Inleiding - Oudervereniging van het Stedelijk Gymnasium te ...

Nova Zembla Verschijnsel Siebren van der Werf oudleerling
Tijdens de overwintering van Willem Barents en zijn bemanning op Nova Zembla, in
1596-1597, zagen zij de zon op 24 januari 1597 voor het eerst terug. Het was meer
dan twee weken voordat die na de poolnacht daar op hun breedte van 76º mocht
worden verwacht: de zon stond nog meer dan vijf graden onder de horizon.
Dat zij niettemin toch gezien werd – begrijpen wij achteraf – vond zijn oorzaak in een
lange-afstand luchtspiegeling. Gerrit de Veers dagboek geeft daarvan de eerste
documentatie en het verschijnsel is bekend geworden als het Nova Zembla-effect.
Vanaf het begin is De Veers verhaal omstreden geweest. Vooral in eigen land is hij
neergezet als iemand die een sterk verhaal wilde vertellen dat gewoon niet waar kon
zijn. Nog steeds twijfelen Nederlandse geschiedschrijvers aan de betrouwbaarheid van
zijn beschrijving.
Maar zijn relaas werd ook opgepikt door wetenschappers. De grote Johannes Kepler
werd er al in 1604 door geïnspireerd tot een visionaire uitleg: ergens boven ons hoofd
houdt de lucht op en begint de ether. Licht kan daartegen weerkaatsen, zoals ook aan
de binnenkant van glas. Op die manier moet het mogelijk geweest zijn dat de
Nederlanders niet de zon zelf, maar haar reflectie hebben gezien: ”ut pro Sole idolum
eius in Noua Zembla videri potuerit.”
In dit verhaal laat ik zien hoe die uitleg stand heeft gehouden, al moeten we die
etherspiegeling vervangen door luchtspiegeling. We zullen zien hoe vertekende
zonsondergangen, Fata Morgana’s en het Nova Zemblaverschijnsel tot stand komen.
Van alle drie zal ik gefotografeerde beelden laten zien. Het is pas sinds enkele
tientallen jaren mogelijk dat soort beelden ook door computersimulaties te berekenen
en ik wil laten zien dat zo de waarnemingen die Gerrit de Veer beschrijft kunnen
worden verklaard.