Download complete editie als PDF - Twijfel

Gijs van Oenen
Stedelijke twijfel
*
Column
Als kind heb je geen stedelijke twijfel, wel veel onbekendheid.
Alhoewel ik er woonde, wist ik als kind vrijwel niets van de grote
stad Amsterdam. De plekken waar ik mij met grote regelmaat
heen begaf – school, vriendjes, de voetbalclub, het Vondelpark
– wist ik met ogen dicht te vinden; de rest van de stad was mij
duister. Voor een kind in de stad zijn plekken ofwel volkomen
vanzelfsprekend, ofwel volslagen terra incognita – zoals nu
bijvoorbeeld mijn derde verdieping voor de buurkinderen van
één hoog. Of, om maar iets te noemen, de zesde verdieping van
Woudestein voor ons bewoners van vier en vijf hoog.
Verhuizen zorgt voor een verstoring van dit schema, maar
niet zozeer voor twijfel. Het is een kwestie van de weg opnieuw
vinden, linksom of rechtsom. Twijfel ontstaat pas waar de alledaagsheid
is verstoord. Wat voordien evident was, is dit nu opeens
niet meer. Of beter gezegd: de wereld lijkt niet meer te beantwoorden
aan de verwachtingen die ik er vanzelfsprekend over
koesterde. Kan ik er nog wel wegwijs uit? De etnomethodologen
lieten het bestaan van zulke impliciete verwachtingen over de wereld
zien in hun experimenten met proefpersonen waarin ze bewust
die verwachtingen frustreerden – leuke momenten voor de
verborgen camera. Maar ook de filosoof Wittgenstein doelde op
iets dergelijks met zijn stelling dat «een regel kennen» inhoudt:
weten hoe verder te gaan.
Twijfel geldt hierbij dus zowel de route zelf – links, rechts,
rechtdoor – als het doel ervan: waarheen, waartoe? Niet dat
ik dan per se verloren ben. Als bijvoorbeeld de pianist Murray
Perahia voor een optreden lang twijfelt welke van de drie
beschikbare vleugels hij zal kiezen, betekent dit niet dat hij
geen idee heeft wat te doen. Het betekent dat hij de omgeving
en de omstandigheden zo goed mogelijk wil doorgronden en
doorvoelen, alvorens te besluiten.
Stedelijke twijfel slaat toe wanneer de orde van de stad
verstoord is geraakt en de omgeving mij hierdoor vreemd
voorkomt. Baudelaire schetste zo’n situatie in ‹Les yeux des
pauvres› uit 1864. Als gevolg van de grootschalige doorbraken
in het oude Parijs door stadsarchitect Baron Haussmann kruisten
brede avenues nu kleine, oude (zij)straatjes. Op de hoeken
verrezen café’s, de Dudoks van weleer, waar welgestelde burgers
onder het gaslicht hun koffie genoten. Voor het raam, beschrijft
Baudelaire, staat een zwerversfamilie, die met grote ogen en hun
neuzen tegen de ruit gedrukt dit schouwspel gadeslaat: wat is
dit voor overvloedig leven? Binnenin kijkt men, op zijn beurt,
met gemengde gevoelens naar buiten: sfeervol, die oude straatjes,
maar willen we die schooiers wel van zo nabij zien? De publieke
sfeer creëert zodoende stedelijke twijfel – en dat hoort bij de stad,
in ieder geval bij de moderne stad, waar je anders dan in een dorp
op straat vooral vreemden tegenkomt.
Een nieuwe vorm van waarnemen ontstaat in en door de stedelijke
twijfel, en daarmee ontstaat ook een nieuwe vorm van kunst
– zo zien we bij Baudelaire, en later ook bij Walter Benjamin, die
als geen ander de ervaring van het negentiende-eeuwse Parijs wist
te reconstrueren in ‹Das Passagen-Werk›: de openbare ruimte
als maatschappelijk schouwtoneel, de blik van de ontheemde, van
de flaneur. De massa als de sluier, waardoorheen de stad aan de
flaneur nu verschijnt als fantasmagorie. Haussmann was, met het
doorbreken van de Parijse straten, een creatieve vernietiger, een
‹artiste démolisseur.› Benjamin daarentegen een melancholieke
‹reconstructeur› van objecten, verloren en vertrapt door het verleden,
die door die reconstructie zijn eigen fantasmagorieën van
14 {stedelijke} twijfel
stedelijke twijfel
15