Morele feiten bestaan niet - Twijfel

Norbert Vogel*
Morele feiten bestaan niet
Essay
Ethici onderscheiden zich van gewone mensen doordat zij
niet schijnen te weten wat morele oordelen zijn. Met behulp van
elkaar vaak uitsluitende –ismen trachten ze aannemelijk te maken
dat ‹morele feiten› al dan niet bestaan, waar zijn, of als objectief
gelden. Moreel realisten vormen een opmerkelijke groep binnen
de ethici. Zij menen dat er in de wereld ‹morele feiten› bestaan,
en dat de objectieve geldigheid van morele oordelen afhangt van
de waarheid van die feiten. In wat volgt zal ik beargumenteren
waarom moreel realisten ongelijk hebben.
Anders dan de ethicus weet de leek maar al te goed wat morele
oordelen zijn. Hij krijgt uitspraken als «Nee, mag niet!» immers
met de paplepel ingegoten. Hoe zou iemand niet kunnen weten
wat morele oordelen zijn? Over dat je anderen niet respectloos
mag behandelen, laat staan mishandelen of doden, bestaat geen
twijfel. En het lijdt evenmin twijfel dat wij in dat geval te maken
hebben met morele oordelen. Dus waarom hebben ethici morele
feiten nodig? Is het nu echt zo dat de waarheid van die ‹feiten›
de geldigheid van morele oordelen bepaalt?
Men kan natuurlijk de suggestie wekken dat morele oordelen
proposities zijn door de imperativus als indicativus te parafraseren.
Zo kan men geboden en verboden zoals «steel niet»,
«moord niet» en «lieg niet» herformuleren als «je mag niet
stelen, niet moorden en niet liegen.» Of, sterker nog: «stelen,
moorden en liegen is slecht.» Hierdoor lijkt het alsof er iets aan
te tonen valt, namelijk het ‹slecht zijn› van het ene en het ‹goed
m o r e l e f e i t e n b e s ta a n n i e t
33

zijn› van het andere. Maar ook al gebruik je de aantonende wijs,
geboden en verboden blijven oordelen over wat men (niet) behoort
te doen. Het valt moeilijk in te zien wat men daarover feitelijk
méér kan aantonen dan of zij door een gemeenschap wordt
aanvaard of verworpen. Het is mij volstrekt onduidelijk wat er
aan een morele overtuiging verder nog waar of onwaar kan zijn.
Impliceren morele oordelen kennis? Jazeker! Wij hebben met
harde of zachte hand geleerd wat wij mogen doen en ‹weten›
aldus hoe wij ons behoren te gedragen. Praktische kennis dus.
En als onze psychosociale ontwikkeling goed is verlopen en als
wij niet behept zijn met een antisociale persoonlijkheidsstoornis,
dan hebben wij de geboden en verboden van ons sociale milieu
geïnternaliseerd in onze persoonlijkheidsstructuur. Voortaan
‹weten› wij, intuïtief of bewust beredeneerd, wat goed en wat
verkeerd is. Er ‹bestaan› dus morele oordelen waarvan men kennis
kan hebben. ‹So far so good.› Maar bestaan er ook morele
feiten? Daarbij versta ik onder een feit een stand van zaken die als
waar wordt beschouwd op basis van empirische toetsing. De bewering
dat iets het geval is (wáár is) verliest immers zijn betekenis
als men niet, althans in principe, kan aantonen dat iets inderdaad
het geval is.
Alfred Ayer heeft naar mijn mening op overtuigende wijze
aannemelijk gemaakt dat een normatieve ethische uitspraak zoals
«stelen is slecht» geen propositie is en dus niet ‹waar› kan zijn.
Er is immers geen empirische test waarmee men kan vaststellen
of «stelen is slecht» inderdaad het geval is. Hoe zou men dat
moeten verifiëren? Er is weliswaar kritiek mogelijk op Ayers opvatting
van verificatie. i Maar er is volgens mij een nog krachtiger
argument denkbaar tegen de opvatting van realisten dat «stelen
is slecht» waar zou kunnen zijn. Wat is namelijk de betekenis van
die uitspraak? Betekenis wordt niet bepaald door de logische of
grammaticale vorm van de propositie, maar door het gebruik van
de taal in een sociale context. Ludwig Wittgenstein zag dat helder
in toen hij schreef dat de betekenis van een woord (in de meeste
34 {politieke} t w i j f e l

gevallen) in het gebruik in de taal ligt. Als iemand te horen krijgt
dat hij niet mag stelen, dan is de overweging niet dat «stelen is
slecht» een ware propositie uitdrukt, of dat de slechtheid van
stelen een moreel feit representeert. Stelen is voor moreel realisten
kennelijk een ‹ding› met eigenschappen. Maar bestaat er dan
ook zoiets als goed stelen, of rood stelen, of vierkant stelen? Is het
predicaat ‹slecht› niet veeleer een (abstracte) conceptuele weergave
van alle dingen die wij veroordelen of waarvan wij vinden
dat zij niet gedaan behoren te worden?
Er zijn volgens Michael Smith wel degelijk morele feiten in
het spel, wanneer wij morele oordelen uitspreken. ii Ook wanneer
men de ontologische claim van ‹klassieke› moreel realisten zoals
George Moore verwerpt dat morele feiten objectieve entiteiten in
een moreel domein zijn, dan nog zou men aan die morele feiten
kunnen vasthouden. Want volgens Smith zijn morele feiten overtuigingen
over wat wij onder bepaalde ideale omstandigheden op
rationele gronden zouden verlangen te doen. En de subjectiviteit
van die overtuigingen kan worden opgeheven wanneer de morele
praktijk leert dat er een «convergence in moral beliefs» is,
waardoor die «beliefs» een zekere objectieve status verkrijgen.
Ik meen dat Smith zich vergist. Als iemand heeft geleerd dat hij
niet mag stelen dan zou men dat met zéér veel goede wil kunnen
parafraseren als «er is een moreel feit, namelijk de overtuiging
van deze persoon dat hij onder bepaalde ideale omstandigheden
op rationele gronden beslist niet zal willen stelen.» En een moreel
oordeel zou over dat feit gaan. Nu kunnen wij inderdaad als
feit vaststellen of deze persoon al dan niet de overtuiging heeft
dat hij onder ideale omstandigheden niet zal willen stelen. Maar
is dat relevant? Heeft een moreel oordeel wel betrekking op het
‹feit› welke overtuiging de persoon heeft inzake stelen? Morele
oordelen gaan niet over overtuigingen, het zijn overtuigingen.
Als ik als mijn morele oordeel uitspreek dat «stelen slecht is»
of dat je «niet mag stelen», beweer ik dan dat ik de overtuiging
heb dat ik onder ideale omstandigheden niet zal willen stelen?
m o r e l e f e i t e n b e s ta a n n i e t
35

Wie mijn morele oordeel zo opvat, heeft er weinig van begrepen.
Als ik beweer dat stelen slecht is, dan beweer ik niets over mijn
overtuiging, maar dan geef ik uitdrukking aan die overtuiging
zelf. Ik stel met mijn oordeel niet vast wat ik naar mijn overtuiging
wil, maar ik stel vast wat ik naar mijn overtuiging behoor te
doen en wat anderen naar mijn overtuiging óók behoren te doen,
namelijk dat zij niet behoren te stelen. Nu zal mijn overtuiging
doorgaans wel de praktische consequentie hebben dat ik inderdaad
zelf niet zal (willen) stelen, maar dat is niet wat ik met mijn
morele oordeel wil uitdrukken.
In het bovenstaande verdedigde ik dat morele oordelen geen
betrekking hebben op feiten, maar op overtuigingen over wat
men zou behoren te doen. Op imperatieven dus. Daarmee heb ik
impliciet al aangegeven dat de verwerping van moreel realisme en
de aanvaarding van non-cognitivisme niet automatisch neerkomt
op emotivisme. Anders dan Ayer meen ik dat morele oordelen
incorrect worden beschreven wanneer men ze louter opvat als expressie
van persoonlijke gevoelens die geen kritiek toelaten en die
ook geen aanspraak kunnen maken op algemene geldigheid. Expressie
van gevoelens is namelijk een individuele aangelegenheid
en het individu wéét dat ook. Het uitspreken van een moreel oordeel
daarentegen is iets dat voortkomt uit en een appèl doet op de
gemeenschap. Bij dat oordeel kunnen gevoelens totaal ontbreken,
terwijl de verwachting van een gedeelde overtuiging er juist een
karakteristiek deel van uitmaakt. Tot die gedeelde overtuigingen
over goed en slecht handelen behoren blijkens de ervaring ook
overtuigingen die door vrijwel iedereen gedeeld worden. Alleen
in de mate waarin er intersubjectieve overeenstemming over morele
overtuigingen bestaat kan er ook van ‹algemene geldigheid›
gesproken worden. Die consensus lijkt veel op de «convergence
in moral beliefs» waarover Smith het heeft. Alleen ziet Smith
die morele overtuigingen als morele feiten inzake onze overtuigingen
over wat wij onder ideale omstandigheden zouden willen,
en wel op rationele gronden. Smith voegt daarmee een aantal
36 {politieke} t w i j f e l

elementen toe die naar mijn mening volstrekt overbodig zijn en
die de discussie slechts compliceren en vertroebelen. Het enige
dat wij nodig hebben zijn (liefst door zoveel mogelijk mensen gedeelde)
morele overtuigingen. Hoe wij over onze overtuigingen
denken, of zij feiten zijn en of zij al dan niet op rationele gronden
tot stand gekomen zijn maakt geen deel uit van het morele oordeel
als zodanig. Morele feiten bestaan niet en we hebben ze niet
nodig om morele oordelen te vellen of geldig te doen zijn.
* Norbert Vogel (1938) is deeltijds bachelorstudent.
i. Zie Ayer, A.J. (2001), Language, truth and logic, London, p. 171.
ii. Hoofdstuk «Realism» in Singer, P.A. (1991), A companion to ethics,
Carlton.
m o r e l e f e i t e n b e s ta a n n i e t
37