Download complete editie als PDF - Twijfel

Marli Huijer *
Ritmiek in de stedelijke
omgeving
Hoofd
artikel
Tijdens een verblijf in Moskou in 1927 vraagt de Duitse
filosoof Walter Benjamin aan één van de huisbedienden of hij
om zeven uur gewekt kan worden. De man antwoordt dat als
ze eraan denken, ze hem zullen wekken. Maar als ze er niet aan
denken, dan zullen ze hem niet wekken. Meestal denken ze er
wel aan, en dan wekken ze de mensen. Maar het komt voor dat
ze het vergeten en dan wekken ze niet. Ze zijn het immers niet
verplicht, maar als ze er tijdig aan denken dan doen ze het toch.
Hij zal in elk geval een briefje neerleggen. Hoe laat wilde hij ook
al weer gewekt worden?
Moskou heeft geen gevoel voor de waarde van de tijd, concludeert
Benjamin. Niets in deze stad gebeurt zoals het is gepland,
of zoals je het verwacht. Alles is dag en nacht in beweging: werknemers,
kantoren, winkels en tramhaltes worden steeds weer
verplaatst. Verordeningen worden dagelijks gewijzigd. Winkels
worden restaurants om een paar weken later in kantoren te veranderen.
Moskou getuigt van een verbazingwekkende experimenteer-orde,
verzucht hij. Die orde wordt naar zijn zegge ook wel
‹remonte› genoemd.
Door die permanente vernieuwing zijn de dagen van de Moskouse
burgers tot de rand toe gevuld. Ze rennen van hot naar her,
vergeten vaak waar ze naar onderweg zijn en komen uren te laat
op hun werk. «De werkelijke tijdeenheid noemen ze ‹ssitsjass›,
schrijft Benjamin, «wat zoveel betekent als ‹zo meteen.› Je kunt
het al naargelang de omstandigheden tien, twintig, dertig keer
als antwoord krijgen en uren, dagen of weken moeten wachten
voordat de belofte wordt uitgevoerd. Het antwoord ‹Nee› krijg
je al helemaal niet gemakkelijk. Tijdscatastrofes, tijdbotsingen
zijn dan ook net zo aan de orde van de dag als de ‹remonte.› Ze
maken ieder uur overvol, iedere dag afmattend, ieder leven tot
een ogenblik.»
Een vaste ritmiek is ver te zoeken in het door het bolsjewisme
gedomineerde Moskou. Burgers zijn niet ingebed in collectieve
ritmes, ze weten niet wat hen op welk moment te wachten staat.
Vaste momenten van werk en vrije tijd, van rust en activiteit,
hebben plaatsgemaakt voor een tijdsordening waarin ze op elk
moment moeten kunnen vergaderen en op elk moment bereid
moeten zijn om van baan of woonplaats te veranderen. Tijd voor
een privéleven, of voor het indelen van hun eigen tijd, is er niet;
dit heeft het bolsjewisme afgeschaft.
De ervaring dat de inbedding in collectieve tijdsordeningen
verloren gaat, is niet specifiek voor Moskou, noch voor het bolsjewisme.
Ook in andere grote steden die Benjamin in het interbellum
bezoekt, ziet hij hoe het moderne individu zijn inbedding
in historisch gegroeide, collectieve betekenissamenhangen kwijtraakt.
De massale trek naar de stad, die volgde op de explosieve
bevolkingsgroei aan het einde van de negentiende eeuw, heeft een
individu voortgebracht dat altijd onderweg is en daardoor anoniem
en in tijd ongebonden blijft.
Maar in datzelfde interbellum wordt aan de andere kant van
de Atlantische Oceaan een heel andere tijdsanalyse van het moderne
stedelijke leven gegeven. In zijn film ‹Modern Times› uit
1936 laat Charlie Chaplin zien hoe het monotone tijdsregiem
van de lopende band en de prikklok, de fabrieksarbeider tot een
anoniem, aan de machine onderworpen radertje heeft gemaakt.
Niet het gebrek aan tijdsordening of het gebrek aan collectieve
ritmes staat in de film centraal, maar het teveel aan tijdsordening.
Chaplins film geeft uitdrukking aan een in die tijd breed ervaren
onbehagen over de vervreemdende effecten van de industrialisa-
6 {stedelijke} twijfel
ritmiek in de stedelijke omgeving
7