Fossielenatlas Nieuwsbrief No - science . naturalis

More documents

Recommendations

Info

Scaphopoda A.F.W.E. Bastemeijer Van de Nederlandse stranden en zeegaten zijn tien soorten fossiele Scaphopoda (stoottanden) bekend. Kenmerkend voor de Scaphopoda is de buisvormige schelp die aan weerszijden geopend is. De kleinste opening wordt aangeduid als apex, de opening aan de andere zijde wordt apertura genoemd. Beide ordes van de Scaphopoda - Dentaliida en Gadilida - zijn aangetroffen met respectievelijk negen en één soorten. De Dentaliida omvatten relatief grote schelpen die veelal versierd zijn met ribben. De grootste diameter bevindt zich aan de aperturale zijde. De schelpen van de Gadilida zijn aanzienlijk kleiner, zijn meestal niet versierd en hebben een glanzend oppervlak. Bij de meeste soorten van de Gadilida is de apertura iets vernauwd. Het levende dier kan zich geheel terugtrekken in de schelp en is in een kleine hoek (met de concave, holle/dorsale zijde boven) ingegraven in het sediment. De kleinste opening steekt af en toe uit boven het sediment om de toevoer van zuurstofrijk water en de afvoer van afvalstoffen mogelijk te maken. De Scaphopoda voelen zich in het algemeen thuis in verschillende sedimenten, variërend van grofkorrelige koraalzanden tot kleiachtige modder. De meerderheid van de Scaphopoda geeft echter de voorkeur aan fijn zand of zandige modder. De meeste soorten van de Dentaliida bewonen slechts de bovenste centimeters van het sediment. Leden van de Gadilida kunnen zich soms tot meer dan 30 centimeter diep ingraven. De meeste soorten geven een voorkeur aan waterdieptes tussen 60 en 300 meter. Slechts enkele soorten worden aangetroffen in de getijdezone of in de diepzee. De Scaphopoda graven zich in met behulp van een goed ontwikkelde voet. Tijdens het zoeken naar voedsel maakt het dier met de voet een holte in het sediment. Met behulp van zeer kleine ‘vangarmen’ – de captacula – selecteren ze actief voedseldeeltjes tussen de zandkorrels. Foraminiferen vormen de hoofdmoot van het dieet van de Scaphopoda. De belangrijkste schelpkenmerken om de verschillende soorten van elkaar te onderscheiden zijn: • de mate waarin de schelp gebogen is • de mate waarin de diameter tijdens de groei is toegenomen • de (micro-) sculptuur (bestaande uit grove tot zeer fijne ribben, groefjes, brede tussenruimten en groeilijnen die dwars op de lengterichting van de schelp staan) • de vorm van de doorsnede bij de apex en apertura • de vormkenmerken van de apex (de aan- of afwezigheid van een buisje, vernauwing, ‘stopje’, inkeping of lange smalle spleet) Elk van de kenmerken kan in meer- of mindere mate variëren binnen een soort. Zo is het aantal ribben bij de apertura door de ontwikkeling van secundaire ribben vaak veel groter dan bij de apex. Deze secundaire ribben ontstaan soms al snel maar bij andere soorten worden zij pas gevormd als het dier nagenoeg volgroeid is. Ook de apicale schelpeigenschappen kunnen sterk variëren. Slijtage en verwering zijn belangrijke factoren om rekening mee te houden. Als gevolg daarvan kunnen de uiterlijke schelpkenmerken sterk wijzigen. Het is daarom altijd verstandig om meerdere exemplaren te betrekken bij determinatie. De schelpen van de Scaphopoda zijn opgebouwd uit een drietal lagen: aan de buitenzijde een loodrecht op de lengteas van de schelp georiënteerde dunne prismatische laag, een middelste laag bestaande uit kruiselings gerangschikte kristallen en aan de binnenzijde een concentrisch geordende laag die het dier omsluit. Een aardig effect is dat bij afgesleten exemplaren van de grootste soort uit het Nederlandse materiaal, Fissidentalium rectum Gmelin, 1790 subsp., de kristallen van de middelste schelplaag soms zichtbaar zijn. Wanneer de schelp in het licht wordt gehouden, glinstert deze een beetje. In de laatste twee decennia zijn veel nieuwe gegevens over de Scaphopoda beschikbaar gekomen. Het onderzoek richt zich de laatste jaren vooral op de anatomie en het erfelijk materiaal van de dieren. Dit heeft ertoe geleid dat de taxonomische indeling van de Scaphopoda verandert. Het eind van deze ontwikkeling is echter nog niet in zicht. Daarom wordt hier de meer conservatieve, ‘beter houdbare’ indeling van Lamprell en Healy (1998) gevolgd. Dit betekent bijvoorbeeld dat het genus Antalis niet wordt gebruik. Dentalium vulgaris (Da Costa, 1778) is een soort die gewoonlijk in het genus Antalis wordt geplaatst omdat de ribbensculptuur richting de apertura vervaagd en geleidelijk verdwijnt. Dit fenomeen komt echter op ruime schaal voor bij de overige Dentaliidae (ook bij het genus Fissidentalium). Op basis van het onderzoek van de weke delen van het dier en de structuur van de
adula (soort kauwmechanisme) is gebleken dat er evenmin onderscheid kan worden gemaakt tussen Dentalium en Antalis. Ten aanzien van de zeshoekige Dentaliidae geldt iets vergelijkbaars. De zeshoekige schelpen (bijvoorbeeld Dentalium sexangulum Gmelin, 1791) vormen op zich een duidelijk te onderscheiden groep binnen de Dentaliidae. Deze groep wordt meestal geplaatst binnen het genus Paradentalium. Dit beeld wordt echter vooralsnog niet bevestigd door anatomisch of genetisch onderzoek, waaruit geconcludeerd kan worden, dat er geen onderscheid is tussen Dentalium en Paradentalium. Al deze vormen worden hier voorlopig verenigd in het genus Dentalium tot een beter taxonomisch model beschikbaar is. Ten aanzien van het genus Fissidentalium dient zich volgens Lamprell en Healy een ander probleem aan. Het blijkt dat er op basis van de schelpkenmerken twee groepen zijn te onderscheiden. De eerste groep kenmerkt zich door stevige, grote ribben (ca. 16 – 36 ribben bij de apertura), waarvan de apertura in dorsoventrale richting soms iets samengedrukt is. De andere groep kenmerkt zich door een groot aantal, veel minder sterke ribben (ca. 50 – 90 bij de apertura) en een altijd ronde doorsnede van de apertura. Twee soorten Fissidentalium die in dit hoofdstuk worden beschreven behoren beide tot de eerste groep: Fissidentalium rectum (Gmelin, 1790) subsp. en Fissidentalium sp. 1. Tot de tweede groep behoren Fissidentalium sp. 2 en de grote Fissidentalium-soort die bijvoorbeeld bekend is van de pliocene afzettingen van Langenboom (<strong>No</strong>ord-Brabant). Het is niet bekend of dit onderscheid ook terug te vinden is in de anatomie van het dier. Voorlopig worden deze vormen in de literatuur verenigd onder het genus Fissidentalium. Een vijftal soorten wordt hieronder voor het eerst gemeld van het Nederlandse stranden zuigermateriaal (Dentalium costatum, Dentalium cf. geminatum en Dentalium novemcostatum, Fissidentalium sp. 1 en Fissidentalium sp. 2). Bovendien komen in het materiaal drie nieuwe soorten (Dentalium sp., Fissidentalium sp. 1 en Fissidentalium sp. 2) en een nieuwe ondersoort (Fissidentalium rectum Gmelin 1790 subsp.) voor. Momenteel is een publicatie van al deze soorten in voorbereiding inclusief nog onbeschreven pliocene Scaphopoda uit boringen. Tenslotte is de identificatie van de drie algemeenste soorten (Dentalium vulgaris, Dentalium sp. en Fissidentalium rectum subsp.) bijgesteld of aangescherpt. Orde Dentaliida Da Costa, 1776 Familie Dentaliidae Gray, 1847 Genus Dentalium Linnaeus, 1758 De schelp is versierd met een symmetrische ribbensculptuur. Deze sculptuur kan zowel sterk als zwak zijn. De ribben kunnen vervagen richting de apertura. 1. Dentalium costatum Sowerby, 1814 2. Dentalium cf. geminatum Goldfuss, 1841 3. Dentalium novemcostatum (Lamarck, 1818) 4. Dentalium sexangulum Gmelin, 1790 5. Dentalium vulgaris (Da Costa, 1778) 6. Dentalium sp. Genus Fissidentalium Fischer, 1885 Grote schelp, ronde doorsnede, groot aantal lengteribben, bij de apex soms met een ondiepe inkeping of spleet. De doorsnede van de apertura is soms iets ovaal. 7. Fissidentalium rectum Gmelin 1790 subsp. 8. Fissidentalium sp. 1 9. Fissidentalium sp. 2 Orde Gadilida Starobogatov, 1982 Suborde Gadilimorpha Steiner, 1992 Familie Gadilidae Stoliczka, 1868 Subfamilie Siphonodentaliinae Simroth, 1894 Genus Dischides Jeffreys, 1867 Grootste diameter van de schelp ligt achter de apertura. De apex is voorzien van twee laterale inkepingen. 10. Dischides politus (Wood, 1842) † Dentalium costatum Sowerby, 1814 afbeelding 1 Lengte 8,5 mm. Ø 2,5 mm. De totale lengte schelp bedraagt in reconstructie ca. 30 mm met een diameter van ca. 5 mm. De schelp is weinig gebogen, stevig, rond en loopt zeer geleidelijk taps toe. De doorsnede van de apertura en apex zijn rond. De versiering bestaat uit duidelijk geprononceerde smalle lengteribben. Er zijn ongeveer 15-16 ribben, secundaire ribben ontbreken. De tussenruimten zijn veel breder dan de lengteribben en zijn wat afgevlakt. Bij goedbewaard gebleven exemplaren uit het engelse Plioceen zijn in de tussenruimten enkele onregelmatige groeilijnen zichtbaar. Deze soort wordt in de Nederlandse literatuur steeds verward met de soort die hier als Dentalium sp. wordt aangeduid. Het betreft twee duidelijk van elkaar te onderscheiden soorten. Janssen heeft in 1965 al gewezen op dit verschil. Dentalium costatum is uitsluitend
Page 1: Fossielenatlas Nieuwsbrief 18 Oktob
Page 5 and 6: de Middellandse Zee. Hij heeft een

Fossielenatlas Nieuwsbrief No - science . naturalis

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?