leidt tot een tweetal hoofdlijnen in de theorieën over het ontstaan van taal.
Hiertoe behoren o.a:
1. Muzikale pretalige communicatie. Charles Darwin, Steven Brown en Steven Mithen.
15

De theorie dat taal ontstaat als een muzikale pre-talige communicatie wordt door meerdere
auteurs aangehangen, zoals Charles Darwin. Deze hypothese vinden we terug bij Steven
Brown en Steven Mithen (Mithen: The Singing Neanderthalers).
Deze auteurs gaan uit van een prototaal die start met een muzikale vorm van betekenisvolle
geluiden / uitingen. Deze prototaal is holistisch, manipulatief (bedoeld om anderen te
beïnvloeden) en is multimediaal (bevat gelaatsuitdrukkingen, lichaamstaal en geluiden). Door
splitsing van de holistische uitdrukkingen, ca. 50.000 jaar vC, zal bij de H. sapiens de
referentiële gesproken taal en een aparte muzikale taal, gaan ontstaan. Voor beide talen zijn
specifieke hersengebieden noodzakelijk. Hierbij is de linkerhersenhelft (hemisfeer) betrokken
bij de taal, zoals het gebied van Broca en Wernicke. Voor de gesproken taal blijken bepaalde
genetische veranderingen noodzakelijk zoals o.a. het ontstaan van het FOXP2 gen (H.
neanderthalensis en H. sapiens; zie p 20, Genetica en Epigenetica). Bij de overdracht van
muzikale emotionele inhouden blijken spiegel-systemen (spiegelneuronen?) betrokken die
gezichtsuitdrukkingen aansturen, zodat emoties herkenbaar en mededeelbaar worden.
Dicht opeen wonende gemeenschappen, met het gebruik van vuur en ordening van de
woonomgeving (werkplekken), worden al bij de H. heidelbergensis, 850.000 jaar v C
gevonden (N. Goren-Inbart 2008; M.Balter 2009). Mithen gaat er van uit dat bij de voortalige
hominiden (Homo erectus, H. heidelbergensis, Neanderthalers) het gebruik van een
uitgebreide lichaamstaal, gelaatsuitdrukkingen, muziek en dans, van groot belang waren voor
de sociale binding en communicatie. Pas bij de H. sapiens (en de Neanderthalers) werd de
vocale ruimte dermate groot dat een grote klankrijkdom bereikt kon worden, die noodzakelijk
is voor het ontstaan van een complexe referentiële communicatie.
Steven Mithen en Walter Freeman bespreken de muzikale vorm van communicatie in “The
Singing Neanderthalers”. Zij gaat uit van een pre-talige communicatie bij de vroege
Hominiden over emotionele uitingen betreffende waarschuwingen, agressieve uitingen,
affectieve uitingen die gebruik maakt van een Holistische weergave van gebaren en faciale
expressies (multi-modal), bedoeld om de omgeving te beïnvloeden (manipulative) en geuit
wordt door muzikale geluiden (musical); het Hmmmm systeem. Zij volgen hierbij de
ontwikkelingen van de Hominiden in relatie tot hun omgeving. Zij onderscheiden,
verschillende vormen van intelligentie: de technische vaardigheden (Technische intelligentie),
kennis van flora en fauna (Biologische intelligentie) en vooral kennis over de sociale
interacties (Sociale intelligentie). Als de hominiden tweevoetige jagers worden (H. ergaster,
H. erectus) komt daar de lichamelijke uitingen van de dans en de mimesis bij (nabootsing
door expressieve lichaamstaal and multi-ritmische coördinatie); het Hmmmmm systeem. Dit
16

communicatie systeem wordt gebruikt voor o.a. planning voor gemeenschappelijke jacht en
overdracht van technische vaardigheden.
Ritme, zang en dans. De muzikale expressie kent een tweetal expressievormen:
1. Ritme, klappen met de handen, zang en dans. Deze expressies komen als eerste in de
evolutie van de hominiden naar voren, vinden we terug in de oudste grottekeningen
Ritme, dans en zang spelen bij alle oude bevolkingsgroepen een belangrijke rol. Het ritmische
geluid van trommels en klappen in de handen werkt opzwepend en begeleidt de dans van
zowel mannen als vrouwen bij vrijwel alle volkeren en kan tot trance leiden. Ook jonge
kinderen tonen al snel (ca 1 jaar) het ritmische meewiegen bij ritmische muziek. Deze
ritmische muzikale expressies zorgen voor een sterke groepsbinding zoals dat bij veel
stammen over de wereld wordt waargenomen. (Zie: Biotechnology of group formation;
Freeman). Bij de vorming van samenhangende groepen blijkt het vrijmaken van het hormoon
oxytocine een belangrijke rol te spelen.
2. Samen met ritme zorgt de harmonieuze opeenvolging van toonhoogten (pitch), de
melodische lijnen, voor het overdragen van emotionele inhouden zoals vreugde, extase, rouw
en verdriet. Het overgaan naar majeur of mineur toonsoorten wordt door alle volkeren
begrepen als samen te hangen met vreugde of verdriet. Ritmische en melodieuze vormen van
muzikale expressies, zullen tijdens de evolutie van de hominiden een rol hebben gespeeld
voor de sociale samenhang en daarmee de overlevingskansen van de groep.
Welke oorzaken stimuleerden/bevorderden de communicatie binnen de groep?
Door diverse auteurs worden meerdere oorzaken genoemd die de communicatie tussen de
eerste hominiden stimuleerden.
1. Verlies vacht. Geluiden in plaats van vlooien en het ontstaan van “motherese”.
Steven Mithen legt een sterke nadruk op de rol van de vroege communicatie tussen de
hominiden en hun jongen. Als de hominiden ca. 1,5 miljoen jaar geleden overgaan op de jacht
waarbij gedurende lange tijd hard gelopen moet worden, gaat de beharing / vacht van de
hominiden verdwijnen (H. erectus, H. heidelbergensis, Neanderthalers, H. sapiens). Dit is
nodig voor de nodige afkoeling waarbij ook zweetklieren over het gehele lichaam gaan
ontstaan, vooral ook bij het hoofd, om afkoeling van de hersenen te vergroten. Verlies van
vacht heeft een tweetal gevolgen 1. handelingen zoals het vlooien als sociaal bindmiddel
tussen de leden van de groep is niet meer nodig en 2. het hominiden kind kan zich niet meer
aan de vacht van de moeder vasthouden. Voor het oplossen van het verlies van deze sociale
bindingen gaat het produceren van betekenisvolle geluiden de dreigende afstand tussen de
17

leden compenseren. Er is hierbij nog geen sprake van het ontstaan van taal maar het
intensiever toepassen van geluiden om emotionele lading over te dragen, of het kind gerust te
stellen.
Ad 1 Het vlooien. Het van het maken van geruststellende geluiden, als compensatie voor het
vlooien, vinden we tot op heden terug in de vormen van communicatie tussen mensen waarbij
de inhoudelijke mededeling er weinig toe doet, praatjes voor de vaak, die uitsluitend bedoeld
zijn de ander en jezelf gerust te stellen en het sociaal verkeer op gang te houden.
Ad 2. Het verlies van vacht veroorzaakt meer afstand / scheiding tussen het kind en de
moeder. Ook in deze situatie gaat de moeder, en andere aanwezigen, het verlies aan contact
compenseren door de ontwikkeling van betekenisvolle. Hierbij spelen gerusstellende
geluiden, deels woorden, deels zang, deels ritme, dat het kind als troostend contact, veiligheid
ervaart, en het nabij zijn van voeding, de belangrijkste rol (theorie door Dean Falk, 2004) .
De ontwikkeling van deze proto-taal, het “motherese”, vindt men ook bij de hedendaagse
mensen over de gehele wereld terug. Door deze eerste geluiden, het motherese, worden de
“gebieden in aanleg” van Wernicke en Broca geactiveerd en zullen later in het leven gebruikt
worden voor het verstaan en zelf kunnen uiten van een gesproken taal. Zonder “motherese”,
het eerste taalcontact, wordt de vorming van taal ernstig gehinderd.
2. Groepsgrootte.
Als het aantal individuen boven een bepaalt aantal uitkomt zijn sociale activiteiten zoals
elkaar vlooien onvoldoende om de sociale cohesie te behouden.
3. Gezamenlijke activiteiten, jacht, technologische overdracht en het zoeken van voedsel.
Bij de gemeenschappelijke jacht op prooidieren zijn vormen van overleg noodzakelijk over
welk dieren zijn er en waar bevinden die zich. Sporen van dieren worden “gelezen”en
gecommuniceerd. Naarmate de technologie toeneemt is er een langere leerfase waarbij
informatie moet worden overgedragen. Het zoeken naar voedsel in de omgeving en in de
grond vereist veel kennis over eetbare gewassen waarvan de kennis moet worden
overgedragen naar de jongere leden van de stam. Al deze activiteiten maakt de noodzaak tot
informatie overdracht groter.
Alle genoemde factoren zullen hebben bijgedragen tot vormen van eigen prototalen die in een
later fase zullen worden samengevoegd in ee uitgebreidere taalschat (zie invloed van
longevity).
18

c. Neanderthalers en taal?
Bij de Neanderthalers blijken de hersenen van het jonge kind (tot 12 maanden) identieke
ontwikkeling te vertonen met die van H. sapiens. Pas na het eerste levensjaar ontstaan de
typische verschillen bij de H. sapiens gekenmerkt door een meer gebogen schedelvorm, die
een gevolg is van een andere hersenontwikkeling in vergelijking met de Neanderthalers. Bij
de Neanderthalers ontstaat een iets grotere hersenmassa als bij de H. sapiens (verschil ca 50 -
150 gram). Gecorrigeerd voor het grotere lichaamsgewicht kom men bij de Neanderthalers tot
een iets lagere encaphalization quotient (EQ = gewicht van de hersenen/gewicht van het
lichaam). De vocale ruimte van en aansturing van de tong door zenuwen en controle van de
ademhaling zijn vergelijkbaar met die van de huidige mens, hoewel de larynx iets hoger staat
waardoor minder lage tonen gemaakt kunnen worden. Ook het binnenoor, dat de geluiden
waarneemt, is nagenoeg identiek aan die van de H. sapiens. Er lijken dus bij de
Neanderthalers geen lichamelijke belemmeringen te zijn om tot een vorm van gesproken taal
te kunnen komen. Redenen waarom de Neanderthalers zeer waarschijnlijk niet tot een echte
taalontwikkeling zijn gekomen zijn o.a.: 1. De geringe groepsgrootte van de Neanderthalers
waardoor sociale interacties minder complex waren. 2. De beperkte levensduur van de
Neanderthalers maximaal 35 jaar, soms 40 jaar. Dit verhinderde het ontstaan van een oudere
generatie die voor overdracht van kennis, techniek, sociale netwerken, door de gesproken taal,
kan zorgen. 3. De afwezigheid van een gesproken taal blijkt ook uit afwezigheid of beperkte
aanwezigheid van symbolische artefacten. De afwezigheid van symbolische voorwerpen duidt
er ook op dat symbolische uitingen- woorden die betekenisvolle duidingen zijn van iets
anders, niet bekend waren bij de Neanderthalers. Niettemin laten meer vondsten van latere
Neanderthalers toch wel enige voorwerpen zijn die symbolische uitingen (bodypainting,
kleuring van schelpen die als hangers gedragen werden) en dus op een eerste taal kunnen
wijzen. 4. De hoge culturele stabiliteit van de Neanderthalers. Gedurende de hele geschiedenis
van ca 250.000 jaar blijven de gebruikte technieken constant en laten nauwelijks een
ontwikkeling naar nieuwere en verbeterde producten zien. Er is sprake van een starre cultuur
met weinig ruimte voor vernieuwende ideeën. Dit kan o.a. komen door de beperkte grootte
van de groepen en het geringe aantal groepen dat in Europa bestond, zodat er weinig
uitwisseling tussen groepen ontstaat. Het ontbreken van taal bij de Neanderthalers leidt tot
beperkte overdracht van vaardigheden en technieken. Op basis van deze overwegingen neemt
Steven Mithen aan dat de Neanderthalers gedurende het grootste deel van hun bestaan gebruik
maakten van een intensieve communicatie met behulp van het Hmmmmm systeem. Mogelijk
is er sprake van een beperkte invoering van taalvaardigheden in de laatste fasen van hun
19

estaan ca. 40.000 – 35.000 v C. door contact met de dan levende H. sapiens. Het is dan
echter te laat voor de geringe aantallen Neanderthalers om met deze nieuwe mens te
concurreren. Door seksueel contact wordt een deel van de Neanderthal genen (2-4%)
opgenomen in de genenpool van de H. sapiens die leven ten noorden van Afrika, waarna de
laatste Neanderthalers uitsterven in de grotten aan de Zuid-Spaanse kust (Gibraltar) en de
Krim. Ook van de Denisova mens, een andere voorloper van de mens, is bekend dat een deel
van het genetisch materiaal terecht is gekomen in de huidige bevolking van Azië, China en
Melanesië. Dit betekent dat ook de genen van de Denisova mens in Azië gekruist is met dat
van de H. sapiens.
De holistische taalvaardigheden, die tot complexe mededelingen leidden bij de
Neanderthalers, bleven echter domein gebonden, d.w.z. gingen over concrete situaties met
betrekking tot uit te voeren handelingen. De splitsing van de holistische muzikale
uitdrukkingsvorm naar een samengestelde taal en aparte muzikale uitdrukkingsvormen
ontstaan pas bij de Homo sapiens mogelijk pas 50.000 jaar geleden. In zijn “Prehistory of the
Mind” beschrijft Steven Mithen dat er drie vormen van bewustzijn, intelligenties, zich in de
evolutie van de hominiden hadden ontwikkeld: 1. de sociale intelligentie die nodig was om
met een complexe sociale groep, om te gaan, 2. De natuur historische intelligentie, die nodig
is voor het verkrijgen van voedsel en om je tegen natuurkrachten te beschermen en 3.
Technische intelligentie om artefacten zoals stenen gebruiksvoorwerpen of andersoortige
voorwerpen te maken. Bij de latere Homo sapiens komt hier een belangrijk vierde kenmerk
bij, de cognitieve vloeibaarheid (cognitive fluidity). Dit betekend het kunnen gebruiken van
beelden uit de ene denkwereld om die in een andere situatie te kunnen toepassen, een vorm
van vergelijkend denken dat later zal overgaan naar het denken in metaforen. Belangrijk is dat
Mithen er van uit gaat dat voor dit vloeibare bewustzijn de samengestelde taal al moet zijn
ontstaan. Bij het denken over de ontwikkeling van de taalvorming bij de Homo sapiens is er
sprake van enerzijds een zoeken naar continuïteit door stapsgewijze toename van de
complexiteit pre-talige communicatievormen. Er is wel sprake van een (schijnbare?) breuk
voor een overgang naar een complexe taal die elementen als syntax en recursie bevatten, om
samengestelde emotionele en abstracte inhouden over te brengen. Dit wordt door Bickerton de
continuïteitsparadox genoemd.
20

2. Niche-construction theorie van Bickerton.
Hominiden en hun plaats in de voedselketen.
Zingevende geluiden/ uitingen worden al gevonden bij dieren zoals: waarschuwing voor
gevaar. Chimpansees en met name meerkatten waarschuwen elkaar voor gevaar d.m.v.
holistische uitingen/geluiden die onderscheid kunnen maken tussen de waarschuwing voor de
nadering van meerdere roofdieren (Esteban Rivas). Ook emotionele uitingen van pijn, angst,
schrik, gevaar, (innate cries), etc. leiden tot verschillende vormen van holistische
betekenisvolle geluiden (expressieve of wel interjectionist theorie). De beschrijving van de
overgang van deze primitieve communicaties (Animal Communication System, ACS) en de
sprong naar meer abstracte woordvorming tot een pretalige communicatie is onderwerp van
veel discussie. De belangrijkste vertegenwoordiger van deze theorie is Derek Bickerton
(Adam’s Tongue, 2010). Deze volgt het ontstaan van betekenisvolle uitingen van de
hominiden en de verrijking hiervan in relatie tot de evolutie van hominiden, hun plaats in de
voedselketen (niche), sociaal gedrag en ontwikkeling van techniek; de niche-construction
theorie.
Bickerton onderscheidt een zestal leefomgevingen (niches), ontwikkelingsfasen, die door de
hominiden bezet gaan worden en de daarbij ontwikkelde technieken en daarmee
samenhangende veranderingen in communicatie. Het is belangrijk dat Bickerton hierbij laat
zien dat de hominiden door de introductie van nieuwe technieken hun directe leefomgeving
wijzigen. Als voorbeeld van een “Niche Construction” gebruikt hij de bever die door het
maken van dammen ook zijn directe omgeving verandert (construeert) en daarmee het
verwerven van voedsel in zijn omgeving beïnvloed.
Tabel Hominiden en
Niche Constructie, optimalisering van voedselverwerving, techniek en communicatie…...
Niche Mj jaar Hominide Food&Tools Communicatie
1. Omnivoor 6.5-4.5 Ardipithecus Graafstok? Warning calls
Boomlandschap Australopithecus insecten, fruit
robustus
2. Lagere aaseter 4.5-2.0 Australopithecus hamerstenen Warning calls,
boomlandschap gracilis, garhi merg beenderen predator specif.
Klein territorium
3. High-end scavenging 2.0-0.4 Homo habilis Oldowan tools Rekruteren en
Klein territorium H. garhi megafauna samenwerken
21

Power scavenging 1.0-0.1 H. ergaster stootspeer Info overdracht
Running, savannen H. erectus Stenen messen food source*
H. heidelbergensis Hand bijl, schrapers
4. Jagers-verzamelaars 0.4-heden H. erectus Werp speer Groot wild
Beheersing van vuur H.heidelbergensis
H. sapiens Pijl en boog Klein wild
Woorden+tekens+nadoen
5. Herders 0.15-heden H. sapiens Woorden, tekens, nadoen, syntax,
recursie
6. Landbouw 0.15-heden H. sapiens Ontstaan van steden en het schrift
Door de toename van technische vaardigheden, verwerven de hominiden een steeds hogere
plaats in de voedselketen (Niche Construction).
De tabel toont hoe de eerste hominiden (Australopithecinen en Ardipithecinen) als omnivore
prooidieren, door technische vaardigheden en vorming van samenwerkingsverbanden en het
opklimmen in de voedselketen, veranderen van lagere aaseters (restanten van dieren), hogere
aaseters (eerste eters van het aas), verwonden en volgen van de prooi (power scavenging) tot
snelle en kundige jagers (H. erectus, Neanderthalers). De H. sapiens zal als jagers-
verzamelaars ook andere voedselbronnen gaan gebruiken zoals vis, plantaardige
voedingsmiddelen (knollen, vruchten, noten, zaden) om over te gaan tot een bestaan als
beheren van gedomesticeerde dieren (schapen, runderen, paarden) en het ontstaan van de
landbouw ( niche 4-6). De daarmee samenhangende vormen van communicatie verandert
tijdens deze opklimmende reeks van niches, van waarschuwingskreten (in kleine groepen
waarop gejaagd word) tot steeds meer complexe uitingen voor samenwerking (hogere
aaseters) tot communicatie over de planning tot jacht (H. erectus, Neanderthalers, H. sapiens).
Hoe ontstaat de taal uit de pretalige communicatie?
Van geluid naar signaal. Fasen naar taal.
Bickerton ontkent dat er een complexe holistische muzikale pretalige communicatie kan zijn
ontstaan zoals door Mithen wordt besproken. De geheugen ruimte voor een dergelijke taal is
te beperkt. Wel gaat hij uit van een aantal korte holistische uitingen die gebruikt worden in
Niche 4 – 6.
Vanuit het ontstaan van de holistische betekenisvolle uitingen, combinaties van geluiden,
woorden plus tekens plus mimetische gedragingen, gaan op enig moment in de evolutie de
22

hechte connecties tussen de verschillende holistische onderdelen verminderen en splitsen in
kleinere eenheden / onderdelen. Er gaan eerst kleinere holistische woordachtige uitingen
voorkomen zoals, “kom hier”, “pas op”, etc.
Het kunnen wijzen naar dingen, dieren, planten, is een abstracte verwijzing naar iets in het
verlengde van de hand of vinger. Dit is een belangrijk middel: kijk hier! (sporen), kijk daar!
(prooidier, eetbare plant). Sporen van dieren worden “gelezen” met betrekking tot, welk dier,
hoelang geleden, gezond of gewond en de betekenis wordt aan elkaar overgedragen. Hiervoor
beschikken de hominiden over een creatief vermogen om aan nieuwe geluidscombinaties
betekenissen toe te kennen.
Verder gaat de verbinding tussen de (holistische) uitingen en de directe omgeving
verminderen en krijgen een abstracte inhoud zowel in de ruimte als in de tijd. Het kan nu
gaan over een plaats of gebeurtenis die, terug of vooruit, in de tijd kan plaatsvinden.
Hierbij maakt deze auteus onderscheid in een aantal gradaties van abstractie:
1. De waarschuwingskreten gericht op een bepaalt dier en plaatsbepaling (holistisch weinig
abstract).
2. Benoemen van voorwerpen, dingen in de omgeving, boom, wortel, steen, vuur, etc.
Bij uitbreiding van de technologische middelen moet er meer naamgeving gevonden worden
voor voorwerpen als pot, speer, pijl, boog, graafstok, etc. Gering abstractie niveau.
3. Plaatsbepalingen: boven, naast, onder. Dit kan met aparte bewoordingen gaan of
meegenomen in de vervoeging van het woord (Latijn). Stammen in Australië benoemen
richtingen en plaatsbepalingen vanuit het eigen N-Z/O-W perspectief. Iemand staat NNO van
een persoon; er zijn geen aparte woorden voor achter, voor, naast etc. Deze stammen blijken
een absoluut richtingen gevoel te hebben.
4. Bepalingen van tijd: vage tijdsaanduiding als vroeger of later. Meer abstract en preciezer
is: gisteren, morgen, over 6 dagen. Veel later en hoog abstractie niveau als uren, minuten,
seconden.
5. Handelingen, dus werkwoorden: lopen, jagen, zoeken, vinden, etc. Vooral de aanduiding
van tijdsaanduidingen van handelingen bezitten een hoge graad van abstractie en worden het
moeilijkste aangeleerd. In het Pidgin worden de werkwoorden en hun tijdsaanduiding beperkt
toegepast. Ook bij het verwerven van een andere taal zijn de werkwoorden met
tijdsaanduiding de moeilijkste groep om aan te leren. Ook dan zullen de eerste contacten veel
Pidgin bevatten.
23

Het ontstaan van het abstracte denken leidt weer tot het kunnen denken in ideeën, concepten,
symbolen. Dit abstractievermogen zal o.a. gaan leiden tot het ontstaan van bijvoorbeeld
wapens met weerhaken, speer, harpoen, vishaak. Dit type wapens dat gedurende de laatste
50.000 jaar gevonden wordt, ontstaan van uit een abstract idee, een voorstellingsvermogen om
de werking van weerhaken te kunnen inbeelden.
De volgende fase is de nu verkregen “woorden” achter elkaar te gebruiken in een
betekenisvolle context, een soort ketting van woorden als kralen aan een ketting. Dit type
taalgebruik, het Pidgin, werd vroeger gesproken op bepaalde eilanden zoals Hawaï, dat
ontstond door het samenkomen van verschillende bevolkingsgroepen uit geheel verschillende
taalgebieden. Hierbij is er nog geen sprake van syntax en worden woorden herhaald in andere
korte contexten.
Zoals boven werd besproken, is de laatste fase het toevoegen werkwoorden waarbij taalregels
(syntax) gebruikt gaan worden voor betekenisvolle plaatsing van o.a. het onderwerp,
werkwoorden, etc. De volgorde die gebruikt gaat worden, bepaalt de betekenis en inhoud van
de gesproken zin. De introductie van de techniek van de recursie, het gebruik van zinnen
binnen zinnen, geeft een enorme uitbreiding aan de creatieve mogelijkheden van de taal.
Deze laatste fase kan ca 40.000 tot 30.000 jaar geleden in de noordelijke delen van Afrika en
Europa bereikt zijn. Omstandigheden die tot deze( laatste) ontwikkelingen van meer
complexe taal geleid hebben zijn factoren zoals het leven in grotere groepen en de toename
van de levensduur (longevity). De devolutie theorie van Deacon geeft hierbij mogelijk de
basisvoorwaarde waaraan de H. sapiens moest voldoen om tot deze vorm van gesproken taal
te komen.
c. De rol van de langere levensduur (Longevity) bij het ontstaan van taal en cultuur van
de Homo sapiens.
Bij de beschrijvingen van alle auteurs die zich bezig houden met de evolutie vaan taal bij de
hominiden wordt aangegeven dat er tussen 60.000 en 40.000 jaar geleden er een vrij snelle
ontwikkeling bij de H. sapiens wordt gevonden. Vrij plotseling ontstaan er creatieve uitingen
zoals venusachtige beeldjes, grotschilderingen, uitvindingen van technische apparaten zoals
harpoen, vishaken, en naalden. De uitvinding van naalden is zeer belangrijk en zal overleving
tijdens de ijstijden door passende kleding mogelijk maken. Over de oorzaak van deze
plotselinge overgang in culturele uitingen heerst veel onzekerheid en zijn een aantal
hypothesen opgesteld zoals o.a klimaatveranderingen.
24

Recent onderzoek toont aan dat de H. sapiens op een bepaald moment in de
geschiedenis het vermogen kreeg tot een langere levensduur (longevity). Caspari laat zien dat
onderzoek naar de verhouding Old/Young in populaties van de Neanderthalers (30.000 jaar
geleden) en H. sapiens (40.000 jaar geleden), een overgang naar grotere aantallen oudere
personen (oud = > 30 jaar!) laat zien in de H. sapiens groep van 40.000 geleden. De leeftijd
van de individuele H. sapiens kan nu > 60 jaar worden (Rachel Caspari: The evolution of
grandparents. Sc. Am. August 2011). Tussen de 30 – 35 jaar vertoont het skelet van de
Neanderthalers al ernstige vormen van slijtage aan ruggenwervels en gewrichten, terwijl de
nieuwe mens dan nog geen slijtage laat zien.
De gevolgen van een langere levensduur zijn groot.
Er ontstaat een groep oudere personen die culturele verworvenheden kunnen doorgeven aan
de groep jongeren. Dit betreft technologische kennis, kennis van flora en fauna en sociale
kennis (transfer of information). Hierdoor ontstaat er een grotere pool van extern geheugen,
cultuur genoemd, dat aan jongeren kan worden overgebracht. Een neveneffect van een extern
geheugen in een groep, is dat het individuele geheugen minder belast gaat worden met
feitenmateriaal en kunnen de hersenen voor andere zaken zoals plannen, bedenken van
nieuwe materialen, kunstuitingen, etc. gebruikt gaan worden. Dit kan mogelijk ook een
verklaring geven voor de grotere herseninhoud van Neanderthalers (1350 cc) en de afname
hiervan bij de H. sapiens (1300 cc). (De herseninhoud van Einstein was aan de kleine
kant1250 cc). De Neanderthaler moest als individu zo veel mogelijk informatie opslaan
gedurende een kort leven. Het waren kort levende allesweters, “savants”.
De aanwezigheid van een oudere generatie bij de H. sapiens zal ook kunnen leiden tot betere
conflictbeheersing waarmee onnodig verlies van kostbare levens wordt bereikt. Dit vergroot
de overlevingskansen van de groep.
Ook het omzetten van nieuwe begrippen tot nieuwe taal en doorgeven daarvan leidt tot een
snelle toename van zowel de taalrijkdom, evenals de efficiënte overdracht van sociale
gebruiken en netwerken.
Het ontstaan van deze longevity kan samenvallen met de fase van devolutie, zoals door
Terrence Deacon verondersteld wordt. Hij stelt dat de complexe taal gaat ontstaan uit de
synthese van bestaande maar nog gescheiden vormen van kennis en taalvaardigheden
(technologisch, biologisch, sociale communicatie). Dit kan wanneer deze taalvaardigheden
zich kunnen bevrijden van de evolutionaire druk opgelegd door de dwang tot overleven in een
vijandige omgeving, de devolutie theorie.
25

Over Devolutie als oorzaak van meer complexe gedragingen en taal (Terrence Deacon
in “Erasing the Slate”).
Terrence Deacon beschrijft hoe gekweekte Bengalese vinken in gevangenschap overgaan op
een rijkere variatie in gezang dan de vinken in de natuur. Hij stelt dat onder invloed van de
natuurlijke selectie, de dwang tot voortplanting en territorium verdediging, de variaties in de
zang zich zal beperken tot een door de omgeving opgelegde variatie. Gevangen vinken
kunnen hun bestaande zangvermogen gebruiken om meer variaties in de zang aan te brengen.
Onder de invloed van deze devolutie ontstaat spelenderwijs, vrijere vormen van zang, wat
door de mens als mooier wordt ervaren, maar niet dient voor seksuele selectie (Devolving
toward increased complexity of the brain function).
Op dezelfde wijze zou bij de hominiden de complexe taal zijn ontstaan onder soortgelijke
devolutie omstandigheden, waarbij het maken van betekenisvolle geluiden niet meer
uitsluitend diende voor overlevingsstrategieën (jacht en verdediging) van de soort. Pas als er
genoeg vrije ruimte is ontstaan waarbij bestaande vormen van kennis en communicatie
(technische kennis, biologische kennis, sociale vaardigheden, moeder-kind pre-talige uitingen,
de “motherese”) ook kan dienen voor speelse combinatie die tot nieuwe syntheses kunnen
komen, kan er een meer complexe taal ontstaan. Uit deze spontane synthese van verschillende
kennisgebieden kunnen grotere variaties van communicatie ontstaan die ook kan gaan over
bijvoorbeeld emotionele inhouden. Dan kan de complexe menselijke taal ontstaan. Tijdens
deze synthese ontstaat mogelijk de fase van het mythische denken zoals door Merlin Donald
wordt beschreven.
Het moment waarop in de geschiedenis van de Homo sapiens de langere levensduur
Longevity) gaat samenvallen met het ontstaan van de taal heerst veel onzekerheid maar valt
ergens tussen 40.000 tot 60.000 v Chr. Ook over de oorzaak en gevolg is nog veel
onzekerheid. Het kan zijn dat door betere samenwerking en succesvolle jachtmethoden een
langere levensduur gaat ontstaan. Veel onderzoekers denken hierbij aan genetische
veranderingen. Dit zal tevergeefs zijn. Alle noodzakelijke genetische aanpassingen zijn in de
H. sapiens (en mogelijk ook al in de Neanderthalers) 200.000 v c. aangelegd. Hierbij kunnen
epigenetische veranderingen zoals bij het FOXP2 gen (zie p21). Het is goed mogelijk dat we
moeten uitgaan van een co-evolutie van het ontstaan van longevity in langzame stappen van
duizenden jaren (door epigenetische veranderingen) die samenvalt technologische verbetringe
die tot een meer succesvolle jacht leidt en daarmee de selectiedruk wegneemt. Hier door
ontstaat er de ruimte voor devolutionaire veranderingen, die de ruimte gaat maken voor het
26

spelenderwijs doen samengaan van de bestaande communicatie, motherese, jacht en techniek,
kennis van de natuur, tot een meer complexe taal en muzikale uitingen.
De langere levensduur doet ook de tragiek van het overlijden van jonge stamgenoten
als bewustzijn opkomen, zoals bij het overlijden van een jonge jager of de jonge moeder die
sterft tijdens de bevalling. Het toenemend besef van verlies, doet ook het protest tegen de
eindigheid van het leven, en daarmee het verlangen naar een verder leven na de dood,
ontstaan. De overledenen worden begraven met kostbaarheden en voorwerpen noodzakelijk
in een aan de overleden personen toegedachte hiernamaals. Deze rituelen zullen met nieuwe
taaluitingen, woorden, jammerklachten, en muzikale uitingen gepaard gaan.
Omstreeks de tijd dat de longevity optreed zien wij tevens een sprong in culturele uitingen,
zoals het ontstaan van beeldende kunst, muziekinstrumenten en van later datum de
schilderkunst in grotten. Ook in Afrika zien we een toenamen van culturele uitingen zoals bij
het San volk in Namibië, Botswana en geheel zuidelijk Afrika. De eerste rotstekening /
schilderingen dateren van 36.000 geleden en in Afrika 19.000 to 26.000 jaar geleden en laten
de rol van gemeenschappelijke dans en handklappen zien. Deze cultuur met de bekende
kliktaal (Mirjam Makeba) blijkt vrijwel ongewijzigd bij de huidige San volken nog voor te
komen.
Het is dus mogelijk dat de grote sprong voorwaarts in de taalontwikkeling bij de H. sapiens en
het gebruik van symbolische en abstractie begrippen, een gevolg is geweest van de hiervoor
beschreven devolutie en het ontstaan van een langere levensduur (longevity), die tot een
toenemend bewustzijn van de tijdelijkheid van het menselijk bestaan zal leiden.
De eerste geschreven uiting van dit toegenomen menselijke bewustzijn vinden we terug in het
Gilgamesh epos ontstaan in Uruk. Dit verhaal beschrijft de ontwikkelingsfasen van de jonge
vorst Gilgamesh, de vergevorderde uitingen van emoties, het belang van muziek, en laat het
protest zien tegen de tijdelijkheid van het menselijk leven, zijn worsteling om het eeuwige
leven te verwerven, de mislukking hiervan, en de aanvaarding van het menselijk lot. In de
graven van Uruk worden complexe muziek instrumenten gevonden (Harp van brons met
gouden stierenkop, aarden afbeeldingen van houten harpen, trommels, etc) tonen een wereld
die ver gevorderd is in deze culturele uitingen.
Het oudere Babylonische epos, de Atrahasis dat de zondvloed beschrijft, dateert van 2800 v C
en is in een latere versie van de Gilgamesh opgenomen. De Bijbel is een verzameling van
oude verhalen over het ontstaan van Israel waarin we o.a. de zondvloed uit de Atrahasis
terugvinden. Andere oude verhalen vinden we in India, De Mahabarata en de Mahayana (ca
27

1500 v C en in het Sanskriet genoteerd 300 v C). De Ilias en Odyssee verhaalt van het Troje
van 1250 v C en werd door Homeros rond 850 v C in epische gedichten vastgelegd.
Rol van de genetica en epigenetica bij de vorming van de hominide hersenen en
taalvorming.
Bij het ontstaan van de hominiden is het belangrijkste uiterlijke kenmerk het ontstaan van de
grotere herseninhoud. De herseninhoud neemt bij de hominiden toe: Australopithecines, H.
habilis, H. erectus, H. heidelbergensis, H. neanderthalensis, en de H. sapiens laten een
toename zien van respectievelijk ca. 350, 700, 900, 1100-1200 tot 1460 en 1430 cc.
Deze toename van gewicht van de steeds grotere herseninhoud lijkt sprongsgewijs te
verlopen. Nog steeds worden er nieuwe tussenvormen van hominiden ontdekt. Zo werd er op
basis van studies van het mitochondriaal en autosomaal DNA in een vinger botje in Siberië
een nieuwe hominide ontdekt. Deze Homo denisova leefde 50.000 jaar geleden in dezelfde
tijd en omgeving als de H. sapiens en de Neanderthalers (Nature 2010). In 2012 werden er
een aantal schedels gevonden die duiden op een nieuwe hominide die 14.000- 11.000 jaar
geleden in China leefde die waarschijnlijk door de toen levende H. sapiens werd verdrongen.
nieuwe hominide ontdekt in Zuid West China (PLOS One, Cornoe, maart 2012). De eerste
ontwikkelingen naar een nieuw type hersenen wordt al gevonden bij de Australopithecus
sediba. Hoewel het gewicht van de hersenen slechts weinig meer (420 m 3 ) is als van de
chimpansees, blijkt uit synchroton X-ray scanning dat er al sprake is van reorganisatie van de
hersenen met vorming van kleine frontale kwabben. Hieruit blijkt dat niet alleen het gewicht
maar ook de organisatie van de hersenen gaat veranderen. Deze laatste waarneming duidt op
een verandering van functie van de hersenen (Kate Womg, Sc Am 2012).
Voor de ontwikkeling naar een grotere herseninhoud blijken het aantal genetische
veranderingen in aantal beperkt. Naast de genetische zijn ook epigenetische veranderingen
mogelijk belangrijker voor de ontwikkeling en verandering van functionaliteit van de
hersenen. Vergelijkend onderzoek van het genoom van de chimpansee en de mens toont
genetische verschillen die belangrijk zijn voor de ontwikkeling van een grotere herseninhoud
en een verandering van functionaliteit. Mutaties in het gen FOXP2 blijken belangrijk voor de
taalontwikkeling. Verschillen die belangrijk zijn voor de vorming van de hersenen en
ontwikkeling van taal zijn de genen HAR1 (human accelarated region), HAR2, ASPM en het
FOXP2-gen. Zo blijkt het HAR1-gen betrokken bij de foetale groei van de neocortex die
oorzaak is van de kronkelige vorm die een groot oppervlak van de cortex mogelijk maakt. Het
HAR2-gen is van belang voor de ontwikkeling van de pols en duim. Andere genen die
28

etrokken zijn bij de ontwikkeling van de hersenen en hersengrootte zoals het ASPM gen,
CDK5RAP2, CENPJ en het microcefaline gen (MCPH-1) (MC de Wit 2010) zijn verschillend
t.o.v. dezelfde genen bij de chimpansees. Het HAR1 en HAR2-gen behoren tot het niet
coderend DNA. Dit betekent dat zij alleen als RNA bestaan, dus niet vertaald tot een eiwit,
met als functie het aan- of uitzetten van genen. Dit is een voorbeeld van een evolutionaire
verandering van de epigenetische regulatie.
Naast een vergroting van de herseninhoud speelt de verandering in het functioneren (taal-gen)
een nog belangrijker rol. Bijvoorbeeld de veranderingen in het taal-gen FOXP2, dat essentieel
is voor de spraakontwikkeling. Dit gen verschilt maar twee mutaties met het chimpansee
FOXP2. Het genoom van de Neanderthalers is gelijk aan het menselijke FOXP2 gen. Het
menselijk FOXP2 gen en bijbehorende eiwitten regelen ook de functies van meer dan 100
andere genen (Sonja Verner PLOS Genetics 2011; Chris Stringer, 2012), waaronder het
uitgroeien van de dendritische neuronale cellen. Dit betekent dat we hier te maken hebben met
zowel een genetische verandering maar ook met een toegenomen epigenetische regulatie. De
versie van het chimpansee FOXP2 gen kent deze epigenetische regulaties niet. Onduidelijk is
in hoeverre het Neanderthal FOXP2 gen dezelfde epigenetische regulaties had als het humane
gen. Niettemin lijkt het er op dat de Neanderthalers tenminste de potentie hadden om tot
taalvorming te komen. Verder blijkt dat epigenetische regulering door middel van
methylering (aan- of uitzetten van genen) een rol speelt bij de geheugenvorming.
Ook nieuwvorming van neuronen, neurogenese, is een belangrijk kenmerk van het
hersenweefsel. Verstoring van het eiwit (FMRP) dat aan bepaalde genen bindt en neurogenese
stimuleert, leidt tot ernstige geheugenproblemen (Szulmach, 2010). Dit is een voorbeeld van
de verstoring van regulering door eiwit-DNA interactie (het eiwit-DNA interactoom, zie
figuur 1).
Samenvattend: voor de verandering van hersengrootte en het functioneren tijdens de evolutie
blijken zowel veranderingen van genen als ook veranderingen in de epigenetische regulering
noodzakelijk. Epigenetische regulaties blijken van groot belang voor de opbouw van het
plastische geheugen (leergedrag) en de vorming van neuronale netwerken. Hierbij zijn
regulerende eiwitten en het niet-coderende RNA betrokken (Valadkhan, Mercer en Szulmach,
2010). Dit toont aan dat veranderingen in de genen en in de epigenetische regulatie van
belang zijn bij de evolutie van de grotere hersenen bij de hominiden, als ook van het geheugen
en de taalvorming.
e. Twee talen: muziek en gesproken taal: mirror neuronen en belang in de evolutie.
29

Een mogelijke verklaring voor het voorkomen van twee vormen van communicatie,
gesproken taal en muzikale taal kan liggen in het feit dat de hersenen van dieren, w.o
zoogdieren en de mens een functionele verdeling hebben van taken voor beide hersenhelften.
Hierbij bezit de linkerhemisfeer de onderdelen die voor de verwerking van taal en abstracte
kennis zijn ingericht, terwijl de rechterhemisfeer de ruimtelijke oriëntatie, de snelle
onbewuste inschatting van dingen en mensen, veilig of onveilig, vluchten of paren, en de
emotionele verwerking verzorgt. Beide hemisferen ontwikkelen een eigen manier van
communicatie. Belangrijk is de observatie dat net als bij de visuele nabootsing van
handelingen door anderen, waarbij spiegelneuronen de handeling van de ander internaliseren
en neuronaal nabootst, recent hetzelfde mechanisme voor muzikale uitingen werd
waargenomen. Bij bepaalde emotioneel beladen muziek blijken soortgelijke neuronen de
gelaatsspieren te activeren tot soortgelijke gezichtsuitdrukkingen als bij andere soortgenoten,
waardoor de beleefde emotie herkend en gedeeld kan worden. Hiermee wordt direct
aangetoond dat de emotionele deling van muzikaal emotionele inhouden van belang waren en
zijn voor de groepsbinding. Muziek en ritme hebben dus een belangrijke rol gespeeld bij de
evolutie en survival van groepen hominiden.
De ontwikkeling van de gesproken Taal en Muzikale taal werd door Charles Darwin en
Steven Mithen in een overkoepelende hypothese opgenomen. Zij gaan er van uit dat de proto-
taal begint als een holistische (integrale) communicatie vorm, die de muzikale en gesproken
taal integreert, zie “the Singing Neanderthals”. Deze taalvorm gaat zich ca. 60.000 jaar v C
splitsen in een muzikale vorm die gericht is op de emotionele overdracht en een gesproken
taal die over de feitelijk waarneembare wereld gaat. Neurologisch onderzoek laat zien dat bij
de muzikale expressie, zowel specifieke neuronale gebieden zijn betrokken voor het kunnen
herkennen van ritme, toonhoogtes, intervallen en de emotionele analyse, en ook de gebieden
die gebruikt worden voor de taal (zie Figuur).
Bij de uitvoering van complexe vormen van muziek leidt de combinatie van 1. emotionele
expressie, 2. het gebruik van de vele neuronale gebieden voor muzikale analyse, 3. de
motorische uitvoering, 4. die allemaal in één tijdsmoment moeten samen, tot een hoge
intensivering van de hersenactiviteit, die in MRI scans activering van veel gebieden laat zien.
De hersenen verbruiken hierbij veel energie wat tot hoge temperatuur van de hersenen leidt.
Dat is vaak aan de uitvoerende musicus te zien. Jaap van Zweden verteld in een interview met
Margriet van der Linde (Zomergasten 2009) dat bij het ervaren van eenvoudige vrolijke
muziek, neuronale gebieden van de linker en rechterhersenhelft geactiveerd worden. Bij het
beluisteren van muziek die diepe ontroering oproept worden vrijwel al zijn hersengebieden
30

geactiveerd; volgens zijn uitspraak: “alles werd bloed”! Muzikale beleving is een totaal
ervaring waarbij ook veel lichamelijke sensaties, een rol kunnen spelen. Simone Lamsma,
violiste zegt: “Muziek zegt zoveel meer als woorden voor mij ooit zouden kunnen”. En
verder: “als ik kon uitleggen wat muziek was, dan zou ik dichter zijn”.
Woorden kunnen deze emotionele wereld niet beschrijven.
Ook in de literatuur is het de uitdaging voor iedere romanschrijver of dichter om door middel
van woorden, maar vooral door datgene wat niet beschreven staat, de stilte die tussen de
woorden emoties voelbaar maken, deze emotionele wereld benaderen. Zo gebruikt de
componist de kortere of langere pauzes tussen de noten om emotionele spanning op te roepen;
het langzame deel van het 23 e pianoconcert van Mozart of het Andante sostenuto in de piano
sonate D960.
Net zoals de eerste gesproken taal alleen kan worden afgelezen uit indirecte waarnemingen als
symbolische uitingen of gedragingen zoals rotsschilderingen, beschildering van het lichaam of
31

sieraden (schelpen), zo worden er al vroeg in de prehistorie voorwerpen gevonden die op het
maken van muziek wijzen. Het feit dat de eerste muziek instrumenten (fluiten) dateren uit
dezelfde periode als de rotsschilderingen (37.000 en 30.000 jaar geleden) laat zien dat taal en
muziek in deze vroege geschiedenis al naast elkaar bestonden of volgens Steven Mythen net
van hun bron gesplitst waren. Deze eerste muziekinstrumenten zijn blaasinstrumenten, fluiten
van langere botten en van zwanen beenderen, of ivoor. We mogen aannemen, dat
slaginstrumenten (trommels, ratels, etc.) toen ter tijd ook een belangrijke rol hebben gespeeld,
maar het materiaal waar deze instrumenten van worden gemaakt, hout en dierenhuiden, zijn
erg vergankelijk en hebben geen resten achtergelaten. Bij het ontstaan van de eerste steden
(4000 jaar v C; Uruk, Ur) wordt er een breed scala aan muziekinstrumenten aanwezig is die
zowel in het openbare leven als bij de tempeldiensten een belangrijke rol spelen. In de graven
van Ur , Uruk en verder in Mesopotamië worden geavanceerde muziekinstrumenten
aangetroffen ingelegd met goud, zilver of ivoor, zoals de “luit van de koningin”, staande en
handbespeelde harpen, drums waarbij vooral de keteldrum belangrijk is bij ceremoniële
processies, blaasinstrumenten, etc. Ook in het Gilgamesh epos (koning van Uruk) is er sprake
van drums, feestdrum, processies, etc. Hieruit blijkt dat 3000 v Chr. er sprake is van een
uitgebreid instrumentarium om muziek te maken bij officiële gelegenheden zo als processies,
festiviteiten en begrafenissen. Uit de complexiteit van deze instrumenten 4000 – 3000 v C.
kunnen we afleiden dat er al een lange geschiedenis van eerdere muziekinstrumenten aan is
voorafgegaan. Onderzoek en informatie over het voorkomen van muziekinstrumenten tijdens
vroege geschiedenis echter schaars.
e. Bewustzijn en taal.
Net als bij het ontstaan van taal heeft ook het bewustzijn een ontstaansgeschiedenis,
een evolutionaire geschiedenis. Voor veel onderzoekers start de eerste vorm van bewustzijn
bij de eerste bacteriën als zelfstandig levende eenheden die hun omgeving kunnen waarnemen
en daarop reageren. Varela en Thompson noemen dit enactieve organismen en beschrijven de
evolutie van het bewustzijn als een toenemende complexiteit van meercellige systemen met
ook toenemende interacties (zintuigen en verwerking in een centraal zenuwstelsel) met de
omgeving. Volgens anderen (M. Sheet-Johnstone) is alle leven bezield (animation) wat blijkt
uit het kunnen bewegen van alle levende organismen. Door dit bewegend aanwezig zijn
ontstaat er interactie met de wereld en daaruit het handelen waardoor het enactieve bewustzijn
ontstaat dat betekenis geeft aan de omgeving. Alle onderzoekers gaan er van uit dat er sprake
is van verschillende vormen van bewustzijn bij alle zoogdieren waarbij de vorm van het
32

ewustzijn bepaald wordt door de aard van de zintuigen. Verder is het leven in groepen /
kudden bepalend voor de sociale organisatie ofwel het ontstaan van een sociaal bewustzijn.
Bij de hierboven beschreven ontwikkeling zagen we dat er tijdens de evolutie van de
hominiden een toename was in technologische kennis en samenwerking voor voedsel
verwerving. Bij de overgang naar de succesvolle jager neemt ook de grootte van de groepen
toe wat een toename van het sociale bewustzijn met zich meebrengt.
Merlin Donald onderscheidt hierbij een viertal fasen van bewustzijn die zich afspeelt
gedurende de laatste 400.000 jaar van de hominiden.
1. Het episodische denken zoals dat bij hogere zoogdieren zoals mensapen voorkomt. Het
gedrag is gericht op een direct reageren op de omgeving, leven in het heden, met een
geheugen dat specifiek is voor gebeurtenissen in een concrete specifieke context.
2. Met de H. erectus ontstaat het mimetisch denken; dat gericht is op nabootsing en sociaal
handelen en is belangrijk voor de overlevingsstrategieën. Gerichte nabootsing (intentional
representation) is de essentiële verandering in deze fase van de mensheid. Nadoen van
handelingen, gebaren, gelaatsuitdrukkingen, geluiden worden de basis voor het sociale
handelen. Hieruit gaat een proto-taal tot ontwikkeling komen gericht op concrete handelingen
en benoeming van voorwerpen. Tijdens deze fase ontstaan ook veel nieuwe technische
vaardigheden die op basis van abstracte inzichten worden verkregen zoals, wapens met
weerhaken: de harpoen, vishaak. Verder ontstaan, pijl en boog, aardewerk, de boemerang, en
het ontstaan van naalden en passende kleding, etc.
3. Tijdens de derde fase , de mythische fase, ontstaat de feitelijke de taal. Hierbij gaan de
deelgebieden van de gebruikte taal (technisch, kennis van flora en fauna, sociale kennis met
elkaar tot synthese komen waarbij de bestaande kennis in een gemeenschappelijke gesproken
taal en geheugen terecht komt. Zoals boven besproken kan deze fase samenvallen met het
ontstaan van de verlengde levensduur (longevity) van de H. sapiens. De devolutie maakt het
ontstaan van de spelende mens, homo ludens, mogelijk.
4. Tijdens de vierde fase, ontstaat het theoretische denken en de uitbreiding van cultuur en
culturele verworvenheden. Taal gaat gebruikt worden om theoretische modellen van het
universum te scheppen voor verklaring van het eigen bestaan, de zingeving door plaatsing in
een theoretische ordening. Hierbij ontstaat ook een zelfbewustzijn in relatie tot de sociale
omgeving waarin men functioneert. Dit laatste vinden we o.a. terug in de grote verhalen
(Gilgamesh epos, het oude testament, de Homeros, Mahabharata, vooral de Bhagavad Gita).
Merlin Donald: ontwikkeling van het bewustzijn en taal.
33

Stages of Mind Species Communication Novel forms
Episodisch Primates Event perceptions Improved self-awareness
Mimetisch early hominides
H. erectus 4-0.4mj y Non-verbal commun. Revolution skills/gestures
Mythische H. sapiens 0.4 ml y Linquistic phase high-speed phonology
Oral language, skills
Theoretische recent sapiens Ext. symbolization Formalisms, Theory
Culture verbal&non-verbal External Memory storage
De rol van dichters en schrijvers wordt hierbij belangrijk als vormgevers van nieuwe
taalbegrippen en (her)structurering van het mensbeeld. Door de taal wordt de overdracht van
gedachteconstructies en complexe theoretische ideeën overdraagbaar wat later door Dennett
de memetische overdracht (meme, als eenheid van een gedachten complex of idee); dit in
vergelijking met genetische overdracht (gene). Meer succesvolle ideeën verdringen minder
goede gedachten, ze gedragen zich als infecties.
Hoe talen het denken beïnvloed.
Zoals hierboven beschreven ontstaan de talen in relatie tot het menselijk handelen in een
bepaalde omgeving, ofwel niche. Hieruit ontstaat een vocabulaire dat een uiting is van het
bewuste zijn van de beleefde omgeving en waarin het handelen plaatsvindt. De taal wordt een
vangnet over de beleefde werkelijkheid, de totale realiteit, waarin de belangrijkste begrippen
van het bestaan gevangen worden (embodied language). Aangezien iedere taal in een niche
ontstaat zijn de woorden en begrippen van die taal de mazen van het netwerk waarin de
werkelijkheid die nodig is voor het bestaan in die omgeving, de mazen van het taal-netwerk.
De taal is een tool, een gereedschap, waarmee om die gevangen werkelijkheid te begrijpen er
mee om te gaan en betekenis te geven (context gebonden taal). Dit betekent ook dat deze
niche-taal door de gebruikte begrippen en metaforen, ook beperkingen oproept en het
bewustzijn binnen de werkelijkheid gevangen houdt. Het blijkt dat andere talen bepaalde
begrippen toegankelijker maken (Lera Boroditsky. How languages shapes thouht. Sc Am april
2011).
34

Ad III. Verrijking van de taal door contacten met andere Taalgebieden en culturen.
1. Cultuur, techniek en taal.
Aangezien taal zich ontwikkelt in relatie tot zijn tot zijn ecologische omgeving, die de
hominide dwingt tot een bepaalde vorm van handelen (niche construction theorie), zal de
symbolische en metaforische rijkdom van de taal samenhangen met het doen/handelen van de
mens in die bepaalde omgeving. Bij de jager verzamelaars ontwikkelt taal zich in relatie tot de
jacht (naamgeving van dieren en planten), technologische voorwerpen (stenen
gebruiksvoorwerpen, speer, pijl) en taal voor samenwerkende handelingen (coördinatie,
jacht). Andere bewoordingen ontstaan uit het zoeken naar plantaardig voedsel (planten,
graafstok, etc.). Andere culturen en taal zullen ontstaan in landbouwgebieden,
dierafhankelijke culturen (nomaden), vissers aan rivieren, meren en zeeën. Ook hier zullen
technologie (harpoen, vishaak, maken van vaartuigen) leiden tot taalvaardigheden behorend
bij de ecologische niche die bewoond gaat worden. Het daarbij behorende woordgebruik en
taalgebruik, gaat ook de basis worden voor symbolische en metaforische toepassingen in
andere denkgebieden (emotioneel, communicatie). D.w.z. bij taalvorming is ook het
doen/handelen, de technologische ontwikkeling, van groot belang zowel voor het dagelijks
handelen als ook voor de beeldende en metaforische mogelijkheden taal te geven aam
emotionele en sociale gedragingen.
2. Verrijking van de taal door uitwisseling van culturen en talen.
Door contacten met andere culturen en taalgebieden zal er uitwisseling van woorden en
begrippen kunnen plaatsvinden waarmee het denken verrijkt kan worden. Er zijn meerdere
oorzaken waardoor culturen en hun taalinhouden tot uitwisseling kunnen komen.
a. Natuurlijke oorzaken door klimaat veranderingen waardoor bevolkingen naar elkaar toe
worden gedreven (Volksverhuizingen) en b. het ontstaan steden en handelscontacten.
a. Ad Natuurlijke oorzaken, Klimaat veranderingen.
Ca. 15.000 jaar geleden was het gebied van het Midden Oosten en de zuidelijke delen van de
Sahara rijk begroeid door de aanwezigheid van rivieren, meren; met zowel savannen als
bossen. [PPTs, vb: het voormalige Gobero meer ten zuiden van Niger in de Sahara
(Kiffiaanase cultuur ca. 10.000-8.000 geleden; eten vis en onvermalen wilde graansoorten;
Teneriaanse cultuur ca 6.000 – 4.500 geleden, veeteelt en jacht; begraven hun doden (PPT)].
35

Ook in de woestijn van Saoedi-Arabië, waren veel waterstromen en bosgebieden. Ca 13.000
jaar geleden, werden veel gebieden in Noord-Afrika en het Midden-Oosten droger en
veranderden langzamerhand in woestijngebieden (PPT), mogelijk door een verschuiving in de
stand van de aardas. Hierdoor werden mens en dier gedreven in de richting van de grote
rivieren en meren (Nijl, Eufraat, Tigris; Jordaan). Dit betekent dat de jacht op grotere dieren
een rijke bron van voedsel werd; een waar Paradijs! (Horen we dat terug in de Bijbel- het
Aards paradijs?. Deze situatie duurt relatief kort (paar duizend jaar) door het intensief jagen
van het grotere wild. Al snel worden andere voedselbronnen noodzakelijk voor de groeiende
bevolking. Door de uitvinding van de pijl en boog kunnen ook kleiner wild (herten, vogels)
als voedsel gebruikt worden (eerste pijl en boog; laat paleolithicum). Naast veel vlees werden
door de jagers-verzamelaars ook wilde gewassen verzameld en vaak onvermalen (gierst en
granen) gegeten. De overgang naar het verzamelen van wilde graan/gierst gewassen tot
gerichte landbouw, gebeurd wereldwijd ongeveer in dezelfde tijdsorde. In die tijd ontstaan bij
rivieren de eerste vormen landbouw. [Midden-Oosten 10.500 v C eerste opslagplaatsen voor
wilde gerst bij de Dode zee, bij Jericho, in Jordanië (ppt)en gekweekt graan ca 8000v C,
Griekenland 4000 v C; Nijl vallei 5000 v C; Indus vallei, Vietnam Cambodja. In China eerst
gierst, een C4 plant, gegeten door honden8.000 v C, en 6.500 menselijke consumptie van
gierst. De rijst cultuur kent een vroege vorm van verzamelen van wilde rijst en een 2000-3000
jarige overgang naar volledige cultivering van rijst ca 4000 v C (ppt)]. Mogelijk ter gelijke
tijd, of anders snel daarna, wordt de landbouw gevolgd door de domesticatie van bepaalde
diersoorten; varken, geiten, schapen, etc). De hond is dan al lang een kameraad van de jagers-
verzamelaars die wordt ingezet bij de jacht.
Zowel de landbouw alsde veeteelt leiden tot eigen culturele ontplooiing met een eigen idioom,
waarbij het technisch instrumentarium en het handelen de taal van nieuwe symbolen,
analogieën en metaforen gaat voorzien.
Voor het gebruik van zowel de intensieve graan/gierst als ook de veeteelt culturen bleken
genetisch aanpassingen noodzakelijk. Voor het kunnen verteren van zetmeel in planten en
lactose in melk te kunnen verteren waren nieuwe enzymen nodig zo als amylase voor zetmeel
en lactase voor de vertering van melksuikers. Dat deze nieuwe genen betrekkelijk jong zijn
blijkt uit het feit dat deze genetische aanpassingen, vooral van het lactase, zich nog maar ten
dele in de bevolkingen hebben verspreid.
Bij intensivering van de landbouw werden bevloeiingssystemen noodzakelijk, waarbij de
verdeling van waterstromen de aanleg van dijken en kanalen noodzakelijk maakt. Het
bevloeien van hoger gelegen delen maakt het oppompen van water nodig door middel van
36

handkracht of de toepassing van dieren. Deze organisatievormen leiden tot het ontstaan van
de eerste steden met wereldlijke heersers of hoofden van priesterklassen als beheerders.
b. De rol van de steden en de betekenis van handelscontacten.
De eerste steden gaan ontstaan als de landbouw overgaat van het verbouwen van in het wild
voorkomende graangewassen naar meer geselecteerde gewassen die een grotere opbrengst
geven. Ook gaat de vorm van de huizen van rond naar rechthoekig zodat meer gebouwen op
hetzelfde oppervlak passen en aan elkaar gebouwd kunnen worden. De eerste steden ontstaan
al ca 9000 v C zoals Jericho (Jordanië) en Catal-Höyük (Centraal Turkije). Mogelijk door een
periode van grote droogte, ontstaan rond 4000 jaar v C meerdere stadstaten in Mesopotamië.
Er vindt dan in ca. 600 jaar een sterke ontwikkeling plaats van kleinere woongemeenschappen
naar steden met een groot aantal bewoners. Bij deze overgang naar grotere steden zoals o.a
Eridu, Uruk (Gilgamesh als een van de eerste heersers; zie Gilgamesh epos, bijdrage Remco
Ekkers), en Ur (3.400 v C) verschuift de bevolking van het platteland naar de steden. In Uruk
(2.900 v C) woont 90% van de bevolking in de stadstaat en 10% op het platteland als
landbouwer. Vaak komen meerdere activiteiten in de steden samen zoals, visserij op de
rivieren en in de moerassen, landbouw en veeteelt. De grotere bevolking maakt grootschalige
landbouw activiteiten noodzakelijk, terwijl er overheden noodzakelijk worden voor het
beschermen van een boerenbevolking, het toezien op irrigatie werkzaamheden, toevoer van
goederen, aanleg van wegen, etc. Deze centrale overheden, meestal een leidinggevende
persoon, (koning, hoge-priester, farao, tiran) gaan over tot het innen van belastingen. Dit gaat
leiden tot rekenvaardigheden (wiskunde) om de benodigde hoeveelheid van goederen of
gelden te kunnen berekenen (landbouw areaal). Daarnaast ontstond een belangrijke
priesterkaste die de bouw van de grote tempelterrassen (ziggoerats) begeleiden en die wel
15% van de plaatselijke economie bepaalden. In de steden ontstaan verschillende stedelijke
beroepen zoals bakkers, pottenbakkers, ingenieurs voor gemeenschappelijke irrigatie van de
landbouw, wevers, kledingmakers, textielhandelaars, edelsmeden, koperslagers,
pottenbakkers, steenbakkers, etc. Dit betekend een sterke uitbreiding van bewoordingen en
daarmee het taalgebied.
37

Taalontwikkeling en toenemend bewustzijn.
• Verrijking van de taal door culturele uitwisseling; materialen en taal.
• Jagers / verzamelaars, steppen. Jacht technologie.
• Landbouw Domesticatie van planten, 12.000 v Chr. (Vaste locatie!).
Veeteelt Domesticatie van dieren, 11.000 v Chr.
Visserij Vaste locatie; kustdorpen.
Vorming van “steden” Vaste locatie in landbouwgebieden.
Uitbreiding van taal / metaforen. Complexe / Verrijkte taal.
Handel: Middelandse zee gebied.
Bijv. F. Schubert: Forellenquintet. “vorüber wie ein pfeill”
Zoals boven beschreven, ontstaan de eerste steden vooral in gebieden met goede
mogelijkheden voor de landbouw ondersteunt door mogelijkheden voor visserij en jacht als
rijkere bronnen van eiwit. Hierbij is de aanwezigheid van water van essentieel belang. De
aanwezigheid van een belangrijke bron kan oorzaak zijn van stedenvorming maar heeft
beperkingen (Jeruzalem, Jericho) bij onderlinge oorlogen. Gebruikelijker is de ligging aan een
rivier met daaromheen graslanden en bebouwbaar land. Er ontstaan landbouw/agrarische
steden waarin de rol van heersers/koningen en/of priesters van groot belang zijn voor de
organisatiestructuur van de samenleving (Memphis, Thebe-Egypte, Ninive, Assoer, Babylon,
Thebe-Griekenland, Xiangyang, Nanjing). De allereerste steden zijn vaak ook geleden bij een
rivierdelta die de stad van vis kan voorzien (Oer, Eridoe, Oeroek); dit zijn typische
landbouw/agrarische/visserij steden. De rivier betekend een eenvoudige toevoer van
voeding en goederen en maakt handelscontacten mogelijk. Vooral bij groter worden van
steden (Uruk 100.000 inwoners), wordt de afvoer van afval en uitwerpselen essentieel.
Een derde type stad, de aan zee gelegen handelssteden, gaat ontstaan in de kustgebieden die
oorspronkelijk ontstaan vanuit de visserij op zee om later, als de technologie voor betere
navigatie ontstaat, rijke handelscontacten op gaan bouwen met andere aan de kusten of meer
in het binnenland gelegen plaatsen. Voorbeelden hiervan zijn de steden van de Feniciërs
(Byblos, Sidon, Tyrus) en aan de kusten van Griekenland en de Perzische kust (Athene,
Corinthe, Troje, Milete, Efese) en de eilanden zoals Kreta (Knossos) en Cyprus (Salamis).
Hoewel een achterland nodig is voor de landbouwgewassen en de veeteelt, komt de rijkdom
38

vooral uit het handelsverkeer langs de kustgebieden van de Middellandse zee en de
kustgebieden van de Zwarte zee. De beheersing van de wereldzeeën laat nog wachten op zich
wachten tot er nieuwe navigatietechnieken worden uitgevonden (de giek voor overstag
kunnen gaan, kompas en betrouwbare uurwerken). Er zullen dan geheel nieuwe steden en
andere culturen gaan ontstaan.
De betekenis van de handel bij de verrijking van de taal.
Bij het ontstaan van de grote steden en grotere dorpen ontstaat direct aparte locaties waar
handel tussen de stedelijke bevolking en verdere omgeving plaatsvindt. De eerste steden
worden daarmee knooppunten van handelsroutes door hun ligging aan rivieren of aan zee, of
gunstig gelegen oasen in woestijnen. In deze steden vindt een condensatie van culturele
uitwisseling plaats en er ontstaan veel specialistische activiteiten die van elders worden
binnengebracht, zoals metaalbewerking (koper uit de berggebieden, o.a. Soesa) en sieraden
(goud en zilver bewerking). Bij deze handelscontacten tussen verschillende gemeenschappen,
ontstaan uitwisseling van taal, metaforische en symbolische begrippen. Hierbij gaan
taalkundige begrippen uit verschillende cultuurgebieden metaforisch gebruikt worden voor
andere betekenisgevende inhouden. Er ontstaat een verstrengelde relatie tussen handelingen,
techniek, taalkundige begrippenen de metaforische toepassingen in de stedelijke omgeving
(het gaat hem voor de wind, zij is aan lager wal geraakt, gedachten snel als de wind, forellen
vorüber wie ein pfeil, etc).
c. De rol van de zeeën: Middellandse zee, Oostzee; “het kanaal”, scheiding en
handelscontact.
In het Middellandse zee gebied en tweestromen land zijn al vroeg veel handelswegen actief.
China ligt meer geïsoleerd en zal pas later tot uitwisseling met elders gelegen culturen in
aanraking komen en dit op gedurende een beperkte tijd van haar geschiedenis ( (ppts).
De Middellandse zee zal in de geschiedenis zowel een barrière zijn die een intensieve relatie
tussen culturen voorkomt, zodat er gescheiden culturen kunnen gaan ontstaan. Hierdoor
ontstaan er meerder culturen in Noord Afrika, Midden-Oosten, Griekenland, Italië, etc. Als de
scheepvaart door technologische ontwikkelingen verbeterd zal de zeehandel tot ontwikkeling
komt (Feniciërs, Grieken) en zullen er handelscontacten gaan ontstaan waardoor de
verschillende cultuurgebieden met elkaar in contact komen. Deze uitwisseling leidt tot een
verrijking van de taal met toepassing van symbolen, analogieën en metaforen die toegepast
gaan worden op de beleving van de innerlijke emotionele wereld, met uitingen door middel
van beeldvorming (kunstwereld, schilderkunst, beeldhouwkunst, poëzie en veel later de
39

omans). Gebieden met een sterke uitwisseling van culturen en taalkundige begrippen zoals
Middellandse zee, Hanze handel (Oostzee), zijn broedplaatsen van uitwisseling en het
ontstaan van rijkere taalinhouden. Omgekeerd koppelt een rijkere taal terug op het beter
begrijpen van de externe wereld, het logisch denken, en daarmee op nieuwe mogelijkheden
van technologische vernieuwingen, etc. (Figuur 2). Deze ontwikkelingen zullen in de
(westerse) geschiedenis, stapsgewijs gaan leiden to een sterker beeld van de mens als een
zelfstandig individu met verantwoordelijkheden voor zichzelf en zijn omgeving.
Figuur 2
Evolutie van taal en techniek
1.5 mj. Jaar.
Gereedschappen: steen, bot, hout, metaal, computer, mobiel GII
Cultuur Metaforen Taal als kennis;
logisch denken
Levende taal: van talige mensen:
dichters, romanschrijvers
Taalvorming uit voor-talige kennis (onbewust, emotioneel). GI
d. Darwin’s evolutie en talen. Het ontstaan en verdwijnen van talen. Oorlogen en
“survival of the fittest”.
De geschiedenis van vroege beschavingen toont een geschiedenis waarbij kleinere
beschavingen door oorlogen tot een cultuurgebied verenigd worden, waarbij meestal een taal
dominant wordt. Egypte werd een verenigd rijk onder Menes in 3100 v Chr. Hoewel het rijk
vaak weer in een Opper- en Neder-Egypte uiteenviel bleef het gebied eenzelfde cultuur en taal
houden. Hierbij is er aanvankelijk nog veel contact met volkeren vooral in het dan nog
begroeide zuiden (Nubië) die veroverd of verslagen worden (Abu Simbel tempel toont
Ramses II bij het verslaan van verschillende volkeren o.a. Nubiërs). Door toenemende
40

verwoestijning raakt Egypte steeds meer geïsoleerd, waardoor uitwisseling met andere
culturen afneemt en de eigen cultuur en taal verstarring en verarming laat zien.
In Mesopotamië ontstond eerste het kleinere rijk Sumerië uit de samensmelting van een
aantal stadstaten met Uruk als oudste en tevens grootste stad van de wereld. Hier ontstond ook
het eerste schrift. Deze stadstatencultuur werd tot een groot rijk door Sargon in 2.340 v Chr.
door oorlogen tot een gebied verenigd dat tot aan de Middellandse zee reikte. Alle rijkdom
vloeit dan naar een centrale regering met grootste gebouwen entempels tot gevolg. Door vele
oorlogen valt dit rijk in verschillende cultuurgebieden uiteen maar wel met hetzelfde
taalgebied en schrift.
Vooral China is een voorbeeld waar door middel van bittere oorlogen, tijdens de periode van
de strijdende staten (- 403 tot – 221 v Chr), de verschillende sten, hertogdommen, tot een rijk
werd samengebracht door Qin Shi Huangdi (221 v Chr.). Deze eerste goddelijke keizer,
voerde een legalistisch regeringssysteem in dat China tot een rijk maakte met de eenwording
van het muntenstelsel, maten en gewichten, en het gebruik van een taal. Andere vormen van
denken werden verboden en de aanhangers van Confusius (Kong Fu) levend begraven en de
geschriften verbrand. Hoewel zijn rijk van korte duur was, bleef China ook daarna het
systeem van een centrale regeringsmacht onder een keizer handhaven. Het invoeren van een
centraal systeem voor scholing van overheidsambtenaren werd door alle latere keizers
toegepast. Evenals in Egypte zien we een voortdurende opbloei van de cultuur wanneer China
zich openstelt voor buitenlandse invloeden (Tang periode, contacten met India en invloed van
het Boeddhisme). Perioden van afsluiting van China van de buiten wereld (verbod op
scheepvaart in 1434 en hernieuwing van de bouw van Chinese muur) laten perioden van
consolidatie van de macht gevolgd door verval zien.
Een voorbeeld van latere datum is het ontstaan van de Verenigde Staten, waar eerst alle
kleinere Indiaanse culturen en talen tot minderheden werden gemaakt. In een latere fase wordt
tijdens een de burgeroorlog het zuidelijk deel veroverd door de Noordelijke legers en daarmee
ook de Franse taal tot een taal voor minderheden werd. Het Engels werd de dominante taal.
In alle genoemde gebieden ontstaan perioden van grote rijkdom en versterking van culturele
uitwisseling door de aanwezigheid van een sterk centraal gezag. Hierbij wordt ook scholing
van jongere mensen door het centraal gezag, een belangrijk onderdeel van doorgave van de
cultuur.
41

In Papoea Nieuw Guinee (PNG), de Salomons eilanden en Australië zien we tegengestelde
ontwikkelingen. Door isolatie van de bevolkingsgroepen in vruchtbare dalen omring door
hoge bergen (PNG) of door grote afstanden over zee (Salomons eilanden ontstaan uit de
binnenkomende bevolkingsgroep gescheiden woongebieden met vele verschillende talen
(Nieuw Guinee > 900 talen, Salomons eilanden en Australië Aboriginals 197 talen).
Door dit gebrek aan culturele uitwisseling blijven de bevolkingen ver achter in ontwikkeling
en zoals op PNG werden veel volkeren door missionarissen ontdekt die nog levden in een
stenen tijdperk. De figuur van Mikael Parkvall (boven) uit Limits of Language, laat zien dat
de gebieden waar de meeste talen gesproken worden (rode kleur; PNG, Salomons eilanden,
Aboriginals van Australië, Nigeria en Kameroen, Midden Amerika, tot de armste gebieden op
aarde behoren.
Deze waarneming stelt ook de vraag over de plaats van Europa in de komende
wereldgeschiedenis. Het Europa van 1400 laat een grote verscheidenheid aan talen zien. In
Engeland is de taal van de heersende klasse voornamelijk het Frans als de Lingua franca,
zoals dat ook aan de andere hoven op het vasteland gesproken wordt. De bevolking spreekt
verschillende talen en veel dialecten. In 1362 verklaart Edward II dat rechtspleging in het
Engels, in plaats van het Frans, mag worden gehouden. Niettemin zijn de onderlinge
taalverschillen in het land zo groot dat men in Noord en Zuid Engeland elkaar niet kan
verstaan. Op het vasteland van Europa is de situatie niet veel anders en wordt tot aan de
Franse revolutie ook in Frankrijk nog veel verschillende talen gesproken. Pas na de Franse
revolutie zal, na invoering van een door de staat georganiseerde scholing,de huidige Franse
taal gaan ontstaan. Soortgelijke veranderingen zien we ook in alle Europese landen waar een
42

sterk centraal gezag gaat ontstaan, met daaraan gekoppelde een scholing in de eigen taal. De
invloed van de Protestante kerken die de bijbel in de eigen landstaal vertaald willen hebben is
daarbij van groot belang geweest. Italië zal een van de laatste Europese staten worden waarbij
staatkundige eenwording en het spreken van een enkelvoudig taal, zal worden ingevoerd. Na
vele oorlogen zullen er een beperkt aantal landen in Europa overblijven met een eigen taal en
cultuur. Door de bewoners van de EU worden de bestaande talen en culturen als een grote
rijkdom ervaren en bij scholing de eigen identiteit en cultuur benadrukt. Inderdaad heeft deze
verscheidenheid van culturen vooral na de Verlichting tot een grote opbloei van rijkdom
geleid door zowel invoering van soortgelijke vormen van democratische gezagsstructuren en
het ontstaan van de Industriële revoluties. Niettemin is het blijven bestaan van de vele talen en
culturen in de EU in de huidige veranderende economie in de wereld, een belemmering tot
snelle aanpassing aan economische veranderingen op het wereldtoneel . In andere
werelddelen wordt bezorgt naar de EU gekeken. Jullie spreken niet dezelfde taal! Jullie
instincten zijn niet dezelfde….. Daarmee hebben jullie een groot probleem, schreef David
Brooks, columnist van de New York Times over de Europese Unie (De Volkskrant, 28.12.2011).
Zelfs bij het vastleggen van gemeenschappelijke documenten na vergaderingen door
regeringsleiders blijkt het geschreven document tot geheel verschillende en diametraal
staande interpretaties te kunnen leiden in de verschillende EU landen. Daarmee legde hij zijn
vinger op het talenprobleem in de EU. De grote verscheidenheid aan talen (en culturen) kan
de EU ook verdelen in plaats van ons te verbinden.
Literatuur
- JJ Rousseau. On the Origin of languages, postuum 1781
- Ch. Darwin. The descent of man, 1872
- W. Tecumseh Fitch. The evolution of language. 2010. Cambridge University Press.
- Evan Thompson. Mind in Life. Biology, phenomenology and the science of mind. 2007
- Steven Mithen. The Singing Neanderthals. The origins of Music, language, mind and body.
43
Phoenix 2005.
- Derek Bickerton. Adam’s Tongue. How humans made language and language made human.
Hill and Wang, New York. 2009.
- David Crystal. The Cambridge Encyclopedia of Language [Paperback]. 2010.
- David Comrie, Stephen Matthes, Maria Polinsky. The great atlas of languages 1996.
Vertaald: De grote taalatlas 1998; Schuyt en Co, Haarlem.

- Chris Buskes. Evolutionair denken. De invloed van Darwin op ons wereldbeeld. (Hoofdstuk
over de Taal. 2002).
- Chris Stringer. Overlevers. Hoe het komt dat wij de enige mensachtigen op aard zijn. Nieuw
Amsterdam uitgevers. 2012.
- Curnoe D, Xueping J, Herries AIR, Kanning B, Tac¸on PSC, et al. (2012) Human Remains
from the Pleistocene-Holocene Transition of Southwest China suggest a Complex
Evolutionary History for East Asians. PLoS ONE 7(3): e31918.
- Kate Wong. First of our kind. New human species. Scientific American. April, 20-29, 2012
- Sonja C. Vernes et al. Foxp2 Regulates Gene Networks Implicated in Neurite Outgrowth in
the Developing Brain. PLOS Genetics juli 2011.
- Marie-Claire de Wit. Malformations of the Human Cerebral Cortex, Patterns and Causes.
Proefschrift Erasmus Universiteit, Rotterdam, 2010 (download uit Google).
- Alva Noë in: Out of our Heads; The Ecology of Habits, Language pgs 125-127, 2009
- Lera Boroditsky. How language shapes thoughts. Scientific American February 2011
- Rik Smits. Dageraad. Hoe taal de mens maakte. Nieuw Amsterdam Uitgevers. 2009
- Steven Pinker. Het taalinstinct. Het taalscheppend vermogen van de mens. Contact.
Antwerpen, 1995.
- Terrence Deacon. Erasing the Slate: Devolving toward Increased Complexity of Brain
Function. “The Evolution of the Human Brain” . Center for Human Evolution: Proc.
Workshop 5; 2011
- Peter Watson. Ideas. A history from Fire to Freud. Weidenfeld & Nicholson, London, 2005.
- David Anthony. The horse, the wheel and language. How Bronze-Age Riders from the
Eurasian Steppes Shaped the Modern World. Herdruk 2010. Ebook.
- Michael Dunn et al. Evolved structure of language shows liniage-specific trends in world-
order universals. Nature , april 2011.
- Nicholas Evans and Stephen Levinson, The Myth of language universals. Behavioral and
Brain Sciences, october 2009.
- J.R. Steward, C.B. Stringer. Human Evolution Out of Africa: The Role of Refugia and
Climate Change. Review. Science, 2012, 335; 1317-1221
- Gideon Borensztajn, J Zuidema en R Bod. Taalverwerving: de wetenschap van de kleine
wetenschappen: http://staff,science.uva.nl/~gideon/borbodzui08cogsci-def.pdf
- H.C. Wojsiehowski. The mirror neuron mechanism and literature studies. Interview with
Vittorio Gallese, 2010. http://escholarship.org/uc/item/56f8v9bv
44

- B. Kahle Scienceray.com 2009. Von Economo Neurons: The Makeup of The Brain’s Social
Networking Site
Read more: http://scienceray.com/biology/human-biology/von-economo-neurons-
the-makeup-of-the-brains-social-networking-site/#ixzz1sUa9vm2Q
- Pico della Mirandola. Rede over de menselijke waardigheid. Historische uitgeverij
- Jeremy Rifkin. The empathic civilization. A race to global consciousness. 2009.
- Karen Armstrong. Compassie. De Bezige Bij. 2011. Thema’s eigenliefde, bedachtzaamheid,
mededogen, lijden, gedeelde vreugde en de grenzen van onze kennis van de ander.
- Min-Sheng Peng et al (17 authors). Inland post-glacial dispersal in East Asia revealed by
mitochondrial haplogroup M9a'b. BMC Biology 2011, 9:2
- Mikael Parkvall. The limits of Language. Battlebridge, 2006.
- Peter K Austin. 1000 talen van de wereld. Fontaine Uitgevers, 2009
- Francis Fukuyama. The origin of political order. Profile Books Ltd. 2011
- Stephen Fry. Planet Word. Taal als fundament van onze samenleving. NRC; 2xDVD, 2012
Gedachten 1.
Vrijheid, gelijkheid, waardigheid en De kwetsbaarheid van (gelijk)waardigheid.
Bij het ontstaan van de stedelijke culturen met hun vele ambachten, beroepen en overheden,
ontstaat het probleem hoe deze verscheidenheid aan individuen met individuele capaciteiten
tot een samenhangende gemeenschap bijeen te brengen. De geschiedenis laat hier veel
verschillende pogingen tot maatschappelijke ordening zien. De stedelijke culturen in Egypte,
het Midden-Oosten, Griekenland, China en Westelijk Europa, zijn de proeftuinen waar veel
structuren (cultureel en politiek) werden uitgeprobeerd. Essentieel voor de bloeiperiodes van
deze culturen zijn situaties waar er open uitwisseling met omringende culturen bestond met
behoud van een sterk centraal bestuur. De verhouding van de individuele vrijheid en de
krachten die de gemeenschap vormgeven blijken in China en Europa verschillende wegen in
te slaan.
Na de val van de Griekse- en Romeinse beschavingen, en voortzetting van de christelijke
Europese samenlevingen tijdens de Middeleeuwen wordt in West-Europa ontstaat in Italië
tijdens een economische opleving in de Po delta aan het begin van de Renaissance een nieuwe
denkwereld. Het vertrouwen in het eigen kunnen neemt toe en vertaalt zich in het geschrift
over de waardigheid maar ook de verantwoordelijkheid van de individuele mens beschreven
45

door Pico della Mirandola in zijn rede over de menselijke waardigheid. Deze denkrichting zal
uiteindelijk West-Europa bevrijden van de feodale samenleving. Deze rede verwijst naar de
komende tijd waarin door een veranderende visie op de mens en zijn omgeving tijdens de
Verlichting en de Franse Revolutie (vrijheid, gelijkheid en broederschap), zal leiden tot de
fundamentele verklaring van de rechten van de mens (1948) en de inrichting van een
democratische samenleving. Er ontstaat in het Westelijke model een hiermee samenhangende
innerlijke tegenstrijdigheid. De waardigheid die aan ieder individu wordt toegekend resulteert
in een persoonlijke vrijheid met een daaraan gekoppelde eenzaamheid en
verantwoordelijkheid voor het eigen handelen. Het innerlijke conflict ontstaat door dat de
waardigheid waaraan ieder individu in de samenleving fundamenteel behoefte heeft, niet
zonder meer verkregen kan worden maar aan elkaar gegeven moet worden. De menselijke
waardigheid die afhankelijk is van de toename van de empathische belevenis van “de ander”
blijkt een essentiële bouwsteen voor (toekomstige) samenlevingen (zie Lezing HFK HOVO
cursus 2011: De toekomst van de Mensheid).
46