Download complete editie als PDF - Twijfel

Twijfel
Editie 3
Faculteit der Wijsbegeerte
Erasmus Universiteit Rotterdam
Rotterdam 2012
Drukkerij de Maasstad
{T}
Poëzie
Essay
Hoofd
artikel
Project
Column
jibberish place in hold
1

Inhoud
Anneroos Goosen
Redactioneel
Hoe kan een stad, die zich identificeert met een gevoel
van eenheid, zóveel verschillende sentimenten bergen, en
wat kan een filosoof daarin betekenen?
Hoofdartikel · Marli Huijer
Ritmiek in de stedelijke omgeving
Marli Huijer kijkt van binnenuit én bovenaf naar stedelijke
ritmiek, en concludeert dat ritme en structuur niet
zomaar van boven opgelegde mechanismen zijn.
Column · Gijs van Oenen
Stedelijke Twijfel
Stedelijke twijfel is inherent aan het stedelijk (be)leven.
Het is een vorm van kunst: confrontaties met het onbekende
of een toevalswandeling.
Recensie · Sereh Mandias & Ivan Thung
Utopia; een ontmoeting
Een filosoof en een architect treffen elkaar in de foyer van
het Filmhuis tijdens het Architectuur Film Festival Rotterdam.
Gedicht · Anne Veenstra
De luie gewichtheffer
4.
6.
14.
18.
23.
Essay · Wendy Jansen
Liever Cache
Bernard Cache en Lieven de Cauter: twee manieren om
naar stedelijke ontwikkeling te kijken, en hoe Cache het
architectonisch denken kan openbreken.
Proza · Sanne van Driel, Caroline van Twillert, Marjolein Wegman
‹Melanchotopia›
Drie meisjes kijken met andere ogen naar de stad.
Melanchotopia: de plaats tussen een verloren verleden en
bestemmingsplannen voor de toekomst.
Beeld · Sil Krol
Deterrent
Een galg voorzien van een bolcamera, geplaatst op het
Noordereiland te Rotterdam, juni 2011. Over misdaadpreventie
door de eeuwen heen.
Off-topic · Harrie de Swart
Over de promotie van Marcoen Cabbolet
Op 23 juli 2011 promoveerde Marcoen Cabbolet na veel
controverse in Brussel. Wat was er zo omstreden aan dit
onderzoek? Zijn eerste promotor Harrie de Swart legt uit.
Betoog · Amber Alblas
Ik geloof in de stad
Er is een verband tussen het wonen in de stad en een liberale
visie op religie. Een verhaal vanuit eigen ervaring.
2 {stedelijke} twijfel
inhoud 3
26.
33.
36.
40.
43.

Anneroos Goosen
Redactioneel
*
Een stad kent vele gezichten. Ze kan een immense verzameling
aan mensen zijn, en complete eenzaamheid belichamen. Ze
kan haar inwoners meenemen in een stedelijk spel, of als een statische
hoeveelheid beton koppig haar wil uitdrukken. Ze bruist,
dwingt, verwelkomt, tekent. Ze is haast niet vast te leggen en laat
zich moeilijk grijpen.
Het is een misverstand te denken dat een stad één identiteit
heeft. Parijs is niet bij uitstek de stad van de romantiek. Dat werd
in 2005 pijnlijk duidelijk toen in Clichy-sous-Bois de dood van
twee jonge immigranten voor grootschalige rellen zorgde. Ook
de mythe van de stad die nooit slaapt is niet onaantastbaar. Toen
orkaan Irene op zondag 28 augustus 2011 over de stad raasde,
leek er een opluchting over haar inwoners heen te gaan: «The
city that never sleeps finally takes a nap.» New York kent een
vierentwintiguurseconomie, net als andere metropolen. Maar het
beeld van deze stad als unicum in haar eindeloze levenslust, is een
drogbeeld.
Voor schrijvers en filosofen is de stad een onmisbaar werkveld.
Baudelaire zag haar als een podium – voor de flanerende
mens, de dwepende schoonheid: de dandy. Voor Rousseau was
de stad de ultieme vijand: de conventies waaraan de mens in het
moderne stadsleven onderworpen was, waren schadelijk voor de
vrijheid en moraal. Voor Socrates was de stad onmisbaar: zijn dialogen,
opgetekend door anderen, vonden plaats op de agora: het
centrum van de gemeenschap, waar de samenleving haar mondig-
heid vond.
Hoe kan een stad, die zich toch identificeert met een gevoel
van eenheid, zóveel verschillende sentimenten bergen? Kijk naar
een stad als Rotterdam: de noord- en zuidoever zijn gescheiden,
niet enkel en alleen door de rivier. Je vindt er arbeiderskroegen,
skateparken, hammams, beachclubs, galeries, toko’s en hoerenhuizen.
Het kan niet anders dan dat filosofen zich in deze ‹melting
pot› willen begeven. En zou het ook niet zo moeten zijn?
Ons wordt vaak verweten dat we in een ivoren toren werken;
zittend op de vijfde verdieping van het H-gebouw op Campus
Woudestein kijken wij uit over de skyline van de stad en noemen
wij ons Rotterdammers. Toch gaan we ook de stad in, we doen
er iets mee. Henk Oosterling heeft niet voor niets in 2008 de
Laurenspenning ontvangen. Zijn bijdrage aan de Rotterdamse
debatcultuur gaf een impuls aan sociaal-maatschappelijke ontwikkelingen.
Marli Huijer is diep in het fenomeen van de vierentwintiguurseconomie
gedoken om de behoefte aan sociale ritmiek
te onderzoeken. In het hoofdartikel van deze editie bekijkt
zij stedelijke ritmiek door de ogen van onder anderen Walter
Benjamin en Charlie Chaplin.
Het moge duidelijk zijn: de stad kan veel betekenen voor de
filosofie en, niet minder belangrijk, ook andersom. Daarom staat
de stad als filosofisch thema in deze editie centraal. De utopie en
het onbestemde plein, de controlerende blik en de wolkenkrabbers.
De stad is er om te bezoeken, behouden, bezetten, beleven.
De stad kan niet zonder twijfel.
*
Anneroos Goosen (1987) is voltijd bachelorstudent.
Het is u wellicht niet ontgaan dat de twijfel van hoofdredacteur
heeft gewisseld. Anneroos Goosen neemt deze taak van Izaak Dekker
over.
4 {stedelijke} twijfel
redactioneel 5

Marli Huijer *
Ritmiek in de stedelijke
omgeving
Hoofd
artikel
Tijdens een verblijf in Moskou in 1927 vraagt de Duitse
filosoof Walter Benjamin aan één van de huisbedienden of hij
om zeven uur gewekt kan worden. De man antwoordt dat als
ze eraan denken, ze hem zullen wekken. Maar als ze er niet aan
denken, dan zullen ze hem niet wekken. Meestal denken ze er
wel aan, en dan wekken ze de mensen. Maar het komt voor dat
ze het vergeten en dan wekken ze niet. Ze zijn het immers niet
verplicht, maar als ze er tijdig aan denken dan doen ze het toch.
Hij zal in elk geval een briefje neerleggen. Hoe laat wilde hij ook
al weer gewekt worden?
Moskou heeft geen gevoel voor de waarde van de tijd, concludeert
Benjamin. Niets in deze stad gebeurt zoals het is gepland,
of zoals je het verwacht. Alles is dag en nacht in beweging: werknemers,
kantoren, winkels en tramhaltes worden steeds weer
verplaatst. Verordeningen worden dagelijks gewijzigd. Winkels
worden restaurants om een paar weken later in kantoren te veranderen.
Moskou getuigt van een verbazingwekkende experimenteer-orde,
verzucht hij. Die orde wordt naar zijn zegge ook wel
‹remonte› genoemd.
Door die permanente vernieuwing zijn de dagen van de Moskouse
burgers tot de rand toe gevuld. Ze rennen van hot naar her,
vergeten vaak waar ze naar onderweg zijn en komen uren te laat
op hun werk. «De werkelijke tijdeenheid noemen ze ‹ssitsjass›,
schrijft Benjamin, «wat zoveel betekent als ‹zo meteen.› Je kunt
het al naargelang de omstandigheden tien, twintig, dertig keer
als antwoord krijgen en uren, dagen of weken moeten wachten
voordat de belofte wordt uitgevoerd. Het antwoord ‹Nee› krijg
je al helemaal niet gemakkelijk. Tijdscatastrofes, tijdbotsingen
zijn dan ook net zo aan de orde van de dag als de ‹remonte.› Ze
maken ieder uur overvol, iedere dag afmattend, ieder leven tot
een ogenblik.»
Een vaste ritmiek is ver te zoeken in het door het bolsjewisme
gedomineerde Moskou. Burgers zijn niet ingebed in collectieve
ritmes, ze weten niet wat hen op welk moment te wachten staat.
Vaste momenten van werk en vrije tijd, van rust en activiteit,
hebben plaatsgemaakt voor een tijdsordening waarin ze op elk
moment moeten kunnen vergaderen en op elk moment bereid
moeten zijn om van baan of woonplaats te veranderen. Tijd voor
een privéleven, of voor het indelen van hun eigen tijd, is er niet;
dit heeft het bolsjewisme afgeschaft.
De ervaring dat de inbedding in collectieve tijdsordeningen
verloren gaat, is niet specifiek voor Moskou, noch voor het bolsjewisme.
Ook in andere grote steden die Benjamin in het interbellum
bezoekt, ziet hij hoe het moderne individu zijn inbedding
in historisch gegroeide, collectieve betekenissamenhangen kwijtraakt.
De massale trek naar de stad, die volgde op de explosieve
bevolkingsgroei aan het einde van de negentiende eeuw, heeft een
individu voortgebracht dat altijd onderweg is en daardoor anoniem
en in tijd ongebonden blijft.
Maar in datzelfde interbellum wordt aan de andere kant van
de Atlantische Oceaan een heel andere tijdsanalyse van het moderne
stedelijke leven gegeven. In zijn film ‹Modern Times› uit
1936 laat Charlie Chaplin zien hoe het monotone tijdsregiem
van de lopende band en de prikklok, de fabrieksarbeider tot een
anoniem, aan de machine onderworpen radertje heeft gemaakt.
Niet het gebrek aan tijdsordening of het gebrek aan collectieve
ritmes staat in de film centraal, maar het teveel aan tijdsordening.
Chaplins film geeft uitdrukking aan een in die tijd breed ervaren
onbehagen over de vervreemdende effecten van de industrialisa-
6 {stedelijke} twijfel
ritmiek in de stedelijke omgeving
7

tie en automatisering. Die hebben niet alleen welvaart gebracht,
maar ook armoede, werkloosheid, uitbuiting van arbeidskracht
en vervreemding. De tijd van de arbeider wordt geregeerd door
de tijdsordening van de industrie, zoals Karl Marx al in 1867
in ‹Het Kapitaal› uiteenzette. Waar Benjamin het verlies aan
tijdsafspraken en aan gemeenschappelijke tijdsordeningen als
oorzaak voor het vollopen van de dagen ziet, vreest Chaplin de
monotonie en vervreemding die door de strakke, kapitalistische
tijdsordening aan de mens wordt opgelegd. Terwijl in Moskou de
inbedding in gezamenlijke ritmes verdwijnt, neemt Chaplin in
New York een door de industrie opgelegd tijdsregiem waar, dat
de mens maakt tot een radertje in een door de klok aangedreven
machinerie.
Ook in onze tijd klaagt menigeen over het tijdsregiem dat
door de klok wordt opgelegd. De klok zou ons opjagen, ons van
onszelf vervreemden. Wie zonder klok weet te leven, zo wordt
beweerd, zou dichter bij zichzelf staan. Maar is dat wel zo? Leven
zonder klok, zonder vaste tijdsafspraken, leidt tot overvolle
dagen, tijdsbotsingen en tijdschaos, zo lezen we bij Benjamin. Is
dat niet even vervreemdend als de monotone sleur die de lopende
band oplegt? Laat ik proberen de twee analyses los te laten op het
huidige stedelijke leven in Nederland. Welke tijdsordening heerst
daar? En hoe gewoon of vervreemdend is dit?
Mijn werkwijze is echter anders dan die van Benjamin en
Chaplin. Waar zij de tijdsordening van een stad van binnenuit
proberen te begrijpen, wil ik dat ook van buitenaf doen. Ik
maak daarbij gebruik van een methode die te vinden is in het
boek ‹Élements de rythmanalyse› van de Franse filosoof Henri
Lefebvre (1901-1991). Lefebvre laat in dit postuum uitgegeven
en deels met zijn vrouw Catherine Régulier geschreven werk zien
hoe het alledaagse leven in de stad doorkruist wordt door een
veelheid aan ritmes. Deze ritmes kunnen zowel van binnenuit
en als van buitenaf worden bestudeerd. Om dat begrijpelijk te
maken gebruikt Lefebvre de metafoor van een balkon dat uitkijkt
over een kruispunt van wegen. Vanuit zijn raam, dat uitziet
over de Rue Rambuteau in Parijs, neemt Lefebvre waar hoe de
voetgangers op straat worden ondergedompeld in een veelheid
aan hoorbare ritmes: auto’s die rijden of stilstaan, claxons, sirenes,
pratende voetgangers, voetstappen en stoplichten. Hij weet dat
de voetganger die geluiden amper opmerkt. Als de tijdsordening
ritmisch goed in elkaar zit, voegen we ons daar gewoon naar. Dat
voelt eerder natuurlijk dan vervreemdend.
Staande op het balkon hoort Lefebvre dat er meerdere geluiden
te onderscheiden zijn, een veelheid aan stromen en aan
ritmes die op elkaar reageren. Hij neemt waar hoe de voetgangers
die bij het kruispunt staan, stilvallen. Ze luisteren naar het geluid
en de ritmes van de andere verkeersdeelnemers. Terwijl de auto’s
stoppen en het voetgangerslicht op groen springt, berekenen ze
hoeveel tijd ze nodig hebben om de overkant te bereiken. De
massa voetgangers zwijgt, men wil zeker zijn dat er voldoende tijd
is om de afstand te overbruggen, en niet overreden wordt door
«de wilde katten en olifanten», de auto’s, vrachtwagens, bussen
en motoren die klaar staan om gas te geven. Vanaf het balkon gezien
herhaalt dit patroon zich keer op keer – althans zolang zich
geen file vormt. Er is een continue afwisseling van vertraging, stilstand
en weer opgang komen, soms bruut, soms vriendelijk. Horen
en zien zijn in deze scene in harmonie, visuele ritmes vallen
samen met hoorbare ritmes. In deze door Lefebvre beschreven
scene heerst ‹euritmie›: de veelheid aan ritmes gaan goed met
elkaar samen, er zijn geen tijdsbotsingen, en er is geen tijdschaos.
En zolang de verkeersdeelnemer dit ritme als een goed ritme ervaart,
zal hij zich ongemerkt door het ritme laten voortbewegen.
Wie van boven naar Nederland kijkt ziet, net als Lefebvre,
een veelheid aan stromen en ritmes die vloeiend op elkaar reageren.
De onlangs uitgezonden VPRO-documentaire ‹Nederland
van boven› geeft zo’n blik vanaf het balkon. We zien van boven
dat de gemiddelde Nederlander door de week rond zeven uur
opstaat, naar de wc en onder de douche gaat, ontbijt, reist, rond
8 {stedelijke} twijfel ritmiek in de stedelijke omgeving 9

negen uur op school of werk is, twittert of belt met zijn mobieltje,
werkt, luncht, doorwerkt tot vijf of zes uur, reist, eet, naar
het beeld- of televisiescherm kijkt, plast en naar bed gaat. In het
weekend doet de gemiddelde Nederlander het rustig aan.
Het door de VPRO geschetste beeld komt overeen met de
cijfers uit het in 2010 verschenen rapport ‹Tijd op orde› van het
Sociaal en Cultureel Planbureau: de gemiddelde Nederlander
houdt vast aan een werkweek van negen tot vijf. In het weekend
werkt nog geen vijf procent van de bevolking (met uitzondering
van de zaterdagmiddag waarop twintig procent werkt).
De sociale ritmiek van de gemiddelde Nederlandse man of
vrouw is van bovenaf gezien uitermate voorspelbaar. Voor waterleveranciers,
elektriciteitsbedrijven, verkeersregelaars of de spoorwegen
is dat wel zo gemakkelijk. Zij kunnen tot op de minuut
nauwkeurig voorspellen hoeveel water, stroom, wegaanwijzingen
en treinen nodig zijn om burgers soepel door het dagelijkse leven
te loodsen. Tijdens ‹Boer zoekt vrouw› blijken we massaal de
plas op te houden, om na afloop met miljoenen tegelijk de wc te
bezoeken. Gelukkig is er dan genoeg water.
Ook in het Nederland van nu heerst euritmie, zo zou je, als
je van boven kijkt, kunnen concluderen. Toch is dat niet helemaal
waar. Wie van binnenuit kijkt, in plaats van van bovenaf,
ziet dat er met name in stedelijke omgevingen in toenemende
mate wordt getornd aan de vaste ritmes die het dagelijkse leven
vormgeven: werknemers krijgen steeds vaker flexibele begin- en
eindtijden aangeboden, met als gevolg dat ze vaker tot in de vroege
avond doorwerken. Lunchpauzes worden steeds vaker overgeslagen.
Jonge ouders, die werk en zorg combineren, laten vaste
dagelijkse ritmes los in de verwachtingen dan minder door de
tijd te worden opgejaagd. Crèches spelen daarop in door vroeger
te openen en later te sluiten. Meer en meer scholen verlaten het
traditionele schoolrooster, om volcontinuroosters aan te bieden.
De stedeling kan tot ‘s avonds tien uur in de supermarkt terecht.
Studenten kunnen tot middernacht in universiteitsbibliotheken
studeren. Zzp’ers nemen op elk tijdstip van de dag en de week
opdrachten aan. In de grote steden wordt steeds vaker post op
zondag bezorgd. Uitgaansgelegenheden mogen in de grote steden
zoals Amsterdam vaker vierentwintig uur per dag open zijn.
En internet en mobiele telefonie verleiden ons om altijd en overal
bereikbaar te zijn.
Van boven gezien leven we in een monotone negen-tot-vijf
ritmiek die afgewisseld wordt door het weekend; van binnenuit
gezien leven we in een omgeving waarin tijden steeds flexibeler
worden. Vaste, gezamenlijke ritmes wijken in toenemende mate
voor flexibele tijden, waarin elk individu steeds opnieuw kan besluiten
wanneer wat te doen. Zo bezien zijn we onderweg naar
een toekomst waarin alles op elk moment van de dag of week gedaan
kan worden en waarin ieder voor zichzelf kan kiezen wat hij
of zij op welk moment doet of nalaat.
Waar flexibiliteit de overhand krijgt, heerst eerder aritmie
dan euritmie. In politiek-economische termen geformuleerd lijken
we van een door industrie en kapitalisme (en dus kloktijd)
opgelegde sociale ritmiek te bewegen naar een door digitalisering,
sociale media en neokapitalisme teweeggebrachte aritmie.
We worden, om met de Amerikaans-Britse socioloog Richard
Sennett te spreken flexibele mensen: individuen die op elk moment
klaar staan en steeds bereid zijn van baan en woonplaats te
veranderen. Alsof we van de ‹Modern Times› van Chaplin onderweg
zijn naar de tijdschaos die Benjamin in Moskou aantrof.
Maar iets in deze analyse schuurt. Wat mij betreft zit dat in de
manier waarop Marx, Chaplin en vele hedendaagse denkers en
kunstenaars met hen kijken naar de collectieve ritmes die het moderne
stedelijke leven ordenen. Zijn die strakke, soms monotone
ritmes die we zo graag achter ons proberen te laten, inderdaad
opgelegd door de industrie, de klok, het kapitaal en de machine?
Of zijn er heel andere redenen waarom we eraan hechten?
In zijn ‹Essay over de tijd› uit 1982 onderzoekt de Duitse
socioloog Norbert Elias hoe samenlevingen in de loop van de
10 {stedelijke} twijfel ritmiek in de stedelijke omgeving 11

lange menselijke geschiedenis tot gezamenlijke tijdsopvattingen
en tijdsordeningen zijn gekomen. Hij laat zien dat er een veelheid
aan kosmische, religieuze, lichamelijke, sociale en technologische
elementen ten grondslag ligt aan de manier waarop samenlevingen
en individuen met tijd omgaan. Te beginnen met de bewegingen
van de hemellichamen en de daaruit volgende ritmiek van zeeën,
temperaturen, planten, dieren en mensen. Die ritmiek werd in
primitieve samenlevingen gelezen door priesters en vertaald in
voorschriften voor wanneer te zaaien, te oogsten, te feesten, te
rusten of te arbeiden. In later fase werden daar dagindelingen
aan toegevoegd. De uitvinding van de mechanische klok, door
middeleeuwse monniken, zorgde voor een verdere precisering
van tijdsafspraken. De tijdsordeningen die deze meesters van
de ritmiek ontwierpen werden vanaf het einde van achttiende
eeuw overgenomen door wat de Franse filosoof Michel Foucault
disciplinaire instituties noemt: de school, het leger, de gevangenis,
het ziekenhuis en de werkplaats. In die overname zijn de ritmes
nog beter aangepast aan de ritmiek van het menselijk lichaam
en de menselijke geest. Het streven was om lichaam en geest
zo optimaal mogelijk te benutten, zonder deze al te veel uit te
putten.
Elias wijst erop dat we gewoonlijk vergeten dat onze tijdsordening
de uitkomst is van een langdurig sociaalevolutionair proces,
waarin onze voorouders er langzaam maar zeker in slaagden
om zeer verschillende verschijnselen in tijd met elkaar te verbinden.
Zo heeft het meer dan duizend jaar geduurd om een kalender
te ontwikkelen die wereldwijd kon worden gebruikt. Van
generatie op generatie is er geschaafd om tot een indeling van het
jaar te komen waarin natuurlijke, religieuze, sociale, economische
en educatieve elementen goed op elkaar zijn afgestemd. Ook in
de uitvinding van zo iets gewoons als een stoplicht zien we een
ingenieus samengaan van ritmes van langzaam en gemotoriseerd
verkeer, van oude en jonge verkeersdeelnemers en van ochtend-
en avondspits. De van negen-tot-vijf ritmiek met het vrije week-
end resulteert daarom niet uit het industriële tijdperk, maar is de
uitkomst van een tienduizenden jaren omvattend proces waarin
kosmische, biologische, natuurlijke, lichamelijke, economische,
arbeidsrechtelijke, sociale, religieuze, politieke, militaire, technologische
en educatieve ritmes samengaan.
Walter Benjamin en Charlie Chaplin schetsen elk op eigen
wijze de risico’s van een te weinig en een te veel aan tijdsordening.
Zonder afspraken of met een eeuwig zo meteen worden onze dagen
overvol. Maar ook een te strakke tijdsordening, waarin het
dagelijkse leven in de monotone pas van de machine loopt, is bijzonder
onaantrekkelijk. In het eerste geval heerst er een aritmische
chaos; in het tweede een aritmische orde – een strakke maat,
maar zonder de variaties die een ritme daarop aanbrengt. In beide
gevallen ontbreekt een goed ritme.
Aandacht voor de ritmische oplossingen die eerdere generaties
hebben gevonden om prettig te (over)leven in een steeds
complexer wordende wereld, kan daarom ook nu helpen om
ontsporingen van de tijdsordening te voorkomen of te verhelpen.
Door van binnenuit en van bovenaf te onderzoeken welke ritmes
het dagelijkse leven in de stad vormgeven, welke goed werken
en welke minder goed, welke ritmes we willen behouden, welke
we willen hernemen of juist kwijt willen en welke nieuwe ritmes
mogelijk zijn, kunnen we tot slimme oplossingen komen voor de
tijdsproblemen waar we tegenwoordig voor staan. Dat vergt niet
alleen gevoel voor de waarde van de tijd, zoals Benjamin zei, maar
vooral gevoel voor de waarde van ritme.
* Marli Huijer is bijzonder hoogleraar Filosofie van Cultuur, Politiek
en Religie. Onlangs verscheen haar boek ‹Ritme. Op zoek naar een
terugkerende tijd› (Uitgeverij Klement).
12 {stedelijke} twijfel ritmiek in de stedelijke omgeving 13

Gijs van Oenen
Stedelijke twijfel
*
Column
Als kind heb je geen stedelijke twijfel, wel veel onbekendheid.
Alhoewel ik er woonde, wist ik als kind vrijwel niets van de grote
stad Amsterdam. De plekken waar ik mij met grote regelmaat
heen begaf – school, vriendjes, de voetbalclub, het Vondelpark
– wist ik met ogen dicht te vinden; de rest van de stad was mij
duister. Voor een kind in de stad zijn plekken ofwel volkomen
vanzelfsprekend, ofwel volslagen terra incognita – zoals nu
bijvoorbeeld mijn derde verdieping voor de buurkinderen van
één hoog. Of, om maar iets te noemen, de zesde verdieping van
Woudestein voor ons bewoners van vier en vijf hoog.
Verhuizen zorgt voor een verstoring van dit schema, maar
niet zozeer voor twijfel. Het is een kwestie van de weg opnieuw
vinden, linksom of rechtsom. Twijfel ontstaat pas waar de alledaagsheid
is verstoord. Wat voordien evident was, is dit nu opeens
niet meer. Of beter gezegd: de wereld lijkt niet meer te beantwoorden
aan de verwachtingen die ik er vanzelfsprekend over
koesterde. Kan ik er nog wel wegwijs uit? De etnomethodologen
lieten het bestaan van zulke impliciete verwachtingen over de wereld
zien in hun experimenten met proefpersonen waarin ze bewust
die verwachtingen frustreerden – leuke momenten voor de
verborgen camera. Maar ook de filosoof Wittgenstein doelde op
iets dergelijks met zijn stelling dat «een regel kennen» inhoudt:
weten hoe verder te gaan.
Twijfel geldt hierbij dus zowel de route zelf – links, rechts,
rechtdoor – als het doel ervan: waarheen, waartoe? Niet dat
ik dan per se verloren ben. Als bijvoorbeeld de pianist Murray
Perahia voor een optreden lang twijfelt welke van de drie
beschikbare vleugels hij zal kiezen, betekent dit niet dat hij
geen idee heeft wat te doen. Het betekent dat hij de omgeving
en de omstandigheden zo goed mogelijk wil doorgronden en
doorvoelen, alvorens te besluiten.
Stedelijke twijfel slaat toe wanneer de orde van de stad
verstoord is geraakt en de omgeving mij hierdoor vreemd
voorkomt. Baudelaire schetste zo’n situatie in ‹Les yeux des
pauvres› uit 1864. Als gevolg van de grootschalige doorbraken
in het oude Parijs door stadsarchitect Baron Haussmann kruisten
brede avenues nu kleine, oude (zij)straatjes. Op de hoeken
verrezen café’s, de Dudoks van weleer, waar welgestelde burgers
onder het gaslicht hun koffie genoten. Voor het raam, beschrijft
Baudelaire, staat een zwerversfamilie, die met grote ogen en hun
neuzen tegen de ruit gedrukt dit schouwspel gadeslaat: wat is
dit voor overvloedig leven? Binnenin kijkt men, op zijn beurt,
met gemengde gevoelens naar buiten: sfeervol, die oude straatjes,
maar willen we die schooiers wel van zo nabij zien? De publieke
sfeer creëert zodoende stedelijke twijfel – en dat hoort bij de stad,
in ieder geval bij de moderne stad, waar je anders dan in een dorp
op straat vooral vreemden tegenkomt.
Een nieuwe vorm van waarnemen ontstaat in en door de stedelijke
twijfel, en daarmee ontstaat ook een nieuwe vorm van kunst
– zo zien we bij Baudelaire, en later ook bij Walter Benjamin, die
als geen ander de ervaring van het negentiende-eeuwse Parijs wist
te reconstrueren in ‹Das Passagen-Werk›: de openbare ruimte
als maatschappelijk schouwtoneel, de blik van de ontheemde, van
de flaneur. De massa als de sluier, waardoorheen de stad aan de
flaneur nu verschijnt als fantasmagorie. Haussmann was, met het
doorbreken van de Parijse straten, een creatieve vernietiger, een
‹artiste démolisseur.› Benjamin daarentegen een melancholieke
‹reconstructeur› van objecten, verloren en vertrapt door het verleden,
die door die reconstructie zijn eigen fantasmagorieën van
14 {stedelijke} twijfel
stedelijke twijfel
15

de stad creëerde, schimmen van een stedelijk verleden.
Benjamins werk is een vorm van twijfel over de zegeningen
van de moderniteit, niet alleen ‹Das Passagen-Werk›, maar ook
bijvoorbeeld zijn beroemde kunstwerk-essay. De technische
reproduceerbaarheid van het kunstwerk vernietigt het unieke
eenmalige ervan, het aura zoals Benjamin het noemt, maar het
opent tegelijk een geheel nieuw domein van kunstvormen met
revolutionaire potentie. Deze potentie realiseert zich in de twintigste-eeuwse
stad echter vooral door een verder toenemende
rationalisering, een onderwerping aan de functionaliteit van
massavervoer van personen en goederen. In de modernistische
architectuur en stedenbouw – een nieuwe transparante wereld
voor een nieuwe mens – verliest de stad haar mystiek en haar
aura, en daarmee haar twijfel. De rechte lijnen van Haussmann
en de modernisten zorgen uiteindelijk juist weer voor een teveel
aan orde en duidelijkheid.
De situationisten doen halverwege de vorige eeuw pogingen
om de twijfel weer terug te brengen in de stad. Constant ontwerpt
een heel nieuw stadsidee, New Babylon, dat zich letterlijk
en figuurlijk losmaakt van het maaiveld en daarmee van alle bepaaldheid
en rechtlijnigheid. In deze meta-stad kan alles maar
dan ook alles veranderd, aangepast en gereconfigureerd worden –
het kan als het ware tot fantasmagorie worden gerestaureerd nog
voordat het verloren is gegaan, nog voordat het zelfs maar goed
en wel is ingewijd. Constants stadsbewoners verkeren in permanente
twijfel over waar ze zijn, waarom en waartoe. Ze staan met
andere woorden onder permanente (zelf )dwang om creatief te
zijn – een nieuw Panopticon, nu niet voor criminelen maar voor
creatieven. Of voor tijden waarin het verschil tussen die twee is
opgeheven.
Een pragmatischer vorm van situationistische twijfel is de
‹dérive›: de toevalswandeling, waarin men groepsgewijs door de
stad marcheert en de route volkomen door het toeval laat bepalen,
bijvoorbeeld door rechtsaf te slaan als men een vogel ziet of
linksaf wanneer men een vrouw met een rode jas passeert. Men
beoefende dit in Parijs en een enkele keer ook in Amsterdam,
begin jaren zestig nog, met onder anderen Wim T. Schippers
en Willem de Ridder. Ook hier weer een paradoxale werkwijze,
want om twijfel te doen herleven in een gemechaniseerde stad
gaat men de twijfel zelf mechaniseren – een zich onderwerpen
aan een rigide toevalsmechanisme, zoals de draaiende rollen van
een fruitautomaat. De dérive is een vorm van twijfel aan de stedelijke
twijfel, zou je kunnen zeggen.
Stedelijke twijfel, kortom, is een vorm van kunst, een vorm
van ervaring van de openbare ruimte als nieuw en onvoorspelbaar,
misschien zelfs als betoverend, tegen de draad van het
modernisme en de moderniteit in. Dit wordt steeds lastiger, in
tijden van gps en ‹locative media.› Wat we nodig hebben is het
tegenovergestelde: zoiets als ‹dislocative media›, media die je
steeds laten twijfelen aan het stedelijk weefsel waarin je je bevindt.
Meld je bijvoorbeeld aan bij Youarenothere.org, en maak
een wandeling door Bagdad terwijl je in New York City bent, of
door Gaza-stad vanuit Tel Aviv. Of meld je nergens aan, en volg
gewoon die vogel, of die rode jas.
*
Gijs van Oenen (1959) is universitair hoofddocent praktische
filosofie.
16 {stedelijke} twijfel stedelijke twijfel 17

Sereh Mandias & Ivan Thung
Utopia; een ontmoeting
*
«Utopia is not a state, not an artists' colony. It is the dirty secret of all architecture,
even the most debased: deep down all architecture, no matter how
naive and implausible, claims to make the world a better place.»
Rem Koolhaas
Ten tijde van het Architectuur Film Festival Rotterdam treffen
een architect en een filosoof elkaar in de foyer van een filmhuis.
Zij hebben zojuist de films ‹Desert Utopia›, ‹Um lugar ao
Sol› en ‹Utopia London› gezien. De filosoof heeft moeite met
het begrip utopie, dat in de drie films uiteenlopende gedaantes
aanneemt.
Filosoof: Ik ben blij dat ik u hier tref. U bent architect, nietwaar?
Architect: Dat klopt.
Recensie
Filosoof: Misschien kunt u mij dan helpen. Wat is toch de utopie
waar enkele filmtitels naar verwijzen?
Architect: Dat is toch evident! Heeft u niet ook zojuist ‹Desert
Utopia› gezien? Een portret van het stadje Palm Springs, een
oase in het zand van de woestijn van zuid-Californië. In de jaren
vijftig lieten de rijke inwoners er hun huizen ontwerpen door
de architecten van het modernisme. De architecten gingen niet
meer weg en ontwierpen in opdracht van de inwoners de gehele
stad! Van tankstations tot bibliotheken, van woonhuizen tot
winkels. Spierwitte villa's, huizen die om bestaande rotsformaties
heen gebouwd werden, zwembaden waarin je zo de woonkamer
in kon zwemmen. Heeft u ooit zoiets moois gezien?
Filosoof: Mooi is het zeker. Maar ik vraag mij toch af: is dit wel
een utopie? En wiens utopie zou dit dan zijn? Toch vooral die van
de architecten en hun rijke opdrachtgevers? Zou een utopie niet
meer moeten omvatten dan het perspectief van een enkele klasse?
Architect: Misschien heeft u gelijk...
Filosoof: U hebt u laten overrompelen door de prachtige beelden.
Op een grotere schaal houdt dit model geen stand. Niet iedereen
is zo rijk als de heren uit Palm Springs. Voor de armen en
de zwakken is in dit systeem geen plaats. Als u het met mij eens
bent dat dit geen utopie is, wat dan wel?
Architect: Laten we onze blik richten op Londen. ‹Utopia
London› toont ons het Londen van na de Tweede Wereldoorlog.
Er was een groot tekort aan woningen. Families van tien mensen
leefden vaak in woningen bedoeld voor maximaal vier personen.
Bovendien waren de woningen vies, donker en eerlijk gezegd vrij
lelijk. Jonge, vooruitstrevende architecten zochten naar een principe,
een leidend principe, dat kon dienen als organisatie voor alle
toekomstige woningbouw.
Filosoof: Aha! Een leidend principe!
Architect: En de oplossing, beste vriend, vonden zij in het
scheiden van functies! Wanneer wonen, werken en recreatie van
elkaar gescheiden worden, is het mogelijk de stad volledig efficiënt
te organiseren. Een mens heeft ordening nodig: op deze
18 {stedelijke} twijfel
utopia
19

plek kan hij wonen, hier kan hij zijn auto parkeren, daar kan hij
flaneren. De Britse architecten zagen een schitterende toekomst:
een samenleving met goede woningen, gezondheidszorg en educatie,
ook voor de allerarmsten. De tijd van wanorde was voorbij!
Filosoof: Dat klinkt bijzonder interessant, maar zeg eens, hebben
we niet gezien dat dit niet werkt? Armoede is blijven bestaan
en Londen is nog steeds de stad van hooligans, rellen, geweld en
vandalisme. Wat zegt dit over het plan van uw jonge architecten?
Architect: Goed, het is niet perfect, maar dit ligt niet aan het
plan…
Filosoof: Zeker wel, de Londense utopie is een constructie
gebouwd om één enkel gebrek, dat van de woonruimte. De
inzet lijkt echter groter, namelijk een alomvattend plan dat de
logistieke organisatie van mensen voor de volledige toekomstige
tijd vastlegt. Door middel van sociale woningbouw dachten de
architecten de ideale samenleving tot stand te kunnen brengen.
Er werd gezocht naar een leidend principe, maar gevonden werd
enkel een tijdelijke oplossing. Hebben we niet gezien dat zich
vanzelf nieuwe gebreken aandienden? Gebreken waar het plan
geen rekening mee hield? Die misschien zelfs veroorzaakt werden
door het plan? Het tijdelijke gebrek is een legitimatie voor een
project dat door zijn realisatie tegelijkertijd zijn legitimatie
opheft. De utopie is ongeldig door haar realisatie!
Architect: Maar we hebben toch een leidend beginsel nodig?
Ten minste om te proberen? Of vindt u de wereld die ‹Um lugar
ao Sol› ons toont een betere? Rio de Janeiro is een stad die zich
louter laat vormgeven door vastgoedontwikkelaars. Zij laten zich
leiden door één principe: winst. En omdat winst altijd ergens aan
onttrokken wordt, ontstaat er vanzelf hiërarchie. De wolkenkrabbers
zijn de fysieke manifestatie van deze hiërarchie. De rijken
kijken vanuit hun penthouses neer op de stad, waar de armen
elkaar afslachten. Vuurwerk, noemde één van hen de vuurgevechten
op straat zelfs, en ze vond het prachtig! De mensen moeten
beschermd worden tegen de uitwassen van het kapitalisme, en
wij, architecten, moeten dit op ons nemen!
Filosoof: Uitwassen van het kapitalisme? Creëert het kapitalisme
de vuurgevechten? En gaan de architecten de wereld verbeteren?
De architect, hij wil wereldvrede, en stapelt aldus stenen
op elkaar. Uw project is te groot voor de mogelijkheden van uw
instrument, dat is wat deze films ons hebben getoond. De tragiek
van *
de architect: te streven naar een utopie, in de wetenschap dat
zij nooit bereikt zal worden. Kortom, u jaagt een spook na.
20 {stedelijke} twijfel utopia 21

Architect: Ik jaag liever een spook na, dan dat ik niets najaag.
Filosoof: Maar naar welk leidend principe zoekt u? Wat zijn de
vooronderstellingen voorafgaand aan uw opvattingen van mens
en sociabiliteit die uw utopie onderbouwen? U zegt: de mens
heeft ordening nodig. Moet ik dit opvatten als een metafysische
claim? De essentie, daar gaat het bij architecten nooit over!
Architect: En terecht! Wanneer ik mij bezig zou houden met
essenties, zou ik niets gedaan krijgen. Elke streep die ik zet is wel
in conflict met één of andere theorie!
Filosoof: Daar heeft u waarschijnlijk gelijk in. Maar als ik een
aanbeveling mag doen, Deleuze heeft gezegd...
Architect: Laat Deleuze hier alstublieft buiten! Van hem ben
ik nog nooit wijzer geworden en bovendien heb ik nu geen tijd
meer. Dat is het verschil tussen u en mij, beste filosoof: u kunt
blijven graven, ik moet uiteindelijk bouwen.
*
Sereh Mandias (1987) is bachelorsstudent wijsbegeerte van een
wetenschapsgebied, en architectuur. Ivan Thung (1988) is masterstudent
wijsbegeerte van een wetenschapsgebied, en architectuur.
DE LUIE GEWICHTHEFFER
Hij droeg de volle aarde als ballon
Door tijdens de finale een handstand te zetten
Waarmee hij keer op keer een klaterend applaus won
Ik denk aan de luie gewichtheffer
Gebukt onder gewicht van afspraken,
Amfetaminen, duurtrainingsschema’s, krachtpreken,
Omringd door belagers die zich tot vriend verklaren
En zijn armoe jonglerend verspelen
Hoeveel jaren zijn alweer verstreken
Sinds hij vrij en onbekommerd naar de kermis toog
Toen halters, heftrucks, kranen hem gelukkig schenen
Hij met eigen arm de wereld woog
anne veenstra (1956)
deeltijd bachelorstudent
22 {stedelijke} twijfel
gedicht 23

24
{stedelijke} {STEDELIJKE} {stedelijke} twijfel TWIJFEL

Het is de taak van de filosofie om, uitgedaagd door de praktijk,
buiten common-sense opvattingen te treden en zo voorwaarden
voor iets nieuws te verschaffen. Zo ook wanneer de filosofie
zich wendt tot de bouwkunde. Graag laat ik in dit artikel zien
hoe vernieuwend, niet-alledaags denken mogelijk is binnen de
bouwkunde en waar dit toe kan leiden: een dynamisering van de
discipline doordat er op transgressieve wijze iets nieuws tot stand
komt.
Om te schetsen hoe dit eruit kan zien, zal ik eerst ‹De De Cap- CapCapsulaire Beschaving› (2004) van Lieven de Cauter, filosoof en
docent Stedenbouw en Architectuur, bespreken. Hoewel het
werk erg populair is, lijkt De Cauter er niet in geslaagd om de
bouwkunde iets voorbij het alledaagse te tonen. Dit lukt architect
Bernard Cache met het werk ‹Earth Moves: the Furnishing
of Territories› (1995) wel.
De Cauter legt in zijn essaybundel ‹De De Capsulaire Bescha- Bescha-
ving› directe causale relaties tussen een politieke, dominerende
kapitalistische wereldorde en de manier waarop er gebouwd
wordt in de stad. Architectuur en stadsplanning vallen direct
ten prooi aan de uitwassen van het kapitalisme; de bouwkunde
is nodig om dit systeem in stand te houden. Volgens De Cauter
zijn er verschillende momenten te onderscheiden in de ontwikkeling
van het kapitalisme. Momenteel bevinden wij ons in een
tijdperk van transcendentaal kapitalisme, waarin het ogenschijnlijk
absolute karakter ervan domineert: kapitalisme is de «al-
26
{stedelijke} twijfel
Wendy Jansen
Liever Cache
*
Essay
lesomvattende mogelijkheidsvoorwaarde zonder tegenterm.» i
Het kapitalisme zorgt voor het ontstaan van overdekte centra,
oftewel capsules waarin men zich met zijn bezit verbergt. Deze
capsules zijn nodig omdat men bang is dat degenen die zich in de
periferie van het systeem bevinden, de winst die over hun ruggen
is gemaakt, komen opeisen met alle gewelddadige gevolgen van
dien: «Altijd zal er een centrum en een periferie zijn, een binnen
en een buiten.» ii De capsule is een sfeer in de meest ruime
zin: de auto, het vliegveld, het vliegtuig, de iPod, het huis, de
mall; het is de tendens van evacuatie van het publieke domein.
Volgens De Cauter is er sprake van de komst van een ‹capsulaire
beschaving.› Heel kort: capsulaire architectuur is de architectuur
van de nieuwe stad. Het is een architectuur die als een ruimtecapsule
functioneert, die er een artificiële ambiance creëert, de
communicatie met buiten minimaliseert en een afgesloten eigen
milieu vormt. Waar Kisho Kurokawa in 1969 nog positief was
over de mobiliteit die capsules met zich mee zouden brengen,
ziet De Cauter het niet meer zitten: «We kunnen tegenover dit
optimisme, tegenover deze bewegingen en hun gedachtegoed alleen
nog maar ambivalent staan.» Door het lineaire verband tussen
‹transcendentaal kapitalisme› en de capsularisering van de
samenleving dat De Cauter hier legt, toont hij een zwartgallige
visie op de toekomst, waaruit geen duidelijk alternatief voor de
urbane bouwkunde geabstraheerd kan worden. De hedendaagse
stad bestaat uit afscherming, veiligheid en controle. De Cauter
geeft grif toe dat hij een doemscenario schetst zonder duidelijk
alternatief: «Is de capsulaire beschaving de zoveelste onheilsprofetie?
In zekere zin wel: je kunt alleen maar hopen dat ze niet
wordt bewaarheid.» iii Het enige wat we kunnen doen is een politiek
voeren waarin voorop staat dat een andere wereld noodzakelijk
is, maar waarvan niet duidelijk is hoe die eruit ziet of wat de
voorwaarden daarvan zijn.
De problemen van de these dat het transcendentaal kapitalisme
onherroepelijk leidt tot de onheilspellende capsulaire beschaving,
liever cache 27

zijn meervoudig. Allereerst de definitie van het kapitalisme die
De Cauter hanteert. Hoewel hij veel postmodernen aanhaalt,
zoals Michel Foucault en Gilles Deleuze, lijkt het niet tot hem
door te dringen dat het kapitalisme als systeem in dit denken
voornamelijk gezien wordt als neiging, en niet zozeer als iets met
afgebakende stadia en specifieke kenmerken. Deze neiging zit al
in het primitieve samenkomen van mensen: het genereren van een
surplus en het herinvesteren ervan. Zo bezien bestaat kapitalisme
al duizenden jaren. De Cauter maakt van het kapitalisme een
Groot Verhaal, een nieuwe goddelijke entiteit die vorm uitdrukt
in bijvoorbeeld de bouwkunde. En hoewel volgens De Cauter het
kapitalisme afgebakende stadia kent met een aanwijsbaar begin,
is het maar de vraag of de tijd van het transcendentaal kapitalisme
een stadium is dat nog verlaten kan worden. Het wekt de schijn
van niet. Het probleem met dit soort grootheden kunnen we
uitdrukken als het empirisch transcendentaal dubbelwezen
van Foucault: enerzijds is het empirisch (kapitalisme bestaat
echt!) en anderzijds wordt het een transcendentale voorwaarde
waarvan niet uitgelegd hoeft te worden hoe het geproduceerd
wordt als bestaand fenomeen. Wat valt er theoretisch te halen
in een alles opslokkende entiteit? Zodoende negeert De Cauter
andere relevante quasi-causale verbanden en verbloemt hij een
gebrek aan verklaringskracht.
De architect en meubelmaker Bernard Cache werkt wel met
deze quasi-causale verbanden. In ‹Earth Moves: the Furnishing
of Territories› stelt Cache dat je als architect moet werken met
krachten die voorafgaan aan een bouwproject. Met hem en zijn
leermeester filosoof Deleuze kunnen we zien hoe een dynamisering
van de architectuur en stadsplanning mogelijk is. In tegenstelling
tot De Cauter stelt Cache vast dat architectuur de act van
het classificeren is. Het gaat in de architectuur om het scheppen
van een dynamische ordelijkheid als antwoord op de bouwkundige
chaos. Deze chaos kunnen we zien als een kluwen van voorwaardelijke
krachten waar de architect mee te maken heeft: ruwe
28 {stedelijke} twijfel
liever cache
29

materialen, politieke belangen, biomassa, talige stromen,
geldstromen, (on)mogelijkheden van bouwmaterialen en technieken,
zwaartekracht, enzovoorts.
Deze stromen zijn onderhevig aan processen van selectie en
variatie: we nemen x wel en y niet. Van alle mogelijke combinaties
van krachten (geld, ruwe materialen, kennis, biomassa) ontstaat
een cluster van combinaties die waarschijnlijker zijn dan andere.
Welke combinatie zich zal actualiseren ligt niet van tevoren vast.
Volgens De Cauter legt het kapitalistisch systeem de krachten
die voorafgaan aan een mogelijke combinatie meer en meer vast.
Door het opslokkende kapitalisme verdwijnt de variatie. Maar
de voorafgaande stromen bestaan enkel uit variatie. Zonder die
stromen kan er niks nieuws gebouwd worden!
De Cauter stelt, vertaald in deleuziaans-cachiaanse termen,
dat kapitalisme een grootheid is die als causale machtsfactor in
die stroom een vorm aanbrengt. Maar die stroom van stromen organiseert
zichzelf en heeft genoeg aan zichzelf: de architecturale
kennis in de architect is óók een stroom die zichzelf organiseert.
Als architect probeer je dan ook door dat landschap van mogelijkheden
te manoeuvreren en aan te sturen op de ene dan wel de
andere vorm.
Chaotische krachten worden volgens Cache iedere keer
opnieuw gekaderd in het bouwproces. Kaderen gaat dan ook
om richting geven. Dit impliceert dat er geen absoluut oordeel
wordt gegeven over hoe het eindproduct van het proces eruitziet.
In het kaderen is er een constante poreusheid, een communicatie
met datgene wat niet wordt gekaderd, dat geen richting krijgt.
Cache stelt dat kaderen behoort tot een veld dat vooraf gaat aan
de identitaire wereld waar combinaties van krachten zich reeds
hebben geactualiseerd; de bestaande architectuur. In plaats
van een lineair verband te leggen tussen de uitwassen van het
kapitalisme en haar realisatie in de bouwkunde ziet Cache een
veld van potenties dat voorafgaat aan de actuele stad. In het
kaderen van de chaos met het zich ontvouwende bouwplan, ligt
nog niet besloten hoe een architectonisch ontwerp of stad er
uiteindelijk uit zal zien. Het veld van potenties dat voorafgaat
aan de architectuur en de oneindige oriëntaties die kunnen
worden ingenomen, maken dat het produceren van iets nieuws
bij Cache veel waarschijnlijker is dan bij De Cauter, die slechts
spreekt over een reeds geactualiseerde stand van zaken waarbij
één oorzaak wordt gegeven: het kapitalisme als politieke kracht.
Architectuur en het kader gaan volgens Cache over het
interval, een notie overgenomen van Eugène Dupréel. Het interval
is een moment dat altijd een onderdeel is van causaliteitsrelaties.
Tussen oorzaken en gevolgen zit altijd een proces. Een onderdeel
van dit proces noemt Dupréel het interval. Het interval is een
moment van onbepaaldheid, een moment waarin onverwachte
krachten werkzaam kunnen worden: er is met het interval een
mogelijkheid tot een onverwachte gebeurtenis. Dit is het concept
waar wat Cache betreft architectuur over gaat: «Architecture
would be the art of introducing intervals in a territory in order to
construct frames of probability.» iv De architect zou niet moeten
werken met een rigide blauwdruk (een representatie) van het te
onderwerpen landschap, maar zou de nerven ervan moeten volgen
en zo bouwkundig moeten aansturen op het onwaarschijnlijke,
het nieuwe, het onherkenbare. Het interval moet als niets anders
worden gezien dan als (on)waarschijnlijkheid. Architectuur
als stroom van kennis produceert derhalve een richting in het
interval, waardoor de waarschijnlijkheid richting krijgt. Door
het kaderen worden bepaalde gebeurtenissen waarschijnlijker
dan andere, al is een onverwacht moment nooit uit te sluiten,
zo stelt Cache. Met het interval wil Cache uitdrukken dat een
oorzaak nooit een direct gevolg heeft: altijd zit er een min of
meer chaotisch moment van onbepaaldheid tussen. Het beeld
dat door de architectuur wordt geconstrueerd is nooit een
statisch gegeven, een werkelijke representatie van wat het zal
worden. Cache stelt dat in het identitaire en representationele
denken geen plaats is voor het interval omdat er sprake is van een
30 {stedelijke} twijfel
liever cache 31

directheid die nooit onderbroken wordt. Voor hem produceert
de architectuur beelden die geenszins verwijzen naar een
welbepaalde oorsprong of toekomst. Zodoende gaan beelden
veel meer over een onbepaald verschillen dat voorafgaat aan het
identitaire. Hiermee verzet Cache zich sterk tegen de opvatting
van het landschap als statische identiteit. v
Langzaam schetst zich het alternatief. In plaats van op zo'n
manier naar de stad kijken dat zij opgebouwd lijkt uit een verzameling
van capsules waarin alles en iedereen wordt gehomogeniseerd,
kan de bouwkunde zich ook wenden tot een architectonisch
denken waarin wordt gewerkt met een meervoudigheid
aan krachten en er altijd een immanente chaos door alle bouwprojecten
heen woekert. Met Cache gaat het niet langer om bouwen
op de grond of denken over materialen, maar op immanente
wijze werken met krachten die het landschap biedt. Zowel Cache
als De Cauter geven een visie op de totstandkoming van de stad
en waardoor zij wordt wat zij is. De Cauter toont ons een statische
visie waarbij het één onvermijdelijk leidt tot het ander – een
rigide en homogeniserende manier van denken waartegen hijzelf
ironisch genoeg tracht te rebelleren. Cache schetst de voorwaarden
voor de creatie van iets nieuws, en hierin zien we de invloed
van het deleuziaanse denken sterk naar voren komen. Hierdoor
kan de bouwkundige dynamischer te werk gaan. De uitwassen
van het kapitalisme, als het al bestaat als welonderscheiden organisme,
zijn ook hier belangrijk, maar de kluwen van krachten
die hiernaast ook werkzaam zijn, maken dat er altijd een onverwachte
gebeurtenis kan plaatsvinden. Cache creëert met zijn architecturale
visie nieuwe voorwaarden en een nieuwe manier van
spreken, waarmee gedacht, geschreven en gebouwd kan worden.
Zo heeft hij de architect daadwerkelijk iets te bieden.
* Wendy Jansen (1987) is voltijd masterstudent.
i. Cauter, L de (2004) De Capsulaire Beschaving: Over de stad in het
tijdperk van de angst, NAi Uitgevers: Rotterdam, 41.
ii. Cauter, De Capsulaire Beschaving, 42.
iii. Idem, 73.
iv. Cache, B (1995) Earth Moves: the Furnishing of Territories, Massachusetts
Institute of Technology: Cambridge, Massachusetts, 22.
v.
Cache, Earth Moves, 15.
32 {stedelijke} twijfel liever cache 33

Proza
‹Melanchotopia› i
Sanne van Driel, Caroline van Twillert & Marjolein Wegman *
Het is een stralende, strakblauwe oktoberdag. Op de hoek
van de Witte de Withstraat, voor het oude politiebureau, staan
drie meisjes. Zij dragen koptelefoons en kijken aandachtig luisterend
door de tientallen ramen van het gebouw naar binnen. Er
is niets te zien, enkel hun eigen reflectie. Voorbijgangers kijken
verwonderd van het gebouw naar de meisjes.
Ook de Operator ziet hen, op één van de vijfendertig schermen
op zijn bureau. Anders dan de voorbijgangers, weten de
meisjes dat hij kijkt. Zij horen door hun koptelefoon wat zich
in het gebouw afspeelt. Veertig uur per week houdt de Operator
de hoek, de straat en de voorbijgangers met zijn blik gevangen.
Getrainde ogen onderscheiden abnormaliteiten razendsnel van
de dagelijkse sleur. Zij verspringen alleen naar de afwijkingen
op de schermen: zij die te lang blijven staan, zij die te snel lopen
of te langzaam, de vreemdeling, de wildplasser, de dakloze, de
hangjongeren, de vandaal en de roekeloze - 24/7, met vierhonderdtwintig
camera's.
De ironie van de woorden op de gevel wordt hen duidelijk:
«De politiegalerie» – deze galerie is niet bedoeld voor bezoekers;
binnen wordt niet gekeken met een kunstzinnige blik. In
deze galerie staan de stadsbewoners zelf tentoon en worden hun
bewegingen gevolgd door controlerende ogen.
Bewust van de blik die hen in de maat doet lopen, vervolgen
de meisjes hun weg. Vandaag bekijken zij de stad, waar zij al jarenlang
hun dagelijkse paden volgen, met andere ogen. Zij dragen
de kaart van de stad ‹Melanchotopia› bij zich. Melanchotopia is
geen andere stad, maar een andere dimensie, een andere blik. Wat
voor blik is dit? Een druilerige, melancholische blik die slechts
ziet wat niet meer is? Of een zonnige, hoopvolle blik gericht op
de toekomst?
De meisjes dwalen tussen de melancholie van de gebombardeerde
stad en de utopie van de maakbare stad. De stad die de
historische karakteristieken in het hart van haar straatleven verloor,
en waar nu met grote slagen nieuwe harten bonken. In de
schaduw van de bouwprojecten vinden zij onbestemde hoeken
en pleinen. De toren van de Laurenskerk, het enige resterende
middeleeuwse gebouw in de binnenstad, markeert geen bonkend
hart van het stadse leven, maar eerder een lege ruimte tussen
grote winkelstraten. Hier staat Erasmus onverstoord te lezen,
maar buiten hem weet niemand goed hoe zich te gedragen op dit
plein. Het openluchttheater wekt de indruk dat er iets te gebeuren
staat; het publiek druppelt langzaam binnen en wacht af wat
komen gaat. Als er niets gebeurt, zoeken zij hun toevlucht in de
kerk, de fitness- of de jazzclub of gaan ze weer op in de stroom van
winkelend publiek. ii
De meisjes dwalen rond. Hebben zij een bestemming nodig?
Melanchotopia: de plaats tussen een verloren verleden en bestemmingsplannen
voor de toekomst. Een onbestemde plaats die niet
staat aangegeven op de kaart maar wel degelijk bij de stad hoort.
Een onbestemde plaats die niet leeg is: ze wordt bevolkt door
onbestemde lieden, waarvoor in de plannen geen plaats, geen bestemming
is. Het verloren hart dat de bouwprojecten bespookt.
Maar laat dit verloren hart geen uitdrukking zijn van een
verlangen naar terugkeer van een ideaal verleden in de toekomst.
Laat Melanchotopia niet de plaats zijn van onverwerkte, in zichzelf
gekeerde rouw, maar laat het de plaats zijn waar de blik geopend
wordt voor het onbestemde.
Op de muren van de voetgangerstunnel van het Centraal Station
worden de gebeurtenissen die zich in Rotterdam afspelen
34 {stedelijke} twijfel
melanchotopia 35

uitgedrukt in één zin: «As long as it lasts.» iii De melancholie
van de oude tunnel gaat over in de utopische belofte van het bijna
volmaakte futuristische station, die lonkt als zij uit de tunnel komen.
De meisjes blijven voorlopig echter hier, in het onbestemde.
* Sanne van Driel (1986) is voltijd masterstudent. Caroline van
Twillert (1987) is voltijd masterstudent. Marjolein Wegman (1982) is
voltijd masterstudent.
i. Drie meisjes deden op zaterdag 14 oktober de kunst- en audiotour
door het epicentrum van de tentoonstelling ‹Melanchotopia› van
Witte de With die tot 31 december 2011 te bezichtigen was.
ii. De kunstenaar Murray Gaylard noemt het Grote Kerkplein een
niemandsland, een schizofrene plaats die de vraag oproept naar de
functie van de publieke ruimte en hoe die kan worden ingericht om
mensen te bewegen daarin te participeren.
iii. De New Yorkse kunstenaar Lawrence Weiner, (1942) bracht deze
tekst in 1993 aan op de Euromast en verplaatste zijn interventie voor
Melanchotopia naar de tunnel van het Centraal Station.
36 {stedelijke} twijfel
De Galg
Een galg voorzien van bolcamera,
geplaatst op het Noordereiland te
Rotterdam, juni 2011. Over misdaad-
preventie door de eeuwen heen
Tekst · Sil Krol
Foto’s · Sil Krol
*
Poëzie
Essay
Hoofd
artikel
Project
Column
jibberish place in hold

* Sil Krol (1986) studeerde fine arts aan het Sandberg Instituut
38 {stedelijke} twijfel
‹Deterrent›
Denkend aan middeleeuwse straffen zien velen de meest gruwelijke
taferelen voor zich: afgehakte hoofden en ledematen, geradbraakte
lichamen en gillende misdadigers die worden ondergedompeld in
ketels met kokend pek. Deze executies waren openbaar en hadden
duidelijk een afschrikwekkende functie. Na de executie werd het lijk
op een kar naar het galgenveld buiten de stadspoorten gebracht en
daar ter lering opgehangen, net zo lang tot het was ontbonden of kaal
gepikt door vogels. Het galgenveld bevond zich op een goed zichtbare
plek langs een doorgaande weg, op een heuvel of aan een rivier.
Woeste gronden waren het vaak, door God verlaten gebieden waar
misdadigers en heidenen thuishoorden.
Ook Rotterdam heeft een dergelijk galgenveld gekend. Gelegen
op een zandplaat in de Maas, waar nu het Noordereiland ligt, stonden
de hoge galgen tentoongesteld. Als markante waarschuwingsbakens
waren ze duidelijk zichtbaar vanaf de stadskade aan de overkant
en ook het binnenvarende scheepsverkeer werd geconfronteerd
met het geldende gezag.
Misdaadpreventie heeft vandaag de dag totaal andere
verschijningsvormen aangenomen, met name in de openbare ruimte.
De verschillende aspecten van waarschuwing en controle lijken
onafscheidbaar en manifesteren zich in de vorm van cameratoezicht.
De constante mogelijkheid van observatie werkt preventief.
‹Deterrent›, dat werd geplaatst als een tijdelijk kunstwerk op het
Noordereiland, vormde een versmelting van de historie, symboliek
en perceptie van publieke misdaadpreventie.

Harrie de Swart
Over de promotie van
Marcoen Cabbolet
*
Op 23 September 2011 is aan de Vrije Universiteit Brussel bij
het Centrum voor Logica en Wetenschapsfilosofie (clwf) van
de faculteit Wijsbegeerte Marcoen Cabbolet met grote onderscheiding
gepromoveerd op een proefschrift getiteld ‹Elementary
Process Theory; axiomatic introduction and applications.›
Dit is opmerkelijk, omdat de verdediging van vrijwel hetzelfde
proefschrift in 2008 door de Technische Universiteit Eindhoven
(tue) enkele dagen voor de afgesproken promotiedatum werd
geannuleerd, hoewel de door diezelfde tue ingestelde promotiecommissie
– met daarin onder anderen ondergetekende als eerste
promotor, een wiskundige van de tue als tweede promotor en
een theoretisch fysicus uit Wenen als derde promotor – unaniem
een positief advies had afgegeven.
In het proefschrift ontwikkelt de promovendus een logisch
formalisme, Set Matrix Theorie (smt) genoemd, waarin hij een
generalisatie van de verzamelingenleer formuleert. De generalisatie
bestaat hierin dat je naast verzamelingen ook matrices
(getallenschema’s) als primitieve objecten erkent. Volgens zeven
elementaire principes, geformuleerd in dit logisch formalisme en
tezamen de Elementaire Proces Theorie (ept) genoemd, kunnen
antimateriedeeltjes met een positieve rustmassa (deeltjes die kunnen
stilstaan ten opzichte van een waarnemer) onder invloed van
zwaartekracht van de aarde af bewegen.
Wat ging er mis in Eindhoven? Kort voor de beoogde promotiedatum
stond er in het Eindhovens universiteitsblad Cursor
40 {stedelijke} {STEDELIJKE} twijfel TWIJFEL over de promotie van marcoen cabbolet
Off-topic
41

een korte samenvatting van de promotie. Hierin stond te lezen
dat de gepresenteerde fysische theorie zich niet verdraagt met de
standaard fysische theorieën zoals kwantummechanica en relativiteitstheorie,
omdat volgens deze theorieën antimaterie door de
zwaartekracht wordt aangetrokken. Het doel van dit proefschrift
is juist een fysische theorie te ontwikkelen die kan verklaren dat
antimaterie door de zwaartekracht wordt afgestoten. Weliswaar
is dit experimenteel nooit aangetoond, maar hetzelfde geldt voor
aantrekking van antimaterie. Interessant in dit verband is dat bij
cern (Conseil Européen pour la Recherche Nucléaire) experimenten
worden voorbereid die uitsluitsel over aantrekking of
afstoting van antimaterie moeten geven. Als die experimenten op
aantrekking van antimaterie wijzen, kan de theorie van de promovendus
worden verworpen en is zijn proefschrift slechts een
interessant gedachte-experiment geweest. Als de experimenten
echter wijzen op afstoting van antimaterie, dan zou de promovendus
gezien kunnen worden als een nieuwe Einstein.
«Geschrokken» van het artikel in Cursor heeft de decaan
in Eindhoven, volkomen buiten het eigen promotiereglement
om, meerdere collega's uit eigen kring (waaronder een vroegere
klasgenoot en Nobelprijswinnaar) gevraagd of zij naar het proefschrift
wilden kijken. Binnen enkele uren wisten zij te vertellen
dat ze van het manuscript «geen brood konden bakken» en dat
de tue het proefschrift beter niet kon accepteren. i Het unaniem
positieve besluit van de promotiecommissie, die door de tue
zelf is ingesteld, werd hiermee volledig genegeerd, waarmee de
indruk werd gewekt dat deze commissie haar werk niet goed gedaan
had. De vier geraadpleegde referenten hebben echter nagelaten
te bekijken waarom de theorie van Cabbolet afwijkt van het
dominante paradigma. Zij hebben slechts geconcludeerd dat het
in twijfel trekken van een wereldwijd aanvaarde theorie duidt op
incompetentie van de auteur.
Na het afwijzen van het proefschrift in Eindhoven is de promovendus
naar de Vrije Universiteit Brussel gegaan, waar het
proefschrift wél werd geaccepteerd. Het verschil met de Eindhovense
versie van het proefschrift is dat de Brusselse versie een uitgebreid
hoofdstuk bevat over hoe de ept is ontwikkeld; voorheen
was dit alleen summier aangegeven. Deze wijzigingen veranderen
echter niets aan de voornaamste onderzoeksresultaten.
Erkenning voor de kwaliteit van zijn werk had de promovendus
overigens al eerder gekregen. In 2010 werd de inhoud van
zijn proefschrift in het toonaangevende tijdschrift Annalen der
Physik gepubliceerd. ii Saillant detail: ook Einsteins relativiteitstheorie
werd indertijd in dit tijdschrift gepubliceerd.
Terugkijkend is het proefschrift door vele mensen niet serieus
beoordeeld. Sommigen meenden dat het geen fysica was, wat
juist is als je fysica identificeert met kwantummechanica of relativiteitsleer.
Sommigen zeiden dat het geen wiskundeproefschrift
was, wat ook juist is. Anderen zeiden dat het geen logicaproefschrift
was, ook al juist. En weer anderen stelden dat het geen filosofisch
proefschrift was, ook juist als je met filosofie de continentale
filosofie bedoelt. Als je een filosofische faculteit echter opvat
als een centrale interfaculteit, dat wil zeggen, een faculteit tussen
en in contact met de andere faculteiten, dan past het proefschrift
uitstekend binnen een filosofische faculteit.
Hoe dan ook, de promovendus heeft overduidelijk aangetoond
dat hij in staat is om zelfstandig (heel) origineel onderzoek
te doen en dat is het criterium voor het verlenen van het doctoraat.
In dit geval heeft hij zelfs op deskundige wijze vele disciplines
gecombineerd: logica, fysica, wiskunde en filosofie. Hiermee
heeft hij een bijzondere prestatie verricht. Het is in- en intriest
dat iemand zoveel weerstand ondervindt omdat zijn manuscript
niet monodisciplinair is.
* Harrie de Swart (1944) is hoogleraar Logica.
i. De Vree, J (2008) «Promotie Eindhoven definitief van de baan. Gewogen en te
licht bevonden», Noorderlicht.
ii.
Cabbolet, M. (2010) «Elementary Process Theory: a formal axiomatic system
with a potential application as a foundational framework for physics supporting
gravitational repulsion of matter and antimatter», Annalen der Physik,
522 (10), 699–738.
42 {stedelijke} twijfel over de promotie van marcoen cabbolet 43

Amber Alblas
Ik geloof in de stad
*
Betoog
Ik geloof in de stad, een hemel door mensen geschapen
op aarde, en ik geloof in zijn makers, zijn uitvinders, zijn
welriekende, op elkaar gestapelde, elkaar omverduwende of
elkaar vervloekende bewoners. «City of God/City of Man»,
een onderscheid dat Augustinus maakte maar dat in onze
hedendaagse paradijsjes bewoond door neergedaalde goden aan
relevantie lijkt te hebben verloren. Ik doel op de twee mogelijke
interpretaties van mijn titel: ik geloof, in de stad of ik geloof in
de stad. Naar de aard van mijn eigenlijke intentie zal ik het hier
niet hebben over geloven in de stad als utopie, maar over wat het
volgens (maar vooral voor) mij betekent om aan God te geloven
en in de stad te wonen.
De stad, of eerder het stadsleven, drukt overduidelijk een
stempel op het religieuze (be)leven van een persoon. Dit weet
ik uit nabijgelegen bron: de eigen ervaring. Ik ben protestants
opgevoed in het dorpje ’s-Gravendeel en ben daarna naar Rotterdam
verhuisd. Vanzelfsprekend is de invloed van filosofie
op mijn geloof ook niet gering, maar de verandering van dorp
naar stad wil ik zeker niet onderschatten. Het heilige vuur van
de overtuiging wordt er dikwijls door getemperd. Mijn opa en
oma bijvoorbeeld, hebben vier kinderen die allemaal getrouwd
zijn en kinderen hebben. Het spreekt misschien weinig tot de
verbeelding dat de twee kinderen die naar de stad zijn vertrokken
nauwelijks nog praktiserend geloven en de twee die in het dorp
zijn gebleven (waaronder mijn vader) nog wekelijks in dezelfde
kerk als van kindsbeen af te vinden zijn.
Maar de waarheid is niet zo rechtlijnig. Religie in institutionele
vorm heeft ook in de stad gloriedagen gekend, in Rotterdam
bijvoorbeeld tot aan en vooral tijdens de Tweede Wereldoorlog,
en in andere steden is dit nog altijd het geval. Laat ons ook vooral
niet in de fout vervallen religie tot slechts christendom te reduceren.
De joodse gemeenschap lijkt, ongeacht en onafhankelijk van
de stad, onveranderlijk overeind te blijven en ook de moslimgemeenschap
houdt zich tot op de dag van vandaag opvallend goed
staande, ook in Rotterdam. Voor het Nederlandse protestantisme
geldt dat het zich tegelijkertijd en in wederzijdse beïnvloeding
met de cultuur ontwikkeld heeft: wij zijn, zoals dat heet, opvallend
liberaal. Ook het Nederlands katholicisme, dat zich heeft
afgescheiden van rooms-katholicisme, wordt gekenmerkt door
een relativerende visie. Wie een mis in de kerk bij Blaak bezoekt
kan daar zien hoe de priester met drie welgemeende kussen het
daar wekelijks aanwezige homokoppel begroet. Het is er een rare
mix van traditie, het vieren van de pracht van de oude gewoonte,
van de muziek en het gebouw, van zelfspot en plechtigheid. De
ene week was er nog een islamitische schrijver die met proza de
preek verving, de week daarop werd de oppervlakkigheid van
deze vrijheid pijnlijk zichtbaar. Er zat een mysterieuze man naast
een jonge blonde vrouw, hij zong vanachter zijn donkere, dichte,
baard. Plotseling stond hij op en verstoorde hij met zijn woorden
de spreekwoordelijke orde. De microfoon werd uitgezet,
want zijn boodschap, dat Allah en God dezelfde waren en dat wij
onze krachten zouden moeten verenigen, wilde men niet horen,
of toch vooral niet ongevraagd. De man droop uiteindelijk af.
Ik durfde hem niet achterna te lopen. Zoals niemand daar iets
durfde. Niemand zag de angst in zijn ogen of hoorde de heilige
ernst in de adem van zijn stem, of wellicht werden we door onze
eigen angst bedrogen.
Dus goed, ik wil graag liberaal zijn, tolerant jegens de andersgelovige
en met hem of haar in dialoog treden. Dit wil ik typeren
44 {stedelijke} twijfel
ik geloof in de stad 45

als het positieve effect van het getemperd heilig vuur, wat in het
geval van dialoog tot horizonsverbreding kan leiden. Maar als,
aan de andere kant, liberaal betekent geen enkele positie meer in
kunnen nemen, teren op een zekerheid uit het verleden maar daar
geen zekerheid, alleen een vaag soort schoonheid uit halen, prefereer
ik dan nog liberaal te zijn? Wat wil dit liberale ideaal van
menselijke vrijheid eigenlijk zeggen? Als het is de vrijheid om alles
en dus ook de ander in twijfel te trekken, dan overtreedt dit voor
mij de grens van de menselijkheid.
De lijn tussen geloven en niet geloven, schijnt mij tegenwoordig
toe, is fijn en bovendien niet zo helder en welonderscheiden
als gelovigen en ongelovigen denken. Ik sprak laatst met een bevriende
architect die beroepshalve weleens kerken bezoekt. Hij
vertelde me dat hij hier zeker wel iets bij ervoer, een soort waarheidservaring
die hij echter niet los van het verleden kon zien, als
twee werelden die hij niet samen kon ervaren. Er was geen enkel
verschil voor mij in wat hij zei en mijn persoonlijke ervaring, terwijl
hij zich voor de buitenwereld atheïst noemt en ik mijzelf, om
het belang van de positie, christelijk.
Maar hoe christelijk ben je als je, bijvoorbeeld, het bestaan
van de hemel sterk betwijfelt (om van de hel nog maar te zwijgen),
Maria vereren aan de psychische nood van een volk aan een
moederfiguur toeschrijft, en niet zeker bent of God ook buiten
de taal waarin we over hem spreken echt bestaat? Als je in je hart
ja knikt met Hume die zegt dat alle religies eigenlijk secundaire
verschijnselen zijn van twee primaire menselijke eigenschappen:
angst en hoop? Maar wanneer en zodra je bidt, wel de woorden
gebruikt die het christendom je daarvoor heeft geleerd, en met
James zegt dat het geloof geen andere rechtvaardiging behoeft
dan de wil om te geloven? Je kan tenslotte, en tot de jongste dag,
alles wel betwijfelen. Maar misschien is dit een zwaktebod. Wellicht
ook het zwaktebod dat de stad me geleerd heeft en de reden
dat voor mij naastenliefde ook betekent geld doen in de moskeespaarpot
op de toonbank bij de Turkse slager. Het zou mooi
46 {stedelijke} twijfel
zijn als mijn niet zo overtuigd zijn me kon leren een positie in
te nemen in de stad, juist omdat een stad in de enge zin van het
woord geen gemeenschap is.
*
Amber Alblas (1989) is alumnus en Masterstudent aan de Universiteit
van Tilburg.
ik geloof in de stad 47

Redactie
Hoofdredacteur: Anneroos Goosen
Adjunct-hoofdredacteur: Amber Alblas
Redacteur: Sanne van Driel
Redacteur: Sereh Mandias
Redacteur: Ivan Thung
Redacteur: Caroline van Twillert
Redacteur: Marjolein Wegman
Eindredacteur: Martijn Samson
Vormgever: Sereh Mandias
Vormgever: Ivan Thung
Rentmeester: Thijs Heijmeskamp
Illustratoren
Marcel de Geus, omslag.
Katinka Poel, pp. 17, 20.
Georg Bohle, pp. 24-25.
Wessel Dekker, p. 29 (2007).
Sil Krol, pp. 39-40.
Commissie van redactie
Robin van den Akker
Umeu Bartelds
Wiep van Bunge
Izaak Dekker
Henri Krop
Ceciel Meiborg
Henk Oosterling
Maureen Sie
Jack Vromen
Hogere machten der Twijfel
Voorzitter: Wiep van Bunge
Penningmeester: Willy Ophelders
Financieel gesteund door
Faculteit Wijsbegeerte
Trustfonds
Vrienden der Twijfel
Huib van der Windt
Contact
www.twijfel.nu
redactie@twijfel.nu
48 {stedelijke} twijfel
Colofon