Kompas,deel 3 achtergrondinfo

Hoofdstuk 5 

Achtergrondinformatie inzake 

mondiale thema’s 

Handleiding voor mensenrechteneducatie met jongeren – Raad van Europa 

K 

311

K 

Inhoud van dit hoofdstuk 

Kinderen 

Burgerschap 

Democratie 

Discriminatie en xenofobie 327 

Onderwijs 

Milieu 

Gendergelijkheid 

Mondialisering 

Gezondheid 

Menselijke veiligheid 363 

Media 

Vrede en geweld 

Armoede 

Sociale rechten 

Sport 

Eindnoten 

312 Handleiding voor mensenrechteneducatie met jongeren – Raad van Europa 

313 

318 

322 

341 

346 

350 

354 

358 

368 

372 

378 

382 

387 

392

Kinderen 

Ruw geschat zijn er vandaag 2000 miljoen kinderen in de wereld. 79 miljoen daarvan 

leven in de Europese Unie en 25 miljoen in de kandidaat-lidstaten. 

In 1989 namen de Verenigde Naties het Verdrag inzake de Rechten van het Kind aan. 

Dat werd door alle landen geratifi ceerd, behalve door de Verenigde Staten en Somalië. 

Dit verdrag is een mijlpaal in de geschiedenis van de rechten van kinderen, want het is 

het eerste bindende internationale instrument dat in deze materie werd aangenomen. 

Waarom is het kinderrechtenverdrag zo belangrijk? 

Het verdrag heeft heel wat veranderingen teweeggebracht op het vlak van de bescherming 

van de rechten van kinderen. 

1. Het is het meest geratifi ceerde mensenrechteninstrument. 

2. Het verdrag bevordert de “3p’s”. 

In eerste instantie bevordert het de deelname (“participation”) van kinderen 

– naargelang hun leeftijd, toestand en rijpheid – aan zaken die hun lot 

aanbelangen, zoals rechtszaken of adoptiezaken, aan familiezaken en aan 

zaken betreffende de samenleving als geheel. 

Het defi nieert het recht op bescherming (“protection”) tegen alle vormen van 

misbuik, geweld en andere praktijken die hun rechten kunnen schenden. 

Ten slotte voorziet het (“provision”), zoals elk verdrag, in rechten die bedoeld 

zijn als bescherming tegen potentiële schendingen. 

3. Het beschouwt de kinderen als rechtssubject in plaats van rechtsobject. 

Traditioneel werd de grote meerderheid van volwassenen geleerd om 

kinderen te zien als voorwerpen die onvoorwaardelijk aan volwassenen 

moeten gehoorzamen, aan leraars, priesters, ouders, dokters, enz. In de 

plaats hiervan bevordert het verdrag het idee van kinderen als personen met 

rechten, rechten die moeten worden gerespecteerd door volwassen, door de 

samenleving en door alle instanties die te maken hebben met kinderzaken. 

Kinderen hebben het recht om te worden gerespecteerd en te worden 

behandeld met waardigheid omdat zij mensen zijn, ongeacht hun leeftijd. 

4. Alle beslissingen (juridisch, administratief,…) waarbij een kind is betrokken, 

zouden moeten worden genomen in het hoogste belang van het kind. “Het 

hoogste belang van het kind” is een moeilijk te defi niëren concept en er bestaat 

heel wat controverse over de exacte betekenis. In de praktijk impliceert het 

bijvoorbeeld dat een rechter die moet beslissen over het hoederecht over 

een kind, verscheidene aspecten van het leven van het kind en de betrokken 

volwassenen moet onderzoeken. In elk geval is het hoogste belang van het 


K 

“Je kinderen zijn je 

kinderen niet. Ze zijn de 

zonen en dochters van het 

verlangen van het Leven 

naar zichzelf…Je kan hun 

lichaam huisvesten maar 

niet hun ziel, omdat hun 

ziel verblijft in het huis van 

morgen, een huis dat je niet 

kan bezoeken, zelfs niet in je 

dromen.” 

Kahlil Gilbran 

Verwante 

activititeiten 

• Beeld het uit, pagina 82. 

• Ashique’s verhaal, 

pagina 87. 

• Kinderrechten, pagina 99. 

• Kan het anders?, 

pagina 107. 

• Laat ieders stem gehoord 

worden, pagina 149. 

• Onze toekomstvisies, 

pagina 178. 

• Rechten bingo!, pagina 202. 

313

K 

Kinderparticipatie 

1. “Participatie is essentieel 

om het VN Verdrag inzake 

de Rechten van het Kind tot 

leven te brengen. 

2. [het] is een beslissende 

factor voor het verzekeren 

van sociale cohesie en voor 

het leven in democratie. 

3. [het] is een noodzakelijk 

proces in de ontwikkeling van 

het kind…” 1 

Wat is 'een kind’? 

Zoals gedefi nieerd door art.1 

van het verdrag, is een kind 

“ieder mens jonger dan 18 

jaar, tenzij, volgens het op 

het kind toepasselijk zijnde 

recht, de meerderjarigheid 

eerder wordt bereikt.” Dit 

betekent dat elk persoon 

onder de 18 jaar, ook 

adolescenten, onder het 

verdrag valt. 

kind belangrijker dan het hoogste belang van de ouders. 

5. Het Kinderrechtenverdrag verwijst naar een uitgebreid aantal materies 

(administratieve, juridische, wettelijke, onderwijsmateries, enz.) waar de 

rechten van kinderen moeten worden gerespecteerd. Bij wijze van voorbeeld 

kunnen we aanhalen dat een kind dat niet correct werd geregistreerd bij de 

geboorte, in de ogen van de wet niet bestaat. Dit kind bestaat dus ook niet 

voor de schoolautoriteiten, die hen zullen weigeren als leerling. Het kind 

kan bijgevolg niet naar school gaan. Het gaat hier om een wijdverbreid 

probleem dat duizenden kinderen in vele landen treft. De weigering 

van de schoolautoriteiten het kind als leerling te aanvaarden omdat het 

“administratief en wettelijk niet bestaat” schendt duidelijk het recht van het 

kind op onderwijs. 

Het verdrag heeft de praktijk in veel landen beïnvloed. Door de ratifi catie van het Kinderrechtenverdrag 

waren zij verplicht om een deel van hun bestaande wetgeving te 

amenderen en/of te wijzigen. 

? Moeten kinderen altijd onvoorwaardelijk voor hun eigen welzijn 

de volwassenen gehoorzamen? 

De toestand van kinderen: feiten en cijfers 

Ook al is het verdrag een immense stap in het voordeel van kinderen, de feiten bewijzen 

toch dat de rechten van de kinderen in de meeste delen van de wereld worden 

geschonden. 

Kinderen in Europa… 

Kinderen 

• Er is een opvallende stijging van de handel in vrouwen en kinderen. 

Schattingen doen vermoeden dat elk jaar tot 120.000 vrouwen en kinderen 

slachtoffer zijn van een handel van Centraal- en Oost-Europese landen naar 

West-Europa. 

• Bepaalde rapporten stellen dat in Bulgarije prostitutie één van de belangrijkste 

bronnen van inkomsten is geworden voor een aanzienlijk aantal 14- tot 

18-jarige meisjes en dat deze erg vaak deel uitmaken van een georganiseerd 

netwerk. De groei van het aantal mannelijke prostituees is eveneens 

zorgwekkend. 

• In Estland werd vastgesteld dat prostitutie, waarbij erg jonge meisjes worden 

ingezet, in de bredere context van een groeiende buitenlandse markt voor 

sekstoerisme kadert. Ook in Litouwen werden erg jonge meisjes (niet ouder 

dan 8 à 10 jaar) gesignaleerd als prostituees. 

• Onderzoek geeft aan dat er in het VK vele duizenden straatkinderen zijn, 

vooral, maar niet alleen, in de grote steden. Het aantal mannelijke en 

vrouwelijke straatkinderen is gelijk. Men schat dat elk jaar ongeveer 40000 

kinderen van huis weglopen. 

• In Frankrijk is het fenomeen van de straatkinderen sinds de jaren ’80 een 

aanzienlijk probleem geworden. Sommige autoriteiten menen dat er zo’n 

10000 straatkinderen zijn, hoewel anderen het aantal veel lager inschatten. 

• In het algemeen leven er in Centraal- en Oost-Europa steeds meer jonge 

mensen op straat. In Boekarest alleen al zijn er ongeveer 1500 kinderen en 

jonge mensen die hun leven op straat slijten. 

• In Polen en Hongarije leeft meer dan een derde van de kinderen jonger dan 

vijftien in armoede. Een recente studie in Polen (UNDP,1999) toont dat 60% 

van de kinderen lijdt aan een of andere vorm van ondervoeding; 10% hiervan 

is permanent ondervoed. In de Russische Federatie steeg het aantal kinderen 

jonger dan twee met een gestoorde groei van 9.4% in 1992 tot 15.2% in 

1994. 

314 Handleiding voor mensenrechteneducatie met jongeren – Raad van Europa

Kinderen in de wereld… 

Kinderen 

Kinderarmoedecijfers voor Europa Europa2 • Jaarlijks sterven nog steeds meer dan 10 miljoen kinderen onder de vijf jaar 

aan oorzaken die te voorkomen waren. 

• Nog steeds gaan meer dan 100 miljoen kinderen niet naar de lagere school. 

Het merendeel hiervan zijn meisjes. 

• Er zijn naar schatting zo’n 300 000 kinderen betrokken bij gevechten. 

• 149 miljoen kinderen zijn ondervoed, twee derde hiervan leven in Azië. 

• Vorig jaar alleen al raakten zo’n 31 miljoen vluchtelingen en ontheemden 

– meestal vrouwen en kinderen – betrokken in oorlogsconfl icten en werden 

zo gedwongen hun huizen te verlaten en vluchteling te worden. 

Europese kwesties met betrekking tot kinderen en 

adolescenten 

Er zijn specifi eke kwesties met betrekking tot de rechten van de kinderen die uiterst 

relevant zijn, zowel voor de Europese instanties als voor de Europese regeringen. De wil 

is dan ook duidelijk aanwezig om maatregelen te bevorderen die tot doel hebben kinderen 

te beschermen tegen praktijken en fenomenen die duidelijk hun rechten schenden. 

In het licht van de hierboven geciteerde statistieken over seksuele handel, prostitutie en 

pornografi e in Europa zijn de Raad van Europa en zijn leden steeds meer verontrust over 

de materie. Ze hebben dan ook verschillende aanbevelingen aangenomen, waaronder: 

• Aanbeveling 1065 (1987) inzake de handel in kinderen en andere vormen 

van kinderuitbuiting; 

• Aanbeveling R (91) 11 inzake de seksuele uitbuiting, de pornografi e, de 

prostitutie alsmede de handel in kinderen en jonge volwassenen; 

• Resolutie 1099 (1996) betreffende de seksuele uitbuiting van kinderen. 

Zodra deze aanbevelingen zijn aangenomen, moeten de staten alle praktische maatregelen 

nemen om de naleving ervan te verzekeren. Voorbeelden van zulke maatregelen zijn 3 : 

1. Op initiatief van de Belgische Minister van Binnenlandse Zaken werd, op 23 

november 1992, binnen het 'Centraal kantoor voor Vermiste personen' van de 

Rijkswacht een eenheid gecreëerd gespecialiseerd in het tegengaan van zulke 

handel. Op 11 september 1995 beval de Minister van Justitie de creatie binnen 

dezelfde dienst van een Eenheid voor Vermiste Kinderen. Deze eenheid is 

verantwoordelijk voor de coördinatie en het verlenen van steun en expertise 

inzake onrustwekkende verdwijningen van minderjarigen in onrustwekkende 

omstandigheden. 

2. In Luxemburg werd binnen de politiemacht een speciale jeugdbeschermingsectie 

gevormd. Het politiehoofdkantoor in Luxemburg Stad heeft in zijn 

opsporingsafdeling een jeugdbeschermingsectie. Er is een hulplijn voor 

kinderen (KannerJugendtelefon). 

? Waarom is het moeilijk om dit soort handel uit te roeien? 


K 

Belangrijke data 

4 juni 

Internationale Dag van de 

Kinderen die het Slachtoffer 

zijn van Agressie 

12 augustus 

Internationale Jeugddag 

20 november 

Internationale Dag van het 

Kind 

“Bij kinderen zijn heelt de 

ziel.” 

Fjodor Dostojewski 

315

K 

Kinderarbeid is… 

De wereldtop voor kinderen 

Internet en pornografi e 

Kinderen 

… werk dat voltijds wordt uitgevoerd door kinderen onder de 15 

… werk dat kinderen verhindert om naar school te gaan 

… werk dat gevaarlijk is voor kinderen en hun fysieke, mentale of emotionele gezondheid bedreigt. 

De onderliggende redenen voor kinderarbeid zijn soms erg complex en gaan van culturele praktijken tot situaties van 

armoede waarin de ouders en familie de lonen aangebracht door hun kinderen nodig hebben. 

Bovenop het feit dat de kinderen geen gepaste opleiding krijgen en hun fysieke en mentale ontwikkeling wordt bedreigd, 

kan kinderarbeid leiden tot ernstige gezondheidsproblemen zoals skelet- of spiermisvorming, chemische vergiftiging, 

sneden en andere lichaamsverwondingen, ademhalingsaandoeningen, ernstige verbrandingen, enz. 

Voorbeelden van goederen gemaakt door kinderen zijn o.m. tapijten, bakstenen, lucifers, suiker, kledij, schoenen, sigaretten, 

vuurwerk, huizen en andere gebouwen, pennen, lederwaren. Ze worden ook tewerkgesteld in fabrieken, helpen bij de 

oogst, dragen zware lasten, vissen en verlenen eenvoudige huishoudelijke diensten. 

Kinderen worden als ze het internet gebruiken blootgesteld aan een brede waaier van 

risico’s. Het gaat onder meer om blootstelling aan ongepast materiaal (gewelddadige 

foto’s, racistische en xenofobische propaganda, enz.), kwelling en pedofi ele activiteiten. 

Er is groeiend bewijsmateriaal dat er netwerken bestaan die gewijd zijn aan 

de uitwisseling van informatie (namen, foto’s, enz.) inzake kinderpornografi e. De laatste 

jaren werden in Europa en andere continenten personen gearresteerd wegens betrokkenheid 

bij en/of bevordering van dit soort illegale en immorele activiteiten. 

Mogelijke oplossingen die werden voorgesteld aan ouders, sociale werkers, leraars, 

psychologen, enz. zijn: 

• Individuele acties ondernemen zoals rapporteren, klacht indienen of vragen 

stellen wanneer ze een kind opmerken dat blootgesteld is aan dergelijke 

risico’s of wanneer ze illegaal of gevaarlijk internetmateriaal ontdekken; 

• Kinderen weerbaarder maken door hen te informeren en de kwestie met hen 

te bespreken; 

• Ouders sterker maken, die zich immers bewust moeten worden van de gevaren 

van het gebruik van het internet en zich verder moeten informeren over het 

onderwerp. 

In september 1990 nam de Wereldtop voor Kinderen de Verklaring voor de Overleving, Bescherming en Ontwikkeling van 

Kinderen aan, evenals een Wereldactieplan ter uitvoering van de Verklaring. Een reeks doelstellingen m.b.t. kindersterfte, 

ondervoeding, de wereldwijde toegang van kinderen tot basisonderwijs, enzovoort, werd vooropgesteld. Deze doelstellingen 

moesten bereikt zijn tegen het jaar 2000. 

? Geen van de doelstellingen is bereikt, maar betekent dit dat deze top nutteloos was? 

Veel ngo’s hebben een netwerk van geëngageerde mensen die websites die illegaal 

materiaal bevatten opsporen en rapporteren 4 . 

Het Verdrag van de Raad van Europa inzake Cybercriminaliteit werd aangenomen 

op 8 november 2001. Wanneer het van kracht wordt, zal dit verdrag het eerste 

internationale verdrag zijn over misdaden gepleegd via het internet en andere 

computernetwerken. Het verdrag handelt in het bijzonder over computer- en 

internetgerelateerde misdaden, inclusief kinderporno. De belangrijkste doelstelling 

van het verdrag is het volgen van een gemeenschappelijk misdaadbeleid gericht 

op de bescherming van de samenleving tegen cybermisdaad, vooral door het 

aannemen van een passende wetgeving en het bevorderen van internationale 

samenwerking. Artikel 9 van het verdrag is gewijd aan het bestrijden van pedofi lie 

en kinderporno op het internet. 


? Kunnen we maatregelen nemen om het gebruik van het 

internet bij kinderen te controleren zonder hun vrijheid om 

informatie en ideeën te vergaren, te ontvangen en door te 

geven, te schenden? (art.13 Kinderrechtenverdrag) 

De ombudsman voor kinderen 

Het woord ‘ombudsman’ komt van het Scandinavische woord ‘ombud’, dat ambassadeur, 

gedelegeerde of boodschapper betekent. Nu duidt het een persoon aan die 

klachten behandelt van een welomschreven groep (in dit geval kinderen), diein naam 

van deze groep spreekt en die de toestand van zowel individuen als van de groep als 

geheel tracht te verbeteren. 

In Noorwegen werd in 1981 de eerste ombudsman voor kinderen aangesteld. De 

ombudsman is een onafhankelijke agent, woordvoerder of scheidsrechter, die verzekert 

dat o.m. de ministeries hun wettelijke verplichtingen nakomen. Daartoe stelt hij, 

in kwesties die kinderen betreffen, verbeteringen voor. De ombudsman beschermt de 

behoeften, rechten en belangen van minderjarigen, werkt voor de toepassing van het 

Kinderrechtenverdrag en ondersteunt de verspreiding van dit verdrag. De ombudsman 

heeft de bevoegdheid om te onderzoeken, te bekritiseren en te publiceren maar hij 

heeft niet de bevoegdheid om een administratieve actie ongedaan te maken of om 

administratieve beslissingen te herroepen. De ombudsman komt, los van wettelijke 

vertegenwoordigers, ouders of voogden, tussen om de rechten van het kind in alle 

soorten burgerlijke- of strafzaken waar kinderen direct of indirect bij betrokken zijn, te 

vertegenwoordigen. 

In sommige landen is de ombudsman verantwoordelijk voor het invoeren van beoordelingsmethoden, 

zoals de ‘kinderimpactbeoordeling’, die alle mogelijke gevolgen 

van wettelijke voorstellen, reguleringen en andere maatregelen voor kinderen 

evalueren en identifi ceren. Volgens de Zweedse ngo Radda Barnen hebben tot nu toe 

twintig landen de ombudsman voor kinderen ingevoerd. 

Internationale en regionale instrumenten voor kinderen 


K 

In Europa werd in 1997 

het Europese Netwerk 

van Ombudsmannen 

voor Kinderen opricht. Dit 

bevat vertegenwoordigers 

van België, Denemarken, 

Finland, Frankrijk, Hongarije, 

IJsland, de voormalige 

Joegoslavische Republiek 

van Macedonië, Litouwen, 

Noorwegen, Oostenrijk, 

Portugal, de Russische 

Federatie, Spanje, Wales en 

Zweden. 

Het Russische Ministerie 

van Arbeid en Sociale 

Ontwikkeling is een 

pilootproject begonnen, dat 

in 5 staten Commissarissen 

voor Kinderen invoert. De 

Commissarissen zijn allemaal 

benoemd bij decreet en 

hebben het mandaat om de 

bescherming en bevordering 

van kinderrechten te 

verbeteren. 

1. Het Verdrag inzake de Rechten van het Kind (1989) 

2. De Verklaring voor de Overleving, Bescherming en Ontwikkeling van Kinderen 

3. Het Wereldactieplan ter uitvoering van de Verklaring (1990) 

4. De Aanbeveling 1460 (2000) van de Parlementaire Vergadering over de Instelling van een Europese Ombudsman voor Kinderen, 

Raad van Europa, Straatsburg (2001) 

5. Aanbeveling 1286 (1996) van de Parlementaire Vergadering van de Raad van Europa over een Europese Strategie voor 

Kinderen 

6. Het Europees Verdrag over de Uitoefening van de Rechten van Kinderen, Raad van Europa, Straatsburg (1996) 

Bronnen 

Kinderen 

• Asquith, S., Juvenile Justice and Juvenile Delinquency in Central and 

Eastern Europe - A Review - Centre for the Child and Society, University 

of Glasgow. http://eurochild.gla.ac.uk (niet meer beschikbaar) 

• Final report of the study group on street children, Council of Europe, 

Strasbourg, April 1994. 

• Flekkoy, M., A Voice for Children – Speaking as their Ombudsman, 

UNICEF, 1991. 

• The Global Movement for Children, www.gmfc.org 

www.gmfc.org. 

• Human Rights Education Newsletter, No.29, Centre for Global Education, 

University of York, UK, 2001. 

• Setting up a European Ombudsman for Children, doc.8552, Council of 

Europe Parliamentary Assembly, 1999. 

• The State of the World’s Children, UNICEF, 2000. 

• “Traffi cking in women, a comprehensive European strategy”, information 

sheets, European Commission. 

317

K 

Aanverwante 

activiteiten 

• Een verhaal over twee 

steden, pagina 67. 


• Let op, we kijken toe, 

pagina 91. 

• 'Teken-het-woord' spel, 

pagina 116. 

• Onderwijs voor iedereen?, 

pagina 118. 

• De werking van de democratie, 

pagina 123. 

• Strijders voor mensenrechten, 

pagina 126. 

• Een tuin in één nacht, 

pagina 135. 

• Helden en heldinnen, 

pagina 138. 



• Verbanden leggen, 

pagina 169. 

• Elektriciteitscentrale, 

pagina 194. 

• Gaan stemmen, of niet 

gaan stemmen? 

pagina 234. 

• Vakbondsvergadering, 

pagina 240. 

• Waar sta jij?, 

pagina 250. 

• Wie zijn ik?, 

pagina 253. 

Eenvoudige gedachte... 

Burgerschap 

De meeste mensen in de wereld zijn wettelijke burgers van een of andere natiestaat, en 

dit geeft hen bepaalde rechten en privileges. Burger zijn brengt ook bepaalde plichten 

met zich mee, m.n. de verwachtingen van de staat t.a.v. de personen die onder zijn jurisdictie 

vallen. Burgers vervullen dus bepaalde verplichtingen voor hun staat en mogen 

op hun beurt bescherming van hun vitale belangen verwachten. Tenminste, zo zou het 

toch moeten zijn. 

De verwikkelingen… 

Er zijn twee hoofdvragen die dit simpel evenwicht verstoren: 

1. Welke rechten zijn staten verplicht te garanderen aan hun burgers en onder 

welke voorwaarden? 

2. Wat gebeurt er met die burgers die niet, om welke reden dan ook, de 

bescherming genieten van het land waar ze verblijven? 

Om de eerste vraag te beantwoorden, moeten we een duidelijker beeld hebben van 

wat het werkelijk betekent om burger te zijn of wat burgerschap echt betekent. Dat 

zullen we hieronder toelichten. Om de tweede vraag te beantwoorden, zouden we 

moeten nagaan waarom sommige mensen niet het burgerschap bezitten van de 

staat waar ze verblijven en wat hieraan kan worden gedaan. Dit debat is echter net 

begonnen en in deze sectie zullen we slechts enkele van de vragen opwerpen. 

Wat is burgerschap? 

Reeds duizenden jaren discussieert men over de idee van burgerschap. Tot vandaag 

is er geen absolute overeenstemming over wat het begrip precies inhoudt. Het concept 

van wettelijk burgerschap is relatief eenvoudig: het is verbonden aan een natie- 

staat en is gedefi nieerd volgens de wetten van die natie. Het is misschien daarom 

dat, voor veel mensen, de idee van burgerschap onmiddellijk verbonden is met 

de idee van patriottisme: een ‘goede burger’ wordt vaak verward met een ‘goede 

patriot’. 

Het concept ‘burgerschap’ heeft echter veel meer betekenislagen dan zuiver 

patriottisme. De historische oorsprong van de idee, die wordt geschetst in het 

volgende onderdeel, toont dit ook aan. Een nuttig onderscheid dat men niet uit het 

oog mag verliezen is dat tussen een burger en een onderdaan. 

? Moeten burgers altijd de wet gehoorzamen? 


Historische opvattingen over burgerschap 

Het is nuttig om enkele van de belangrijkste ontwikkelingen in de idee van burgerschap 

te bekijken. Dit helpt om de verschillende stromingen te schetsen die vandaag 

worden bediscussieerd. 

• De oorsprong van het burgerschap kan worden teruggebracht tot het Oude 

Griekenland waar ‘burgers’ degenen waren die het wettelijke recht bezaten om 

deel te nemen aan de staatszaken. Maar het was in geen geval zo dat iedereen 

burger was: slaven en vrouwen waren louter onderdanen. Voor hen die wel 

het geprivilegieerde statuut van burger hadden, was de idee van ‘burgerlijke 

deugd’ of ‘een goed burger zijn’ een belangrijk onderdeel van het concept. 

Deze traditie leidde tot de nadruk op de plichten die burgers verondersteld 

werden na te komen. 

• De associatie van burgerschap met nationale identiteit ontsproot natuurlijkerwijze 

uit het feit dat de wettelijke status van een ‘burger’ altijd gebonden was 

aan een natiestaat; vandaar de link tussen burgerschap en patriottisme. 

• De liberale kijk op burgerschap, die werd ontwikkeld in de negentiende eeuw, 

legde de nadruk op het belang van rechten voor alle burgers. Van zodra het 

stemrecht gestaag werd uitgebreid, werden rechtvaardigheid en politieke 

rechten werkelijkheid voor een steeds groter deel van de bevolking. 

• In de twintigste eeuw gingen de aanhangers van “sociaal burgerschap” nog 

verder, door te erkennen dat burgerlijke en politieke rechten slechts een deel 

zijn van wat burgers van de staat mogen verwachten. De opkomst van de 

welvaartstaat in de vorige eeuw was te danken aan denkers/fi losofen die 

stelden dat de rechten van burgers betrekking moesten hebben op hun eigen 

levens- en werkomstandigheden, eerder dan enkel op hun deelname aan 

‘hoge’ politiek. 

• Het concept ‘meervoudig burgerschap’ bestaat al een tijdje en laat toe 

dat individuen gelijktijdig burger kunnen zijn van meer dan één staat 

of organiserend lichaam. Met de ontwikkeling van de Europese Unie 

bijvoorbeeld, hebben burgers van de lidstaten steeds meer rechten in en 

plichten ten overstaan van de Unie als geheel en niet alleen van hun eigen 

natiestaat. 

• Een laatste stroming betreffende het concept ‘burgerschap’, die steeds 

meer aan belang wint, houdt de idee van opvoeding in. Als burgerschap in 

de traditionele zin genot van rechten en uitvoeren van plichten inhoudt, dan 

worden ‘burgers’ gecreëerd en niet geboren. Loyaliteit en verantwoordelijkheid 

bijvoorbeeld zijn kwaliteiten die moeten worden aangeleerd en gecultiveerd. 

Als die kwaliteiten essentieel zijn om een burger te zijn in de volle betekenis 

van het woord, dan moeten ‘echte’ burgers worden opgevoed in de ruimste 

betekenis van het woord. 

• Vandaag zal de opvatting van de meeste mensen over burgerschap – in 

mindere of meerdere mate – elk van deze zes concepten bevatten. Sommige 

mensen zullen de nadruk leggen op de ‘plichten’, terwijl anderen meer belang 

zullen hechten aan ‘rechten’ of aan ‘patriottisme’, of aan de kwaliteiten die 

‘echte’ burgers zouden moeten bezitten. 

De link met mensenrechten 

Burgerschap 

We kunnen zien dat vanaf het begin rechten en verantwoordelijkheden een belangrijke 

component waren van het begrip burgerschap: burgers worden verondersteld bepaalde 

fundamentele rechten te bezitten, en ze moeten ook enkele plichten vervullen. Het 

zijn deze plichten of verantwoordelijkheden die mensen in gedachten hebben wanneer 

ze spreken over hoe burgers moeten zijn of hoe ze zich moeten gedragen. 

Als deze opvatting storend overkomt wegens te dirigerend of te beperkend voor de 

inherente vrijheid en waardigheid van elke burger, dan is het belangrijk eraan te 

herinneren dat deze grenzen een direct gevolg zijn van de mensenrechtentheorie. Het 

verlangen om een gemeenschap te bouwen die de mensenrechten van alle burgers 


K 

“Burgerschap is 

een complexe en 

multidimensionale realiteit, 

die in zijn politieke en 

historische context moet 

worden gezien. Men kan 

niet geïsoleerd spreken van 

burgerschap, aangezien de 

idee enkel betekenis heeft 

in relatie tot de werkelijke 

noden van de samenleving 

of een politiek systeem. 

Democratisch burgerschap, 

meer specifi ek, verwijst 

naar de actieve deelname 

van individuen aan het 

systeem van rechten en 

verantwoordelijkheden.” 5 

“Iedereen is zoals God hem 

heeft geschapen en vaak een 

heel stuk erger.” 

Miguel de Cervantes 

319

K 

“Simpel gezegd, een 

onderdaan gehoorzaamt de 

wetten en een burger speelt 

een rol in het maken en het 

veranderen van die wetten.” 

B. Crick 

respecteert, legt ons allemaal, als burgers, verantwoordelijkheden op. 

Er bestaan twee directe verbanden tussen de verantwoordelijkheden die het burgerschap 

meebrengt en de mensenrechtentheorie: 

1. Het feit dat elk individu over bepaalde grondrechten beschikt, laat niet toe dat 

iedereen zich zomaar gedraagt zoals hij wenst. Het laat dit enkel toe voor zover 

dit gedrag geen inbreuk maakt op de mensenrechten van andere mensen. We 

kunnen dus zeker zeggen over goed burgerschap dat het burgers noodzaakt 

respect te hebben voor de mensenrechten van anderen. 

2. Het tweede verband met de rechten van de mens betreft de manier waarop 

het begrip burgerschap in essentie wordt verbonden aan lidschap van een 

gemeenschap. We spreken bijvoorbeeld niet van burgers van verlaten 

eilanden, omdat een burger veel meer is dan gewoon een inwoner van een 

bepaald land of regio. Een burger is in essentie een lid van de gemeenschap 

die een regio bewoont; als we samenlevingen willen opbouwen die respect 

hebben voor de rechten van de mens, legt dit een andere beperking op aan 

de manier waarop de mensen die in die samenlevingen wonen, zich moeten 

gedragen. 

Wat we dus nog kunnen zeggen over goed burgerschap is dat het oproept tot het type 

van gedrag dat de samenleving zou brengen tot meer respect voor de rechten van de 

mens. 

? Wat moet de burger doen als de samenleving de rechten van 

bepaalde delen van de gemeenschap niet respecteert? 

Problemen met burgerschap 

Burgerschap 

Het grootste deel van het hedendaagse debat over burgerschap gaat over hoe 

betrokkenheid en deelname van burgers aan het democratische proces kan 

verhoogd worden. Het komt meer en meer voor dat verkiezingen om de zoveel jaar 

niet volstaan, zowel wat betreft de verantwoording van de regeerders tussen de 

verkiezingen in als wat betreft het bevorderen van gevoelens van macht bij gewone 

burgers. Bovendien toont het stemgedrag aan dat de politieke apathie onder de 

bevolking zo hoog is, dat het effectieve functioneren van de democratie ernstig 

wordt ondermijnd. Met dergelijke problemen in gedachten werden programma’s 

opgezet zoals ‘Education for Democratic Citizenship’ van de Raad van Europa. 

? Welke andere vormen van betrokkenheid of participatie zijn 

mogelijk voor gewone burgers? 

Het tweede probleem dat, hoewel het tot op heden minder aandacht kreeg, steeds 

belangrijker wordt, betreft die mensen die, om een of andere reden, niet alle voordelen 

van het burgerschap genieten. Dit is ten dele het resultaat van voortdurende 

patronen van discriminatie binnen samenlevingen: minderheidsgroepen mogen dan 

wel vaak formeel burger zijn van het land waar ze leven, ze kunnen nog steeds 

afgehouden worden van een volledige deelname aan die samenleving. 

Een tweede oorzaak van het probleem is de toenemende globalisering, met nieuwe 

werken migratiepatronen die ertoe leiden dat een groot aantal mensen over de hele 

wereld wel in het buitenland werken, maar er het formeel burgerschap niet kunnen 

aanvragen. Tot die mensen behoren o.m. gastarbeiders/migranten, vluchtelingen, zij 

die tijdelijk in een ander land verblijven of zelfs zij die besloten hebben er zich defi nitief 

te vestigen. 

? Wat zouden de criteria voor burgerschap moeten zijn in een 

steeds meer multiculturele wereld? Moeten gastarbeiders/ 

migranten recht hebben op sommige van de voordelen van 

burgerschap, of zelfs op formeel burgerschap? 


Opvoeding tot democratische burgerzin: De Raad van Europa 

en Jeugd 

Het programma van de Raad van Europa heeft geprobeerd in een Europees kader 

te voorzien voor het versterken van de opvoeding tot democratisch burgerschap. 

De Raad van Europa roept lidstaten op om zulke programma’s op te nemen in hun 

educatieve activiteiten, trainingen en culturele en jongerenpolitiek en heeft zelf hard 

gewerkt om nieuwe strategieën en benaderingen op te sporen en te verspreiden. 

De Ontwerpverklaring en het Programma m.b.t. Opvoeding tot Democratisch Burgerschap 

(April 1999) gaf de volgende essentiële kenmerken aan: 

Opvoeding tot democratisch burgerschap: 

• is een ervaring in levenslag leren en een participerend proces ontwikkeld in 

verschillende contexten; 

• voorziet mannen en vrouwen van het nodige om een actieve rol te spelen in 

het publieke leven en op een verantwoordelijke wijze hun eigen lot en dat van 

hun gemeenschap vorm te geven; 

• heeft als doel een ‘mensenrechtencultuur’ te installeren, die het volle 

respect van deze rechten zal verzekeren evenals het begrip van de 

verantwoordelijkheden die eruit voortvloeien; 

• bereidt mensen voor op het leven in een multiculturele samenleving en op het 

omgaan met verschillen op een gevoelige, tolerante en ethische manier; 

• versterkt sociale cohesie, wederzijds begrip en solidariteit; 

• moet alle leeftijdsgroepen en sectoren van de samenleving omvatten. 

Een belangrijk aspect van het programma van Opvoeding tot Democratisch 

Burgerschap is dat het gericht is op de ondersteuning van verscheidene 

jeugdnetwerken, samenwerkingsverbanden, modelinitiatieven, enz. met de 

bedoeling jonge mensen aan te moedigen deel te nemen aan de burgersamenleving. 

Jonge mensen vormen een belangrijk deel van de doelgroep. 

Bronnen 

Burgerschap 

• Crick, B., Essays on citizenship, Continuum, 2000. 

• Education for Democratic Citizenship (Council of Europe) www.coe.int/edc 

• Journal of Citizenship Studies, www.tandf.co.uk/journals/titles/13621025.asp 

• Kennedy, K. (Ed), Citizenship education and the modern state, Falmer Press, 1997. 

• Oliver, D., Heater, D., The foundations of citizenship, Harvester Wheatsheaf, 1994. 


K 

“Ik ben onder de indruk 

van het hoge aantal jonge 

mensenrechtenactivisten 

die hier aanwezig zijn. 

Hun kennis en ervaring 

geeft me het vertrouwen 

ons programma voor 

mensenrechteneducatie met 

scholen verder te zetten en 

tevens meer buitenschoolse 

activiteiten te organiseren om 

burgerschap te stimuleren. 

Mevr. Marina Kovinena, 

Youth Human Rights 

Education Forum, 2000. 

321

K 

“Niemand wordt als een 

goed burger geboren, 

geen enkele natie wordt 

als democratie geboren. 

Beiden zijn eerder processen 

die zich levenslang verder 

ontwikkelen. Jonge mensen 

moeten er vanaf de geboorte 

aan deelnemen .” 

Kofi Annan 

Aanverwante 

activiteiten 

• De werking van de democratie, 

pagina 123. 

• Verbanden leggen, 

pagina 169. 

• Gaan stemmen, of niet 

gaan stemmen? 

pagina 234. 

• Vakbondsvergadering 

pagina 240. 

Democratie beschrijft een systeem van het maken van regels voor groepen. Het komt van 

de Griekse woorden demos – wat ‘mensen’ betekent – en kratos wat ‘macht’ betekent. 

Democratie wordt dan ook vaak gedefi nieerd als “de heerschappij van het volk”: een 

systeem waarbij de mensen hun eigen regels opstellen. 

Kan zo’n systeem bestaan en kan het een goede manier zijn om beslissingen te nemen? 

Waarom is zo’n idee ontstaan en waarom wordt het vandaag door de meeste mensen 

en de meeste landen beschouwd als het enige systeem dat onze aandacht verdient? 

Is het echt zinvol om iedereen te laten besturen? 

Waarom democratie? 

Democratie 

Er zijn twee fundamentele principes die aan de basis liggen van de idee van democratie 

en die haar aantrekkingskracht helpen verklaren: 

1. Het principe van individuele autonomie: niemand moet onderworpen zijn aan 

regels die worden opgelegd door anderen. 

2. Het principe van gelijkheid: iedereen moet evenveel gelegenheid krijgen om 

de beslissingen te beïnvloeden die mensen in de samenleving raken. 

Beide principes trekken intuïtief iedereen aan en een democratisch regeersysteem 

is het enige dat, ten minste in theorie, beide als fundamenteel aanvaardt. Andere 

systemen, zoals oligarchie, plutocratie of dictatuur, schenden normaal gezien beide 

principes: ze geven macht aan een bepaald (vast) deel van de samenleving en deze 

mensen nemen dan beslissingen voor de rest van de bevolking. In zulke gevallen 

worden noch de gelijkheid, noch de individuele autonomie gerespecteerd. 

De twee bovenstaande principes vormen de morele rechtvaardiging voor democratie, 

en we kunnen opmerken dat beide in feite sleutelprincipes van de rechten van de 

mens zijn. Er zijn ook pragmatische redenen die vaak als rechtvaardiging worden aangehaald 

voor een democratisch systeem van regeren, eerder dan elk ander systeem. 

1. Er wordt vaak beweerd dat een democratisch systeem een meer effi ciënte 

vorm van regeren oplevert, omdat de genomen beslissingen vaker zullen 

worden gerespecteerd door het volk. Mensen breken niet vaak hun “eigen” 

regels. 

2. Beslissingen zullen waarschijnlijk beter aanvaard worden omdat ze werden 

genomen nadat een consensus werd bereikt tussen verschillende fracties; de 

regels zouden niet realistisch zijn als ze onaanvaardbaar waren voor brede 

lagen van de bevolking. Er is dus een vorm van interne controle op de soorten 

wetten die een democratische regering zou moeten overwegen. 


3. Een democratisch systeem wordt ook verondersteld het initiatief te koesteren 

en daardoor beter te reageren op wijzigende omstandigheden, volgens het 

“twee weten meer dan één”-principe. 

? Heb je het gevoel dat de regels in jouw land ‘de jouwe’ zijn? 

Wat kunnen de redenen hiervoor zijn? 

Een goede theorie… 

Democratie 

In de praktijk is het natuurlijk niet redelijk om van iedereen in de samenleving te 

verwachten dat hij meewerkt aan het regelgevingproces. En niet iedereen wil dit. 

Vele landen gebruiken dan ook een systeem waarbij burgers vertegenwoordigers 

aanduiden om voor hen beslissingen te nemen: d.i. een representatieve in plaats van 

directe democratie. In theorie heeft elke burger evenveel mogelijkheid om die persoon 

te kiezen van wie hij denkt dat die het beste zijn belangen zal vertegenwoordigen. Op 

deze manier is het principe van gelijkheid gerespecteerd. 

Dit was niet altijd het geval: bij het ontstaan van de democratie, in het Oude Griekenland, 

konden vrouwen, slaven en uiteraard ook kinderen niet stemmen,. Vandaag 

hebben vrouwen in de meeste landen stemrecht, maar deze strijd werd pas relatief 

recent gewonnen. 

Er zijn andere lagen van de samenleving, waartoe gewoonlijk migranten, gevangenen 

en kinderen behoren, die niet het recht hebben te stemmen, hoewel ze verplicht zijn 

de wetten van het land na te leven. 

? Is het te rechtvaardigen dat bepaalde groepen uit de 

samenleving niet mogen deelnemen aan het democratische 

proces? 

Controle over het proces van regelgeving 

Het gelijkheidsprincipe mag dan vandaag de dag wel min of meer gerespecteerd 

worden, ten minste wat het stemmen betreft, maar hoe doet het principe van 

autonomie het in de bestaande democratieën?. In welke mate hebben individuen 

in deze samenlevingen het gevoel dat de wetten die door hun vertegenwoordigers 

gemaakt worden ‘van hen zijn’? Het antwoord hier is heel wat minder bemoedigend. 

Inderdaad, de meeste mensen, in de meeste democratieën van de wereld, beweren 

dat de wetten van het land hen ‘opgelegd’ worden door regelgevers die hun belangen 

niet echt vertegenwoordigen. Is het eerste principe dan op een dwaalspoor geraakt? 

? Kunnen mensen in een representatieve democratie echt 

macht hebben over de beslissingen die in hun naam worden 

genomen? 

Volgens bepaalde opvattingen kan worden gezegd dat mensen enige controle hebben 

over het proces van regelgeving in een representatieve democratie. Opnieuw moeten 

we het ideale model in beschouwing nemen, ook al geeft het de politieke situatie in 

vele landen niet accuraat weer. Het helpt ons op zijn minst de probleemgebieden aan 

te duiden en hiervoor oplossingen te zoeken. 

1. Burgers beïnvloeden het proces van regelgeving, omdat ze mensen selecteren 

die de wetten zullen maken: theoretisch kiezen de burgers bij verkiezingen 

tussen verschillende mogelijke vertegenwoordigers van hun belangen. Ze 

kunnen dus de persoon kiezen die het platform aanbiedt dat het dichtste 

aansluit bij hun eigen voorkeuren. 

2. Politici worden niet voor het leven verkozen. In de periode tussen twee 

verkiezingen zullen wetgevers er zich van bewust zijn dat ze bij de volgende 

verkiezing zullen worden beoordeeld op wat ze presteerden en dat ze daarom 

beter geen wetten aannemen die duidelijk onaanvaardbaar zullen zijn voor 

de bevolking. Dit is een vorm van stilzwijgende controle. 


K 

“Een stembriefje is sterker 

dan de kogel.” 

Abraham Lincoln 

“Twee hoera’s voor 

democratie: één omdat ze 

verscheidenheid toestaat en 

twee omdat ze kritiek toelaat. 

Twee hoera’s zijn meer dan 

genoeg: er is geen kans om 

er drie te geven.” 

E.M. Forster 

323

K 

“De wil van het volk zal de 

grondslag zijn van het gezag 

van de regering; deze wil zal 

tot uiting komen in periodieke 

en eerlijke verkiezingen, die 

gehouden zullen worden 

krachtens algemeen en 

gelijkwaardig kiesrecht en 

bij geheime stemmingen of 

volgens een procedure, die 

evenzeer de vrijheid van de 

stemmen verzekert.” 

Art.21,§iii, Universele 

Verklaring van de Rechten 

van de Mens 

Verkiezingen en onverschilligheid 

Democratie 

3. Er zijn, in principe, ruime mogelijkheden voor burgers om actief hun ongenoegen 

te uiten over een bepaald beleid of bepaalde wetten en zo een boodschap 

van bezorgdheid over te brengen aan hun vertegenwoordigers. 

4. Theoretisch hebben burgers ook de mogelijkheid om een positievere 

invloed te hebben op het wetgevende proces door via NGO’s of via andere 

drukkingsgroepen en adviesorganen adviezen te geven aan politieke 

vertegenwoordigers. 

5. Ten slotte is elk individu vrij om bij de verkiezingen op te komen als hij 

het gevoel heeft dat geen van de andere kandidaten zijn belangen kan 

behartigen. 

Vrije en eerlijke verkiezingen – een middel voor een doel 

Verkiezingen zijn een methode om controle uit te oefenen op de wetgevers. Deze 

controle vloeit voort, tenminste in theorie, uit het verlangen of de nood van politici 

om bij alles wat ze doen aan hun kiezers te denken. Zo’n methode vereist duidelijk 

dat verkiezingen vrij en eerlijk zijn, maar het vereist ook iets fundamenteler: dat politici 

geloven dat ze de rekening zullen gepresenteerd krijgen door het electoraat als ze falen 

om hun belangen te verdedigen. Geen enkele politicus heeft de behoefte belangen 

te verdedigen die verschillen van de zijne/hare, tenzij hij/zij de afstraffi ng door het 

electoraat vreest. De effi ciëntie van het systeem hangt daar van af, m.a.w. van het 

feit dat de kiezers bereid zijn (of ten minste bereid lijken) om indien nodig deze 

sanctie toe te passen. 

‘Verkiezingen’ kunnen dus vrij gemakkelijk in een politiek systeem geïntroduceerd 

worden zonder dat ze daarom dat systeem helemaal democratisch maken. Structurele 

verkiezingen dragen enkel bij tot een democratisch systeem als het electoraat 

ze gebruikt om de vertegenwoordigers tot de orde te roepen. Een hoge graad van 

onverschilligheid bij de kiezers in de meeste democratische landen bedreigt bij het 

begin van de 21 ste eeuw de effi ciëntie van dit controlesysteem. Die apathie stelt ook de 

legitimiteit van zogenaamd democratisch verkozen regeringen in vraag: in sommige 

gevallen zijn ze eigenlijk verkozen door een minderheid van het totale kiezerskorps. 

“Stockholm, 17 mei (IPS) – De onverschilligheid van de kiezers dempte de feestvreugde na de eerste verkiezing ooit van 

het Zweedse inheemse volk van rendierherders, de Saami, in een nationaal parlement …de opkomst voor de inaugurale 

verkiezing van zondag was laag: minder dan 50% van de 12 000 kiesgerechtigden ging stemmen.” InterPress Third World 

News Agency (IPS), 1993 

“De verkiezingen voor de stadsdoema van Vladiovostok, voorzien op 17 december, hebben al te maken met ernstige 

tegenslagen, daar 12 kandidaten vanwege de afwezigheid van kiezers bij de verkiezingen hun aanstelling introkken.” 

Vladivostok Daily, 29 November 2000 

“Hoewel de verkiezingsresultaten een zwaai naar links vertonen, is de lage stemopkomst meer indicatief voor de politieke 

sfeer in Roemenië. De opkomst was een historisch dieptepunt: slechts 44,5% van de kiesgerechtigden nam deel aan de 

verkiezing, tegenover 56,4% in 1996.” Central Europe Review, 12 juni 2000 

“De opkomst voor de algemene verkiezingen in het Verenigd Koninkrijk kende haar laagste cijfer in 80 jaar: slechts 

60% van het kieskorps vond het de moeite zijn stem uit te brengen. De laagste cijfers werden genoteerd in Liverpool 

Riverside, waar slechts 34,1% van de kiezers opdaagde. Polluitslagen lijken aan te tonen dat over heel het land de 

onverschilligheid bij de 18 tot 25-jarigen het grootst was.” BBC, 9 juni 2001 

“Terwijl de opkomst bij de Sloveense parlementsverkiezingen van 1994 meer dan 70% bedroeg, wordt geschat dat de 

opkomst van kiezers tussen 18 en 25 jaar niet meer dan 20% bedroeg.” Rock volieb, 1998 


Democratie in de echte wereld 

Er zijn even veel verschillende vormen van democratie als er democratische naties 

zijn in de wereld. Geen twee systemen zijn gelijk en geen enkel systeem kan als ‘model’ 

van democratie naar voren worden geschoven. Er zijn presidentiële en parlementaire 

democratieën; democratieën die federaal, confederaal of unitair zijn; democratieën die 

constant gebruik maken van referenda; democratieën die veel of weinig beroep doen op 

externe organisaties; democratieën die een proportioneel kiessysteem gebruiken en 

anderen die een meerderheidssysteem gebruiken – of die de twee combineren; enz. 

Elk van deze systemen kan aanspraak maken op het label ‘democratisch’ door het 

feit dat ze, in naam althans, gebaseerd zijn op een bepaalde mate van persoonlijke 

autonomie. Het is duidelijk niet realistisch om te denken dat ‘autonomie’ betekent dat 

elk individu kan doen wat hij of zij wil. Het systeem erkent daarentegen, door het 

toekennen van een gelijkwaardige stem aan alle burgers, dat elk individu in staat is om 

onafhankelijke keuzes te maken en er recht op heeft dat er rekening gehouden wordt 

met die keuze. Een groot deel is zo dus afhankelijk van de individuele burgers. 

Hoewel bijna elke natie ter wereld zichzelf ‘democratisch’ noemt, lijdt het geen twijfel dat 

elk democratisch systeem dat heden ten dage bestaat, in staat is nog democratischer te 

zijn; iets waar elk systeem nood aan heeft. 

Problemen met democratie 

Democratie 

Er bestaat wereldwijde bezorgdheid over de staat van de democratie aan het begin 

van de eenentwintigste eeuw. Die bezorgdheid is in grote mate gebaseerd op de lage 

deelname van burgers aan verkiezingen, die een gebrek aan interesse en betrokkenheid 

vanwege de burgers lijkt aan te tonen en die het democratische proces ondermijnt, 

zoals hierboven beschreven. 

Hoewel dit ontegensprekelijk een probleem is, zijn er studies die aantonen dat andere 

vormen van inspraak in de lift zitten – bv. drukkingsgroepen, burgerlijke initiatieven, 

adviesorganen, enzovoort. Deze vormen van participatie zijn even essentieel voor 

het effectief functioneren van democratie als de stemopkomst bij verkiezingen, zoniet 

essentiëler. Verkiezingen zijn al bij al een ruwe manier om te verzekeren dat de belangen 

van de mensen accuraat vertegenwoordigd worden. Vier of vijf jaar, de normale tijdsspanne 

tussen verkiezingen, is ook een lange tijd om te wachten om de regering ter 

verantwoording te roepen. Mensen hebben een kort geheugen! 

Er zijn nog twee andere problemen die meer intrinsiek verbonden zijn met het begrip 

van representatieve democratie. Deze betreffen de belangen van minderheidsgroepen. 

Het eerste probleem is dat de belangen van minderheden vaak door 

het kiessysteem niet worden vertegenwoordigd. Dit kan gebeuren als hun aantal te 

gering is om het minimumniveau te bereiken dat nodig is voor vertegenwoordiging, 

of, wat frekwenter voorkomt, omdat het kiessysteem een “alles-voor-de-winnaar”- 

“alles-voor-de-winnaar” 

systeem gebruikt. Het tweede probleem is dat zelfs wanneer ze vertegenwoordigd zijn 

in de wetgevende organen, hun vertegenwoordigers een minderheid zullen zijn 

waardoor zij misschien niet in staat zijn om de nodige stemmen te vergaren 

om de vertegenwoordigers van de meerderheid te verslaan. Om deze redenen 

wordt democratie vaak aangeduid als ‘de heerschappij van de meerderheid’. 

Men kan niet rekenen op de democratie zelf om het tweede probleem op te lossen. 

Het is perfect denkbaar – en het is ook een ontelbaar aantal keren gebeurd – dat de 

meerderheid beslissingen neemt die schadelijk zijn voor de minderheid. Dat het de ‘wil van het 

volk’ is, is geen rechtvaardiging voor zulke beslissingen. De fundamentele belangen van 

minderheden zowel als van meerderheden kunnen enkel veilig gesteld worden door het 

aanhangen van de principes van de rechten van de mens, versterkt door een effi ciënt 

wettelijk mechanisme – wat de wil van de meerderheid ook moge zijn. 


K 

Belangrijke datum 

10 december 

Mensenrechtendag 

“In Noord-Ierland spreken 

we over een nieuwe Bill of 

Rights. Ik wil het verband 

leggen tussen de rechten in 

deze verklaring en het leven 

van de jongeren in onze 

jeugdclub.” 

Tara Kinney, Noord-Iers 

Jeugdforum, deelnemer 

aan het Forum van 

Mensenrechteneducatie, 

2000 

“Democratie is de theorie 

dat de gewone mensen 

weten wat ze willen en het 

verdienen om te krijgen wat 

ze vragen.” 

H.L. Mencken 

325

K 

We vechten voor: 

Bronnen 

• Beetham, D., Democracy and human rights, Polity Press, 1999. 

• International Institute for Democracy, www.iidemocracy.coe.int/ 

www.iidemocracy.coe.int/. 

www.iidemocracy.coe.int/ 

• Inter-Parliamentary Union, www.ipu.org/ 

www.ipu.org/. 

www.ipu.org/ 

Democratie 

vrijheid en mensenrechten, zodat elk individu, vrouw en man, volledige politieke rechten kan hebben zonder 

gediscrimineerd te worden op basis van klasse, kaste, sekse, religie of ras. 

gelijkheid, en tegen elke vorm van discriminatie tussen individuen; voor sociale rechtvaardigheid; voor 

gelijkheid tussen de seksen; voor gelijke kansen en gelijke toegang tot kennis. 

democratie, gebaseerd op de principes van vrijheid en gelijkheid; en tegen autoritarisme, populisme en dictatuur; 

voor het recht op zelfbeschikking, op vrijheid en op vrijheid van meningsuiting voor alle mensen. 

wereldwijde solidariteit, omdat we geloven in de mogelijkheid van collectieve actie voor de bevrijding van 

individuen. 

politieke oplossingen voor problemen, omdat we geloven dat mensen de mogelijkheid hebben om de wereld 

te veranderen. 

• Lijphart, A., Patterns of democracy, Yale University Press, 1999. 

• Politeia Network for Citizenship and Democracy in Europe, www.politeia.net 

www.politeia.net. 

• Rock Volieb, Slovakia, www.icm.sk/zipcem/volby2002.html 

www.icm.sk/zipcem/volby2002.html. 


Wat is discriminatie? 

Discriminatie en 

xenofobie 

Noch de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, noch andere internationale 

verdragen bevatten een algemene defi nitie van ‘discriminatie’, hoewel ze er verschillende 

keren naar verwijzen. Internationale en regionale mensenrechtenverdragen die met specifi 

eke vormen van discriminatie omgaan, hanteren verschillende defi nities, afhankelijk 

van het type discriminatie. 

‘Rassendiscriminatie’ is door het Internationaal Verdrag inzake de Uitbanning van Alle 

Vormen van Rassendiscriminatie gedefi nieerd als “elke onderscheiding, uitsluiting, 

beperking, of voorkeur gebaseerd op ras, kleur, afkomst, of nationale of etnische 

origine die tot doel of als gevolg heeft dat afbreuk wordt gedaan aan de erkenning, het 

plezier of de uitoefening, op gelijke basis, van mensenrechten en fundamentele 

vrijheden op het politieke, economische, sociale, culturele of op elk ander gebied 

van het publieke leven. 

‘Discriminatie van vrouwen’ is gedefi nieerd door het Verdrag over de Uitbanning van Alle 

Vormen van Discriminatie van Vrouwen (CEDAW) als “elke onderscheiding, uitsluiting of 

beperking op basis van de sekse die tot gevolg of doel heeft voor vrouwen dat afbreuk 

wordt gedaan aan de erkenning, het plezier en de uitoefening van mensenrechten en 

fundamentele vrijheden op politiek, economisch, sociaal, cultureel, burgerlijk of elk 

ander gebied.” 

In beide defi nities zien we volgende elementen: 

Er is een motief, b.v. gebaseerd op het ‘ras’, het geslacht, de etnische origine,… 

(ze is zwart, ze is een vrouw, hij is een Roma,…) van de persoon of groep die wordt gediscrimineerd. 

De persoon of groep die discrimineert ervaart namelijk deze kenmerken 

als een probleem. Er zijn handelingen die worden beschouwd als discriminatie; afwijzing 

(een zwarte niet als vriend willen hebben), beperking (homofi ele personen de toegang 

tot een discotheek weigeren), uitsluiting van een persoon of een groep mensen (geen 

vrouwen tewerkstellen), enzovoort. Er zijn gevolgen die tevens het doel zijn van de 

discriminerende daad. Dit alles kan het slachtoffer verhinderen zijn mensenrechten en 

fundamentele vrijheden uit te oefenen en/of ervan te genieten. 


K 

“De beschaving zou 

moeten worden beoordeeld 

op zijn behandeling van 

minderheden.” 

Mahatma Ghandi 

Aanverwante 

activiteiten 

• Toegang tot geneesmiddelen, 

pagina 76. 


• Allemaal gelijk - allemaal 

anders, pagina 84. 

• Mag ik binnen?, pagina 94. 

• Loon naar werk?, pagina 103. 

• Kan het anders?, pagina 107. 


pagina 138. 

• Laten we het over seks 

hebben!, pagina 152. 

• De weg naar het Land van 

Gelijkheid, pagina 181. 

• Spelletjes met beeldmateriaal, 

pagina 184. 

• Een antwoord geven op 

racisme, pagina 197. 

• Zie wat we wel kunnen!, 

pagina 205. 

• Sport voor allen, pagina 210. 

• Zet een stap voorwaarts, 

pagina 213. 

• De taalbarrière, pagina 224. 

• Wie zijn ik?, pagina 253. 

• Werk en kindjes, pagina 256. 

327

K 

“Mijn hele leven heb 

ik me ingezet voor het 

Afrikaanse volk en hun 

strijd. Ik heb gevochten 

tegen blanke overheersing, 

en ik heb gevochten tegen 

zwarte overheersing. Ik 

koester het ideaal van 

een democratische en 

vrije maatschappij waarin 

alle mensen harmonieus 

samenleven en gelijke 

kansen hebben. Het is een 

idee, waarvoor ik leef en dat 

ik hoop te realiseren. Maar 

als het nodig is, ben ik bereid 

voor dit ideaal te sterven.” 

Nelson Mandela 

Discriminatie op de werkvloer 

Discriminatie kan op directe of op indirecte manier gebeuren. Bij directe discriminatie is 

er het voornemen om een persoon of groep te discrimineren, zoals een bedrijf dat een 

Roma sollicitant weigert of een verhuurkantoor dat niet wil verhuren aan immigranten. 

“Directe discriminatie gebeurt wanneer een persoon slechter wordt behandeld dan 

een ander persoon in een vergelijkbare situatie wordt, werd of zou worden behandeld, 

omwille van raciale of etnische redenen.” 

Indirecte discriminatie focust op het resultaat van een beleid of een maatregel. Het 

gebeurt wanneer een ogenschijnlijk neutraal voorschrift, criterium of gebruik een 

persoon of personen van een bepaalde minderheid feitelijk benadeelt ten opzichte van 

anderen. Voorbeelden gaan van een verplichte minimumlengte voor brandweer-lieden 

(die mogelijk meer vrouwelijke kandidaten uitsluit dan mannelijke), over een winkel die 

geen personen in dienst wil nemen die een lange rok dragen, tot de overheidsdienst 

of het schoolreglement dat de toegang ontzegt aan mensen met hoofddeksel. Deze 

regels, op het eerste zicht neutraal met betrekking tot etniciteit of godsdienst, kunnen 

toch leden van een bepaalde minderheid of religieuze groepen die lange rokken en 

hoofddoeken dragen benadelen. 

? Ben jij ooit gediscrimineerd geweest? 

Discriminatie van personen en groepen op grond van ras, godsdienst, geslacht, etnische 

afkomst, afstamming, nationaliteit of seksuele oriëntatie is door vele internationale 

mensenrechtenverdragen en door de meeste nationale wetten verboden. 

Nochtans worden minderheden dikwijls gediscrimineerd, ongeacht of het gaat om 

nationale, religieuze, culturele, etnische of sociale minderheden. 

De negatieve gevolgen van wijdverspreide vormen van openlijke of verscholen vormen 

van discriminatie hebben ertoe geleid dat sommige maatschappijen praktijken van 

positieve discriminatie hebben aangenomen. Positieve discriminatie, ook gekend als 

affi rmatieve actie, bevoordeelt bewust een bepaalde groep of groepen zoals vrouwen, 

personen met een handicap of bepaalde etnische groepen. Het belangrijkste doel van 

zo’n beleid is structurele vormen van discriminatie te overwinnen die anders specifi eke 

sociale groepen zouden treffen, meestal minderheden, en de balans van de vertegenwoordiging 

te herstellen. 

Non-discriminatie in het ECHR 

Discriminatie en xenofobie 

“Een stafl id van de Franse afdeling van Ikea, een meubelbedrijf, is veroordeeld tot een geldboete van 4.572 EURO voor het 

geven van richtlijnen aan de managers van het bedrijf om geen ‘gekleurde mensen’ aan te nemen. Zowel de veroordeelde 

vrouw als Ikea Frankrijk moeten ter compensatie in totaal 15.240 EURO betalen, als gevolg van een klacht die door vier 

vakbonden samen met “SOS Racisme” en de “Beweging tegen Racisme en voor Vriendschap tussen de Volken” werd 

ingediend. De werkneemster had een e-mail geschreven en verstuurd waarin ze beval geen ‘gekleurde mensen’ aan te 

nemen voor het superviseren van de correcte verspreiding van de catalogi.” EFE Press release, april 2001 

De aanvaarding in juni 2000, door het Comité van Ministers van de Raad van 

Europa, van protocol nr. 12 bij het Europese Verdrag inzake de Rechten van de 

Mens vergrootte het bereik van het Verdrag met betrekking tot discriminatie. Momenteel 

wordt discriminatie vermeld in artikel 14, dat discriminatie enkel verbiedt in het kader 

van de rechten die al vervat zitten in het verdrag. Protocol 12 is een belangrijke 

ontwikkeling omdat het als een algemene non-discriminatie clausule kansen creëert 

voor verhoogde actie op het gebied van racisme en discriminatie. Dit protocol wordt 

van kracht nadat tien staten het hebben geratifi ceerd. 


Xenofobie 

Het Oxford woordenboek defi nieert xenofobie als “een ziekelijke angst voor buitenlanders 

en buitenlandse landen”. Met andere woorden, het betekent een aversie tegenover 

vreemdelingen en buitenlanders. 

Xenofobie is een gevoel of een waarneming gebaseerd op sociaal geconstrueerde 

beelden en ideeën en niet op rationele of objectieve feiten. 

Een xenofobische waarneming van de wereld reduceert complexe sociale en culturele 

fenomenen tot simplistische goed- of slechtscenario’s. 

“Wij” Wij” Wij (de lokale mensen) = het model, de goede en normale mensen, de referentie 

waaraan iedereen zich moet spiegelen in uiterlijk, gevoelen en gedachten - versus “Zij” Zij” Zij 

(de vreemdelingen) = de delinquenten, de bedreiging, de verstoring, de zwerver, de 

gewelddadiger, de dieven, de indringers, etc. “Wij” Wij” Wij (de lokale mensen) zijn de goeden 

versus “Zij” Zij” Zij (de anderen), de slechten. Vanzelfsprekend hechten we waarde aan het 

beeld dat we hebben van anderen en van onszelf, zoals 

“Wij” = positief en “Zij” = negatief 

Onze identiteit opbouwen als individu en als lid van een groep, een etnische groep, 

een natie, etc. impliceert dat we ons bewust worden van de diversiteit van een 

gemeenschap en van onze verschillen ten opzichte van anderen, wat op zich niet 

negatief is zolang de diversiteit niet wordt ervaren als bedreigend en de herkenning 

van deze verschillen niet gebruikt wordt voor politieke manipulatie. De ander moet in 

de eerste plaats worden gezien als een broer of zus, als een medemens, niet als een 

vreemdeling, vijand of rivaal. 

Het dient gezegd dat terwijl in Oost-Europa de belangrijkste doelwitten van 

xenofobie voornamelijk leden van minderheden zijn, in veel West-Europese landen 

vooral immigranten en vluchtelingen het doelwit vormen, inclusief zij die uit Oost- 

Europese landen komen. 

? Ken je recente voorbeelden van xenofobie in je land? 

Hoewel de angst voor buitenlanders - xenofobie - moreel niet aanvaard wordt 

en ingaat tegen wat een cultuur van mensenrechten vormt, druist niet in tegen 

de wet en kan ze bijgevolg niet wettelijk worden bestraft. Als een gevolg daarvan 

zijn het enkel de manifestaties van xenofobie (die kan voortkomen uit xenofobische 

waarnemingen en gewelddadige vormen kan aannemen, zoals racistische aanvallen, 

discriminatie op het werk, verbale aanvallen of beledigingen, etnische zuiveringen, 

genocide, etc.) die kunnen worden gesanctioneerd in zoverre er wetten zijn die deze 

acties als misdaden kwalifi ceren. 

Racisme 


Racisme kan op vele manieren worden gedefi nieerd. Eén defi nitie beschouwt racisme 

als een bewust of onbewust geloof in de inherente superioriteit van het ene ras 

tegenover het andere. Daaruit volgt in de eerste plaats dat het ‘superieure’ ras 

het recht heeft om macht uit te oefenen over diegenen die als ‘inferieur’ worden 

beschouwd, en om hen te domineren; in de tweede plaats dat racisme zowel de 

houdingen als het gedrag van individuen en groepen bepaalt. Er stelt zich echter een 

probleem omdat de term ‘racisme’ het bestaan van verschillende ‘rassen’ veronderstelt. 

Recent is men tot de conclusie gekomen dat ‘ras’ eigenlijk een sociale 

constructie is en dat het onmogelijk is om mensen te classifi ceren in een andere 

categorie dan die van ‘mens’. Daarom bestaat racisme wel en ‘ras’ niet. 

Europa heeft een lange traditie van racisme. In het verleden werd de discussie 

over het bestaan van ‘superieur’ en ‘inferieur’ gevoerd op grond van biologische 

verschillen. Darwiniaanse evolutietheorieën werden toegepast op mensen om hen te 

classifi ceren volgens ‘ras’. Het kolonialisme, wanneer Europese naties andere aan 

uitbuiting onderwierpen, was mogelijk dankzij de wijdverspreide aanvaarding van het 


K 

Discriminatie, xenofobie en 

racisme komen overal ter 

wereld voor: in India zijn 

er ongeveer 160 miljoen 

‘Dalits’ (onaanraakbaren). 

Uit Amerikaans onderzoek 

is gebleken dat ras een 

beslissende factor is bij het 

bepalen wie de doodstraf 

krijgt. In Rwanda werden in 

1994 op drie maanden tijd 

bijna één miljoen mensen 

vermoord, voornamelijk 

Tutsi’s. 

329

K 


23 augustus 

Internationale dag ter 

herinnering aan de 

slavenhandel en de 

afschaffi ng ervan 

Naar schatting werden 

in Noord-Amerika tussen 

1600 en 1850 bijna 12 

miljoen Indianen uitgeroeid. 

Vermoedelijk stierven tussen 

10 en 20 miljoen zwarte 

Afrikanen tijdens de 200 

jaar durende internationale 

slavenhandel. 

sociale Darwinisme en andere gelijkaardige ‘racistische’ theorieën. De “white man’s 

burden” (de taak van de blanke man) bestond erin dat het de ‘plicht’ was van de 

koloniale Europeanen om andere volken te ‘beschaven’. Slavernij, tot de negentiende 

eeuw een gangbare praktijk onder Europese ondernemers en regeringen, was ook 

gebaseerd op het geloof dat slaven tot ‘inferieure rassen’ behoorden. 

Tegenwoordig leggen racisten eerder de nadruk op culturele verschillen 

dan op biologische inferioriteit. Cultureel racisme is gebaseerd op het geloof 

dat er een hiërarchie is van culturen of dat bepaalde culturen, tradities, gewoonten, 

en historische achtergronden niet verenigbaar zijn. De uitsluiting en discriminatie 

van buitenlanders of minderheden wordt gerechtvaardigd onder het mom van 

zogenaamde ‘onverenigbare culturen’, religies of ‘beschavingen’. 

Macht, en het gebruik en misbruik ervan, zijn zwaar verweven met racisme. Racisme 

wordt gedefi nieerd door hen die macht hebben, en defi nieert tegelijk machtsrelaties 

tussen daders en slachtoffers. De slachtoffers van racisme zitten in een 

machteloze positie. Vooroordeel, of het negatieve oordeel van andere personen of 

groepen (zonder betekenisvolle kennis of ervaring van die personen of groepen), is 

ook verweven met racisme. Vandaar kan racisme worden begrepen als de praktische 

vertaling van vooroordelen in acties of vormen van bedreiging van anderen door 

diegene die de macht hebben en zich aldus in een positie bevinden om de acties te 

voltrekken. 

Racisme kan bestaan op verschillende niveaus 

• een persoonlijk niveau: dit verwijst naar persoonlijke houdingen, waarden 

en overtuigingen ten opzichte van de superioriteit van iemands ‘ras’ en de 

inferioriteit van andere ‘rassen’. 

• een interpersoonlijk niveau: dit verwijst naar het gedrag naar anderen toe dat 

het geloof in de superioriteit van iemands ‘ras’ weerspiegelt. 

• een institutioneel niveau: dit verwijst naar de gevestigde wetten, gewoonten, 

tradities en gebruiken die systematisch resulteren in raciale ongelijkheden en 

discriminatie in een maatschappij, organisaties of instituties. 

• een cultureel niveau: dit verwijst naar de waarden en normen van het sociale 

gedrag dat iemands autochtone culturele gebruiken als norm en standaard 

promoten en andere culturele praktijken als inferieur bestempelen. 

De verschillende niveaus waarop racisme zich manifesteert zijn onderling verbonden 

en voeden elkaar actief. Racisme manifesteert zich ook op openlijke en op verscholen 

manieren. In zijn meest subtiele en verscholen vorm is racisme even schadelijk als in 

zijn openlijke vormen. 

De gevolgen van racisme, zowel historisch als hedendaags, zijn verwoestend voor 

zowel de slachtoffers als voor de samenlevingen waar dit onrecht is binnengedrongen. 

Racisme stond aan de oorsprong van massa-executie, genocide en verdrukking. Het 

verzekerde de onderwerping van meerderheden aan de grillen van kleine minderheden die 

rijkdom en macht in hun wurggreep hebben. Terwijl veel vooruitgang is geboekt om 

deze onrechtvaardigheden recht te zetten, bestaan vandaag nog steeds verborgen 

en minder clandestiene vormen van isolatie, discriminatie en apartheid en worden 

ze nog steeds beoefend. Wie wordt gezien als ‘verschillend’ of ‘buitenlands’ krijgt 

te maken met beperkingen in zijn bewegingsvrijheid, met regelrechte agressie, 

vernedering of sociale uitsluiting. 

Racisme en jongerengeweld 


Jongerengeweld gemotiveerd door rassenhaat is een realiteit in de meeste Europese 

landen. Er zijn verschillende gevallen bekend van jongeren en/of volwassenen die 

werden aangevallen, in elkaar geslagen, bedreigd, en, in de meest extreme gevallen, 

gedood, omwille van hun nationaliteit, uiterlijk, godsdienst, huidskleur, hun haar of 

zelfs hun baard. 

Racistisch geweld uit zich ook op andere subtiele, maar meer diffuse manieren. 

Het omvat verschillende manieren om een zondebok aan te duiden, segregatie en 



discriminatie. Er uitgepikt worden voor (politie)controles omdat men er anders uitziet 

– een donkerder huid of haarkleur - is ook een vorm van onderdrukking. 

De VN Wereldconferentie tegen Racisme, Rassendiscriminatie, 

Xenofobie en verwante vormen van Intolerantie (WCAR) 

De derde WCAR ging tussen 31 augustus en 7 september 2001 door in Durban, Zuid- 

Afrika. Deze conferentie bracht een heel belangrijke internationale beweging voort en 

creëerde veel verwachtingen. Bijna 160 staten en meer dan 1500 ngo-deelnemers 

namen eraan deel. De conferentie werd door twee onderwerpen gedomineerd: de 

situatie van de Palestijnen (inclusief pogingen om Zionisme opnieuw te bestempelen 

als racistische praktijk) en de erkenning van slavenhandel als een misdaad tegen 

de menselijkheid, inclusief het recht op compensatie. De uiteindelijke tekst 

omschreef de twee problemen uiteindelijk op een manier die voor iedereen 

aanvaardbaar was: 

“We zijn bekommerd over de situatie van de Palestijnen onder buitenlandse 

bezetting. We erkennen het onvervreemdbare recht van het Palestijnse 

volk op zelfbeschikking en de stichting van een onafhankelijke staat. We 

erkennen ook het recht op veiligheid voor alle staten in de regio, inclusief 

Israël, en vragen dat alle staten het vredesproces steunen en tot een snel 

einde brengen.” 

Een verontschuldiging voor de slavernij werd opgenomen hoewel de tekst niet zo 

ver ging om enige compensatie aan te bieden. De erkenning van slavenhandel en 

slavernij als misdaden tegen de menselijkheid was voor velen een historisch ogenblik 

in het eerherstel van een groot deel van de mensheid. 

? Vind je dat de regeringen van landen die vroeger baat hadden 

bij slavernij nu een schadevergoeding moeten betalen? 

Aanvullend bij de offi ciële conferentie werden in de dagen voorafgaand aan de WCAR 

een ngo-forum en een internationaal jongerenforum gehouden. Jongerenorganisaties, 

vertegenwoordigers en jongerenafgevaardigden van regeringsdelegaties waren 

uit-genodigd om deel te nemen. Zo’n 200 jonge volwassenen afkomstig uit alle 

geografi sche regio’s kwamen bijeen om de belangrijkste zaken in de strijd tegen 

racisme en xenofobie te bespreken. 

? Waarom moet racistische propaganda op het internet 

gecontroleerd of verboden worden? 

Immigranten, vluchtelingen en asielzoekers 

In het Europa van vandaag worden veel immigranten, asielzoekers en vluchtelingen 

geconfronteerd met heel moeilijke situaties. Hun basisrechten en waardigheid worden 

dagelijks geschonden. In veel gevallen werden vluchtelingen en asielzoekers verplicht 

om hun huis, land en familie te verlaten, om zichzelf te beschermen tegen oorlog, 

vervolging of een totaal gebrek aan veiligheid. Al zoekt de overgrote meerderheid 

van de vluchtelingen in de wereld geen asiel in Europa, sommige mensen en groepen 

doen dat wel. De groeiende of hardnekkige nationalistische en xenofobe gevoelens, 

of simpelweg de bezorgdheden van xenofobe politici, hebben ertoe geleid dat vele 

regeringen heel strenge maatregelen namen tegenover asielzoekers, vooral met 

het doel ervoor te zorgen dat ze hun gebied niet betreden. 

Asielzoekers en vluchtelingen vormen een bijzonder kwetsbare groep, wiens status 

gedefi nieerd en beschermd is door de Vluchtelingenconventie van Genève (1951). De meeste 

Europese landen hebben nu een wetgeving die toestaat dat ze kunnen worden vastgehouden 

op luchthavens en grenspolitiestations, vaak zonder hun rechten in acht te nemen. Deportatie 

van illegale immigranten of asielzoekers wiens asielaanvraag werd geweigerd, is een 

alledaags gebruik en soms een vorm van vernederende behandeling. 


K 


21 maart 

Internationale dag 

voor de uitbanning van 

rassendiscriminatie 

In Frankfort a/d Oder, aan de 

Pools-Duitse grens, is er een 

groep jonge Duitse skinheads 

die regelmatig buitenlandse 

universiteitsstudenten en 

arbeiders bedreigen en 

aanvallen. Aan Poolse 

zijde, in de buitenwijken 

van Frankfort a/d Oder, 

is er het stadje Slubice 

waar een andere groep 

jonge neo-nazi’s jacht 

maakt op buitenlanders. 

Er is een incident bekend 

waar zij een student waren 

beginnen afranselen, maar 

zich verontschuldigden 

toen zij beseften dat hij 

Spaanjaard was. Zij hadden 

verondersteld dat hij Duitser 

was. 9 

331

K 


20 juni 

Wereld vluchtelingendag 

18 december 


van de migranten 

“De waarde van menselijke 

waardigheid staat centraal 

in mijn werk met migranten. 

Wij moedigen die jonge 

migranten die naar ons 

komen aan om hun verhaal 

te delen met hun lotgenoten.” 

Mevrouw Giulia Sanolla, 

Italiaanse vrijwilligster bij Sud 

? Wat gebeurt er wanneer een vluchteling asiel zoekt in jouw 

land? Weet jij wat zij moeten doen? 

De Schengenakkoorden (1990) voorzien voor iedereen vrije doorgang en onbeperkt 

transport tussen de grenzen van 14 lidstaten van de Europese Unie. Ondanks de 

afschaffi ng van de voormalige interne grenzen, bouwde de EU echter een sterkere 

“grens” om het Europese gebied te beschermen. 

De ontwikkeling van een gezamenlijk Europees beleid tegenover vluchtelingen en 

migranten wordt vaak omschreven als een beleid van een “fort Europa”, deels omwille 

van haar nadruk op uitsluiting en uitwijzing van vluchtelingen, anderzijds omdat het 

een voorbeeld is van hoe de angst voor economische migratie de ogen doet sluiten 

voor de realiteit en de noden van asielzoekers. 

? Waar komen de vluchtelingen in jouw land vandaan? Waarom 

zijn ze gevlucht? 

Het beperkende en xenofobe beleid van vele Europese landen dwingt veel 

immigranten ertoe illegale manieren te gebruiken om Europa binnen te geraken. 

Vaak vallen ze in de handen van georganiseerde mensenhandelaars. De meesten 

van hen bereiken Europa nooit. Sommigen sterven tijdens de reis: op zee en aan de 

kusten van Spanje, in afgedankte schepen en boten op de Middellandse zee of in 

treinen en vrachtwagens waarin ze verstikken. 

Illegale immigratie betekent ook goedkope werkkrachten voor vele industrieën 

en ondernemers. Armoede in landen zoals Moldavië en Oekraïne had tot gevolg dat 

veel mannen werk kwamen zoeken in de West-Europese landen. Omdat ze ‘illegaal’ 

zijn worden ze verplicht te werken in heel slechte omstandigheden en voor heel lage 

salarissen. Ze worden vaak afgeperst doordat hun paspoort wordt achtergehouden of 

er wordt gedreigd hen aan te geven bij de politie. Jonge vrouwen komen vaak in 

gelijkaardige situaties terecht waarin ze worden gedwongen als huishoudster of 

prostituee aan de slag te gaan. 

In de meeste landen bestaat er een utilitaristische visie op de immigrant. De 

immigrant wordt niet verwelkomd voor zijn intrinsieke waarde als persoon die kan 

bijdragen aan de ontwikkeling van de samenleving, maar wordt veeleer geaccepteerd 

in zoverre zijn arbeidspotentieel nodig is. 

? Vind je dat enkel mensen met geld zouden mogen worden 

toegelaten in jouw land? 

Veel jonge mensen met een immigratieachtergrond of afkomst, de zogenaamde 

tweede of derde generatie immigranten, ondervinden dagelijks verschillende 

vormen van discriminatie die soms resulteren in geweld, sociale uitsluiting en 

criminalisering. Eén van de meest voorkomende uitingen van bedekte racistische 

discriminatie is deze jonge mensen te vragen om ‘een keuze te maken’ tussen de 

‘cultuur’ van hun ouders en die van hun ‘gastland’. Hetzelfde soort wantrouwen 

betreffende identiteit, trouw en patriottisme bestaat tegenover andere sociale en 

etnische minderheden. 

Antisemitisme en Romafobie 


In heel Europa zijn de Joden en de Romas doorheen de geschiedenis de 

twee minderheden geweest die het meest hebben geleden onder discriminatie op 

grond van hun veronderstelde ‘inferioriteit en de daaruit voortkomende negatieve 

stereotypering die hoort bij hun zogenaamde inferioriteitsstatus. 

Beide minderheden komen oorspronkelijk van buiten Europa. De Joden uit de 

regio die nu Israël en Palestina vormt en uit de zuidelijke kusten van de Zwarte 

Zee, en de Romas vanuit India. Beiden immigreerden als gevolg van vervolging, 

leden eeuwenlang onder de heerschappij van de meerderheden in Europa en 


werden als inferieur beschouwd. Een groot deel van beide groepen werd tijdens 

de Tweede Wereldoorlog door de nazi’s uitgeroeid. Beiden hebben geleden onder 

de communistische regimes in Europa en zijn vandaag nog steeds het slachtoffer 

van discriminatie, haat en vooroordelen, ook al zijn hun sociale situaties heel 

verschillend. 

? Wat gebeurde er tijdens de tweede wereldoorlog met de Joden 

in jouw land? 

Antisemitisme 

Antisemitisme kan gedefi nieerd worden als “vijandigheid tegenover Joden als een 

religieuze of minderheidsgroep, vaak gepaard gaand met sociale, economische, en 

politieke discriminatie”, en dit was in de Europese geschiedenis wijdverspreid, tot op 

de dag van vandaag. Antisemieten verzonnen verhalen over joodse samenzweringen 

en voedden zo de antisemitische houding van niet-joden. De beruchtste zijn de 

“Protocollen van de wijze mannen van Zion” (een fi ctief lasterlijk document dat geweld 

tegen de Joden opwekte en tot vandaag nog steeds circuleert in sommige Europese 

landen). 

Tegen het einde van de negentiende eeuw werden joodse gemeenschappen in 

Rusland geregeld het slachtoffer van pogroms (een Russisch woord dat verwoesting 

betekent), georganiseerde systematische discriminerende gewelddaden tegen 

joodse gemeenschappen, gepleegd door de lokale bevolking, vaak met de 

passieve toestemming of actieve deelname van de politie, en aangemoedigd door 

het antisemitische beleid van de regering. Aanvallen op joodse gemeenschappen 

waren ook gemeengoed in andere Europese landen zoals bijvoorbeeld Frankrijk en 

Oostenrijk. 

De opkomst van het fascisme in de eerste helft van de 20 e eeuw bracht nog meer 

ontbering voor vele joden in Europa aangezien antisemitisme een deel werd van de 

ideologie die aan de macht was. Fascistische regimes en partijen collaboreerden 

direct of indirect met het Duitse nazi-regime tijdens de holocaust. 

Tijdens de holocaust, ook gekend als de Shoa (een Hebreeuws woord voor 

bedroefdheid), werden door Nazi-Duitsland en zijn bondgenoten zo’n zes miljoen 

joden systematisch uitgeroeid alleen maar omdat ze joden waren. De holocaust was 

het hoogtepunt van het racistische en antisemitische beleid van de regering van Hitler, 

wiens wreedheden begonnen met de “Kristallnacht”, een enorme pogrom doorheen 

Duitsland op 9 november 1938. 

Met het succes van de Bolsjevieke Revolutie hielden de pogroms in de Sovjetunie 

op, maar het antisemitisme ging verder in verschillende vormen, zoals gedwongen 

verplaatsing, verbeurdverklaring van eigendom en nepprocessen. Onder 

communistische regimes ging antisemitisme vaak schuil achter het offi ciële 

antizionistische beleid. 

Vandaag bestaat antisemitisme als vanouds, al is het vaak op een verdoken manier. 

Groeperingen die beweren superieur te zijn ontheiligen joodse begraafplaatsen. 

Netwerken van neonazigroeperingen, waarvan vaak jongeren deel uitmaken, zeggen 

openlijk antisemitisch te zijn, en er circuleren veel websites en literatuur die nazipropaganda 

verheerlijken. 

Romafobie 


Roma (verkeerdelijk zigeuners genoemd, inclusief de Sinti), zijn altijd als anders 

beschouwd door andere Europeanen. Tijdens het grootste gedeelte van de 

geschiedenis waren ze nomaden die van de ene plaats naar de andere trokken, als 

ketellappers, handarbeiders, musici en handelaars. Doorheen hun geschiedenis waren 

ze onderworpen aan gedwongen assimilatie. In sommige landen werd de Romataal 

verboden en werden kinderen met geweld bij hun ouders weggenomen. In vele landen 

waren Roma slaven. Roemenië was het laatste land waar dit zich voordeed, tot hun 


K 


9 november 

Kristallnacht - 

Internationale dag tegen 

fascisme en antisemitisme 

30 april 

Holocaust herdenkingsdag 

(Yom ha Shoah) 

333

K 

Belangrijike datum 

8 april 

Wereld Romadag 

“Zigeuners moeten 

nagejaagd worden met vuur 

en zwaard.” 

Spaanse wet in de 

achttiende eeuw 

“Personen met een 

handicap hebben recht op 

onafhankelijkheid, sociale 

integratie en deelname 

aan het leven in de 

gemeenschap.” 

Artikel 15 van het herziene 

Europees Sociaal Handvest 


slavernij er in 1856 werd afgeschaft. De Roma hebben nooit een staat gehad en ze 

hebben nooit oorlogen uitgevochten tegen andere mensen. Tijdens de twintigste 

eeuw werden ze nog steeds als zwervers aanzien en in veel landen werden wetten 

goedgekeurd om hen te dwingen zich te vestigen. 

Vandaag worden Roma gemeenschappen in alle Europese landen nog steeds direct 

en indirect gediscrimineerd en vervolgd, en zijn ze nog steeds ongewenst. 

? Hoe groot is de Roma gemeenschap in jouw land? 

Porajmos verwijst naar de genocide van Europese Roma en Sinti door Duitse nazi’s 

en hun bondgenoten tussen 1933 en 1945. Het geschatte aantal slachtoffers varieert 

volgens verschillende bronnen tussen 500.000 en 2.000.000. Als een gevolg van 

Porajmos, werd de populatie van de Roma in Europa met 70% gereduceerd. 

De communistische regimes in Oost-Europa braken, onder het mom van “de 

emancipatie van de Roma”, de traditionele Roma levenswijze af. De Romafamilie 

viel nog verder uiteen met de opkomst van het kapitalisme - de Roma zijn over het 

algemeen niet gekwalifi ceerd voor high-tech werk en zijn dus veroordeeld tot 

handenarbeid, werkloosheid en sociale uitsluiting. 

Vandaag telt de Romapopulatie in Europa zo’n acht tot twaalf miljoen mensen, 

over werkelijk alle Europese staten. De overgrote meerderheid is sedentair, maar 

in sommige Westerse landen leiden ze nog steeds een nomadenbestaan, geheel 

of gedeeltelijk. Terwijl de Roma in Spanje en Portugal hun zigeunerstaal zo goed 

als verloren hebben (omdat het verboden en onderdrukt was), is de Romataal bij 

de Romagemeenschappen in de meeste andere landen nog wel een eenmakende 

culturele factor. 

Romafobie, d.w.z. discriminatie en vijandigheid tegenover Roma mensen, vormt een 

wijd verspreide dagelijkse realiteit in heel Europa. De Roma zijn steeds bij de eerste 

slachtoffers van gewapende confl icten, zoals in de oorlogen in voormalig Joegoslavië 

waar de benarde toestand van de Roma, die net in de vuurlinie zaten, veelal genegeerd 

werd. Andere recente voorbeelden: het eigendomsrecht van Romafamilies wordt hen 

de facto op illegale wijze ontzegd op grond van ‘misdaadbestrijding’ (Portugal). Er is 

discriminatie inzake de toegang tot onderwijs voor Romakinderen en tot elementaire 

gemeenschapsdiensten (voor reizende gemeenschappen is dat o.m. in het Verenigd 

Koninkrijk en in Frankrijk het geval). Ook gebeurt het dat hun erkende rechten niet 

worden gerespecteerd. In veel landen werden Roma het slachtoffer van gewelddadige 

fascistische en racistische groeperingen, soms eindigend in moord. Romakinderen 

worden soms in dezelfde school geplaatst als mentaal gehandicapte kinderen. Roma 

dorpen worden vaak afgezonderd en geïsoleerd. 

? Wat zegt je lokale berichtgeving over de Romagemeenschap? 

Veel jongeren en kinderen van de Romagemeenschap groeien op in vijandige sociale 

omgevingen, waar de enige steun en erkenning van hun eigen gemeenschap of 

familie komt. Veel basisrechten worden hen ofwel ontzegd ofwel hebben ze er een 

beperkte toegang toe, zoals tot onderwijs en gezondheid. 

Langzaam groeit het bewustzijn en de bezorgdheid over de Roma. Op internationaal 

niveau is de Internationale Unie van Roma de meest representatieve politieke 

Romaorganisatie, met raadgevend statuut in verschillende organen van de Verenigde 

Naties. Het Europese Centrum voor Rechten van Roma, dat gevestigd is in Boedapest, 

is de belangrijkste internationale organisatie voor mensenrechten van de Roma 

,en werkt actief aan de sensibilisering, de controle en de bescherming van de 

mensenrechten van de Roma. 

Invaliden en mensen met een handicap 

Invaliditeit is een toestand die als gevolg van ziekte, verwonding of fysische handicap 

invalide maakt; de uitdrukking wordt ook gebruikt om een wettelijke diskwalifi catie of 

onbekwaamheid aan te duiden. 



De term ‘invaliditeit’ invaliditeit’ omvat een groot aantal verschillende functionele beperkingen die 

bij elke bevolking in eender welk land voorkomen. Mensen kunnen gehandicapt zijn 

door fysische, intellectuele of zintuiglijke problemen, medische condities of mentale 

ziekte. Zulke problemen, condities of ziektes kunnen blijvend zijn of tijdelijk. 

De term ‘handicap’ betekent het verlies of de beperking van mogelijkheden om 

op eenzelfde niveau als andere mensen deel te nemen aan het leven van de 

gemeenschap. Het beschrijft het raakvlak tussen de mindervalide persoon en de 

omgeving. Beide termen betekenen eigenlijk hetzelfde maar leggen een licht maar 

signifi cant verschillende klemtoon. 

? Hoe kunnen mindervalide mensen deelnemen aan activiteiten 

in jouw organisatie? 

Naar schatting heeft ongeveer 10% van de wereldbevolking een handicap. Dat 

betekent dat er van de bijna 800 miljoen inwoners van de 43 lidstaten van de Raad van 

Europa zo’n 80 miljoen mindervalide zijn. Ondanks de vooruitgang die de laatste jaren 

op verschillende domeinen is geboekt, worden veel mindervalide mensen in Europa 

vandaag nog steeds geconfronteerd met grenzen aan gelijke kansen en volledige 

participatie in het gemeenschapsleven, zoals het lage onderwijsniveau en niveau van 

beroepsopleiding, hoge werkloosheidscijfers, lage inkomens, belemmeringen in de 

fysieke omgeving, sociale uitsluiting, intolerantie, clichés en stereotypes, directe of 

indirecte discriminatie, geweld, slechte behandeling en misbruik. Uit een onderzoek 

van Eurobarometer in 2001 is gebleken dat 97% van de ondervraagden vindt dat iets 

moet worden gedaan om de integratie van mindervalide mensen in de maatschappij 

vlotter te laten verlopen. 

Wat willen mindervalide mensen? 


K 


10 oktober 

Werelddag van geestelijke 

gezondheid 

3 december 

Internationale dag van 

mindervaliden 

In de Europese Unie maken 

de meeste organisaties 

die actief zijn in het 

promoten van de rechten 

van gehandicapten deel 

uit van het European 

Disability Forum (EDF). 

Binnen de Raad van Europa 

worden beleid en acties 

gecoördineerd door het 

Directoraat Generaal voor 

Sociale Zaken. 

“Niets speciaals, niets ongewoons. We willen naar de school in de buurt kunnen gaan, de openbare bibliotheek kunnen 

gebruiken, naar de bioscoop kunnen gaan, op een bus kunnen stappen om in de stad te gaan winkelen of om vrienden 

en familie in de stad of ergens anders een bezoek te brengen. We willen in het plaatselijk stembureau terecht kunnen om 

zoals iedereen op de verkiezingsdag te gaan stemmen. We willen kunnen trouwen. We willen kunnen werken. We willen 

voor onze kinderen kunnen zorgen. We willen kwaliteitsvolle en betaalbare medische zorg. We willen gezien worden als 

echte mensen, als deel van de maatschappij, niet als iets dat wordt weggestopt, waarmee je medelijden moet hebben 

of dat liefdadigheid nodig heeft.“ 

Adrienne Rubin Barhydt, 10 april 1996 

Bron: www.disrights.org (niet meer beschikbaar) 

Homofobie of discriminatie omwille van seksuele oriëntatie 

Homofobie kan gedefi nieerd worden als aversie of haat tegenover homoseksuele 

mensen, hun levenswijze of cultuur, of in het algemeen tegenover mensen met een 

andere seksuele geaardheid. 

De Europese Unie heeft 

2003 uitgeroepen tot het 

Europees Jaar van de 

Persoon met een Handicap. 

335

K 


7 augustus 

Internationale 

transgenderrechtendag 

In een rapport over seksuele 

discriminatie in Polen dat in 

juni 2001 aan het Europees 

Parlement werd voorgesteld 

verklaarde 22% van de 

ondervraagde LGBT-ers 

(Lesbian, Gay, Bisexual and 

Transgenders) dat zij fysiek 

misbruikt waren geweest. 

77% van hen heeft deze 

incidenten nooit gemeld aan 

de politie, uit angst voor de 

reacties van hun familie en 

van de politie. 14 

De roze driehoek 

Tienduizenden homoseksuelen stierven in de nazi-concentratiekampen. De roze driehoek en de roze kleur worden 

over het algemeen geassocieerd met homoseksuele bewegingen en de homocultuur, afgeleid van de roze badge die 

homoseksuelen in de nazi-concentratiekampen vanwege hun ‘seksuele afwijking’ moesten dragen. 

“In het geval van homo’s 

leert de geschiedenis en 

de ervaring ons dat de 

schade niet veroorzaakt 

worden door armoede of 

machteloosheid, maar 

door de onzichtbaarheid. 

Het is het aantasten van 

het verlangen, het feit dat 

spontane lichamelijke affectie 

wordt afgedaan als pervers 

en schandelijk, het verbod 

om openlijk gevoelens van 

liefde te tonen, het is de 

ontkenning van het totale 

morele burgerschap in de 

maatschappij omdat je bent 

wie je bent (…).” 

Justice Albie Sachs, 

Constitutioneel Gerechtshof, 

Zuid-Afrika, 199815 Discriminatie en xenofobie 

In veel werelddelen worden mensen die een verschillende seksuele geaardheid 

hebben (verschillend van de meerderheid) gediscrimineerd, gaande van beledigingen 

tot moord. In veel landen is homoseksualiteit nog steeds een misdaad. In sommige 

landen staat er zelfs de doodstraf op. Hoewel er in Europa vooruitgang is geboekt en 

wetten zijn veranderd, zien veel mensen homoseksualiteit nog steeds als een ziekte, 

een psychologische afwijking of onnatuurlijk gedrag. 

Homoseksualiteit betekent voor verschillende mensen iets verschillends. Enkele 

defi nities: 

• Biseksueel verwijst naar iemand die wordt aangetrokken door personen van 

hetzelfde en van het andere geslacht. 

• Homo is een term die wordt gebruikt voor homoseksuele mannen. In sommige 

kringen behelst het ook homoseksuele vrouwen (lesbiennes). 

• Homoseksueel verwijst naar een persoon die enkel wordt aangetrokken door 

personen van hetzelfde geslacht. 

• Heteroseksueel verwijst naar personen die enkel worden aangetrokken door 

personen van het andere geslacht. 

• Lesbisch wordt gebruikt om naar vrouwelijke homoseksuelen te verwijzen, 

vrouwen die worden aangetrokken door andere vrouwen. 

• Transgender verwijst naar personen die een ander geslacht hebben dan 

wat hun biologisch geslacht aanwijst (een man in een vrouwelijk lichaam of 

omgekeerd). 

• Holebi is een term waarmee alle lesbiënnes, homo's, biseksuelen en 

transgender worden bedoeld. (De Engelse term hiervoor is LGBT: Lesbian, 

Gay, Bisexual & Transgender.) 

Leven als een holebi-persoon varieert in Europa vandaag van heel gemakkelijk (in 

de grote steden in West-Europa, met een goed ontwikkelde subcultuur, bars, clubs 

en organisaties) over relatief moeilijk (in kleine steden in West-Europa en grote delen 

van Centraal Europa waar meningen over homoseksualiteit langzaamaan veranderen) 

tot gewoonweg gevaarlijk (pesterijen zowel door de politie als door ‘gewone’ mensen, 

discriminerende wetten en haatmisdaden zijn dagelijkse kost in sommige Oost-Europese 

landen, zoals bijvoorbeeld Bulgarije, Albanië, Roemenië¨en Moldavië). 

Lesbiennes en homo’s over heel Europa zijn ook slachtoffer van wettelijke 

discriminatie, bijvoorbeeld wat het recht op huwen betreft, om een gezin te stichten 

of om kinderen te adopteren (in andere woorden, ze genieten niet dezelfde status als 

heteroseksuele koppels). 

? Ken je een bekende homo of lesbische uit jouw land? 

De grootste problemen waar holebi-jongeren mee worden geconfronteerd zijn 

aan de ene kant de discriminatie door derden, waarmee wordt bedoeld het geweld, 

de pesterijen en het weigeren van bediening (uit een restaurant gegooid worden 

komt regelmatig voor). Aan de andere kant zijn er vaak problemen met de familie en 

vrienden wanneer iemand voor zijn geaardheid uitkomt. Voor veel mensen zijn dit 

serieuze problemen en heel veel holebi-jongeren stellen hun coming-out vanwege hun 

angst voor afwijzing uit. Op school kan de druk van de omgeving en vrienden heel 

zwaar wegen en het leven van holebi-studenten moeilijk maken. 

? Moeten holebikoppels het recht krijgen om te trouwen? 

Jonge mensen zijn ook heel kwetsbare doelwitten van homofoob geweld en 


discriminatie. Vaak moeten ze omgaan met schuldgevoelens en diepe 

vragen over hun sexuele identiteit en vrezen ze afgewezen of verkeerd begrepen te 

worden. De negatieve ‘feedback’ die ze ontvangen verzuurt de relatie tussen henzelf 

en de samenleving. Daarenboven zorgen geweld en misbruik ervoor dat velen 

depressief worden en soms ook zelfmoord plegen. 

Religieuze discriminatie 

Diversiteit in Europa is vaak het meest zichtbaar als religieuze diversiteit. De 

meerderheid van de Europeanen is christen, zelfs al beoefenen ze hun religie niet. 

Achter deze meerderheid gaat echter vaak nogal wat diversiteit schuil. Europa werd 

diep verscheurd door oorlogen tussen katholieken en protestanten, zoals dat eerder 

gebeurde werd tussen katholieken en oosterse orthodoxe christenen. Achter elke 

denominatie schuilen nog verschillende takken met verschillen die de leek vaak niet 

kan onderscheiden maar die cruciaal zijn voor diegenen die erin geloven. 

Hoewel christelijke religieuze minderheden in heel Europa bestaan, werden ze 

doorheen de geschiedenis (en in sommige landen nog steeds) gediscrimineerd. Hun 

religie of kerk wordt niet ‘erkend’ of geniet niet hetzelfde aanzien of dezelfde rechten 

(bijvoorbeeld wat onderwijs betreft) als de ‘offi ciële’ of dominante kerk. 

Gedeeltelijk door het proces van de Europese integratie en samenwerking zijn 

verschillen tussen christelijke denominaties op socio-politiek niveau minder belangrijk 

geworden. Voor sommige denkers en politici moet het christendom de basis zijn van 

de Europese identiteit, een gevaarlijke beweging die de miljoenen Europeanen 

negeert die niet religieus zijn en natuurlijk ook diegene die niet christelijk zijn. 

? Welke minderheidsreligies zijn er in jouw dorp of 

gemeenschap? Waar houden ze hun eredienst? 

Onder de niet-christelijke religies is het jodendom misschien degene die doorheen de 

geschiedenis over het hele continent het meest is gediscrimineerd. Na de uitdrijvingen 

uit Spanje en Portugal in de 15 e eeuw, bijvoorbeeld, werden de overblijvers met 

geweld bekeerd of werden ze verplicht hun godsdienst in het geheim te belijden, met 

gevaar voor hun leven. Vooroordelen en misvattingen over het joodse geloof hebben 

zeker bijgedragen tot het voeden van antisemitische houdingen. Ze zijn doorheen de 

geschiedenis ook gebruikt om discriminatie en segregatie van joden te rechtvaardigen 

en hebben in sommige, voornamelijk christelijke, gemeenschappen waarschijnlijk 

bijgedragen tot het passief gedogen van de holocaust. 

Islamofobie 


Onder de niet-christelijke godsdiensten is de Islam in Europa de meest populaire. 

Het is de meerderheidsreligie in sommige landen en regio’s in de balkan en in de 

Kaukasus, en de tweede grootste religie in Frankrijk, Duitsland en vele andere landen, 

zowel westerse als oosterse. 

De schijnwerpers, die in de nasleep van de verschrikkelijke aanslagen op de 

Verenigde Staten in 2001, op de moslims over de hele wereld werden gericht, tonen 

hoe breekbaar de relaties tussen gemeenschappen en onze tolerantie eigenlijk zijn. 

Moslims die in het westen leven waren verrast door mensen waarvan ze dachten dat 

het vrienden, buren en medeburgers waren, die zich plotseling tegen hen keerden 

en hen de schuld gaven voor de aanslagen op het World Trade Center, en zelfs 

wraakacties ondernamen op onschuldige mannen, vrouwen en jonge kinderen. Het 

is vooral schrikwekkend dat in de Verenigde Staten en in Europa een aantal vrouwen 

aangevallen werden die een hoofddoek droegen. 

? Welk beeld heb je van de islam? 

Islamofobie (letterlijk: angst voor de islam, voor moslims en voor zaken die betrekking 

hebben tot hen) is geen nieuw fenomeen. Het is eigenlijk een oud vooroordeel dat 


K 

Tijdens de Tweede 

Wereldoorlog werde de 

Getuigen van Jehova 

naar concentratiekampen 

gestuurd omdat zij weigerden 

te dienen in het Duitse leger. 

“Een ieder heeft recht op 

vrijheid van gedachte, 

geweten en godsdienst; 

dit recht omvat tevens de 

vrijheid om van godsdienst 

of overtuiging te veranderen, 

alsmede de vrijheid hetzij 

alleen, hetzij met anderen, 

zowel in het openbaar als 

privé; zijn godsdienst te 

belijden of overtuiging tot 

uitdrukking te brengen in 

erediensten, in onderricht, in 

praktische toepassing ervan 

en in het onderhouden van 

geboden en voorschriften.” 

Europees Verdrag van de 

Mensenrechten, artikel 9.1. 

337

K 

recent een actueel onderwerp is geworden, door het verwoestende gevolg dat het 

heeft op het leven van moslims, in het bijzonder van die moslims die in minderheidsgroepen 

wonen. 

De huidige situatie wordt gevoed door een sterk en diepgeworteld vooroordeel over 

de islam dat in de meeste Europese samenlevingen leeft. Enkele van de meest 

voorkomende vormen zijn het gebrek aan officiële erkenning als godsdienst, 

het niet verlenen van toestemming om moskeeën te bouwen of het niet 

voorzien van faciliteiten of ondersteuning aan religieuze moslimgroeperingen of 

gemeenschappen. 

Onwetendheid over de islam is de belangrijkste reden voor islamofobie. De islam 

wordt vaak enkel geassocieerd met terrorisme en extremisme. Eigenlijk is de islam een 

godsdienst die tolerantie, solidariteit en naastenliefde predikt, zoals veel godsdiensten 

dat doen. 

? Wat kan jouw organisatie of school doen om de kennis en het 

begrip van andere godsdiensten te verhogen? 

Een van de meest voorkomende vooroordelen over de islam is de zogenaamde 

‘onverenigbaarheid’ ervan met mensenrechten. Dit vooroordeel komt vaak voort uit 

de realiteit van de landen waar de islam de overheersende godsdienst is, vooral de 

Arabische landen. Het gebrek aan democratie en de wijdverspreide schendingen van 

mensenrechten worden vaak als voorbeelden gegeven van deze ‘onverenigbaarheid’. 

Het vooroordeel bestaat erin dat de islam wordt beschouwd als de enige factor die 

bijdraagt tot deze situaties, terwijl de meeste van de regimes in kwestie eigenlijk 

gewoon ondemocratisch zijn. Toegepast op christelijke landen, zou het dus hetzelfde 

zijn als we de christelijke godsdiensten verantwoordelijk stelden voor de voormalige 

dictaturen in Portugal, Spanje of Griekenland bijvoorbeeld, en dan te besluiten dat het 

christendom niet verenigbaar is met mensenrechten en democratie. 

Jongeren worden vaak lastig gevallen omdat ze hun trouw aan de islam demonstreren. 

In sommige landen is het voor moslimmeisjes verboden om met een 

hoofddoek naar school te gaan. 

Wettelijk kader 


Verschillende internationale en regionale instrumenten verwijzen naar discriminatie 

in het algemeen, of handelen over specifi eke vormen van discriminatie. Enkele 

voorbeelden op het niveau van de Verenigde Naties: 

• De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (1948) 

• Internationaal Verdrag inzake de Uitbanning van Alle Vormen van 

Rassendiscriminatie (1965) 

• Verdrag inzake de Uitbanning van Alle Vormen van Discriminatie van Vrouwen 

(1979) 

• De Verklaring inzake de Rechten van Personen met een Handicap (1975) 

• De ILO-Conventie (nr. 169) over Inheemse Volken en Stammen in Onafhankelijke 

Landen (1989) 

In de Raad van Europa, bovenop het Europese Verdrag inzake Mensenrechten, zijn 

de afgelopen jaren belangrijke successen geboekt, vooral door: 

• Het Europees Handvest voor Minderheidstalen (1992) 

• Het Verdrag over de Participatie van Buitenlanders in het Openbare Leven 

op Lokaal Niveau (1992) 

• Kaderverdrag voor de Bescherming van Minderheden (1995) 


Verdere informatie 

Over racisme en discriminatie 


ß De Europese Commissie tegen Racisme en Intolerantie van de Raad van 

Europa: www.coe.int/ecri 

ß Het Internationale Verbond tegen Racisme en Anti-semitisme (LICRA), 

Frankrijk: www.licra.org 

ß SOS Racisme (Frankrijk): www.sos-racisme.org 

ß UNITED voor Interculturele Actie - het Europese netwerk tegen nationalisme, 

racisme, fascisme en ter ondersteuning van migranten en vluchtelingen: 

www.xs4all.nl/~united 

ß Het Europese netwerk tegen racisme: www.enar-eu.org/ 

ß Het Internet Antiracisme Centrum in Europa: www.icare.to/ 

ß Het Europese Controlecentrum van racisme en Xenofobie (EUMC): 

www.eumc.eu.int 

ß Jonge Vrouwen van Minderheden (WFM): www.wfmonline.org 

Over Roma 

ß Het Europese Centrum voor Rechten van Roma (ERRC): www.errc.org 

ß De Internationale Romani Unie: www.romaniunion.org (niet meer 

beschikbaar) 

ß Union Romani (Spanje): www.unionromanni.org 

ß Patrin Web Journal: www.geocities.com/Paris/5121/patrin.htm 

Over mensen met een handicap 

ß Het Wereldinstituut over Invaliditeit (WID): www.wid.org 

ß Het Europese Forum over Invaliditeit: www.edf-feph.org 

Over immigranten en vluchtelingen 

ß VN Hoge Commissaris voor de Mensenrechten: www.unhcr.org 

ß Het portaal voor de promotie en bescherming van de rechten van migranten: 

www.december18.net 

ß Vereniging van Maghreb-arbeiders in Frankrijk: www.atmf.org 

ß SOLIDAR: www.solidar.org 

ß De Europese Raad voor Vluchtelingen en Bannelingen: www.ecre.org 

Over godsdienst 

ß Het United Religions Initiative: www.uri.org 

ß Bahá’í Geloof (site van de Bahá’í Wereld): www.bahai.org 

ß Over de islam - site van het Islam 21 Project: www.islam21.net 

ß Het Forum tegen Islamofobie en Racisme (VK): www.fairuk.org 

ß De homepagina van het Sikhisme: www.sikhs.org 

ß Hindu Resources on line: www.hindu.org 

ß De Wereldraad van kerken: www.wcc-coe.org 

ß Katholieke kerk - De Heilige Stoel website: www.vatican.va 

ß Oosterse Orthodoxe Kerken: www.orthodoxinfo.com 

ß Russische Orthodoxe Kerk: www.russian-orthodox-church.org.ru 

ß Shamash: Jewish Network informatie en discussie op het internet: 

http://shamash.org/about.shtml 

Over antisemitisme 

ß Antisemitism and Xenophobia Today: www.axt.org.uk 

ß De Anti-Defamation League: www.adl.org 

ß Het Joodse Wereldcongres: www.wjc.org.il 


K 

339

K 

Over lesbische en homozaken 


ß De Internationale Vereniging van Lesbo’s en Homo’s: www.ilga.org 

ß Het Instituut voor Lesbische en Homoseksuele Strategische Studies: 

www.iglss.org 

ß “Feiten over seksuele oriëntatie en seksuele vooroordelen”: 

http://psychology.ucdavis.edu/rainbow 

ß De Internationale Lesbische en Homoseksuele Jongerenorganisatie (Iglyo): 

www.iglyo.net 

Bronnen 

• Alaux, J.P., Bach, J., Benot, Y., et Al., Égalité sans frontière:les immigrés ne sont pas une marchandise, 

Les notes de la Fondation Copernic, Haut Conseil de la Coopération Internationale, Éditions Syllepses, 

Paris, 2001. 

• Brander, P., Cardenas, C., Gomes, R., Vicente Abad, J, Taylor, M., Education pack “all different – all 

equal”, Council of Europe European Youth Centre Strasbourg, 1995. 

• Crimes of Hate, Conspiracy of silence, Amnesty International, London 2001. 

• Liégeois, J-P, Roma, Gypsies, travellers, Council of Europe Press, Strasbourg, 1994. 

• Ohana, Y., Participation and citizenship – Training for minority youth projects in Europe, (ed.), Council 

of Europe Publishing, 1998. 

• Patrin Web Journal (www.geocities.com/Paris/5121/). 

• Symonides, J., Ed., “The struggle against discrimination”, A collection of international instruments 

adopted by the United Nations System, Unesco, Paris, 1996. 

• Taguieff, P.-A., La force du préjugé, Gallimard, Paris, 1987. 

• “Xenophobia in a European context”, Mind and human interaction, Vol. 9, No.1, University of Virginia, 

2001. 


Onderwijs 

Het recht op onderwijs als mensenrecht 

In een zaak voor het Europees Hof van de Rechten van de Mens werd het recht op 

onderwijs gedefi nieerd als “een recht op toegang tot onderwijsinstellingen ‘die op een 

gegeven moment bestaan’, en het recht uit het ontvangen onderwijs voordeel te halen, 

wat wil zeggen het recht offi ciële erkenning te krijgen voor de voltooide studies.” 16 

Onderwijs 

“… is zowel een mensenrecht op zich als een onontbeerlijk middel om andere mensenrechten te realiseren. Als een 

hefboomrecht is onderwijs immers het voornaamste hulpmiddel dat economisch en sociaal gemarginaliseerde volwassenen 

en kinderen in staat stelt om zichzelf uit de armoede te halen en de middelen te verwerven om ten volle deel te nemen aan 

het leven van hun gemeenschap. Onderwijs is essentieel om vrouwen in staat te stellen voor zichzelf op te komen, kinderen 

te beschermen tegen uitbuiting, gevaarlijk werk en seksuele uitbuiting, mensenrechten en democratie te bevorderen, het 

milieu te beschermen en de bevolkingsaangroei onder controle te houden. Meer en meer wordt onderwijs erkend als een 

van de beste investeringen die een overheid kan doen. Maar het belang van onderwijs ligt niet enkel op praktisch vlak: 

een goed opgeleide, verlichte en actieve geest, in staat vrij en op vele gebieden rond te dwalen, is een van de vreugden 

en beloningen van het menselijk bestaan.” 17 

In de volgende mensenrechtendocumenten wordt naar het recht op onderwijs verwezen: 

• De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (art. 26) 

• Het Europees Verdrag voor de bescherming van de mensenrechten en van 

de fundamentele vrijheden (art. 2 van protocol nr. 1) 

• Het Verdrag voor de uitbanning van alle vormen van discriminatie van de 

vrouw (art. 10) 

• het Verdrag inzake de Rechten van het Kind (art. 28 en 29) 

• Het Afrikaans Handvest over mensen- en volkerenrechten (art. 17) 

• Het Protocol van San Salvador bij het Amerikaanse Verdrag over de 

Mensenrechten (art. 13) 

• Het Internationaal Verdrag over Economische, Sociale en Culturele Rechten 

(art. 13 en 14). Merk op dat artikel 13 de langste bepaling van het verdrag is 

en het meest omvangrijke en uitvoerige artikel over het recht op onderwijs in 

de internationale wetgeving over mensenrechten. 


K 

“Onderwijs is niet enkel 

een middel om in je 

levensonderhoud te voorzien 

of een instrument voor het 

vergaren van rijkdom. Het 

is een initiatie in het leven 

van de geest, een oefening 

van de menselijke ziel in het 

zoeken van de waarheid 

en het beoefenen van de 

deugd.” 

Vijaya Lakshmi Pandit 

Aanverwante 

activiteiten 

• Globalisering: een woordenlijst, 

pagina 65. 

• Kinderrechten, pagina 99. 

• Onderwijs voor iedereen, 

pagina 118. 





• Een antwoord geven op 

racisme, pagina 197. 


341

K 


8 september 


van alfabetisering 

5 oktober 

Wereld leerkrachtendag 

“Als je meent dat onderwijs 

duur is, probeer het dan eens 

met onwetendheid.” 

Anoniem 

Onderwijs 

Wat zijn op dit ogenblik de belangrijkste uitdagingen voor het 

onderwijs? 

In 1996 heeft een commissie van de Unesco een overzicht gegeven van de zeven 

belangrijkste spanningsvelden op mondiaal gebied waar het onderwijs mee te maken 

heeft: 

1. de spanning tussen het mondiale en het lokale; 

2. de spanning tussen het universele en het individuele; 

3. de spanning tussen traditie en vernieuwing; 

4. de spanning tussen het spirituele en het materiële; 

5. de spanning tussen lange- en korte termijn overwegingen; 

6. de spanning tussen wedijver en gelijkheid van kansen; 

7. de spanning tussen de buitengewone uitbreiding van kennis en het menselijk 

vermogen deze te assimileren. 

De Unesco heeft wat zij noemt de vier ‘pijlers’ van het leren onder de aandacht 

gebracht, als een strategie die nuttig kan zijn in het omgaan met deze uitdagingen: 

1. Leren samenleven: meer bepaald wordt hiermee bedoeld dat onderwijs 

de vaardigheden moet bevorderen die leerlingen nodig hebben om hun 

onderlinge afhankelijkelijkheid van anderen te accepteren; om met anderen 

te werken aan gemeenschappelijke doelen en een gemeenschappelijke 

toekomst; om pluralisme en diversiteit te respecteren (bijvoorbeeld wat 

betreft gender, etniciteit, religie en cultuur); om actief deel te nemen aan het 

gemeenschapsleven. 

2. Leren weten: dit wil zeggen dat onderwijs de leerlingen zou moeten helpen 

om kennis te verwerven: de belangrijkste leermiddelen voor communicatie 

en mondelinge expressie, geletterdheid, het kunnen omgaan met getallen 

en het oplossen van problemen; om zowel een brede algemene kennis 

te verwerven als diepgaande kennis op enkele gebieden; om rechten en 

verantwoordelijkheden te begrijpen; en het belangrijkste: om te leren leren. 

3. Leren doen: onderwijs zou leerlingen moeten helpen om beroepsvaardigheden 

te ontwikkelen alsook sociale en psychologische vaardigheden die hen 

in staat stellen intelligente beslissingen te nemen in diverse levenssituaties, 

om in sociale in professionele relaties te functioneren, om deel te nemen aan 

de mondiale en lokale markten, om technologische hulpmiddelen te gebruiken, 

om te voorzien in hun basisbehoeften en om de kwaliteit van hun eigen leven 

en dat van anderen te verbeteren; 

4. Leren zijn: onderwijs zou moeten bijdragen tot de ontwikkeling van de 

persoonlijkheid en zou mensen in staat moeten stellen zelfstandiger, met 

meer inzicht, kritischer en verantwoordelijker te handelen. Het zou erop gericht 

moeten zijn alle soorten potentieel te ontwikkelen, bijvoorbeeld geheugen, 

redeneren, gevoel voor schoonheid, spirituele waarden, fysieke capaciteiten 

en communicatievaardigheden; een gezonde levensstijl en plezier in sport 

en recreatie; waardering voor de eigen cultuur; het bezitten van een ethische 

en morele code; de mogelijkheid op te komen voor zichzelf en zichzelf te 

verdedigen; veerkracht. 

De complementaire rol van onderwijs en buitenschoolse 

vorming 

Twee sleutelbegrippen worden in het Europese onderwijs-beleid stilaan geïntegreerd: 

de idee van levenslang leren in een lerende maatschappij. Het is de idee van een 

samenleving waar mensen in de loop van hun leven verschillende mogelijkheden 

krijgen om hun bekwaamheden te ontwikkelen. Het is belangrijk op te merken dat er 

een toenemende erkenning is, niet enkel van de rol van de het onderwijs maar ook van 

de mogelijkheden die worden geboden door buitenschoolse vorming, dit wil zeggen 

programma’s buiten het onderwijs. Zulke programma’s worden vaak opgezet 


Onderwijs 

door niet-gouvernementele organisaties, met inbegrip van jongerenorganisaties. 

Zij kunnen zich bezighouden met een uitgebreid gamma van onderwerpen 

en verschillende methodologieën, gebruik makend van een soepele aanpak, en ze 

zouden manieren kunnen uitwerken om kinderen en volwassen die geen toegang 

hebben tot onderwijs, of functionele analfabeten zijn, te alfabetiseren en andere 

vaardigheden aan te leren. 

? Ken je voorbeelden van niet-formele onderwijsprogramma’s in 

je eigen omgeving? 

In de twintigste eeuw zijn in Europa openbare of staatsscholen de belangrijkste onderwijsinstellingen 

voor de massa geworden en is onderwijs wijd verspreid. 

In de voorbije decennia resulteerde deze tendens in verhoogde budgetten voor basisonderwijs, 

in leerplicht en in een uitgebreide mediabelangstelling voor thema’s die te 

maken hebben met onderwijs en ontwikkeling. 

Onderwijsexperts spreken over het belang van ‘grensoverschrijding’ tussen het gewone 

onderwijs en buitenschoolse vorming, en pleiten voor het bevorderen van communicatie 

en samenwerking om onderwijsactiviteiten en leeromgevingen op elkaar af te stemmen 

met de bedoeling lerenden een samenhangend geheel van mogelijkheden te bieden. 

De rol van de Europese jeugdbewegingen 


K 

“…als een van de 

belangrijkste beschikbare 

middelen om een dieper en 

meer harmonische vorm 

van menselijke ontwikkeling 

mogelijk te maken en 

tegelijkertijd armoede, 

uitsluiting, onwetendheid, 

onderdrukking en oorlog 

terug te dringen. 18 ” 

Jeugdbewegingen zijn er op Europees niveau in geslaagd gehoord te worden over onderwijskwesties. Zo ook 

studentenorganisaties zoals de Europese studentenorganisatie (ESIB) en het Organising Bureau of European School 

Student Unions (OBESSU), het grootste Europees platform van nationale scholierenorganisaties dat actief is in het 

algemeen secundair en het secundair beroepsonderwijs. Deze organisaties spannen zich in om het uitwisselen van 

informatie, ervaring en kennis tussen nationale scholierenorganisaties te vergemakkelijken en spelen een vruchtbare rol 

in het bevorderen van de discussie over nieuwe trends in de Europese onderwijssystemen. 

? In welke mate kunnen onderwijssystemen over het algemeen 

een antwoord bieden op de huidige uitdagingen? 

Naarmate de wereld complexer werd, zijn onderwijssystemen uitgebreid zowel wat 

betreft omvang als complexiteit. Het totaal aantal kinderen in deze systemen is wellicht 

zelfs sneller aangegroeid dan de bevolking: het totaal aantal inschrijvingen voor het 

basisonderwijs in de ontwikkelingslanden is gestegen van 50% in 1970 tot 76% in 

1990 en 82% in 1995. De meeste systemen hebben zich verruimd om systematischer 

dan voordien kleuters, adolescenten en volwassenen op te nemen. 

De alfabetiseringsgraad in ontwikkelingslanden is eveneens toegenomen – van 43% 

in 1970 tot 65% in 1990 en meer dan 70% in 1995. Deze toename is grotendeels 

het gevolg van verbeteringen van de kwaliteit van het onderwijs, grotere aandacht 

van regeringen en de internationale gemeenschap voor scholing en de waarde 

die gezinnen blijven hechten aan scholing. Onderwijs wordt gewaardeerd omwille 

van zichzelf en wordt ook beschouwd als een algemene oplossing voor de dagelijkse 

uitdagingen van deze families. 

Desondanks kan men het bewijs van het tegendeel zien in het stagneren van de 

inschrijvingen in een aantal landen. Sommige experts hebben er op gewezen dat in 

de voorbije twintig jaar 

“het aantal leerlingen in het basis-, secundair en voortgezet onderwijs 

in de meeste landengroepen trager aangegroeid is. Ook het percentage 

van het bruto binnenlands product (BBP) bestemd voor onderwijs groeide 

trager in alle landen” 19 

Dit heeft vooral negatieve gevolgen gehad voor de verwezenlijkingen van het onderwijs, 

ook wat betreft de alfabetiseringsgraad, in landen die de voorbije twintig jaar een tragere 

verbetering hebben gekend, vergeleken met die in de twee vorige decennia. 

343

K 

Mondialisering 

Sleutelelementen van de mondialisering, zoals de liberalisering van het handelsverkeer, de mogelijkheden die bedrijven 

hebben om hun activiteiten te verplaatsen naar waar ook ter wereld en belastingontduiking vormen op lange termijn een 

bedreiging voor de fi nanciering van het onderwijs. Belastingproblemen hebben de overheidsfi nanciering van het onderwijs 

aangetast. In Ghana kan de overheid door belastingen 12% van het bruto nationaal product (BNP) innen. Indien ze slechts 

10% van de belastinginkomsten - d.w.z.1,2% van het BNP - zou verliezen, zou dit het equivalent zijn van ongeveer de 

helft van het budget voor basisonderwijs. Het beschermen van de mogelijkheid om rijksmiddelen te vergaren, is daarom 

van levensbelang om vooruitgang te kunnen boeken wat betreft de doelstelling van universeel basisonderwijs 20 . 

“De wortels van onderwijs 

zijn bitter, maar de vrucht is 

zoet.” 

Aristoteles 

Onderwijs 

In vele Centraal- en Oosteuropese landen is het herstel van de economie nog steeds 

geen realiteit. Wat zijn de gevolgen hiervan voor het onderwijs? 

“De decentralisering van de sociale uitgaven heeft belangrijke gevolgen 

gehad voor de beschikbare middelen voor het onderwijs (Polen, 1999; 

Russische Federatie, 1999; Roemenië 1999). Verscheidene Centraal- 

Europese landen hebben reeds voor 1990 een grote decentralisering 

van onderwijsfi nanciering en –bestuur doorgevoerd, maar in de rest van 

de regio werden nieuwe inspanningen gedaan om verantwoordelijkheden 

over te hevelen van de centrale regering naar lagere niveaus. 

Zo kregen lokale bestuursorganen een steeds grotere verantwoordelijkheid 

voor het verschaffen van onderwijs, van voorschools tot secundair onderwijs. 

In veel gevallen kregen de scholen zelf een grote verantwoordelijkheid 

toegewezen. In termen van bestedingsverantwoordelijkheid zijn de regio’s 

vaak verantwoordelijk voor het grootste deel van de onderwijsuitgaven. In 

sommige landen worden de ongelijkheden tussen de verschillende regio’s 

wat betreft de mogelijkheden om onderwijsprogrammas te fi nancieren 

steeds groter (Polen, 1999). 

In bepaalde gevallen, in het bijzonder in landelijke gebieden, krijgt de lokale 

overheid niet de fi nanciële middelen om deze nieuwe verantwoordelijkheden 

te dragen. Ze kan ook weinig aanvullende gelden inzamelen. 

Vaak zijn de lonen van de leraars (goed voor het grootste deel van het 

onderwijsbudget) vastgelegd door de centrale overheid, waardoor scholen 

maar weinig autonomie hebben in budgettaire beslissingen. 

Hoe dan ook, het gedeelte van de middelen bestemd voor onderwijs, 

komt uit een openbaar budget dat veel kleiner is geworden. Door een 

grote vermindering van het nationaal inkomen en door verminderde 

belastinginkomsten is de overheidssteun voor onderwijs in reële termen 

fel achteruit gegaan. 

Niettegenstaande de moeilijkheden die samenhangen met de overgang, 

hebben landen veel concrete stappen ondernomen om het onderwijs 

te hervormen. Deze hervormingen richten zich op de gebieden van 

onderwijswetgeving, democratisering van curricula en decentralisering 

van bestuur en fi nanciering. Maar in sommige landen verliep de eigenlijke 

invoering van deze hervormingen traag en vaak moeilijk” 21 

invoering van deze hervormingen traag en vaak moeilijk” 21 

invoering van deze hervormingen traag en vaak moeilijk” . 

Helaas tonen de beschikbare indicatoren over de toestand van het onderwijs op 

wereldvlak aan dat er veel te weinig middelen in deze sector worden geïnvesteerd. In 

een wereld die gekenmerkt wordt door steeds snellere veranderingen stellen ouders 

en jongeren de relevantie van wat scholen onderwijzen in vraag. Bovendien 

hebben al te veel scholen over heel de wereld te kampen met een hoog absenteïsme 

van het onderwijzend personeel, gebrekkig gebruik van de tijd die beschikbaar is voor 

het lesgeven en een verwaarloosbare aandacht voor de belangen en de mogelijkheden 

van individuele leerlingen. Het is dan ook niet te verwonderen dat in zulke scholen, waar 

kinderen weinig bruikbare kennis oppikken en waar veel van hun tijd besteed wordt aan het uit 

het hoofd leren, veel kinderen verwerpen wat het onderwijssysteem te bieden heeft. Van de 

leerlingen die wel school blijven lopen, verwerven velen niet de basisvaardigheden om 

hun schoolkennis toe te passen in belangrijke levenstaken. Experten van de Raad van 


Onderwijs 

Europa hebben drie belangrijke groepen jongeren naar voren geschoven die bijzonder 

kwetsbaar zijn in onderwijssystemen: 

1. jongeren uit economisch zwakkere families 

2. jongeren met laag opgeleide ouders 

3. etnische minderheden, migranten en rondtrekkenden 

? Ken jij nog andere groepen die niet in deze lijst voorkomen, die 

bijzonder kwetsbaar zijn in jouw gemeenschap? 

In grote delen van de wereld is er een toenemend scepticisme wat betreft uniforme 

onderwijssystemen. Men ziet toenemende ongelijkheden en kloven (in kosten, kwaliteit, 

prestaties en behalen van diploma’s) en dit heeft in grote delen van de wereld geleid 

tot een ‘vertrouwenscrisis’ tegenover het openbare onderwijs. 

Indien alle kinderen in de schoolleeftijd gedurende minstens vier jaar goed basisonderwijs 

zouden krijgen, zou het probleem van analfabetisme in een generatie zijn opgelost. 

Toch: 

1. ... zitten 125 miljoen kinderen van de lagere schoolleeftijd niet op de 

schoolbanken; de meeste van hen zijn meisjes. 

2. ... zijn er nog eens 150 miljoen kinderen die aan de basisschool beginnen 

maar wegblijven voor ze vier jaar onderwijs voltooid hebben. De meerderheid 

vertrekt voor ze basisvaardigheden in lezen en schrijven verworven heeft. 

3. In grote delen van Afrika beneden de Sahara en in Zuid-Azië kunnen kinderen 

zo’n 4 tot 7 jaar onderwijs verwachten. In de geïndustrialiseerde landen is dat 

15 tot 17 jaar. 

4. Vandaag zijn er 870 miljoen analfabeten; 70% hiervan zijn vrouwen. 

? Kan jij redenen bedenken waarom zo’n hoog percentage van 

de analfabeten vrouwen zijn? 

Vijftig jaar geleden kondigde de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens 

gratis en verplicht onderwijs af als een mensenrecht. In 1990 herbevestigde het Verdrag 

inzake de Rechten van het Kind, dat ondertekend is door alle regeringen ter wereld 

behalve twee, dat dit recht een wettelijk bindende verplichting is. 

Sindsdien zijn er internationaal op hoog niveau verscheidene verbintenissen geformuleerd 

om dit recht na te leven. 

Ontwikkelde landen hebben zichzelf herhaaldelijk verbonden tot meer ontwikkelingssamenwerking, 

om de doelstellingen te kunnen halen die in de jaren ‘90 

op internationale topconferenties werden vastgelegd. Regeringsleiders uit heel de 

wereld kwamen in 1990 in Jomtien, Thailand, bijeen voor de Wereldconferentie over 

Onderwijs voor Eenieder. Hier stelden ze als doel binnen het decennium alle kinderen 

ter wereld de kansen te geven om hun capaciteiten ten volle te ontwikkelen. Dit 

engagement behelsde universele toegang tot basisonderwijs van goede kwaliteit en 

het einde van de ongelijkheid tussen de geslachten. 

De meest recente verbintenis van staten en regeringsleiders met betrekking tot algemeen 

basisonderwijs wil dit bereiken tegen 2015. Aan het huidige ritme zal zelfs dit 

minder ambitieuze doel onbereikbaar zijn. Als de regeringen nu niet handelen, zullen 

in 2015 75 miljoen kinderen verstoken zijn van basisonderwijs. 

Toch benadrukte de meest recente wereldtop over onderwijs (Dakar, 2000) dat 

“onderwijs een fundamenteel mensenrecht is. Het is de sleutel tot duurzame 

ontwikkeling en vrede en stabiliteit in en tussen landen, en bijgevolg een 

onontbeerlijk middel tot effectieve deelname in de samenlevingen en 

economieën van de eenentwintigste eeuw.” 


K 

“We worden zwak geboren 

en we hebben kracht nodig. 

Hulpeloos en we hebben 

hulp nodig. Dwaas en we 

hebben verstand nodig. 

Alles waaraan het ons bij de 

geboorte ontbreekt, alles wat 

we nodig hebben om mens te 

worden, is het geschenk van 

opvoeding.” 

Jean-Jacques Rousseau 

“Onderwijs is een betere 

waarborg voor vrijheid dan 

een paraat leger.” 

Edward Everett 

Bronnen 

• Building Bridges for 

Learning, Youth Forum, 

Brussels, 1999. Education for 

All – country reports, 2000. 

www.unesco.org 

• Education Now Campaign, 

Oxfam www.caa.org.au/ 

oxfam/advocacy/education 

• European Youth Trends 

2000, 

Council of Europe, 2001 

• Learning: The treasure 

within, Unesco, Paris, 1996. 

• World Education Report 

www.unesco.org 

345

K 

“Als de woestijn zich 

uitbreidt, wouden verdwijnen, 

ondervoeding toeneemt 

en mensen in stedelijke 

gebieden in erbarmelijke 

omstandigheden leven, komt 

dit niet door een gebrek 

aan middelen maar door 

het beleid dat door onze 

leiders wordt gevoerd, door 

een elitegroep. Mensen 

hun rechten ontzeggen 

en weigeren rekening te 

houden met hun belangen, 

leidt tot een situatie waar 

alleen armoede nog een 

voorspoedige toekomst 

heeft in Afrika… Enkel vrije 

mensen, mensen die rechten 

hebben, zijn volwassen en 

verantwoordelijke burgers 

die hun steentje kunnen 

bijdragen aan de ontwikkeling 

en de bescherming 

van het milieu.” 

Spreker uit de zaal, WECD 

publieke hoorzitting, Nairobi, 

23 september 1986. 

Aanverwante 

activiteiten 



• Voorpagina, pagina 131. 


pagina 135. 

• In een perfecte wereld 

leven, pagina 156. 

• Makah walvisvangst, 

pagina 162. 

• Onze toekomstvisies, 

pagina 178. 

• Het web van het leven, 

pagina 231. 

Milieu 

Het is onmogelijk om het milieu - woestijnen, wouden of uitdijende steden - los te zien 

van mensen en mensenrechtenkwesties, in het bijzonder inzake sociale rechtvaardigheid 

en ontwikkeling. Dit geldt niet enkel in Afrika maar overal, ook in Europa. 

Milieu en mens hebben een wederzijdse relatie: alle menselijke activiteit werkt in op 

het milieu en het milieu heeft invloed op het leven van de mens. Een voorbeeld is het 

“broeikaseffect”. Het 300-jarig gebruik van olie, steenkool en gas als brandstof voor 

de industriële ontwikkeling overal ter wereld heeft bijgedragen tot een signifi cante 

opwarming van de aarde. De hieruit voortvloeiende catastrofale gebeurtenissen waar 

we de voorbije vier jaar getuige van waren, treffen mensen overal ter wereld. Hoe dan 

ook, de mensen van de rijke landen in het Noorden, die grotendeels verantwoordelijk 

zijn voor de koolstofdioxide-uitstoot, kunnen zichzelf beter beschermen tegen 

‘natuurrampen’ dan degenen die in de ontwikkelingslanden in het Zuiden leven. Dit is 

een kwestie van rechtvaardigheid en bijgevolg een mensenrechtenkwestie. 

Enkele andere voorbeelden van het verband tussen milieu en mensenrechten zijn: 

• Landbouwgrond die tijdens oorlogen bezaaid is met landmijnen. Deze 

landmijnen bedreigen de menselijke veiligheid. 

• Mensen die door armoede gedwongen worden weinig rendabele grond te 

bebouwen, wat leidt tot woestijnvorming en nog grotere armoede. 

• De ramp bij Baia Mare waarbij grote hoeveelheden cyanide de rivier de 

Szamos vervuilden, vervolgens de Tisza en tenslotte de Donau. 

Onze wortels in het milieu 

We gebruiken het milieu om ons te voorzien van grondstoffen voor onze ontwikkeling 

en we gebruiken het ook als stort voor ons afval. Tegelijkertijd moet het ons, om 

het leven in stand te houden, voorzien van stabiele temperaturen, zuurstof in de 

lucht en zuiver water. We leven op een begrensde wereldbol waar alles met alles 

verbonden is, bijvoorbeeld door voedselkringlopen en de kringlopen van water en 

rotsen. Er is een natuurlijke veerkracht, maar een ernstige verstoring van deze cycli 

door bijvoorbeeld vervuiling, ongeschikte landbouwpraktijken, irrigatieprojecten of 

overbevissing, destabiliseert het natuurlijk evenwicht. Het ongeluk in Tsjernobyl in 

Oekraïne, het afsterven van de bomen in het Zwarte Woud in Duitsland, woestijnvorming 

in Zuid-Spanje, gekkekoeienziekte in Groot-Brittanië, het opdrogen van het 

Aralmeer in Oezbekistan en de geplande waterkrachtdam in het Turkse Ilisu zijn 

allemaal voorbeelden van de manier waarop mensen in de loop van de ontwikkeling 

het milieu schaden, de basis voor alle economische activiteit en voor het leven zelf. 


Milieu 

? Kan je plaatselijke voorbeelden geven? Bijvoorbeeld, wat voor 

invloed op de omgeving waar jij leeft hebben wegenaanleg, 

mijnontginning of andere ontwikkelingen? 

De idee van duurzame ontwikkeling 

In 1989 propageerde de VN Wereldcommissie voor Milieu en Ontwikkeling (WCED), 

in wat het Brundtlandrapport genoemd wordt, het principe van “duurzame 

ontwikkeling”. Dit wordt gedefi nieerd als “ontwikkeling die tegemoet komt aan de noden 

van vandaag zonder de mogelijkheid van de toekomstige generaties om in hun 

behoeften te voorzien in het gedrang te brengen”. Dit werd in 1992 gevolgd door de 

Verklaring van Rio die stelde dat “mensen centraal staan in de zorg voor duurzame 

ontwikkeling. Ze hebben recht op een gezond en productief leven in harmonie met de 

natuur.” 

Het echte en dringende probleem is hoe je mensenrechtenkwesties als armoede, 

globalisering en het recht op ontwikkeling kan aanpakken zonder de omgeving die in 

onze behoeften voorziet te vernielen. 

Eén manier om dit aan te pakken, is door internationale afspraken over specifi eke 

kwesties. Op de klimaatconferentie van de VN in Kyoto (1997) bijvoorbeeld hebben 

de industrielanden specifi eke afspraken gemaakt om hun uitstoot van broeikasgassen 

te verminderen. Er werd veel onderhandeld over uitzonderingen voor ontwikkelingslanden 

en er waren veel kritische opmerkingen zowel over de uiteindelijke doeltreffendheid 

als de rechtvaardigheid van het defi nitieve akkoord. 

Een alternatieve aanpak is uitgaan van mensenrechten, wat zou garanderen dat 

de principes van rechtvaardigheid en gelijkheid in alle akkoorden centraal staan. 

Sommigen argumenteren dat milieukwesties reeds voldoende aan bod komen in 

de bestaande wetgeving over mensenrechten, bijvoorbeeld het recht op eigendom, 

gezondheid en leven. Anderen spreken op uiteenlopende wijzen over nieuwe of 

opkomende milieurechten. 

Eén idee is dat er een milieu-mensenrecht zou moeten toegevoegd worden aan de 

lijst van bestaande mensenrechten. In 1994 bijvoorbeeld stelt de ontwerpverklaring 

over de principes van mensenrechten en milieu: “Elke persoon heeft het recht op een 

veilige, gezonde en ecologisch stabiele omgeving. Dit recht en andere mensenrechten, 

met inbegrip van burgerlijke, culturele, economische, politieke en sociale rechten zijn 

universeel, onderling afhankelijk en ondeelbaar”. 

Sommigen, vooral ecologisten, hebben kritiek op een dergelijke vraag naar een 

milieu-mensenrecht. Zij vrezen dat als menselijk leven en gezondheid het doel zijn van 

milieubescherming het milieu enkel beschermd zal worden in de mate die nodig is voor 

het menselijk welzijn. In plaats daarvan pleiten ze voor een meer holistische aanpak 

van mensenrechten. Ze zeggen dat mensen deel uitmaken van de biosfeer (het 

levensweb op aarde) en dat bijgevolg hun plicht tegenover de mensheid niet losstaat 

van hun plicht om het milieu te beschermen. In een breder kader zouden aanspraken 

op mensenrechten zowel rekening moeten houden met intrinsieke waarden en de 

noden van de toekomstige generaties als met de tegenstrijdige belangen van staten 

en volkeren. 

Sommigen zijn van mening dat andere diersoorten “dierenrechten” zouden moeten 

hebben, zoals mensen mensenrechten hebben. 

In de wetgeving hebben dieren als zodanig geen rechten. Toch worden ze vaak door 

de wet beschermd. In de meeste Europese landen bijvoorbeeld zijn er wetten om het 

welzijn en de levensomstandigheden van boerderijdieren te waarborgen. 


K 

Wereldrampen 22 

Rampen 1996 2000 

Orkanen 62 99 

Overstromingen 

“De milieubeweging 

kan enkel overleven als 

ze een beweging voor 

rechtvaardigheid wordt. Als 

zuivere milieubeweging zal 

ze ofwel uitsterven ofwel 

overleven als collectieve 

“groenwasserij”. Geen enkele 

eerlijke milieuactivist kan 

genoegen nemen met deze 

rol. Maar als ecologische 

beweging en tegelijkertijd 

een beweging voor meer 

rechtvaardigheid heeft ze 

onbeperkte mogelijkheden.” 

Vandana Shiva 

347 

69 153 

Droogte 9 46

K 

Ecologische mensenrechten 

Ecologische mensenrechten kunnen beschouwd worden als een antwoord op de milieusituatie van de wereld. Ze zijn 

een product van onze tijd, zoals burgerlijke en politieke rechten een product waren van de historische gebeurtenissen 

in vroeger tijden. 

De Goldmanprijs voor het milieu 

Milieu 

Een andere mogelijke stap voorwaarts die door sommigen besproken wordt, is 

het concept van ecologische mensenrechten. Deze benadering tracht de fi losofi e 

van mensenrechten te verzoenen met ecologische principes. Mensenrechten 

(zoals menselijke waardigheid, vrijheid, bezit en ontwikkeling) dienen rekening te 

houden met het feit dat individuen niet enkel werkzaam zijn in een politieke en sociale 

omgeving maar ook in een natuurlijke omgeving. Net zoals elk individu de intrinsieke 

waarde van zijn medemens mens moet respecteren, moet hij ook de intrinsieke waarde van 

andere wezens (dier, planten en ecosystemen) respecteren. 

Een van de grootste uitdagingen waarmee leraren en jeugdwerkers vandaag de 

dag geconfronteerd worden, is het opvoeden van jongeren zodat ze het tweevoudig 

concept van respect voor de menselijke waardigheid en voor de intrinsieke waarde van 

het leven begrijpen en ernaar leven. Met andere woorden, “mondiaal denken en 

lokaal handelen”, en nieuwe levensstijlen vinden die ook houdbaar zijn in de toekomst. 

Deelname van jongeren en jeugdorganisaties 

Scholen, niet-gouvernementele milieuorganisaties en andere instellingen geven jongeren 

in elk land kansen om actief betrokken te worden bij milieuvraagstukken. Op 

plaatselijk niveau kunnen ze hun thuis, school en jeugdgroep milieuvriendelijker 

maken en kunnen ze deelnemen aan de plaatselijke besluitvorming. Op regionaal 

en nationaal niveau kunnen ze invloed uitoefenen op het publiek en politiek debat, 

door bijvoorbeeld brieven te schrijven, toneelstukken op te voeren en (vreedzaam) 

te demonstreren over kwesties die hen aanbelangen. Op internationaal en mondiaal 

niveau kunnen ze invloed hebben door verklaringen zoals het Handvest voor de Aarde 

en door internationale campagnevoerende organisaties als Greenpeace. 

Op alle niveaus kunnen jongeren deelnemen door correspondentie via het internet, door 

campagnes en door mondiale vieringen zoals de Werelddag voor het Milieu en 

de Dag van de Aarde. De Werelddag voor het Milieu, 5 juni, werd in 1972 door 

de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties ingesteld. Hij kan op veel 

manieren gevierd worden, met inbegrip van straatdemonstraties, fi etsoptochten, 

groene concerten, opstel- en affi chewedstrijden in scholen, het planten van bomen, 

inspanningen om te recycleren en opruimacties. Ieder jaar is er een thema waarop 

men zich kan richten. 

Voorbeelden van vroegere thema’s zijn onder andere “Voor het leven op aarde – Red 

onze zeeën”, “Armoede en het milieu – Doorbreek de vicieuze cirkel” en “Kinderen 

en het milieu” (www.unep.org 

www.unep.org). De Dag van de Aarde, 22 april, wordt gecoördineerd 

door het Earth Day Network, dat samenwerkt met andere milieu- en mensenrechtenorganisaties, 

bijvoorbeeld de Sierra Club en Amnesty International, om publiek actie 

te voeren door vieringen en door protestacties tegen schendingen van mensenrechten 

en milieuschandalen. www.earthday.net/events/events-europe.stm 

De Goldmanprijs voor het milieu is ’s werelds belangrijkste prijsprogramma om het werk van basis-ecologisten te honoreren. 

In 2000 won Oral Atanniyazova de prijs voor haar werk in de Oezbeekse gemeenschappen die waren getroffen door de 

ramp van het Aralmeer. Zij concentreerde zich op educatie, medische vraagstukken en familiaal welzijn, en de rechten 

van vrouwen en kinderen. 

In 2001 werd de prijs gewonnen door Myrsini Malakou en Giorgios Catsadorakis die zich inspanden om de bedreigde 

moerasecologie van Préspa in het Noordwesten van Griekenland te redden. Een van hun verwezenlijkingen was de 

ondertekening van een akkoord tussen Albanië, de vroegere Joegoslavische republiek Macedonië en Griekenland om het 

eerste grensoverschrijdend beschermd gebied van de Balkan te vestigen, een voorbeeld van vreedzame samenwerking 

tussen deze landen. 


Het werk van de Raad van Europa 

De Raad van Europa lanceerde zijn milieuprogramma in 1961. Zij concentreert 

haar activiteiten op dit gebied vooral op het behoud van natuur en landschappen. Het 

programma maakt nu deel uit van het Departement Cultuur en Cultureel en Natuurlijk 

Erfgoed van de Raad van Europa. De drie belangrijkste richtingen zijn: de Paneuropese 

strategie voor biologische en landschapsdiversiteit, het verdrag inzake het behoud van 

wilde dieren en planten en hun natuurlijk leefmilieu (het Verdrag van Bern, 1979) en 

het bevorderen van het bewustzijn van biologische en landschapsdiversiteit. 

De publicaties van de Raad van Europa zorgen voor informatie en bewustzijn over 

de bescherming van het milieu. Zijn netwerk van nationale instellingen draagt ook bij 

tot het bevorderen van het behoud van biologische en landschapsdiversiteit. 

Internationale documenten en verklaringen 

Een greep uit de talrijke verdragen en andere documenten die handelen over zowel 

milieu als mensenrechten en die nuttig kunnen zijn: 

1. Het Europees Handvest over milieu en gezondheid (1989) 

2. De VN Verklaring inzake milieu en ontwikkeling (1992) 

3. De ontwerpverklaring van principes inzake mensenrechten en milieu (1994) 

4. De Verklaring van Bizkaia over het recht op milieu (1999) 

5. Het Handvest van de Aarde (2000) 

Bronnen 

• Boyle, A., Anderson, M.R., Human rights approaches to environmental protection: An overview, 

Clarendon Press, Oxford, 1996. 

• Bosselmann, K., Human rights and the environment: redefining fundamental principles, 

www.arbld.unimelb.edu.au/envjust/papers/allpapers/bosselmann/home.htm 

• Caring for the Earth, The World Conservation Union (IUCN), United Nations Environment Programme 

(UNEP), World Wide Fund for Nature (WWF-UK), www.ciesin.org/IC/iucn 

www.ciesin.org/IC/iucn/CaringDS.html 

• Het Raad van Europa milieu programma, www.nature.coe.int 

• De 1994 ontwerp Princiepsverklaring over mensenrechten en het milieu: www1.umn.edu/humanrts/ 

instree/1994-dec.htm 

• Het Handvest van de Aarde initiatief, www.earthcharter.org 

• Worldwatch, www.worldwatch.org 

Milieu 


K 


5 juni 

Werelddag voor het Milieu 

22 april 

Dag van de Aarde 

“De redding van de 

wereld ligt in het menselijk 

hart, in het menselijk 

vermogen tot refl ectie, in 

de zachtmoedigheid van 

de mens en de menselijke 

verantwoordelijkheid. 

We worden nog steeds 

geregeerd door het 

destructieve en ijdele geloof 

dat de mens de kroon op 

de schepping is en niet 

enkel een deel ervan, en dat 

bijgevolg alles toegelaten 

is. We zijn nog altijd niet in 

staat om moraal voorrang 

te geven op politiek, 

wetenschap en economie. 

We zijn nog steeds niet in 

staat om in te zien dat de 

enige echte ruggengraat 

van ons handelen –als 

het handelen moreel moet 

zijn- verantwoordelijkheid is. 

Verantwoordelijkheid gaat 

boven mijn familie, mijn 

land, mijn onderneming, mijn 

succes. Verantwoordelijkheid 

tegenover het Zijn, waar 

ze juist zullen beoordeeld 

worden, en enkel daar.” 

Vaclav Havel 

349

K 

“Het zou een mooie 

levensfase moeten zijn: jong 

zijn en een leven voor je 

hebben dat je kan plannen 

en waarvan je kan dromen. 

Het zou bovendien even 

mooi moeten zijn of je nu 

een jonge vrouw bent of een 

jonge man. In werkelijkheid 

echter wordt aan veel 

jongeren het recht ontzegd 

om plannen te maken en 

dromen te koesteren, alsook 

hun recht op veiligheid en 

waardigheid. In werkelijkheid 

maakt het een groot verschil 

of je als jongen of als meisje 

geboren bent. Vrouwen 

lopen een veel groter risico 

dat hun fundamentele 

mensenrechten geschonden 

worden.” 23 

Aanverwante 

activiteiten 

• Loon naar werk?, 

pagina 103. 

• Binnen vier muren, 

pagina 110. 


pagina 138. 


hebben, pagina 152. 



• Wie zijn ik?, pagina 253. 

• Werk en kindjes, 

pagina 256. 


Enkele basisbegrippen 

Terwijl in de jaren 1970 en 1980 vrouwenrechtenactivisten praatten over het “integreren 

van de vrouw in het proces van ontwikkeling”, lag in de jaren 1990 de nadruk op de 

integratie van genderkwesties in ontwikkelingsbeleid en planning. 

Vandaag spreekt men zowel van “vrouwenrechten” als van “de gelijkheid tussen man 

en vrouw”. Wat wordt met deze termen bedoeld en wat is het verschil ertussen? De 

uitdrukking “mensenrechten van de vrouw” wordt gebruikt om te benadrukken dat 

vrouwenrechten mensenrechten zijn, rechten waarop vrouwen zich kunnen beroepen 

gewoon op grond van hun menszijn. Dit idee integreert het thema van de vrouw in de 

mensenrechtenbeweging en integreert tegelijkertijd principes van mensenrechten 

in de vrouwenbeweging. 

Gelijkheid tussen man en vrouw wil zeggen een gelijke mate van macht, deelname 

en zichtbaarheid van beide seksen in alle domeinen van het openbaar en privé-leven. 

Gelijkheid van man en vrouw moet niet worden begrepen als het tegendeel van 

verschillen tussen man en vrouw maar als het tegendeel van ongelijkheid tussen man 

en vrouw. Het wil de volledige deelname van vrouwen en mannen in de samenleving 

bevorderen. Gelijkheid van man en vrouw moet, zoals mensenrechten, voortdurend 

bevochten, beschermd en aangemoedigd worden. 

De term ‘gender’ verwijst naar de sociale rollen van man en vrouw die hen worden 

toegeschreven op basis van hun geslacht. Deze rolpatronen hangen daarom af 

van de specifi eke socio-economische, politieke en culturele context en worden 

beïnvloed door andere factoren met inbegrip van ras, etnische groep, klasse, seksuele 

geaardheid en leeftijd. Rolpatronen zijn aangeleerd en variëren sterk in en 

tussen culturen. In tegenstelling tot het biologisch geslacht van een persoon, 

kunnen rolpatronen veranderen. 

“De discussie over socialisering en stereotypen toonde aan dat de ‘oude’ vormen van 

socialisering ruimte creëerden voor nieuwe vormen van identiteit en individualiteit. 

‘Nieuwe’ vormen van socialisering komen in de plaats, maar het is mogelijk dat 

ze gelijkaardige stereotype verwachtingen kopiëren en gelijkaardige gevolgen 

voortbrengen als voorheen. De invloed van familie, school en werkplaats is misschien 

niet meer zo sterk, maar nieuwe informatietechnologieën en prille culturele praktijken 

(in muziek, media en televisie) komen misschien te hulp om de sociale macht van 

mannen te versterken en de ondergeschikte positie van vrouwen te behouden.” 34 

? Hoe makkelijk is het voor mannen om zich aan te passen aan 

de veranderingen die het gevolg zijn van de erkenning van de 

rechten van de vrouw? 


Voorbeelden van schendingen van de rechten van vrouwen 

Huiselijk geweld 

De meest voorkomende vorm van geweld tegen vrouwen is huiselijk geweld. Huiselijk 

geweld werd jarenlang beschouwd als een privé-zaak, waar de staat en het gerechtelijk 

systeem zich niet mee te moeien had. Toch is huiselijk geweld niet enkel een 

schending van het fysieke en psychologische welzijn van de betrokken vrouwen, en 

bijgevolg een directe aanslag op hun mensenrechten; het is ook een misdrijf. 

Statistieken tonen aan dat een vrouw meer kans heeft om geslagen, aangevallen en 

zelfs gedood te worden door haar partner of ex-partner dan door enig ander persoon. 

• Afhankelijk van het Europese land in kwestie zijn tussen 20% en 50% van de 

vrouwen het slachtoffer van huiselijk geweld. 

• Huiselijk geweld komt voor in alle lagen van de bevolking en in alle 

leeftijdsgroepen. 

• Huiselijk geweld neemt vele vormen aan: fysiek, seksueel, psychologisch en 

structureel. 

• Eén vrouw op vijf wordt ooit in haar leven het slachtoffer van seksuele aanranding. 

De leeftijd van de slachtoffers gaat van twee maanden tot 90 jaar. 

• 98% van de agressors is mannelijk, en 50% is getrouwd of leeft in een de 

facto huwelijk of als koppel. 

• 70% van de verkrachtingen gebeurt met voorbedachten rade en slechts 3% 

van de agressors is mentaal onevenwichtig. 

• Het fenomeen van groepsverkrachting neemt toe. 

• Cijfers tonen een toenemend aantal gevallen van aanranding van zeer jonge 

meisjes. 

“De statistieken zijn beroerd, naar welk deel van de wereld je ook kijkt… Geen enkel 

land of regio is vrij van huiselijk misbruik”. Dit staat te lezen in een rapport van Unicef 

over huiselijk geweld tegen vrouwen en meisjes dat in 2000 gepubliceerd werd in een 

eerste poging om de wereldwijde omvang van dit fenomeen vast te stellen. 

Trafi ek van vrouwen en meisjes 


Elk jaar worden miljoenen mannen, vrouwen en kinderen het slachtoffer van de 

wereldwijde mensenhandel in omstandigheden die gelijk staan met slavernij. Vele 

duizenden van hen zijn jonge vrouwen en meisjes die werden gelokt, ontvoerd of 

verkocht voor gedwongen prostitutie of andere vormen van seksuele dwangarbeid. 

Globalisering en moderne technologieën hebben deze ontwikkeling vergemakkelijkt. 

De onderliggende oorzaken van deze mensenhandel zijn o.m. armoede, werkloosheid 

en een gebrek aan onderwijs, factoren die elk op zich mensen dwingen risico’s te 

nemen om de kwaliteit van hun leven te verbeteren. Een onrustwekkende trend in de 

industrie-landen is “het gebruik van goedkope en niet aangegeven arbeidskrachten 

alsook het uitbuiten van vrouwen en kinderen in de prostitutie en de pornografi e.” 25 

Mensenhandel is zeker geen nieuw fenomeen, maar het verkopen van naïeve en wanhopige 

jonge vrouwen voor seksuele slavernij is een van de snelst groeiende criminele 

activiteiten geworden in de mondiale economie. “De handelsstroom tussen bepaalde 

ontwikkelingslanden (Noord- en Centraal-Afrika, Latijns-Amerika en Azië) en westerse 

landen van bestemming houdt aan. Maar het meest opmerkelijke element… is de 

toename van het aantal vrouwen en kinderen die vanuit Centraal- en Oosteuropese 

landen de Europese Unie binnengesmokkeld worden. Schattingen gaan tot 120.000 

vrouwen en kinderen die jaarlijks naar West-Europa worden gebracht.” 26 De handel in 

vrouwen en kinderen - en mensenhandel in het algemeen - is sinds enkele jaren een 

prioriteit op de agenda van de Raad van Europa. 

Genitale verminking van vrouwen ('vrouwenbesnijdenis') 

Genitale verminking van vrouwen (female genital mutilation, FGM) treft naar schatting 

ongeveer 130 miljoen meisjes en vrouwen en komt het meest voor in Afrika. FGM is 

een cultureel gebruik dat schadelijk is voor vrouwen en het recht van de vrouw op 


K 


8 maart 

Wereldvrouwendag 

25 november 

Internationale dag inzake 

geweld tegen vrouwen 

Ieder jaar worden er in de 

wereld twee miljoen jonge 

meisjes op deze manier 

besneden en dit bovenop de 

130 miljoen reeds besneden 

vrouwen. 27 

351

K 

leven, lichamelijke integriteit, gezondheid en seksualiteit schendt. Omdat het vooral 

wordt toegepast bij jonge meisjes, roept genitale verminking van vrouwen ook ernstige 

vragen op over de rechten van het kind. 

In confl ictzones... 

In de afgelopen jaren werden voorvallen van geweld tegen vrouwen gemeld in Bosnië, 

Cambodja, Tsjetsjenië, Haïti, Peru, Somalië, Sierra Leone, Oost- en West-Timor en 

in brandhaarden elders ter wereld. De internationale gemeenschap heeft nood 

aan een alternatief voor de enkele ad hoc internationale rechtbanken - zoals die voor 

ex-Joegoslavië en Rwanda. Hoewel deze nuttig en noodzakelijk zijn, zijn ze duidelijk 

inadequaat en onvoldoende in het beschermen van de rechten van vrouwen. 

De parlementaire vergadering van de Raad van Europa 

“betreurt dat, niettegenstaande het feit dat verkrachting erkend is als oorlogsmisdaad, het nog steeds, ook in recente 

confl icten (Kosovo en Tsjetsjenië), systematisch aangewend wordt als oorlogswapen dat niet enkel psychologisch trauma 

toebrengt maar ook gedwongen zwangerschap.” 28 

“Ongelijkheid en 

ongelijkwaardigheid tussen 

man en vrouw op het 

gebied van mensenrechten 

is onverenigbaar met 

de principes van echte 

democratie.” 

Parlementaire vergadering 

van de Raad van Europa, 

Resolutie 1216 (2000) 


? Wat kan er gedaan worden om een einde te maken aan het 

geweld tegen vrouwen en meisjes? 

Bestaande internationale mensenrechtendocumenten 

Sinds de Verenigde Naties hun eerste wereldconferentie over vrouwen hielden 

(Mexico City, Mexico, 1975) is er grote vooruitgang geboekt met betrekking tot 

het bereiken van gelijkheid tussen man en vrouw. Het VN Ontwikkelingsfonds voor 

de Vrouw (UNIFEM) werd in 1976 opgericht om vernieuwing en verandering in dit 

domein te fi nancieren. Sedert die tijd heeft het talrijke projecten en initiatieven overal 

in de ontwikkelingslanden gesteund en zo vrouwen aangemoedigd om op politiek, 

economisch en sociaal vlak voor zichzelf op te komen. 

Het eerste wettelijk bindend internationaal document dat discriminatie van vrouwen 

verbood en regeringen verplichtte stappen te ondernemen voor de gelijkberechtiging 

van de vrouw is het Verdrag inzake de Uitbanning van alle Vormen van Discriminatie 

van Vrouwen (“Vrouwenrechtenverdrag” of CEDAW). Dit werd in 1979 goedgekeurd 

en werd in 1981 van kracht. 

Het doel van het verdrag is om alle vormen van vrouwendiscriminatie uit te bannen. In 

artikel 1 wordt dit gedefi nieerd als “elke vorm van onderscheid, uitsluiting of beperking 

op grond van het geslacht, die tot gevolg of tot doel heeft de erkenning, het genot 

of de uitoefening door vrouwen - onafhankelijk van hun huwelijkse staat, en op voet 

van gelijkheid tussen mannen en vrouwen - van de rechten van de mens en de 

fundamentele vrijheden op politiek, economisch, sociaal, cultureel vlak, als burger 

of op welk ander vlak dan ook aan te tasten of teniet te doen.” Staten zijn verplicht 

periodiek rapporten in te dienen over de naleving van het verdrag. 

In de loop van het laatste decennium is een wereldwijde beweging ontstaan om de 

beperkende idee dat de rechten van de vrouw zouden ondergeschikt zijn ten opzichte 

van andere mensenrechtenvraagstukken te betwisten. 

In 1999 voegde de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties een facultatief 

protocol toe aan CEDAW; dit was uitgewerkt door het VN Comité voor de 

uitbanning van vrouwendiscriminatie. Dit facultatieve protocol werd van kracht 

in 2000. Het betekende een belangrijke stap in de bescherming van de rechten 

van vrouwen, doordat het individuele vrouwen of vrouwengroepen toelaat klachten 

wegens mensenrechtenschendingen direct bij het Comité voor de uitbanning van 

vrouwendiscriminatie in te dienen. Het geeft het Comité ook de mogelijkheid om 

onderzoeken te starten naar gevallen van zware of systematische schendingen van 

de rechten van vrouwen overal ter wereld. Toch is de macht van het protocol beperkt, 

omdat de staten die het ratifi ceerden een verzoek van het Comité, om schendingen 


van vrouwenrechten op hun territorium te onderzoeken, kunnen weigeren. 

Binnen de Raad van Europa wordt de kwestie van gelijkheid van man en vrouw beschouwd 

als een fundamenteel mensenrecht en valt het onder de bevoegdheid van 

Stuurgroep voor Gelijkheid tussen Vrouw en Man (CDEG). Dit is een intergouvernementeel 

orgaan binnen de Raad, dat analyses, studies en evaluaties uitvoert, 

strategieën en politieke maatregelen defi nieert en, waar nodig, beslissingen neemt 

over de gepaste wettelijke middelen. 

De vierde Wereldvrouwenconferentie van 1995 in Beijing, China, bracht bijna 47.000 

vrouwen en mannen bijeen, en was tot op heden de grootste VN-bijeenkomst van 

vertegenwoordigers van regeringen en ngo’s. Ter gelegenheid van deze historische 

gebeurtenis keurden 189 landen unaniem de Verklaring van Peking en het actieplatform 

goed. Nationale regeringen hebben er zich toe verbonden de gelijkheid van mannen 

en vrouwen te bevorderen in het formuleren van elk regeringsbeleid of programma. Ze 

wezen de volgende twaalf knelpunten aan: armoede, onderwijs en opleiding, gezond-heid, 

geweld tegen vrouwen, gewapende confl icten, economie, macht en besluit-vorming, 

institutionele mechanismen voor gelijkheid van mannen en vrouwen, mensenrechten, 

media, het leefmilieu en jonge meisjes. 

Onderwijs… de oplossing 

Het zou een belangrijke stap zijn om van de erkenning van rechten te evolueren naar 

het effectief afdwingen van rechten. Wie aan mensenrechteneducatie doet moet 

de gevoelige aard van de mensenrechtenvisie naar waarde schatten, en moet 

rekening houden met de verschillen in noden en reacties van individuele vrouwen. 

Zonder deze gevoeligheid zou mensenrechteneducatie gewoon een andere vorm 

van manipulatie of onderdrukking van vrouwen worden. Onderwijs is een belangrijk 

terrein voor het realiseren van gelijkheid tussen mannen en vrouwen omdat het een 

instrument is waarmee samenlevingen normen, kennis en vaardigheden overdragen. 

“Het bestrijden van geweld op basis van het geslacht en het bevorderen van gelijkheid 

tussen mannen en vrouwen vereist vorming en actieve betrokkenheid van alle 

sectoren van de samenleving, in het bijzonder van jonge vrouwen en mannen en van 

leden van minderheidsgroepen, van bij het begin.” 30 

? Geef jij, als opvoeder of jeugdleider, aandacht aan gendervraagstukken 

als je met jonge mensen werkt? 

Bronnen 

• Connell, R.W., Gender and power, Stanford University Press. 

• Mertus J., Flowers N., Dutt M., Local action, global change, UNIFEM and the Center for Women’s 

Global Leadership, 1999. 

• Williams S. and others, The Oxfam gender training manual, Oxfam Publication, 1994. 

• Ramberg I. Violence against young women in Europe, seminar report, Council of Europe, 2001. 

Enkele nuttige websites over vrouwenkwesties 

• OECD-DAC Gender, www.oecd.org/dac/gender 

• United Nations Educational, Scientifi c and Cultural Organisation (Unesco), http://portal.unesco.org/ 

en/ev.php-URL_ID=3160&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html 

• United Nations Statistics Division Gender Statistics, www.un.org/depts/unsd/gender 

• United Nations Development Fund for Women (UNIFEM), www.undp.org/unifem 

• Women Watch, www.un.org/womenwatch 


• European Women’s Lobby (EWL), www.womenlobby.org 

• Women against Violence Europe (Wave Network): www.wave-network.org 

• Men against Violence Against Women (MAVAW), http://menagainstviolence.tripod.com 

• Young Women from Minorities (WFM), www.wfmonline.org 


K 

Het belangrijkste probleem 

is dat de defi nitie van 

gelijkheid die gehanteerd 

wordt een zeer enge 

defi nitie is van gelijkheid 

de jure, die niet altijd tegen 

discriminatie beschermt. 

Een tweede probleem ligt 

in het feit dat vrouwen 

traditioneel deze kwesties 

hebben moeten aanpakken 

buiten de heersende 

maatschappelijke stroming. 

Een derde probleem is dat 

vrouwen in de meeste landen 

een zwakke positie innemen 

in de besluitvormingsstructuren. 

29 

353

K 

Aanverwante 

activiteiten 

• Globalisering: een 

woordenlijst, pagina 65. 


pagina 76. 

• Allemaal gelijk – allemaal 

anders, pagina 84. 


pagina 87. 

• Let op, we kijken toe!, 

pagina 91. 

• Onderwijs voor iedereen?, 

pagina 118. 


• Horoscoop van de 

armoede, pagina 141. 

• In één minuut, pagina 146. 

• Makah walvisvangst, 

pagina 162. 

• De impact van het internet, 

pagina 218. 

• Het gevecht om geld en 

macht, pagina 227. 

• Het web van het leven, 

pagina 231. 

Globalisering 

Onze wereld wordt hoe langer hoe meer één grote markt. Sommigen hebben zelfs al 

gezegd dat de wereld een dorp geworden is. 

We hebben allemaal de mond vol van globalisering, maar 

weten we ook wat het precies is? 

Globalisering verwijst naar een proces dat wordt gekenmerkt door: 

1. de groei van telecommunicatie- en informatietechnologieën; 

2. het wegvallen van nationale grenzen voor handel en investeringen; 

3. toenemende kapitaalstromen en de onderlinge afhankelijkheid van fi nanciële 

markten. 

Globalisering bevordert ontegenzeggelijk een toenemende mobiliteit van mensen, 

hoewel de controle op de migratie groter is dan ooit (luchtverkeer is nooit in de geschiedenis 

zo belangrijk geweest). Internationale allianties tussen bedrijven komen meer en 

meer voor (denk bijvoorbeeld aan de telecommunicatie- en de voedselindustrie) en het 

is mogelijk om door middel van computers te chatten met mensen uit praktisch elk land 

ter wereld. Tot slot hebben de recente fi nanciële debacles in Azië en Latijns-Amerika 

de toenemende fi nanciële en economische onderlinge afhankelijkheid aangetoond. 

En wat zijn de belangrijkste uitdagingen van de globalisering? 

Er heerst grote controverse over de huidige en potentiële gevolgen van de mondialisering. 

We kunnen vele netelige vraagstukken hiermee in verband brengen en in 

veel gevallen bestaan er geen duidelijke antwoorden. Talloze sectoren en individuen 

zoals mensenrechtenactivisten, geleerden, economisten, onderzoekers en sociologen 

die zich zorgen maken over de negatieve gevolgen hebben enkele van de volgende 

kwesties aangewezen als belangrijke uitdagingen: 

1. Vermindering van de staatssoevereiniteit: waar regeringen steeds minder 

controle hebben over belangrijke beslissingen die hun economie en bijgevolg 

het welzijn van hun volk kunnen beïnvloeden, hebben de machtigste 

transnationale bedrijven, intergouvernementele organisaties en private 

fi nanciële instellingen een toenemende invloed en zijn ze geneigd op te 

treden als regeringen. Dit is de reden waarom gezegd wordt dat de staatssoevereiniteit 

vermindert. Hun traditionele rol wordt opnieuw gedefi nieerd. 

2. “Gericht op de economie”: economische overwegingen komen in de plaats in 

van politieke en sociale overwegingen. Vermits privé-bedrijven en nationale 

en regionale intergouvernementele organisaties in toenemende mate een 


Globalisering 

overheersende rol gaan spelen in staten en op wereldvlak, bestaat het risico 

dat economische en fi nanciële aspecten als enige bekommernissen van deze 

instellingen de overhand zullen krijgen en andere fundamentele kwesties 

met betrekking tot sociale, gezondheids- of milieuaspecten genegeerd zullen 

worden. 

3. Gebrek aan transparantie en verantwoordelijkheid: regeringen, openbare 

instellingen, deskundigen van de nationale bank enz… aan wie van oudsher 

beslissingen over de toekomst van hun land en volk werden toevertrouwd, 

hebben in sommige gevallen meegemaakt dat deze verantwoordelijkheid hen 

geleidelijk werd ontnomen. Vermits zij het volk verantwoording verschuldigd 

zijn, worden vele van hun handelingen en beslissingen gecontroleerd, doch 

dit is niet het geval voor transnationale ondernemingen of internationale en 

regionale instellingen. In het geval van schendingen van de mensenrechten 

bijvoorbeeld, is het bijna onmogelijk om hen verantwoordelijk te stellen 

en hun handelen te controleren. Bovendien is in veel van deze gevallen 

bezorgdheid uitgesproken over het gebrek aan transparantie van de bestaande 

besluitvormingsmechanismen. In de Wereldhandelsorganisatie bijvoorbeeld 

worden sommige besluiten achter gesloten deuren genomen, na ingewikkelde 

informele of formele multilaterale onderhandelingen. 

4. “Wedren naar beneden toe”: een specifi ek kenmerk van de liberalisering van 

de handel is dat transnationale bedrijven geneigd zijn te verhuizen naar landen 

die verhoudingsgewijs betere voordelen bieden, wat concreet wil zeggen: 

lagere lonen voor werknemers, minder strikte arbeidswetgeving, soepelere 

arbeidsvoorwaarden, onbestaande of niet-toegepaste milieuwetgeving, lagere 

belastingen en vermindering van sociale uitgaven zoals werkloosheidsverzekering, 

gezondheidszorg enz… In deze omstandigheden komt men 

gemakkelijk tot de conclusie dat mensenrechten sterk beïnvloed worden 

door zulke praktijken, in het bijzonder maar niet uitsluitend wat betreft de 

economische en sociale rechten van de werknemers in de gastlanden, die 

worden geconfronteerd met moeilijke sociale en economische omstandigheden 

en nood hebben aan buitenlandse investeringen om hun reeds 

kwetsbare economie nieuw leven te helpen inblazen. 

5. Homogenisering: Sommigen stellen dat de dreiging om in één enkele 

geïntegreerde maatschappij met gestandaardiseerde sociale en culturele 

gedragspatronen te leven, ons zou conditioneren om hetzelfde voedsel te eten, 

naar dezelfde muziek te luisteren of naar dezelfde fi lms te kijken, waar we ook 

leven of welke nationaliteit we ook hebben. Dit zou de eigenheid van elk land 

ontkennen en ons het recht ontzeggen van onze eigen cultuur te genieten. 

In dit verband zijn boycots van consumenten om onethische en onwettelijke 

handelspraktijken recht te zetten soms succesvol geweest. Daarenboven 

proberen sommige ondernemingen en organisaties strategieën te ontwikkelen 

die de problemen van de globalisering zouden overstijgen. 

Wat nu meer specifi ek de liberalisering van de handel betreft, zijn enkele van de 

belangrijkste intergouvernementele internationale en regionale instellingen die hiertoe 

hebben bijgedragen: 

• De Wereldhandelsorganisatie 

• Het Internationaal Monetair Fonds 

• De Wereldbank 

• Het Wereld Economisch Forum. Dit is een private organisatie die de 2000 

machtigste bedrijven ter wereld samenbrengt. Ze komt elk jaar samen in 

Davos, Zwitserland. 

• Regionale handelsblokken zoals de Europese Unie, Het Noord-Amerikaans 

Vrijhandelsverdrag (NAFTA) en de Economische Samenwerking in het 

Aziatisch-Stille Zuidzeegebied (APEC) 

? Weet jij waar de kleren die je draagt en het voedsel dat je eet 

vandaan komen? 


K 

De Fair Trade Movement 

is van plan goederen en 

producten die geproduceerd 

worden in overeenstemming 

met sociale geplogenheden 

en de rechten van de 

mens van een keurmerk 

te voorzien. Op die manier 

kunnen de consumenten die 

zich bewust zijn van deze 

kwesties een verschil maken 

door macht als consument te 

gebruiken. 

355

K 

“De Subcommissie voor 

bevordering en bescherming 

van de mensenrechten… 

verzoekt alle regeringen en 

alle fora voor economisch 

beleid in de formulering 

van het internationale 

economisch beleid terdege 

rekening te houden met 

internationale verplichtingen 

en principes met betrekking 

tot de mensenrechten. 22 ” 

Globalisering 

De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, het Internationale Verdrag 

over Economische, Sociale en Culturele Rechten en het herziene Europees Sociaal 

Handvest, het Gemeenschapshandvest van de Sociale Grondrechten van de Werkenden 

en het EU Handvest over de Fundamentele Rechten (hoewel dit laatste nog niet 

wettelijk bindend is) zijn enkele van de meest relevante internationale en regionale 

documenten over de globalisering. Eveneens het vermelden waard is dat zowel de 

Subcommissie voor bevordering en bescherming van de mensenrechten van de 

Verenigde Naties als de Subcommissie preventie van discriminatie en bescherming van 

minderheden allebei resoluties over mensenrechten hebben goedgekeurd, de eerste 

over de liberalisering van de handel en de gevolgen hiervan voor de mensenrechten 

(Resolutie 1999/30) en de tweede over mensenrechten als eerste doelstelling van handel, 

investeringen en fi nancieel beleid (Resolutie 1998/12). 

Enkele van de verondersteld positieve kanten van globalisering 

1. Het herdefi niëren van burgerschap: burgerschap krijgt een nieuwe dimensie, 

die wereldburgerschap wordt genoemd. Het is te combineren met het 

traditionele concept van burgerschap, dat verbonden is met het uitoefenen 

van politieke en wettelijke rechten en plichten, zoals stemmen. Wereldburger 

zijn vandaag betekent inderdaad kritischer zijn over wat we verbruiken en in 

welke omstandigheden producten geproduceerd werden en meer bewust 

zijn van mondiale kwesties zoals de armoede in de wereld, milieuproblemen of 

geweld. Bovendien stellen sommigen dat sociale en culturele globalisering 

het tegendeel van homogeniteit betekent; dat integendeel nieuwe gebruiken 

en identiteiten ontstaan als resultaat van het interactieproces. 

2. Toenemende mobiliteit en snellere communicatie: Ondanks de duidelijk 

groeiende technologische kloof tussen de bezitters en de bezitlozen die 

een van de belangrijkste nadelen van deze trend is, is een van de positieve 

gevolgen van het openstellen van grenzen en de ontwikkeling van internet 

en andere technologieën dat het steeds makkelijker geworden is van het ene 

naar het andere land te reizen en contacten te onderhouden met mensen 

over de hele wereld. Dit geeft ons de gelegenheid te delen en van elkaar en 

andere culturen te leren; hopelijk door te leren meer tolerant en respectvol te 

zijn. 

3. Het geleidelijk openstellen van grenzen: Globalisering zou de ontwikkeling 

en implementatie van transnationale en regionale juridische systemen ter 

bescherming van de mensenrechten, die mensenrechtenschendingen kunnen 

rechtzetten, moeten vergemakkelijken. Het Europees Hof voor de Rechten 

van de Mens is een voorbeeld van een zeer effi ciënt regionaal systeem voor 

het beschermen van de mensenrechten. 

De anti-globalistische beweging 

Als antwoord op de financiële en economische globalisering zijn belangrijke 

sectoren van de maatschappij, verontrust door de negatieve gevolgen, begonnen 

met het organiseren van een wereldbeweging voor de promotie van wat zij een 

vermenselijking van de globalisering noemen. Deze internationale beweging, 

gewoonlijk anders-globalistische beweging genoemd, verenigt vakbonden, nietgouvernementele 

milieuorganisaties, politici, mensenrechtenactivisten, geleerden, 

vrouweninstellingen, enz… kortom, een brede waaier van instellingen en individuen die 

belang stellen in het opbouwen van een rechtvaardiger wereld die volgens hen niet 

kan bestaan zolang neoliberalisme, deregularisering en privatisering de belangrijkste 

motoren van de economische globalisering zijn. Ze pleiten voor globalisering met een 

menselijk gezicht. Sommige van deze groepen hebben hun ongenoegen willen tonen 

door deel te nemen aan grote protestacties tijdens vergaderingen georganiseerd door 

de G7+1 en andere instellingen die zulke fenomenen bevorderen. Jammer genoeg 

waren de gewelddadige incidenten die veel materiële schade hebben veroorzaakt het 

meest zichtbare aspect bij zulke gebeurtenissen. 

Deze beweging is zichzelf ook geleidelijk aan het organiseren. Het Wereld Sociaal Forum 


kwam samen in Porto Alegre, in Brazilië, “parallel” met de vergadering van het Wereld 

Economisch Forum in Davos, Zwitserland en gaf aan duizenden afgevaardigden 

van organisaties uit het maatschappelijk middenveld de gelegenheid om kwesties te 

analyseren die verband houden met globalisering en zijn gevolgen, en om alternatieven 

te bestuderen. Onder de slogan “Een andere wereld is mogelijk” waren als één van de vele 

kwesties besproken: de hervorming van de Wereldhandelsorganisatie, het verdedigen 

van mensenrechten (in het bijzonder economische, sociale en milieurechten) en de 

vermindering van schuld voor de Derde Wereld. 

Als besluit kunnen we Xavier Godinot van ATD Quart Monde citeren: “Globalisering 

is zowel een collectieve uitdaging als een uitnodiging voor elk van ons om nieuwe 

manieren uit te vinden om wereldburger te zijn.” 

Enkele ngo’s en instellingen die zich bezighouden met globalisering: 

Oxfam, www.oxfam.org 

Fédération Internationale des Droits de l’Homme, www.fi dh.org 

International Forum on Globalisation, www.ifg.org 

Third World Network, www.twnside.org.sg 

L’Observatoire de la Mondialisation, http://terresacree.org/obsmondi.htm 

ATTAC, www.attac.org 

World Social Forum, www.forumsocialmundial.org.br 

? Ken je nog andere instellingen of individuen van je eigen land 

die aan deze lijst kunnen worden toegevoegd? 

Bronnen 

Globalisering 

• Bîrzéa, C., Education for democratic citizenship: A lifelong learning perspective, Council for Cultural 

Co-operation, Strasbourg, June 2000, pp. 8-11. 

• Leary, V., “Globalisation and human rights”, Human Rights, New Dimensions and Challenges, Unesco, 

Paris, 1998, pp. 265-276. 

• “Mondialisation et droits de l’homme”, La Lettre, No. 28, Fédération Internationale des Droits de 

l’Homme, Paris, 1999. 

• “ Mondialisation et pauvreté“, Revue QUART MONDE, No. 175, Editions Quart Monde, Paris, 2000. 

• Oloka-Onyango, J., Udagama, D., “ Human rights as the primary objective of international trade, 

investment and fi nance policy and practice. Working paper submitted in accordance with Sub- 

Commission resolution 1998/12”. United Nations, E/CN, 4/Sub.2/1999/11, 1999. 


K 

“Solidariteit is de tederheid 

van volkeren.” 

Ernesto Cardenal 

357

K 

“Gezondheid is een staat van 

compleet fysiek, mentaal en 

sociaal welzijn en niet enkel 

de afwezigheid van ziekte.” 

Heave 

Aanverwante 

activiteiten 


pagina 76. 


pagina 110. 


pagina 135. 


hebben!, pagina 152. 



• Sport voor allen, 

pagina 210. 

Gezondheid 

Gezondheid is niet enkel een sociale, economische en politieke kwestie, maar 

heeft evenzeer betrekking op mensenrechten. Ongelijkheid en armoede liggen aan de 

basis van een slechte gezondheid, en van de dood van arme en gemarginaliseerde 

mensen. Het Wereldgezondheidsrapport (World Health Report) heeft ziektes en 

doodsoorzaken geklasseerd en genummerd. De belangrijkste doodsoorzaak ter 

wereld, volgens dit rapport, draagt het nummer 259.5: extreme armoede. Het is 

een vicieuze cirkel geworden: armoede veroorzaakt ziekte, wat op zijn beurt tot nog 

grotere armoede leidt. 

De voorbije decennia hebben wereldwijde economische veranderingen de gezondheid 

van mensen en hun toegang tot gezondheidszorg en sociale voorzieningen sterk 

beïnvloed. De rijkdommen van de wereld raken meer en meer geconcentreerd in de 

handen van een kleine groep economische spelers, die er naar streven hun private 

winst zo groot mogelijk te maken. Het economisch en fi nancieel beleid wordt meer en 

meer bepaald door een klein aantal regeringen en internationale organen, zoals de 

Wereldbank, het Internationaal Monetair Fonds en de Wereldhandelorganisatie. Het 

beleid van deze organisaties en de activiteiten van multinationale ondernemingen, 

hebben ernstige gevolgen voor het leven, de levensomstandigheden, de gezondheid 

en het welzijn van mensen, zowel in het noordelijk als in het zuidelijk halfrond. 

Als nooit tevoren leggen de cijfers met betrekking tot armoede en sterfte ongelijkheid en 

onrecht bloot: 75% van de wereldbevolking leeft in ontwikkelingslanden doch vertegenwoordigt 

slechts 8% van de farmaceutische markt. Een derde van de wereldbevolking 

heeft zelfs geen enkele toegang tot noodzakelijke basismedicatie. 

Aids en mensenrechten 

Een sprekend voorbeeld hiervan is aids. In rijke landen leven mensen met HIV/aids 

beter en langer dankzij anti-retrovirale medicatie, die door sommige staten gratis of 

tegen redelijke prijzen verschaft wordt, terwijl in zuidelijke landen mensen die besmet 

zijn met HIV sterven omdat ze geen toegang hebben tot medicatie. In de meeste 

gevallen komen de jaarlijkse uitgaven voor gezondheid neer op ongeveer 10$ per 

persoon. 

De Commissie Mensenrechten van de Verenigde Naties (VN) heeft, in een rapport over 

aids en mensenrechten, onder andere de volgende mensenrechten geïdentifi ceerd als 

sterk verbonden met de verspreiding van aids over de wereld 31 : 


Gezondheid 

• Het recht om te trouwen en een familie te stichten. Een rapport van de 

VN Commissie Mensenrechten stelt dat “het duidelijk is dat het recht van 

mensen met HIV/aids geschonden worden door voorhuwelijkse testen en/of 

de vereiste van ‘aids-vrije certifi caten’ als een voorwaarde voor het verkrijgen 

van de toelating om te trouwen voor de wet. Ten tweede gaan gedwongen 

abortus of sterilisatie van vrouwen die besmet zijn met HIV in tegen het recht 

om een familie te stichten, evenals het recht op vrijheid en integriteit van de 

persoon.” 

• De mensenrechten van kinderen en jongeren zouden ook bedreigd kunnen 

worden. “Vele van deze rechten, zoals de bescherming tegen mensenhandel, 

prostitutie, seksuele uitbuiting en seksueel misbruik, zijn relevant voor de 

aidspreventie, verzorging en ondersteuning van kinderen. Seksueel geweld 

tegen kinderen verhoogt immers hun kwetsbaarheid voor HIV/aids. De vrijheid 

om informatie en allerhande ideeën op te zoeken, te ontvangen en door te 

geven en het recht op onderwijs, zorgen er beiden voor dat kinderen alle 

HIV-gerelateerde informatie kunnen ontvangen en doorgeven. Zo kunnen ze 

infectie beter vermijden, en indien ze toch worden besmet kunnen ze daar 

beter mee omgaan.” 

• "Het recht op privacy omvat verplichtingen om de fysieke privacy te respecteren, 

waaronder de verplichting iemands toestemming te vragen voor een HIV-test, 

en ook de privacy van informatie, zoals de noodzaak tot het vertrouwelijk 

behandelen van alle informatie mbt iemands HIV status. Het belang van 

het individu bij zijn/haar privacy is van uitzonderlijk belang in de context van 

HIV/aids, ten eerste omwille van het indringende karakter van een verplichte 

HIV-test, en ten tweede wegens het stigma en de discriminatie verbonden 

met het verlies van privacy en vertrouwelijkheid bij bekendmaking van de 

HIV status. De gemeenschap heeft er belang bij de privacy van mensen te 

respecteren, zodat ze zich veilig voelen in het gebruik van publieke gezondheidsvoorzieningen." 

• Het recht op onderwijs. Dit recht bevat drie uitgebreide componenten die 

in de context van HIV/aids van toepassing zijn. Ten eerste hebben zowel 

kinderen als volwassen recht op educatie over HIV/aids, in het bijzonder inzake 

preventie en verzorging. Toegang tot educatie over HIV/aids is een essentiele 

levensreddende component van doeltreffende preventie- en zorgprogramma’s. 

Het is de plicht van de staat om er voor te zorgen dat in elke culturele en 

religieuze traditie de gepaste middelen gevonden worden om informatie over 

HIV/aids, zowel binnen als buiten scholen, in educatieve programma`s te 

kunnen opnemen. Ten tweede, staten zouden moeten kunnen verzekeren dat 

zowel kinderen als volwassen met HIV/aids niet gediscrimineerd worden inzake 

toegang tot onderwijs, zoals toegang tot scholen, universiteiten, beurzen en 

internationale educatie, of aan geen enkele beperking onderworpen worden 

omwille van hun HIV-status. De openbare gezondheid verschaft geen grond 

voor dergelijke maatregelen, aangezien er geen risico is dat HIV in een 

educatieve omgeving overgedragen wordt. Ten derde zouden staten door 

educatie, begrip, respect, tolerantie en non-discriminatie ten aanzien van 

mensen met HIV/aids moeten promoten. 

• Het recht op werk omvat het recht van elke persoon om toegang te hebben tot 

een job zonder enige voorwaarde behalve de nodige beroepskwalifi caties. Dit 

recht wordt geschonden wanneer een sollicitant of werknemer een verplichte 

HIV-test moet ondergaan en op basis van een positief resultaat geweigerd of 

ontslagen wordt. 

? Op welke wijze worden in jouw land mensen die lijden aan 

aids of die met het HIV-virus besmet zijn, in hun rechten 

geschonden? Hoe kan dit worden vermeden? 


K 


1 december 

Wereldaidsdag 

7 april 

Wereldgezondheidsdag 

359

K 

Gezondheid en leefmilieu in Europa 

Gezondheid en jongeren 

Gezondheid 

Sommige gezondheidskwesties zijn gelinkt aan milieuproblemen. In oktober 2001 werd een conferentie georganiseerd om 

de gevolgen van de klimaatsveranderingen en de aantasting van ded ozonlaag op de gezondheid te analyseren. Experts 

geloven dat “de potentieel schadelijke impact van de interactie tussen klimaatsverandering en ozonaantasting zeer duidelijk 

zijn” en dat “dringende actie vereist is om zowel de milieuschade als de impact op de gezondheid in te dammen”. 

De laatste jaren werd in de Europese lidstaten een zorgwekkende trend waargenomen. 

De consumptie van alcohol onder jongeren is sterk toegenomen; en dat 

op steeds jongere leeftijd. De schade die zij als gevolg daarvan ondervinden 

is aanzienlijk. Een vergelijkende risicoanalyse toont bijvoorbeeld aan dat één 

op vier sterfgevallen bij mannen tussen 15 en 29 jaar in de Europese regio aan 

alcohol te wijten is. Deze overwegingen leidden tot de beslissing om van ‘Jongeren en 

alcohol’ het thema te maken van de Ministeriële Conferentie van de Wereldhandelsorganisatie 

(Stockholm, 19-21 februari 2001). Het algemene doel van de conferentie 

was de uitvoering van het Europese Alcohol Actie Plan. 

De conferentie nam een verklaring aan die de volgende hoofdzaken bevatte: 

1. de identifi catie van alcohol als een belangrijk punt in de gezondheid van 

jongeren; 

2. de bevestiging van de noodzaak een publiek gezondheids-/alcoholbeleid te 

ontwikkelen, zonder enige tussenkomst van commerciële of economische 

belangen; 

3. het scheppen van de gelegenheid om jongeren in dit beleidsproces te 

betrekken; 

4. de noodzaak om doelen vast te leggen, zowel op nationaal als op lokaal niveau, 

om de impact van alcohol op de gezondheid van jongeren te verminderen. 

Verschillende stappen werden door het Regionaal Comité voor Europa van de Wereld 

gezondheidsorganisatie voor goedkeuring aanbevolen. Deze bevatten: 

• het versterken van internationale partnerschappen, in het bijzonder met de 

Europese Commissie, de Raad van Europa, het Kinderfonds van de Verenigde 

Naties, het Europees Forum voor Medische Bijstand en de Wereldgezondheidsorganisatie; 

• het onderhouden van contact met jongeren en hun organisaties doorheen de 

regio; 

• het tot stand brengen van een systeem dat toezicht houdt op de promotie van 

alcoholische dranken bij jongeren 

? Kan je een lijst maken van concrete en praktische acties die 

ontwikkeld kunnen worden om deze aanbevelingen in jouw 

gemeenschap of land tot uitvoering te brengen? 

Zoals hierboven benadrukt werd, kunnen en moeten jongeren strategische partners 

worden in activiteiten en programma`s die, door preventie of interventie, ingaan op 

gezondheidsproblemen. Er zijn reeds jongerenorganisaties actief op dit gebied, zoals 

de Internationale Federatie van het Rode Kruis en Red Crescent Societies, die over de 

hele wereld jongerenafdelingen hebben. De Wereldhandelsorganisatie, de Europese 

Commissie en de Raad van Europa hebben gezamelijk een project gelanceerd: 

het Europees Netwerk voor Gezondheidsbevorderende Scholen. Dit project legt de 

nadruk op het belang van gezondheidspromotie in het opvoedingsysteem, door middel 


van samenwerking tussen gezondheids- en opvoedingsdeskundigen en mensen uit 

de samenleving. 

Het recht op gezondheid 

Gezondheid 

In vele internationale mensenrechtenverklaringen wordt het recht op gezondheid 

vermeld. Dit is onder meer het geval in artikel 12 van het Internationale Verdrag inzake 

Economische, Sociale en Culturele Rechten, en artikel 24 van het Internationaal 

Verdrag inzake de Rechten van het Kind. Wat Europa betreft, verwijst artikel 13 van 

het Europees Sociaal Handvest uitgebreid naar dit recht: 

“Met het oog op het verzekeren van de uitoefening van het recht op sociale en medische 

bijstand, ondernemen de deelnemende partijen het volgende: 

1. Te verzekeren dat een persoon, die niet beschikt over de nodige middelen 

en niet in staat is deze middelen door eigen inspanningen of via andere 

bronnen te verwerven, in het bijzonder door steun vanwege het sociale 

zekerheidssysteem, voorzien wordt van de nodige bijstand en, in geval van 

ziekte, van de vereiste hulp; 

2. Te verzekeren dat een persoon die zulke verzorging ontvangt om die reden 

niet moet inboeten op zijn of haar politieke of sociale rechten; 

3. Er in te voorzien dat elke persoon de gepaste publieke of private diensten, 

zoals advies en persoonlijke hulp, ter preventie, verwijdering of verlichting 

van persoonlijke of familiale noden mag ontvangen; 

4. De verplichting de voorzieningen waarnaar in paragrafen 1, 2 en 3 van dit 

artikel gerefereerd wordt op het eigen grondgebied zonder onderscheid 

toe te passen op zowel de eigen burgers als de burgers van de andere 

ondertekenende partijen, dit in overeenstemming met hun verplichtingen onder 

de Europese Conventie over Sociale en Medische Bijstand, op 11 december 

1953 te Parijs ondertekend. 

Het Wereldgezondheidsrapport van 1999 heeft de volgende vier uitdagingen voor 

de nationale regeringen, de internationale gemeenschap en de civiele samenleving 

geïdentifi ceerd: 

1. Gezondheidssystemen zo sturen dat ze met een minimum aan interventies de 

grootste impact hebben in het verminderen van de last van ziektes bij arme 

mensen. Dit brengt met zich mee: een hernieuwd engagement om malaria 

onder controle te houden, meer inspanningen om tuberculose onder controle 

te houden, een focus op gezondheid en voeding van moeder en kind en de 

revitalisering en betere dekkingsgraad van inentingsprogramma’s. 

2. Gezondheidssystemen in staat stellen potentiële bedreigingen voor de 

gezondheid resulterend uit economische crises, ongezonde omgeving en 

risicogedrag pro-actief aan te pakken. Eén van de belangrijkste bedreigingen 

is tabaksverslaving. Een wereldwijd engagement om tabak te controleren zou 

miljoenen mensen van een vroegtijdige dood sparen. Andere prioriteiten zijn 

het bestrijden van de groeiende resistentie tegen antimicrobiële middelen en 

een effectief antwoord geven op de bedreiging van opkomende ziektes. Andere 

kritieke punten zijn polio en de promotie van een gezonde levensstijl (propere 

lucht en water, adequaat sanitair, gezonde voeding en veilig transport). 

3. Gezondheidssystemen creëren die voorzien in een algemene kosteloze (of 

goedkope) toegang tot gezondheidszorgen. Dit vereist publieke fi nanciering 

of sociale verzekering onde controle van de regering, of beide. Het wordt 

echter erkend dat wanneer diensten voor iedereen moeten worden voorzien, 

in dat geval niet alle mogelijkheden kunnen aangeboden worden. De meest 

kosteffectieve middelen moeten eerst aangeboden worden. Zelfs de rijkste 

landen kunnen niet hun hele bevolking voorzien van alle behandelingen 

waarvan de medische waarde het risico overtreft. 


K 

361

K 

4. Gezondheidssystemen aanmoedigen om te investeren in de uitbreiding van 

kennis die de 20 ste eeuwse revolutie in gezondheid mogelijk heeft gemaakt 

en die in de 21 ste eeuw voor nog meer voordelen zal zorgen. Meest kritisch 

is de nood aan onderzoek en ontwikkeling inzake infectieziektes die een 

disproportioneel effect hebben op de armen, en de ontwikkeling van een 

informatiebasis die landen moet helpen hun eigen gezondheidssysteem te 

ontwikkelen. 

Bronnen 

Gezondheid 

The World Health Report, World Health Organisation, www.who.int/whr/. 


Menselijke veiligheid 

Het concept van menselijke veiligheid kwam pas op het einde van de 20 ste eeuw 

opzetten. Tijdens de periode van 300 jaar voordien was het concept van veiligheid 

van de staat gebruikelijk en aanvaard. Staten hadden het recht, en werden effectief 

verwacht, hun territoriale integriteit te beschermen tegen externe bedreigingen, 

waarbij zelfs speciale maatregelen konden worden aanvaard. De notie van veiligheid 

echter, ten minste op internationaal niveau, stopte aan de landsgrenzen. 

Het discours omtrent veiligheid veranderde in de jaren ’90. De internationale gemeenschap 

begon het belang te aanvaarden van speciale maatregelen om niet alleen 

staten, maar ook mensen te beschermen tegen bedreigingen voor hun veiligheid, 

zelfs wanneer dit ingaat tegen de wensen van de betrokken regering. Voorheen werd 

het woord ‘veiligheid’ ook wel gebruikt met betrekking tot mensen, maar de radicale 

verandering in de jaren `90 lag in het internationale discours: voor de eerste maal 

werd de bescherming van een volk, wat voorheen werd beschouwd als de soevereine 

zaak van de afzonderlijke natiestaten, potentieel de zaak van de internationale 

gemeenschap. 

De woorden veranderden, en zo ook de daden 

Collectieve veiligheidsacties, die een coalitie van staten onder leiding van de VN 

betrekken, werden niet enkel ondernomen om de veiligheid van staten te vrijwaren, 

maar in de eerste plaats in naam van de veiligheid van mensen en volkeren. Gebeurtenissen 

waar eerder slechts naar verwezen werd als humanitaire rampen, werden nu 

herbenoemd in termen van veiligheid en vrede. Dit werd gebruikt om internationale 

handhavingsmaatregelen te rechtvaardigen. Eén van de eerste voorbeelden daarvan 

was het humanitaire interventieprogramma in Somalië (1992-1193), waar de VN 

stelde dat 

“de omvang van de menselijke tragedie … een bedreiging vormt voor de 

internationale vrede en veiligheid.” 

De Operatie van de VN in Somalië (UNOSOM) werd in 1992 tot stand gebracht om 

toezicht te houden op het staakt-het-vuren in Mogadishu en om humanitaire konvooien 

en verdeelcentra doorheen Somalië te beschermen. 


K 

“De betekenis van menselijke 

veiligheid is synoniem met 

deze van ‘de veiligheid van 

de mensen’… Het objectief 

van menselijke veiligheid is 

de veiligheid en overleving 

van alle mensen.” 

Dr. Sverre Lodgaard 

Aanverwante 

activiteiten 


• Geld om te besteden, 

pagina 173. 

• Rechten bingo!, pagina 202. 




• Geweld in mijn leven, 

pagina 244. 

• Als morgen komt, 

pagina 246. 

363

K 

"De Veiligheidsraad, 

Twee aspecten van verandering: 

Het bovenstaande stukje uit de VN resolutie over Kosovo illustreert de twee 

fundamentele veranderingen in de classifi catie van zaken die een bedreiging vormen 

voor de internationale veiligheid. 

1. De soorten gebeurtenissen die als bedreigend voor de veiligheid gezien 

worden; 

2. De uitbreiding van veiligheidsconcerns zodat die binnenstaatse gebeurtenissen 

alsook confl icten tussen staten betreffen. 

Wat heeft tot deze verandering geleid? 

Er zijn een heel aantal invloeden die deze verschuiving van de definitie van 

veiligheid die focust op de staat naar een die focust op hebben beïnvloed. Eén 

ervan was ongetwijfeld het einde van de Koude Oorlog, dat er voor zorgde dat de 

belangen van overheden en mensen die voorheen verborgen waren, nu het daglicht 

zagen. Een resultaat ervan was een uitbarsting van complexe en scherpe confl icten, 

dikwijls binnen staten, waarvan het verlies aan mensenlevens een nieuw soort 

antwoord vereiste. 

Toch was er misschien een belangrijkere invloed dan vooral het besef dat de bescherming 

van de mensen soms een internationale respons vereiste. Dit besef bestond 

eigenlijk al langer, doch het was de interventie in wat gezien werd als interne confl icten 

die als onmogelijk of onaanvaardbaar werd beschouwd. Nu heeft echter het pprofi el 

van mensenrechtenbezorgdheden in de wereld geleid tot een rechtvaardiging die, 

indien niet universeel, dan toch wijd verspreid aanvaardbaar was: mensenrechten 

bekommeren zich immers om mensen, eerder dan om staten, en alle landen zeggen 

het tenminste in principe met deze normen eens te zijn. 

? In hoeverre zou het binnenlands beleid van staten onderworpen 

moeten zijn aan het toezicht van de internationale 

gemeenschap? 

Individueel of staatsbelang? 


In gedachten houdend, de doelen en principes van het Handvest van de Verenigde Naties, en de primaire verantwoordelijkheid 

van de Veiligheidsraad voor het behoud van de internationale vrede en veiligheid, 

Vastbesloten de ernstige humanitaire situatie in Kosovo, Voormalige Republiek Joegoslavië, op te lossen en in een veilige 

en vrije terugkeer van alle vluchtelingen en verplaatste personen naar hun huis te voorzien, 

Vaststellend dat de situatie in de regio een bedreiging blijft vormen voor de internationale vrede en veiligheid … en 

handelend voor deze doelen onder Hoofdstuk VII van het Handvest van de Verenigde Naties, 

“… beslist dat de verantwoordelijkheden van de internationale veiligheidsmacht die zaal ontplooid worden en actief zijn 

in Kosovo zullen omvatten: 

1. Het ontmoedigen van hernieuwde vijandigheden … ; 

2. De demilitarisering van het Kosovaars Bevrijdingsleger (KLA) … ; 

3. Het tot stand brengen van een veilige omgeving waarin vluchtelingen en verplaatste personen terug naar huis kunnen 

keren … en waarin humanitaire hulp geleverd kan worden; 

Publieke veiligheid en orde verzekerend…” 

Uittreksels van Resolutie 1244 (1999). Aangenomen door de Veiligheidsraad van de VN op haar 4011de bijeenkomst, op 

10 juni 1999. 

Het centrale idee achter mensenrechten is dat er een bepaald niveau van menselijke 

waardigheid bestaat, waaraan door geen enkele regering of individu geraakt kan 

worden. Een onvermijdelijk gevolg van het omarmen van mensenrechten omarmen, 

beperken ze automatisch is dus dat staten een deel van hun soevereiniteit, in de oude 

betekenis van die term, inleveren. Door mensenrechtenverdragen te ondertekenen, 

gaan ze ermee akkoord het individu op de voorgrond van al hun acties te plaatsen, 

waarmee ze de mogelijkheid verliezen om eender wat te doen in naam van de staat. 



Dit idee heeft de laatste tien jaar terrein gewonnen op het vlak van de internationale 

relaties. Het resultaat daarvan was niet enkel een toegenomen aantal operaties 

van de Verenigde Naties met een breder mandaat dan voorheen, maar ook de 

toegenomen druk om een permanent internationaal strafhof op te richten, waar 

overtreders van mensenrechten buiten de grenzen van een bepaalde staat vervolgd 

kunnen worden. 

The International Criminal Court 

Voortdurende debatten: vrij zijn van ‘noden’ 

De oorsprong van de nieuwe focus op menselijke veiligheid wordt vaak gezocht 

in de publicatie, in 1992, van een “Agenda voor Vrede” door de VN Secretaris- 

Generaal Boutros Boutros-Ghali. Dit document stelde dat bedreigingen voor de 

veiligheid niet enkel van militaire aard zijn: 

“Een poreuze ozonlaag kan een grotere bedreiging vormen voor de 

blootgestelde bevolking dan een vijandig leger. Droogte en ziekte kunnen 

een bevolking even genadeloos decimeren als oorlogswapens.” 

Er werd gesteld dat stabiliteit van het leefmilieu, armoede, hongersnood en 

onderdrukking niet enkel op zich kritische veiligheidskwesties waren, maar dat zij 

evenzeer oorzaak en gevolg waren van confl icten. 

Het Human Development Report van 1994, van het VN Ontwikkelingsprogramma, 

gin g verder op het idee van een bredere interpretatie van het concept veiligheid. 

Het stelde dat het concept van menselijke veiligheid opgesplitst kon worden in twee 

factoren: 

1. “bescherming tegen plotselinge en pijnlijke ontwrichtingen van het dagelijks 

leven” (vrij zijn van angst) 

2. “veiligheid voor de constante bedreigingen van honger, ziekte, misdaad en 

onderdrukking” (vrij zijn van noden). 

Het rapport werkte deze concepten verder uit en identifi ceerde zeven aparte 

componenten van menselijke veiligheid: 

ß economische veiligheid (een verzekerd basisinkomen) 

ß voedselveiligheid (fysische en economische toegang tot voedsel) 

ß gezondheidsveiligheid (relatieve bescherming tegen ziekte en infectie) 

ß milieuveiligheid (toegang tot sanitaire watervoorzieningen, zuivere lucht en 

een niet aangetaste bodem) 

ß persoonlijke veiligheid (veilig voor fysisch geweld en bedreigingen) 

ß gemeenschapsveiligheid (behoud van culturele identiteit) 

ß politieke veiligheid (bescherming van de basisrechten en vrijheden) 

Niettemin werd deze brede opvatting van menselijke veiligheid bekritiseerd. Velen 

geloofden dat hoe meer elementen je in het concept betrekt, hoe minder bruikbaar 

het wordt voor de beleidspraktijk. Eén van de stichters van het internationale ‘Human 

Security Partnership’, het Canadese departement voor Buitenlandse Zaken en 

Internationale Handel (DFAIT), stelt een veel beperktere defi nitie voor: “Menselijke 

veiligheid betekent vrijwaring van zowel gewelddadige als niet-gewelddadige 

bedreigingen. Het is een conditie of toestand gekarakteriseerd door het vrij zijn van 

hardnekkige bedreigingen voor de rechten van mensen, hun veiligheid, of zelfs hun 

leven … De manier om te bepalen of het nuttig is een zaak in termen van menselijke 

veiligheid te stellen is de graad waarin de veiligheid van mensen op het spel staat.” 


K 

“Veiligheid is een voorwaarde 

die andere zaken mogelijk 

maakt.” 

Emma Rothschild 

Tussen 15 en 17 juli 1998 hield de internationale gemeenschap in Rome een bijeenkomst. Daar werd een statuut opgesteld 

dat, toen het goedgekeurd werd door 60 landen, een Internationaal Strafhof tot stand bracht. Het is een permanent hof om 

individuen te berechten die beschuldigd worden van genocide, oorlogsmisdaden en misdaden tegen de menselijkheid. 

365

K 

Jongeren en menselijke 

veiligheid 

Van jongerenorganisaties 

die in programma’s werken 

die bijvoorbeeld vrede, 

mensenrechteneducatie, 

milieukwesties en 

hongerbestrijding promoten, 

kan men zeggen dat ze 

allemaal ijveren voor een 

grotere menselijke veiligheid: 

ze proberen condities te 

ontwikkelen waarin mensen 

vrijer zijn van angst en van 

noden. 

“… redelijke mensen 

kunnen gewoon niet blijven 

toekijken op systematische 

bloedbaden die door de staat 

worden geleid. Fatsoenlijke 

mensen kunnen dit 

simpelweg niet tolereren en 

kunnen niet nalaten te hulp te 

komen als een reddingsactie 

binnen hun mogelijkheden 

ligt.” 

Vaclav Havel 

? Wat zijn de voor- en nadelen van de uitbreiding van het 

concept menselijke veiligheid zodat het zowel het vrij zijn van 

behoefte als het vrij zijn van nood inhoudt? 

De Human Security Agenda 


Ondanks de verschillende interpretaties, defi nities en klemtonen, hebben de verscheidene 

concepten van menselijke veiligheid een aantal gemeenschappelijke 

componenten. De volgende karakteristieken doen hun opmars als centrale elementen 

op de agenda van de menselijke veiligheid. 

• Er is een verschuiving van de nadruk van veiligheid van staten naar veiligheid 

van mensen. Dit wordt als één van de belangrijkste bijdragen van het concept 

van menselijke veiligheid beschouwd. Zoals reeds eerder vermeld, werd 

veiligheid eeuwenlang gezien als nationale veiligheid of veiligheid van de 

staat. De notie van mensenlijke veiligheid geeft mensen een grotere plaats 

in internationale discussies en brengd bezorgdheden over de beveiliging en 

veiligheid van mensen met zich mee, niet enkel van staten. 

• Dit brengt voor staten de verplichting met zich mee om de veiligheid van hun 

burgers te garanderen, en legt er opnieuw de klemtoon op. 

• Het erkent de verbondenheid van mensen en het feit dat vele kwesties 

grensoverschrijdend zijn. Een invalshoek van menselijke veiligheid 

beklemtoont de wederzijds afhankelijke aard van mensen in de hedendaagse 

wereld. Het herinnert ons eraan dat vele problemen geen nationaliteit hebben 

en niet aan politieke grenzen stoppen. Zo staan vrouwen en mannen in 

geïndustrialiseerde landen niet helemaal los van de problemen van armoede in 

ontwikkelingslanden. Ze worden ermee geconfronteerd in de migratiepatronen 

en ziektes die niet stoppen aan de grens. En mensen in ontwikkelingslanden 

worden bedreigd door industriële vervuiling geproduceerd in het noorden. 

• Het erkent het belang van niet-statelijke actoren. De internationale campagne 

tegen landmijnen is een veel geciteerd voorbeeld van een effectief initiatief 

waarvan niet-gouvernementele organisaties het speerpunt waren. 

"Organisaties uit de civiele samenleving zoeken meer mogelijkheden en een 

grotere verantwoordelijkheid om menselijke veiligheid te promoten. In vele 

gevallen zijn niet-gouvernementele organisaties hierin zeer effectieve partners 

gebleken." 33 

• Het vereist dat zij die verantwoordelijk zijn voor schendingen van mensenrechten 

en van humanitair recht ter verantwoording geroepen worden. De oprichting 

van een Internationaal Strafhof, evenals de internationale Straftribunalen voor 

ex-Joegoslavië en Rwanda, worden gezien als grote stappen vooruit in het 

nastreven van een agenda voor menselijke veiligheid. 

• Het beklemtoont de complexiteit van veiligheidskwesties en versterkt de nood 

aan genuanceerde antwoorden. Ondanks de verschillen in gebruik van de 

term 'menselijke veiligheid' is men het erover eens dat er door de gelaagdheid 

van het concept nood is aan coördinatie van en samenwerking tussen een 

hele reeks actoren. Eerder dan op militaire macht moet er gefocust worden 

op zachte macht ("beter krachtige ideeën dan krachtige wapens"). 34 

Persoonlijke veiligheid en de ECHR 

Het recht op vrijheid en veiligheid van een persoon wordt gegarandeerd door artikel 

5 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) Het belang van 

dit artikel werd al snel duidelijk in enkele van de eerste zaken die behandeld werden 

in Straatsburg. Van de eerste 10.000 zaken bestond bijna een derde uit zaken van 

individuen die van hun vrijheid beroofd waren. 


Het artikel handelt over de bescherming van fysische vrijheid en in het bijzonder 

over het vrij zijn van willekeurige arrestatie of vasthouding. Het garandeert een aantal 

procedurele basisrechten zoals het recht onmiddellijk geïnformeerd te worden over de 

reden van arrestatie, het recht om snel voor een rechter gebracht te worden en het 

recht om stappen te zetten waarbij over de rechtmatigheid van de detentie of van de 

voortdurende detentie snel door een rechtbank mag beslist worden. 

Voorbeelden van zaken die voor het Europees Hof van de Rechten van de Mens 

gebracht werden, zijn: 

1. Bozano versus Frankrijk, 1986 

Het Hof vond dat de omstandigheden van de arrestatie en deportatie van de 

aanklager van Frankrijk naar Zwitserland noch wettelijk waren noch compatibel 

met het recht op veiligheid van een persoon. 

2. Brogan en anderen versus het Verenigd Koninkrijk, 1988 

Het Hof vond dat de vasthouding van de aanklagers onder een preventieve 

antiterrorismewet voor een periode van langer dan vier dagen, zonder dat 

beslist werd over de legitimiteit van hun vasthouding, een schending vormde 

van het recht om snel voor een rechter gebracht te worden. 

3. De Wilde, Ooms en Versyp versus België, 1970-1971 

Bronnen 

Het Hof stelde dat de voor de aanklagers beschikbare procedures om de 

wettelijkheid van hun vasthouding onder de landloperswetgeving aan te klagen 

hen niet voldoende toegang gaf tot een verweer dat hen de noodzakelijke 

garanties gaf om de lange vrijheidsberoving, van zeven maanden tot een jaar 

en negen maanden, aan te vechten. 

• Annan, K., “Two concepts of sovereignty”, The Economist, 18 September 1999. 

• Charter of the United Nations, www.un.org/peace 

• www.humansecuritynetwork.org 

• Lodgaard, S., “Human security: concept and operationalization”, Norwegian Institute of International 

Affairs, unpublished, 2000. 

• Rothschild, E., “What is security?”, DAEDALUS, the Journal of the American Academy of Arts and 

Sciences, Vol. 124, No. 3, Summer 1995. 

• Human Development Report 1994, United Nations Development Programme, www.undp.org. 

• The Canadian Department for Foreign Affairs and International Trade (DFAIT), www.dfait-maeci.gc.ca/ 

foreignp/humansecurity 



K 

367

K 

Aanverwante 

activiteiten 

• ‘Teken-het-woord’ spel, 

pagina 116. 

• Strijders voor mensenrechten, 

pagina 126. 


• Spelletjes met beeldmateriaal, 

pagina 184. 

• De impact van het internet, 

pagina 218. 


pagina 246. 

Media 

In zijn autobiografi e vertelt president Mandela over een gesprek dat hij had met een 

groep jonge Inuit uit Goose Bay, ten noorden van de arctische cirkel: 

“… door te praten met deze slimme, jonge mensen, ondervond ik dat zij 

mijn bevrijding op de televisie hadden gezien en op de hoogte waren van 

de gebeurtenissen in Zuid-Afrika. ‘Leve het ANC!’ zei één van hen. De 

Inuit zijn aboriginals die vroeger mishandeld zijn geworden door de blanke 

kolonisten. Er waren parallellen terug te vinden tussen de zwarte Zuid- 

Afrikanen en de Inuit. Wat ik zo sterk besefte was hoe klein de planeet 

geworden was tijdens mijn verblijf in de gevangenis. Het was voor mij 

verbazingwekkend dat een Inuit, op het dak van de wereld, de bevrijding 

van een politieke gevangene in het zuiden van Afrika kon volgen. Televisie 

heeft de wereld doen krimpen en is zo een sterk wapen geworden om 

onwetendheid te verbannen en democratie te promoten.” 

Het proces dat hier door president Mandela treffend met één enkel beeld wordt 

beschreven is dat van een exponentiële versnelling in de verspreiding van de 

verschillende media. Iets meer dan een eeuw geleden, in 1895, verzond Marconi de 

eerste draadloze boodschap. Twintig jaar later ontdekte Edison de fonograaf. In de 

voorbije decennia hebben we, na de uitvinding van radio en televisie en de start 

van de uitzendingen in beide media, de technische vooruitgang zien versnellen. 

Hoe deze uitzendingen tegenwoordig plaatsgrijpen kon men moeilijk voorzien toen in 

1957 Sovjet wetenschappers de Spoetnik lanceerden, het eerste ruimtetuig dat in een 

baan rond de aarde werd gebracht, een metalen globe van zo'n 60 cm diameter die 

gemaakt was om de dichtheid van de buitenste atmosfeer van de aarde te bepalen. In 

dit geval werd de gebeurtenis via de radio uitgezonden, en de satelliet cirkelde slechts 

drie maanden rond de aarde. Twaalf jaar later zonden de VS op de televisie beelden 

uit van onze planeet en van de eerste man die voet zette op de maan. 

Vandaag staat het idee van één wereld en van communicatie via satellieten centraal 

in het aanpakken van mondiale en plaatselijke zaken. De eerste internationale 

satelliet, de Intelsat, werd in 1965 gestationeerd. Sindsdien zijn in het ruimtetijdperk 

telecommunicatie, informatietechnologie en optische elektronica versmolten met wat 

traditioneel als 'massamedia' worden beschouwd. De mensen kregen hierdoor een 

hele reeks middelen ter beschikking, van de mobiele telefoon tot het internet, om 

hun gezichtsveld uit te breiden, hun meningen te uiten, om met anderen in contact te 

komen en om verandering te begrijpen en erop te reageren. 

In de wereld van de media wijzigt de perceptie van verandering radicaal. De radio had 

38 jaar nodig om 50 miljoen mensen te bereiken, de televisie 13 jaar en PC's 16. Het 

world wide web (dé manier om internet te gebruiken) deed er slechts 4 jaar over. 


Uitdagingen voor een mediarijke wereld 

UNESCO heeft een commissie die helpt bij het analyseren van de moderne communicatietrends 

en van de centrale rol van de Westerse cultuur in het globaliseringsproces. 

Deze stelt dat nieuwe technologieën nooit geziene mogelijkheden bieden voor de 

media. Traditionele vormen van censuur worden steeds moeilijker. De media 

kunnen een gevoel van mondiale solidariteit versterken en multimediatechnologieën 

creëren nieuwe artistieke en intellectuele uitdagingen. Het gemak van reproductie 

en verspreiding maken het voor elke regering moeilijker informatie te controleren, 

laat staan te censureren, welke informatie wordt uitgezonden of ontvangen. De 

hedendaagse media ondersteunen bewegingen van mensen en zorgen ervoor dat 

de burger beter geïnformeerd is. Ze versterken ook een gevoel van wereldwijde 

solidariteit, zonder dewelke geen wereldwijde ethiek zich kon beginnen vormen. “Door 

bij te dragen tot inspanningen voor hulpverlening en door uitleg en actie te vragen 

van regeringen, hebben beelden van menselijk lijden mensen gemotiveerd hun 

bezorgdheid over en solidariteit met mensen in verre landen uit te drukken.” 

Maar er zijn ook negatieve effecten. Het is waarschijnlijk een onderschatting te zeggen 

dat op dit ogenblik in meer dan 20 landen meer dan 100 journalisten gevangen 

gehouden worden voor het uitoefenen van hun onweerlegbaar gegarandeerd recht 

op vrijheid van meningsuiting, om nog maar te zwijgen van degenen die hun leven 

gaven tijdens het uitoefenen van hun beroep. 

Een ander probleem dat benadrukt moet worden, is de beschikbaarheid van middelen. 

Hoe kan de communicatierevolutie miljarden mensen bereiken, wanneer honderdduizenden 

menselijke nederzettingen in de ontwikkelingslanden niet over elektriciteit 

beschikken? Zij zijn nog steeds de 'have-nots' van deze informatierevolutie. De 

'haves' vormen een minderheid. Het zijn voornamelijk burgers uit ontwikkelde 

landen en stedelingen over de hele wereld die de kans krijgen gebruik te maken van 

satelliettelevisie en van internationale informatienetwerken. 

Wist je dat… 

Media 

Welk effect hebben deze snelle ontwikkelingen op onze 

perceptie van gebeurtenissen in de wereld? 

Drie cruciale dimensies in de veranderende natuur van de media kunnen benadrukt 

worden: 

1. De snelle ontwikkeling van de telecommunicatie en de mediatechnologieën 

heeft de aard van de media veranderd. In termen van zowel tijd als ruimte 

worden ze een integraal deel van de gebeurtenissen. Live verslaggeving is 

een gebeurtenis op zich geworden. Voorbeelden hiervan zijn de landing van 

de marine van de VS in Somalië en Haïti, en de aanval op de Beli Dom en 

het Ostankino televisiestation in Moskou. 

2. Politici hebben een machtige en cruciale invloed op de media in ondemocratische 

landen en niet-erkende democratieën. In democratische landen 

proberen de politici de media te beïnvloeden door ‘spin-doctoring’. Aan de 

andere kant zijn de media zelf in toenemende mate in staat een beslissende 

invloed uit te oefenen op het gedrag en de beslissingen van de politici. 

3. Commercialisering brengt de diversiteit van programma’s onder druk, 

evenals de programma’s met betrekking tot minderheden, alternatieve 

culturen en subculturen. De jacht op hogere kijkcijfers wordt weerspiegeld in 


K 


21 november 

Wereldtelevisiedag 

17 mei 

Wereldtelecommunicatiedag 

Voor ontwikkelingslanden is de zwakke schakel in de ketting van de infrastructuur vaak “the last mile” van lokale uitwisseling 

naar het huishouden. Sommige Afrikaanse landen zijn inderdaad zo beperkt in telecommunicatie dat er minder dan één 

enkele telefoonlijn per 1000 mensen is. Of, om het nog duidelijker te maken: er zijn meer telefoons in Tokyo of Manhattan 

dan in heel Afrika. Het Human Development Report van 1999 geeft een wereldwijde vergelijking van de beschikbaarheid 

van telefoonlijnen, tv-toestellen, faxen, PC’s en Internet. Ontwikkelde landen hebben een gemiddelde van 502 telefoonlijnen, 

595 tv-toestellen, 45 faxen, 204 Pc’s en 35 internetaansluitingen per 1000 inwoners. Armere landen moeten het doen met 4 

telefoonlijnen, 36 TV’s, 0.2 faxen en geen signifi cant aantal PC’s of internetaansluitingen per 1000 inwoners. Vandaag 

de dag blijft de radio het enige medium dat voldoende verspreid is over de wereld en dat ook beantwoordt aan de noden 

van de mondelinge culturen. 

369

K 

“Iedereen heeft recht op 

vrijheid van mening en 

meningsuiting; dit recht 

omvat de vrijheid om zonder 

inmenging een mening te 

koesteren en ongeacht 

grenzen inlichtingen en 

denkbeelden op te sporen, te 

ontvangen en door te geven.” 

Artikel 19, Universele 

Verklaring van de Rechten 

van de Mens 

de verslaggeving van het nieuws. De nieuwspresentatie en de selectie van 

uittreksels uit de werkelijkheid die de media aan hun publiek presenteren, 

wordt nu gekarakteriseerd door het triviale, het bizarre en het schandalige. 

Een gevolg hiervan is dat echt nieuws nu minder plaats inneemt in de media. 

Er is minder bereidheid om de kosten van publieke zenders te dragen, zodat 

deze tot commercialisering gedwongen worden. In dit proces heeft het publiek 

het meeste te verliezen, namelijk zijn informatiebronnen. 

Nood aan alternatieven 

Media 

Artikel 11 van het Europees charter voor regionale en minderheidstalen (1992) over de media 

De partijen ondernemen, voor de gebruikers van regionale en minderheidstalen binnen de territoria waarin deze talen 

gesproken worden, overeenkomstig de situatie van elke taal, in zoverre publieke autoriteiten rechtstreeks of onrechtstreeks 

bevoegdheid hebben, macht hebben of een rol spelen in dit veld, en de principes respecterend van de onafhankelijkheid 

en autonomie van de media: 

A. in zoverre radio en televisie een missie van publieke dienst uitvoeren: 

i. de totstandkoming te verzekeren van tenminste één radiostation en één televisiekanaal in de regionale of 

minderheidstalen; of 

ii. de totstandkoming van ten minste één radiostation en één televisiekanaal in de regionale of minderheidstalen aan 

te moedigen en/of in de hand te werken; of 

iii. adequate voorzieningen te treffen zodat zenders programma’s aanbieden in de regionale of minderheidstalen. 

Vooral in tijden van spanning en gewelddadige confl icten, zoals bijvoorbeeld in 

de Balkan, “zouden nieuwe kanalen van vrije informatiestroom kunnen en moeten 

bijdragen aan pluralisme, economische en sociale ontwikkeling, democratie en vrede 

… Trainingsprogramma’s over journalistieke ethiek zouden journalisten gevoelig 

moeten maken voor vooroordelen en discriminatie.” 37 

Eén van de belangrijkste internetsites met informatie over mensenrechten, One World 

(www.oneworld.net), heeft de vier belangrijkste uitdagingen voor de democratie in de 

media opgesomd: 

1. Vrijheid van meningsuiting. Traditioneel hebben veel discussies over 

democratie in de media zich gericht op vrijheid van meningsuiting. In het 

bijzonder tijdens de jaren van de Koude Oorlog legden de westerse overheden 

sterk de nadruk op de staatscensuur in het Sovjetblok, in contrast met de 

zogezegde vrijheid van de eigen pers. Hoewel vrijheid van meningsuiting door 

vele instanties in de wereld nog steeds niet wordt verzekerd, toch heeft het 

zich exclusief richten op dit aspect andere meer fundamentele zaken van de 

mediademocratie doen vergeten. 

2. Stemprojectie. In de media is democratie meer dan enkel ‘in de mogelijkheid 

zijn te zeggen wat je wilt’. Mediademocratie draait om stemprojectie - jezelf 

laten horen. Hoewel de technologie het gemakkelijker dan ooit heeft gemaakt 

om je eigen tijdschrift te publiceren (of je eigen videonieuws op te nemen), is 

het heel moeilijk geworden om er zelfs maar een kleine groep mensen mee 

te bereiken. Zelfs wanneer je een verdeler kan vinden die het materiaal kan 

verspreiden over het kleine aantal nog onafhankelijke winkels die bereid zijn 

het in voorraad te nemen, betekent het feit dat je geen miljoenen kan uitgeven 

aan promotie dat maar een zeer klein aantal doorzetters er ooit toegang toe 

zal vinden. 

3. Concentratie van eigenaarschap. In zijn meer gesofi sticeerde vorm kan 

censuur, in plaats van door wettelijke repressie, door kapitalistische instellingen 

gepleegd worden, die samenwerken om een hegemonie van hun overtuigingen 

in stand te houden. De controle over de krachtige nieuwe mediamiddelen is 

nog steeds in handen van een klein aantal mensen (nationaal of internationaal), 


in privé-eigenaarschap of onder regeringsmonopolie. Dit betekent dat de 

meerderheid van de media in handen is van een kleine groep industriële 

reuzen. Of het nu in individuele landen is of - meer en meer - op mondiaal 

niveau, deze kartels oefenen effectieve controle uit over de beelden en 

verhalen doorheen dewelke wij de wereld begrijpen. In plaats van een echte 

democratische diversiteit, worden ons eindeloze versies van hetzelfde product 

aangeboden (steeds lichtjes anders verpakt). 

4. Hou het veilig. Dit gebrek aan variëteit heeft ernstige gevolgen. Het wordt 

steeds moeilijker in de doorsnee media alternatieven aan bod te laten komen. 

Hoeveel aandacht werd besteed aan de honderdduizenden mensen in Noord- 

Amerika en West Europa die tijdens de Golfoorlog campagne voerden tegen 

de aanvallen op Irak? Beperkte mediademocratie leidt tot beperkte politieke 

democratie. Alternatieve ideeën worden met opzet van de publieke aandacht 

weggehouden (in het bijzonder wanneer ze de adverteerders zouden kunnen 

beledigen). 

Concentratie van eigenaarschap 

“Twee bedrijven die kerncentrales bouwen bezitten twee van Amerika’s nationale TV-netwerken - General Electrics bezit 

NBC en Westinghouse bezit CBS. Het andere netwerk is eigendom van een cartoonbedrijf: Disney bezit ABC.” Dit bracht 

Ralph Nader, kandidaat voor het VS presidentsschap, onder de aandacht. Eén groep adverteerders heeft controle over 

40% van de markt. De concentratie van macht, zoals zichtbaar werd met de fusie van Amerika On Line (AOL), Time 

Warner en de Turner-groep, doet het spook opdoemen van culturele hegemonie. 

? We worden voortdurend via de massamedia blootgesteld aan 

commerciële propaganda. Denk je dat dit onze mogelijkheid 

beperkt om vrij keuzes te maken? 

? Denk je dat blootstelling van jongeren aan ongepaste 

materialen, met gewelddadige en racistische inhoud, op 

televisie bijvoorbeeld, hun denken en houding beïnvloedt? 

NGO’s en media 

Bronnen 

Media 

• Human Development Report 1999, United Nations Development Programme, www.undp.org 

• Human Development Report 2001, United Nations Development Programme, www.undp.org 

• www.coe.int/media 

• Our creative diversity, verslag van de World Commission on Culture and Development, Unesco, 

1995 

• World Communication and Information Report, Unesco publishing, 1999 


K 

Vrijheid van mening – nog 

veel werk voor de boeg 

“Vele journalisten overal ter 

wereld, inclusief Europa, 

worden nog steeds lastig 

gevallen, vervolgd en soms 

zelfs vermoord als zij verslag 

proberen uit te brengen over 

zaken van openbaar belang, 

aldus Secretaris Generaal 

van de Raad van Europa, 

Walter Schwimmer, in een 

verklaring naar aanleiding 

van de Werelddag van de 

Persvrijheid (3 mei 2001).” 38 

1. Het Baltische Mediacentrum is een onafhankelijke non-profi torganisaite die democratie, sociale ontwikkeling en 

internationale samenwerking promoot door een actieve inschakeling van de media: www.bmc.dk. 

2. AIM (Alternativena Informativna Mre.a / Alternative Information Network) is een netwerk van onafhankelijke journalisten 

in ex-Joegoslavië en de zuidelijke Balkan, die als dienstverlening diepgaande informatie verschaft, in de lokale talen 

en in het Engels: www.aimpress. 

www.aimpress.ch/. 

3. Reporters zonder Grenzen is een organisatie die informatie verspreidt over journalisten wereldwijd die vrijuit schreven 

en nu in ballingschap zijn. Ze organiseren petities en schrijfacties ter verdediging van bedreigde journalisten, zie 

www.rsf.fr. 

371

K 

“Brood in vredestijd is beter 

dan cake in oorlogstijd.” 

(Slovaaks spreekwoord) 

Aanverwante 

activiteiten 


• Kan het anders?, 

pagina 107. 


pagina 110. 



• Geld om te besteden, 

pagina 173. 

• Speel het spel!, pagina 190 

• Elektriciteitscentrale, 

pagina 194. 

• Geweld in mijn leven, 

pagina 244. 


pagina, 246. 


Wat is de verhouding tussen vrede en mensenrechten? Is 

vrede een mensenrecht? 

De massale schendingen van mensenrechten tijdens de tweede wereldoorlog, en het 

gewenst en noodzakelijk zijn van vrede lagen aan de oorsprong van de Raad van 

Europa. 

Een cultuur van mensenrechten is een allereerste voorwaarde om tot een situatie van 

vrede te komen in om het even welk land van de wereld. Het recht op vrede behoort tot 

de mensenrechten van de derde generatie of de zogenaamde solidariteitsrechten. 

UNESCO, de VN-organisatie voor onderwijs, wetenschap en cultuur, is de toonaangevende 

instelling die actief voor dit recht is opgekomen. Federico Mayor, de directeurgeneraal 

van UNESCO, lanceerde in 1994 een internationale oproep om een recht 

op vrede in te stellen. In 1997 werd een voorstel tot een verklaring, waarin vrede als 

een mensenrecht werd voorgesteld, voorgelegd aan de Algemene Vergadering van 

UNESCO. Het voorstel werd verworpen, maar het recht op vrede staat nog steeds op 

de agenda van de Verenigde Naties. De Commissie voor Mensenrechten keurde in 

het begin van 2001 een Resolutie goed ter Bevordering van het Recht van Volkeren 

op Vrede. 

? Ben je van oordeel dat er een specifi ek recht op vrede zou 

moeten bestaan, of is dit reeds vervat in de bestaande 

mensenrechten? 

Wat is vrede dan? 

Het begrip vrede heeft een belangrijke culturele dimensie. In de oosterse culturen 

wordt vrede traditioneel meer in verband gebracht met innerlijke vrede (vrede in onze 

geesten en harten), terwijl men in het westen vrede meer beschouwt als buiten het 

individu (afwezigheid van oorlog of gewelddadig confl ict). Zo betekent het Indische 

woord voor vrede “shanti” een volmaakte orde van de geest of gemoedsrust. 

Gandhi baseerde zijn fi losofi e en strategie op een concept dat Ahimsa genoemd 

wordt, en dat algemeen betekent zich onthouden van alles wat schaadt. Hij zei: 

“Letterlijk betekent Ahimsa geweldloosheid. Maar voor mij heeft het een veel hogere, 

een oneindig hogere betekenis. Het wil zeggen dat je niemand mag beledigen, je 

mag geen onbarmhartige gedachten koesteren, zelfs in verband met hen die je als 


je vijanden beschouwt. Iemand die deze leer volgt kent geen vijanden”. In de Mayatraditie 

verwijst vrede naar een concept van welzijn. Het is verbonden met de idee van 

een volmaakt evenwicht tussen de verschillende aspecten van ons leven. 

Er zijn vele defi nities voor vrede. Eén ervan, die een stevige invloed had, was het 

onderscheid tussen positieve en negatieve vrede dat werd uitgedacht door Johan 

Galtung, een internationaal bekende Noorse geleerde en vorser in dit gebied. 

Negatieve vrede betekent dat er geen oorlog is, geen gewelddadig confl ict tussen 

staten of binnen staten zoals de oorlogen in de Balkan. 

Positieve vrede daarentegen betekent een afwezigheid van oorlog of gewelddadig 

confl ict, die samengaat met een situatie van gelijkheid, rechtvaardigheid en 

ontwikkeling. 

We zouden deze twee begrippen als volgt kunnen samenvatten: 

Geen oorlog = negatieve vrede 

Geen oorlog + sociale rechtvaardigheid en ontwikkeling = positieve vrede 

Een positieve vrede wordt dus gekenmerkt door een hoge graad van sociale rechtvaardigheid 

en een minimale aanwezigheid van geweld. 

Terwijl sommigen menen dat alle problemen bij het beëindigen van een oorlog opgelost 

zijn, blijft er in werkelijkheid een groot deel van het werk te doen, namelijk de 

heropbouw van het land en de uitbouw van structuren die zullen leiden tot meer sociale 

rechtvaardigheid en tot ontwikkeling voor alle mensen in de betrokken landen. 

We kunnen dus stellen dat vrede niet alleen een kwestie is van ontwapening maar ook 

van de wijze waarop de mensen leven. 

? Wie zou er verantwoordelijk moeten zijn om strategieën in 

werking te stellen die om het even welke vorm van geweld in 

je eigen samenleving voorkomen? 

Vredesconferentie 

Maar kunnen we spreken over vrede zonder te spreken over 

geweld? 

Er zijn vele defi nities van geweld, o.a.de volgende: geweld is het gebruik van kracht 

– openlijk of verborgen – met als doel van een persoon of een groep iets te verkrijgen 

waarmee zij niet vrijelijk akkoord gaan. 

Er zijn verschillende soorten geweld. We kunnen een onderscheid maken tussen direct 

en indirect (of structureel) geweld: 

• Direct geweld = fysiek geweld 

• Indirect of structureel geweld = armoede, uitbuiting, sociale onrechtvaardigheid, 

geen democratie, enz. 

Er is daarom slechts vrede wanneer er geen direct en geen indirect geweld is. 

Wat is de prijs van geweld? 


In mei 1999 kwamen 10.000 vredesactivisten van alle leeftijden samen in Den Haag, om nieuwe strategieën te ontwikkelen 

voor een vredevolle 21° eeuw. Onder de deelnemers aan deze historische conferentie “Oproep van Den Haag” bevonden 

zich 1.500 jongeren uit 100 verschillende landen. Bij het slot van deze conferentie werd de Agenda van Den Haag voor 

Vrede en Rechtvaardigheid voor de 21° Eeuw voorgelegd aan de secretaris-generaal van de Verenigde Naties, Kofi 

Annan. Het is nu een offi cieel VN-document, met een 50-punten plan voor wereldwijde actie voor regeringen en de 

civiele maatschappij. 

In een situatie van niet-vrede zien de partijen die in het confl ict betrokken zijn hun 

economische en sociale rechten geschonden (de economie van het land wordt 

ver-stoord, er ontstaat een zwarte markt, verlies van job of huis, enz.) en ook hun 

burgerlijke en politieke rechten (het recht op leven is bedreigd, naast het recht om 

niet gemarteld te worden, of het recht op fysieke integriteit, enz.). De korte- en langetermijngevolgen 

van een gewelddadig confl ict zijn vernietigend op het gebied van 


K 

373

K 


21 september 


van de vrede 

De Internationale Campagne 

voor een Verbod op Landmijnen 

is co-laureaat voor 

de Nobelprijs voor vrede in 

1997. www.icbl.org 

mensenrechten en zij laten diepe sporen na in de samenleving. 

De statistieken en informatie hierna lichten de kosten van geweld toe, in menselijke 

en fi nanciële termen. 

Direct geweld 

1. In Bosnië-Herzegovina zijn er, ondanks de General Framework Peace 

Agreement (1995), nog steeds tussen 850.000 en 1.200.000 intern verplaatste 

personen of ontheemden; zo ‘n 17.000 personen zijn nog steeds opgegeven 

als vermist. 

2. In 3 maanden tijd stierven 800.000 personen tijdens de oorlog in Rwanda in 

1994. 

3. Het totaal aantal mensen die stierven gedurende de eerste wereldoorlog 

bedroeg 8.538.315. 

4. In de jaren ‘90 van de vorige eeuw zijn wereldwijd 5.000.000 mensen 

omgekomen in burgeroorlogen. 

5. Er circuleren 500 miljoen lichte wapens in de wereld. 

6. In de jaren 1990 moesten 50 miljoen mensen hun huizen ontvluchten wegens 

oorlogen en binnenlandse confl icten. 

7. Anti-persoonsmijnen (landmijnen) veroorzaken 800 doden per maand. 

8. In 1995 werden 53 miljoen mensen (1 per 115 aardbewoners) uit hun huis 

verjaagd: ze werden ofwel vluchtelingen ofwel intern ontheemden. 

Indirect geweld: 


1. Jaarlijks sterven ongeveer 17 miljoen mensen door gebrek aan medicijnen. 

2. Ongeveer 24.000 mensen sterven dagelijks van de honger. Dat is 1 persoon 

per 3,5 seconde. 

3. Meer dan 30.000 kinderen sterven dagelijks aan voornamelijk voorkombare 

ziekten. 

Geweld laat in het algemeen niet enkel fysische maar ook emotionele sporen na bij 

ieder die rechtstreeks of onrechtstreeks betrokken is geweest bij confl ictsituaties zoals 

oorlogen of gevallen van geweld tussen personen, bv. binnen een familie. Deze sporen 

kunnen langdurige trauma’s veroorzaken die niet zichtbaar zijn. Het is onmogelijk om 

hun fi nanciële kostprijs te schatten, maar de menselijke kost is enorm. 

? Denk je dat er regels zouden moeten zijn die de graad van 

geweld in tv-programma’s beperken? 

Prioriteiten in Openbare Uitgaven (in % van het BNP) 40 

Land Openbare Uitgaven 

voor Onderwijs 

1995 - 1997 

Openbare Uitgaven 

voor Gezondheidszorg 

1998 

Militaire Uitgaven 

1999 

Angola 6,2 (1985-1987) 5,8 23,5 

Costa Rica 5,4 5,2 ... 

Eritrea 1,8 ... 22,9 

Ethiopië 4,0 1,7 9,0 

Noorwegen 7,7 7,4 2,2 

Russische Federatie 3,5 2,5 (1990) 3,8 

Saoedi-Arabië 7,5 12,8 13,2 

Turkije 2,2 2,2 (1990) 5,0 

Oekraïne 5,6 3,6 3,1 

Verenigd Koninkrijk 5,3 5,9 2,5 


De 6 landen met de hoogste militaire uitgaven (in miljard US Dollar) 

Militaire uitgaven op wereldschaal en hun alternatieven 41 

Bedrag noodzakelijk om… 

A) de bevolkingsaangroei te stabiliseren: 

10,5 miljard $ (US dollar) 

B) de ontbossing te stoppen: 7 miljard $ 

C) de opwarming van de aarde te 

voorkomen: 8 miljard $ 

D) zure regen te voorkomen: 8 miljard $ 

E) gezondheidszorg te verstrekken: 

15 miljard $ 

F) honger en ondervoeding uit te roeien: 

19 miljard $ 

G) de vermindering van de ozonlaag te 

stoppen: 5 miljard $ 

H) bodemerosie te voorkomen: 24 miljard $ 

I) zuivere en veilige energie te voorzien: 

voor hernieuwbare energie: 17 miljard $ 

voor energie-effi ciëntie: 33 miljard $ 

J) om analfabetisme uit te roeien: 

5 miljard $ 


Rangorde 2000 (1999) Land 2000 Aandeel in militaire uitgaven op wereldvlak (%) 

1 (1) VS 280,6 37 

2 (7) RUSLAND 43,9 6 

3 (3) FRANKRIJK 40,4 5 

4 (2) JAPAN 37,8 5 

5 (5) VK 36,3 5 

6 (4) DUITSLAND 33 4 

De totale tabel = de totale jaarlijkse militaire uitgaven 

De uitgaven in 2001 bedragen 756 miljard $ (1 vakje = 1 miljard $) 

K) om de schulden van ontwikkelingslanden 

kwijt te schelden: 30 miljard $ 

L) om huisvesting te voorzien: 21 miljard $ 

M) om veilig zuiver water te voorzien: 

58 miljard $ 


K 

375

K 


25 november 

Internationale dag van de 

uitbanning van geweld tegen 

vrouwen 

“Net zoals ‘oorlog begint in 

de geesten van mensen’ 

begint ook vrede in 

onze geesten. Dezelfde 

diersoort die de oorlog heeft 

uitgevonden is bekwaam om 

de vrede uit te vinden. De 

verantwoordelijkheid ligt bij 

elk van ons.” 

De verklaring van Sevilla 

over Geweld 

Is geweld natuurlijk? 


Vele mensen zijn ervan overtuigd dat menselijke wezens van nature uit gewelddadig 

zijn en dat we daarom oorlogen, confl icten en ander geweld in ons leven en onze 

samenleving niet kunnen vermijden. Andere experts op dit terrein beweren dat we 

gewelddadig denken, voelen en handelen kunnen vermijden. De Verklaring van Sevilla 

over geweld, opgesteld in 1986 door een groep geleerden en wetenschappers uit vele 

landen, van alle windstreken, bevestigt dit als volgt : 

1. “Het is wetenschappelijk niet correct te zeggen dat we een neiging om oorlog 

te voeren van onze dierlijke voorvaderen hebben geërfd… Oorlog voeren is 

een uitsluitend menselijk fenomeen en komt niet voor bij andere dieren… 

2. Er zijn culturen die gedurende eeuwen geen oorlog hebben gevoerd en er 

zijn culturen die in bepaalde periodes regelmatig oorlog hebben gevoerd en 

in andere geen… 

3. Het is wetenschappelijk fout te zeggen dat oorlog of om het even welk 

ander gewelddadig gedrag genetisch geprogrammeerd is in de menselijke 

natuur… 

4. Het is wetenschappelijk fout om te zeggen dat mensen een “gewelddadig 

brein” hebben… hoe we ons gedragen wordt bepaald door hoe we werden 

geconditioneerd en gesocialiseerd...”. 

De meeste onder ons zijn door hun omgeving geconditioneerd om agressief en 

gewelddadig te reageren. Wij leren om agressief en in sommige gevallen gewelddadig 

te denken, te voelen en te handelen. Waar we ook leven, we zijn onderworpen 

aan een sociale en culturele druk die ons ertoe brengt om bijna constant over geweld 

te lezen, naar geweld te kijken en over geweld te horen. Tv-programma’s, publiciteit, 

kranten, videospelletjes en de muziek- en fi lmindustrie dragen ruim bij tot deze situatie. 

Vooraleer een kind de puberteit bereikt, heeft het duizenden moorden en gewelddaden 

gezien, enkel door tv te kijken. Onze moderne samenlevingen verdedigen, 

bewust of onbewust, geweld. Geweld wordt als een positieve waarde beschouwd. In 

de meeste culturen worden het afwijzen van geweld en het ontwijken van fysiek 

geweld en confrontatie als een teken van zwakte beschouwd, in het bijzonder voor 

mannen, die van kindsbeen af een zware druk voelen van hun leeftijdsgenoten. 

? Ben je het eens met de stelling dat geweld nooit 

gerechtvaardigd is, zelfs niet tegenover de meest 

gewelddadige personen? 

Pesten is een vorm van persoonlijk geweld tussen jongeren en het illustreert hoe 

geweld wordt gebruikt als een middel om je sterker te voelen door anderen schade te 

berokkenen. In een onderzoek in 2001 bij een aantal Spaanse middelbare scholen gaf 

bijna de helft van de geïnterviewde studenten toe dat ze gevallen kenden van medestudenten 

die geïntimideerd werden door andere studenten. 

Naast pesten zijn er vele vormen van geweld tussen personen: geweld dat veband houdt 

met alcohol- en druggebruik, geweld van bendes, gedwongen prostitutie, slavernij, 

geweld in scholen en geweld gekoppeld aan racisme zijn elk op zich uitingen van geweld 

tussen personen, die ons leven of dat van vele anderen beïnvloeden. Enkele van deze 

vormen beïnvloeden meer specifi ek jongeren – b.v. geweld van bendes, geweld op 

school en racistisch geweld. 

? Ben je het eens met het idee dat een “echte man” niet bang 

zou mogen zijn van geweld? 

Seksueel misbruik en seksueel geweld tegenover kinderen of vrouwen (of zelfs 

mannen) zijn wijdverspreide fenomenen in onze samenlevingen. In tegenstelling tot 

wat dikwijls wordt verondersteld, vinden de meeste gevallen van geweld thuis en in 

private ruimten plaats, en niet op straat. De daders zijn meestal gekend door hun 

slachtoffers, en ze misbruiken het vertrouwen dat zij genieten om hun misdaden te 

begaan. De meeste slachtoffers geven de misdaad niet aan of wachten vele jaren 


alvorens dat te doen. Daarvoor bestaan vele redenen, die meestal met elkaar 

verband houden, alsook met de situatie, de identiteit van de dader, de aard van het 

misdrijf (duurtijd en frequentie), de persoonlijkheid van het slachtoffer, enz. Het kan 

gebeuren dat het slachtoffer te jong is en pas veel later begrijpt wat er gebeurde. 

Het gebeurt ook dat ze hulp nodig hebben en niemand hebben op wie ze kunnen 

vertrouwen. Of dat ze het gebeurde aan iemand vertellen die het niet wil geloven, (dit 

komt vaak voor, vooral bij kinderen) . Of dat ze zich te beschaamd voelen, schuldig 

en verraden, of bedreigd en gemanipuleerd door de dader. In de meerderheid van de 

gevallen is de dader een familielid. 

Bronnen 


• Declaration on the Rights of Peoples to Peace, A/RES/39/11, United Nations General Assembly, 12 

November 1984. 

• Human Development Report 2000, United Nations Development Programme, Oxford University Press, 

USA, 2000. 

• Report 2000, Amnesty International, Amnesty International Publications, UK, 2000. 

• The Seville Statement on Violence, www.unesco.org/human_rights/hrfv.htm , Spain, 1986. 

• Tyler, J., Berry A. (Comp.), Time to abolish war, a youth agenda for peace and justice, Hague Appeal 

for Peace, European Youth Foundation, 2001. 

• United Nations Commission on Human Rights, Resolution on the Promotion of the Right of Peoples 

to Peace, E/CN.4/RES/2001/69, 25 April 2001. 

• Fisas, V., Introducción al estudio de la paz y del confl icto, Lerna, Barcelona, 1987. 

• Voices of youth explore children and war, www.unicef.org/voy/meeting/war/war-exp2.html 

www.unicef.org/voy/meeting/war/war-exp2.html, www.unicef.org/voy/meeting/war/war-exp2.html Unicef. 

• World Report 2001, Human Rights Watch, USA, 2000. 


K 

377

K 

“We mogen aan de 

toekomstige generaties 

geen egoïstisch Europa 

doorgeven, dat doof en blind 

is voor de behoeften van 

anderen.” 

Vaclav Havel 

Armoede 

Armoede is een wereldwijd probleem dat nog toeneemt. Wij hebben de neiging om 

armoede in verband te brengen met gebieden als Sub-Saharaans Afrika, Azië en 

Latijns-Amerika. Maar ook in Europa worden miljoenen mensen ermee geconfronteerd. 

Van de 400 miljoen inwoners van de EU leven er 60 miljoen onder de armoedegrens 

(die is vastgelegd op 50 % van het gemiddelde inkomen in een land) en zijn er 2,7 

miljoen dakloos. In Spanje leeft 20 % van de bevolking onder de relatieve armoedegrens 

en 4,5 % van de bevolking leeft in extreme armoede. In het Verenigd Koninkrijk 

groeit een derde van de kinderen op in armoede. 

Armoede tijdens de periode van overgang 

“… bijna alle voormalige socialistische landen werden tijdens de periode van overgang geconfronteerd met een belangrijke 

toename van de armoede. Desalniettemin is armoede er geen absoluut nieuw fenomeen en is ze niet alleen aan het 

overgangsproces te wijten. Armoede bestond al eerder in de Sovjet Unie en de regio, alhoewel het wegens politieke en 

ideologische redenen niet erkend werd. Een sociale groep die vroeger geen armoede kende zijn de werknemers in de 

openbare sector, die hun salarissen en levensstandaard dramatisch hebben zien verminderen. Werkloosheid is een van 

de belangrijkste redenen van armoede in de regio.” UNDP, 2001. 

Armoede in de wereld 

“In de rijke landen haalt minder dan 1 kind op 100 zijn vijfde verjaardag niet, terwijl in de armste landen 1 kind op 5 sterft 

voor het 5 jaar oud is. Terwijl in de rijke landen minder dan 5 % van alle kinderen onder de vijf jaar ondervoed zijn, geldt 

dat voor de helft van de kinderen in de arme landen.” De Wereldbank, 2000. 

Aanverwante 

activiteiten 



• Zet een stap voorwaarts, 

pagina 213. 



• Waar sta jij? pagina 250. 

De defi nities van armoede 

Absolute armoede wordt gemeten met wat beschouwd wordt als het minimum om te 

overleven. Door deze defi nitie wordt er van uit gegaan dat er minimum standaarden 

zijn en dat mensen die daaronder blijven beschouwd kunnen worden als ‘arm’. Een 

van de meest gebruikte maatstaven is het inkomensniveau: wanneer het inkomen van 

een persoon of een gezin onder een bepaald niveau blijft dat als een minimum wordt 

gesteld om een redelijke levensstandaard te hebben, dan wordt die persoon of dat 

gezin als arm beschouwd. 

Bij relatieve armoede wordt de status van een specifi eke groep bepaald en gemeten 

in verhouding tot anderen in dezelfde leefomgeving, gemeenschap of hetzelfde 

land. Bijgevolg kan iemand die in een ontwikkeld land als arm beschouwd wordt 


een hoger inkomen hebben dan iemand die in een minder ontwikkeld land als 

bemiddeld wordt beschouwd. De betekenis van armoede hangt af van de gewoontes, 

de standaarden en de waarden van elk land en elke regio. In deze zin is er ook een 

culturele dimensie in de perceptie van wat armoede is. 

In deze tijd erkennen velen dat armoede niet noodzakelijk vermindert door de 

economische groei van een land. In landen met een economische groei is de armoede 

niet verdwenen. Zo kent bv. Polen in economisch opzicht een aanzienlijk succes, 

maar de armoede is er nog toegenomen. Het wordt in brede kringen aangenomen 

dat “armoede een multi-dimensioneel fenomeen is dat bestaat uit mentale, politieke, 

maatschappelijke en andere aspecten”, samen met een materiële dimensie (normaal 

uitgedrukt als fi nanciële waarde). De onderliggende factoren kunnen economisch, 

sociaal, politiek of ecologisch zijn. Armoede heeft vele gezichten: zij kan ruraal of 

stedelijk zijn, een permanente of tijdelijke situatie. Sommigen kunnen hun hele leven 

arm zijn, terwijl anderen in armoede terechtkomen en er terug uit los geraken. Het is 

geen statische toestand. 

Nog een belangrijke dimensie van armoede betreft wat vaak de “vervrouwelijking 

van armoede” wordt genoemd. Dit betekent dat er een overwicht van vrouwen bij 

de armen is, wat gekoppeld wordt aan, naast andere oorzaken, de naar geslacht 

scheefgetrokken gevolgen van armoede. 

Armoede en mensenrechten 

Armoede 

De Verklaring van Wenen en het Actieprogramma dat werd goedgekeurd gedurende 

de Wereldconferentie Mensenrechten in Wenen, in juni 1993, stellen dat “het bestaan 

van alom verspreide extreme armoede het volledige en effectieve genot van mensenrechten 

belet... vooral de economische, sociale en culturele rechten.” (artikel 14) 

Het is belangrijk om te beseffen dat het ontzeggen van doeltreffende gezondheidszorg, 

onderwijs, gelijkheid, onderdak enzovoort (wat enkele van de gevolgen zijn 

van armoede en sociale uitsluiting), de toegang verhindert tot burgerlijke en politieke 

rechten, wat op zijn beurt mensen belet om hun economische, sociale en culturele 

rechten op te eisen. Dat is een duidelijk voorbeeld van de ondeelbaarheid en de 

onderlinge afhankelijkheid van de mensenrechten. 

Amnesty International en economische, sociale en culturele rechten 

De Verklaring over het Recht op Ontwikkeling, die op 4 december 1986 door de 

Algemene Vergadering van de VN aanvaard werd, is het eerste internationale instrument 

dat exclusief verwijst naar het recht op ontwikkeling. Het is nauw verbonden met de 

tweede generatie van mensenrechten, zoals die beschreven zijn in het Internationaal 

Verdrag over Economische, Sociale en Culturele Rechten. Ontwikkeling is in artikel 

1 omschreven als “een globaal economisch, sociaal, cultureel en politiek proces dat 

streeft naar verbetering van het welzijn van alle mensen en personen, gebaseerd op 

hun vrije, actieve en betekenisvolle deelname aan de ontwikkeling en aan de eerlijke 

verdeling die er het gevolg van is.” Artikel 2 van dezelfde verklaring benadrukt dat “de 

menselijke persoon het belangrijkste onderwerp van ontwikkeling is en dat hij/zij een 

actieve deelnemer aan, en genieter van, het recht op ontwikkeling zou moeten zijn.” 

? Denk je dat alle teksten die door regeringen zijn goedgekeurd 

een verschil kunnen maken in de strijd tegen wereldwijde 

armoede? 

Op de Wereldtop voor Sociale Ontwikkeling in 1995, bekend als de Top van Kopen- 


K 

“Economische groei vergroot 

de materiële basis voor de 

voldoening van de menselijke 

behoeften, maar de mate 

waarin aan deze behoeften 

wordt voldaan hangt af van 

de verdeling van de middelen 

tussen de mensen en de 

verdeling en aanwending van 

de kansen, vooral de kansen 

op de arbeidsmarkt” 

Moreira 

De Vierde Wereld Jongeren 

Beweging 

Is een deel van de Vierde 

Wereld Beweging, een 

organisatie die de strijd tegen 

de armoede als doelstelling 

heeft. 

www.atd-fourthworld.org 

De Internationale Algemene Vergadering van Amnesty International, die in augustus 2001 plaatsvond, keurde de uitbreiding 

van het mandaat van de organisatie goed, ten einde haar toe te laten om voor een brede waaier van mensenrechten te 

werken. Vanaf nu zal de organisatie niet alleen strijden tegen marteling of voor gewetensgevangenen, maar ook tegen 

alle vormen van discriminatie, of ze nu burgerlijke en politieke rechten beperken, of economische, sociale en culturele 

rechten. 

379

K 


17 oktober 

Internationale dag voor de 

eliminatie van armoede 

5 december 

Internationale vrijwilligersdag 

voor economische en sociale 

ontwikkeling 

Het Europees Sociaal Handvest 

In de Millennium Verklaring 

(september 2000), verbond 

de wereldgemeenschap zich 

ertoe om de armoede uit 

te roeien, met als concreet 

streven het aantal mensen 

met een inkomen van minder 

dan 1 USD per dag tegen 

2015 te halveren. 

hagen, verbonden 185 landen zich ertoe, bij monde van hun afgevaardigden, om 

de absolute armoede uit te roeien. Daartoe aanvaardden ze concrete plannen en 

voorstellen. De staatshoofden en regeringsleiders namen een verklaring aan en een 

actieplan, bekend als “Kopenhagen + 6”, maar in September 2001 werd geen enkel 

van de gestelde doelen volledig bereikt. 

Het bestaande internationaal en regionaal instrumentarium heeft een beperkte invloed 

gehad op de strijd tegen armoede. Een reden daarvoor is dat vele van deze instrumenten 

geen mechanismen bevatten om die rechten af te dwingen. Een andere reden 

is dat, alhoewel er gedurende de laatste 50 jaren vooruitgang is geboekt wat betreft de 

ontwikkeling van een raamwerk voor mensenrechten, en alhoewel de internationale 

gemeenschap aanvaard heeft dat duurzame menselijke ontwikkeling onmogelijk is 

zonder respect voor mensenrechten, er nog altijd geen uitdrukkelijk verband wordt 

gelegd tussen armoede en mensenrechten. De Universele Verklaring van de Rechten 

van de Mens en de twee internationale mensenrechtenverdragen verwijzen in hun 

inleiding wel naar het vrij zijn van gebrek, en de mensenrechtenverdragen voorzien 

wel degelijk in het recht op een adequate levensstandaard die voldoende voeding, 

kledij en wooncomfort inhoudt. 

Slotbeschouwingen 

Armoede 

Met het oog op het verzekeren van een daadwerkelijke uitoefening van het recht op bescherming tegen armoede en 

sociale uitsluiting, verbinden de Partijen zich om : 

a) maatregelen te nemen, in het kader van een alomvattende en gecoördineerde aanpak, om aan personen en families, 

die in een situatie van sociale uitsluiting of armoede leven of dat risico lopen, de toegang te bevorderen tot werkgelegenheid, 

huisvesting, opleiding, opvoeding, cultuur en sociale en medische bijstand. 

b) deze maatregelen te herzien en ze zo nodig aan te passen. 

Het herziene Europees Sociaal Handvest, artikel 30. 

Een van de meest algemene vooroordelen over armen is dat ze zich in die situatie 

bevinden omdat ze dat willen of omdat ze niet hard genoeg werken – wat inhoudt dat 

ze lui en onverantwoordelijk zijn. Dat is een manier om de armen met de volledige 

verantwoordelijkheid voor hun situatie op te zadelen. Het laat vermoeden dat de 

maatschappij niet verantwoordelijk voor hen zou zijn en dat ze niets voor hen kan 

doen. Deze aanpak gaat niet samen met een cultuur van mensenrechten, omdat het 

de mensen die zichzelf uitgesloten zien de kans ontneemt om waardig te leven en 

hun rechten uit te oefenen. Zij haalt bovendien de gevolgen van armoede (veranderd 

gedragspatroon, drugsmisbruik, de weigering om te werken, alcoholgebruik enz.) 

dooreen met de ingewikkelde grondoorzaken. 

Om de armoede uit te roeien moeten we haar wortels aanpakken, niet alleen de onmiddellijke 

noden, en dat vereist een belangrijke politieke inspanning van staten en 

internationale organisaties: armoede heeft dus een sterke politieke dimensie. 

“De strijd tegen armoede is een door en door politiek onderwerp. In de 

meeste samenlevingen heeft armoede te maken met de ongelijkheden in 

de verdeling van macht, rijkdom en kansen.” UNDP 2001 

? Ben je het eens met deze stelling? 


Bronnen 

Armoede 

Voorbeelden van sociale indicatoren die verband houden met armoede: werkloosheid 

en jongeren in Oost-Europa 

Zoals in het Westen hebben jongeren te lijden van hogere werkloosheidscijfers dan andere volwassenen. In 1999 waren 

er in Centraal en Oost Europa en in de Gemeenschap van Onafhankelijke Staten (in het totaal 27 landen) 65 miljoen 

jongeren tussen 15 tot 24 jaar. Van de totale jeugdige bevolking was 27% (18 miljoen) niet in het onderwijs ingeschakeld 

noch tewerkgesteld. De gemiddelde jongerenwerkloosheidsgraad voor 18 van deze landen bedroeg 30 %, dit is het 

dubbele van de algemene werkloosheidsgraad. Jongerenwerkloosheid is bijzonder hoog in Zuid-Oost Europa (71 % in 

de voormalige Joegoslavische Republiek Macedonië, 61 % in voormalig Joegoslavië, 35 % in Bulgarije), in de Kaukasus 

(46 % in Azerbeidzjan, 27 % in Georgië), en in Centraal Azië (37 % in Kirgizië, 33 % in Tadzjikistan). 42 

Voorbeeld van een nationaal plan voor armoedebestrijding 

De situatie van de kinderen in Moldavië is verontrustend. Voor vele families is de bescheiden kinderbijslag de belangrijkste 

inkomstenbron. De laatste jaren werd een achteruitgang van de voedingsstandaarden bij kinderen uit arme families 

vastgesteld, met nadelige gevolgen voor hun gezondheid en hun verstandelijke ontwikkeling. Tengevolge daarvan heeft de 

regering beslist om een speciaal programma ter bestrijding van kinderarmoede te ontwikkelen, als deel van het nationaal 

korte termijn programma ter beperking van de armoede. Dit initiatief stelt een brede waaier van maatregelen in om een 

systeem van sociale zorg in te stellen voor wezen, mindervalide kinderen en kinderen van arme families. 43 

• Bilan économique et social 2000, le Monde, France, Édition 2001. 

• Choices for the poor, United Nations Development Programme, New York, 2001. 

• Human Development Report 2001, United Nations Development Programme, New York, 2001. 

• Moreira, C, Eradication of poverty in the world: an assessment on the threshold of the year 2000, 

Social Watch, www.socwatch.org.uy/ 

www.socwatch.org.uy/, www.socwatch.org.uy/ Uruguay, 2000. 

• Pettiti, L, Meyer-Bisch, P., “Human rights and extreme poverty”, Human Rights, New Dimensions and 

Challenges, Ed. J. Symonides, Unesco, Paris, 1998, pp. 157-176. 

• Report of the expert seminar on human rights and extreme poverty, 7-10 February 2001, E/CN.4/2001/ 

54/Add.1, United Nations Commission on Human Rights, Geneva, March 2001. 

• The dimensions of poverty, Social Watch, www.socwatch.org.uy/ 

www.socwatch.org.uy/, www.socwatch.org.uy/ Uruguay, 1997. 

• “Young people in changing societies”, Regional Monitoring Reports, No 7, Florence: Unicef Innocenti 

Research Center, 2000. 


K 

381

K 

“Als ik aan werk denk, dan 

betekent dat vooral controle 

hebben over je toekomst, in 

tegenstelling tot overgeleverd 

zijn aan de genade van de 

buitenwereld.” 

Gary Sinise 

Aanverwante 

activiteiten 

• Globalisering: een 

woordenlijst, pagina 65. 




pagina 87. 

• Let op, we kijken toe! 

pagina 91. 

• Loon naar werk?, 

pagina 103. 




pagina 205. 

• Vakbondsvergadering, 

pagina 240. 

• Werk en kindjes, 

pagina 256. 


Een blik op het Europees Sociaal Handvest 

Terwijl het Europees Verdrag van de Rechten van de Mens de burgerlijke en politieke 

rechten waarborgt, verzekert het Europees Sociaal Handvest de economische en 

sociale rechten van de burgers van de betrokken staten. 

Het Sociaal Handvest werd in 1961 door de Raad van Europa aangenomen. In 

1988, 1991 en 1995 werden er 3 protocollen aan toegevoegd. Het Handvest en het 

Protocol van 1988 waarborgen een reeks rechten die we in 2 categorieën kunnen 

onderbrengen : 

• Arbeidsvoorwaarden: verbod op dwangarbeid, niet-discriminatie in de 

werkomgeving, vakbondsrechten, verbod op kinderarbeid onder de leeftijd 

van 15 en bescherming van 15- tot 18-jarige werknemers, gelijke behandeling 

van migrantenwerkers, enzovoort. 

• Sociale cohesie: het recht op gezondheid, sociale zekerheid, medische 

bijstand, het recht van ouderen om beschermd te worden, enzovoort. 

Het herziene Sociaal Handvest werd in 1996 aangenomen. Het werd op 1 juli 1999 

van kracht en zal geleidelijk het Handvest van 1961 vervangen. Dit nieuw document 

waarborgt: gelijkheid tussen man en vrouw, bescherming in geval van ontslag, 

waardigheid van de werknemers in de werkplaats, bescherming tegen armoede 

en sociale uitsluiting, het recht op huisvesting, de uitbreiding van het recht om niet 

gediscrimineerd te worden, enzovoort. 

Het Handvest heeft een controlemechanisme dat gebaseerd is op de overhandiging 

van nationale verslagen door de lidstaten (het 1991 Protocol), alsook een systeem 

van collectieve klacht (het 1995 Protocol) dat onder meer toelaat dat vakbonden en 

NGO’s collectieve klachten indienen. 

? Denk je dat sociale zekerheid privaat of openbaar zou moeten 

zijn? 

Het recht op werk 

Het recht op werk is, als een van de sociale en economische rechten, gewaarborgd 

door internationale instrumenten zoals de Universele Verklaring van de Rechten van 

de Mens (UVRM) (artikel 23), het Internationaal Verdrag over Economische, Sociale 

en Culturele Rechten (artikel 6), en het herziene Europees Sociaal Handvest (ESH). 

Een staat die het recht op werk erkent, verbindt zich niet om tewerkstelling te 

verzekeren voor iedereen die dat wil; zo ’n verplichting zou in de praktijk ‘onwerkbaar’ 



kunnen zijn. Het recht op werk houdt eerder in dat de staat de verplichting heeft om 

een economische en sociale situatie te ontwikkelen waarin jobs kunnen gecreëerd 

worden. 

Het recht op werk is belangrijk op zich, maar ook in zover het een voorwaarde is om 

menselijke waardigheid te verzekeren. Als niet eerst het recht op werk is gewaarborgd, 

zal de uitoefening van vele andere rechten in de praktijk ondenkbaar zijn. 

Uit het recht op werk vloeit het recht voort op rechtvaardige (of redelijke) werkomstandigheden. 

Dit recht bevat de waarborg om niet gediscrimineerd te worden, om een billijk 

loon en betaald verlof te krijgen alsook om redelijke werkuren en een veilige en 

gezonde werkplek die het fysieke en geestelijke welzijn van de werknemer vrijwaart. 

Deze waarborgen hebben de bedoeling te verzekeren dat de werknemers hun 

arbeidsloopbaan in behoorlijke omstandigheden beginnen en verder zetten. Werk 

zou geen onhoudbare last mogen worden, of een doel op zich; het zou een middel 

moeten zijn om te verzekeren dat minstens de basisbehoeften zoals voeding, kledij, 

huisvesting en onderwijs worden bevredigd. 

? Vind je dat werklozen steun van de staat zouden moeten krijgen? 

Tewerkstelling vanuit een jongerenperspectief 

Een job hebben betekent meer dan de middelen hebben om zichzelf te kunnen 

behelpen. Het is ook een manier om levenservaring op te doen. Door tewerkgesteld 

te zijn ontwikkelen individuen (en zeker jongeren) vele vaardigheden, variërend van 

technische tot persoonlijke vaardigheden. 

Werkloosheid en slechte werkomstandigheden zijn een deel van de complexe 

en onderling verbonden kwesties die de volledige ontplooiing van een persoon 

belemmeren en zijn/haar inherente waardigheid in het gedrang brengen. Enkele 

voorbeelden van deze gevolgen zijn: het onvermogen van de werklozen om voor 

zichzelf en de zijnen een bevredigende levensstandaard te veroorloven, het kunnen 

tot stand komen van een groot aantal jobs op de zwarte markt (wat de zekerheid van 

de werknemers en hun mogelijkheden om hun rechten te verdedigen vermindert en 

de noodzaak aantoont om een uitgebreid systeem van sociale zekerheid uit te bouwen 

om de werklozen steun te verlenen). 

De overgang van school naar werk is voor de jongeren een cruciale fase in hun 

persoonlijke en professionele ontwikkeling gedurende hun leven als volwassene. 

De gevolgen van jeugdwerkloosheid kunnen ernstig zijn. Jeugdwerkloosheid hangt 

dikwijls samen met sociale problemen zoals geweld, misdaad, zelfmoord en alcohol- 

en drugsmisbruik. 

De percentages voor jeugdwerkloosheid zijn vaak hoger dan die voor volwassenen. 

Dit verschil kan groot of klein zijn, afhankelijk van de specifi eke situatie in het land. 

Werkloosheidscijfers in enkele Europese landen 44 

Land Jeugdwerkloosheid (%) Gemiddelde werkloosheid (%) 

Kroatië 31,4 9,9 

Duitsland 10,7 9,9 

Letland 25,5 13,8 

Rusland 26,8 13,3 

Slovakije 20,4 11,1 

Spanje 39,2 20,9 

Zweden 11,2 5,3 

Nederland 5,1 3,8 

Verenigd Koninkrijk 13,6 7,1 


K 

“De arbeiders hebben hierbij 

niets te verliezen tenzij hun 

ketens. Ze hebben de wereld 

te winnen.” 

Karl Marx 

383

K 

“Niemand kan slagen door 

talent alleen. God geeft 

talent; werken zet talent om 

in genie.” 

Anna Pavlova 

Dag van de Arbeid: 1 mei 

Vele factoren verklaren de hoge cijfers voor jeugdwerkloosheid: de segmentering van 

de arbeidsmarkt, technische en organisatorische veranderingen die een vraag naar 

hogere kwalifi caties hebben gecreëerd en de crisis op de arbeidsmarkt, die de situatie 

voor werklozen moeilijker heeft gemaakt. 

Vakbonden, werken voor de werkers 

De geschiedenis van de vakbonden gaat tot zeer ver terug. De rechten van de werknemers 

zijn ongetwijfeld verbeterd, zelfs al gebeurde dit slechts geleidelijk, en de vakbonden 

hebben in dit proces een cruciale rol gespeeld. 

Vakverenigingen zijn organisaties van werknemers (er zijn ook organisaties van 

werkgevers). Hun belangrijkste doel is de belangen van de werknemers t.o.v. de 

werkgevers te vertegenwoordigen. Het recht om een vakbond op te richten en er 

zich bij aan te sluiten is een fundamenteel mensenrecht. Een goed functionerende 

en gerespecteerde beweging van vakbonden is vaak een goede indicator van 

democratie en mensenrechtenstandaarden. 

Naast hun rol in de strijd voor betere arbeidsvoorwaarden speelden de vakverenigingen 

een sleutelrol (en die spelen ze nog) in de opbouw van sociale bewegingen 

en in het in gang zetten van sociale veranderingen. De rol van de vakbonden in de 

verschillende landen van Europa is zeer verschillend geweest. In enkele landen, waar 

fascistische en communistische regimes het bewind voerden, werden vakbonden 

overgenomen of opgericht door de overheid en de politieke elite, en werden ze een 

werktuig voor hun onderdrukkend regime. Als gevolg van deze historische realiteit zijn 

vele mensen sceptisch over de rol die vakbonden kunnen spelen. Zeer recent zijn de 

werknemers van deze landen begonnen om de positieve rol ervan in de strijd voor hun 

rechten te erkennen. Er bestaan in Europa ook andere verschillen, vooral i.v.m. de rol 

en de organisatie van de vakverenigingen. In de meeste landen zijn vakverenigingen 

georganiseerd in confederaties. 

Jeugd en lidmaatschap van vakbonden 


1 mei: Internationale Dag van de Arbeid, herdenkt de historische strijd van de arbeiders wereldwijd. 

1 mei ontstond in de strijd om de achturendag. Terwijl de werknemers gedwongen werden om 10, 12 of 14 uren per 

dag te werken, groeide de steun voor de achturendag snel. De eerste dagen van mei 1886 werden gekenmerkt door 

stakingen en betogingen in de Verenigde Staten. Over het hele land nam een half miljoen werknemers deel aan de 1 mei 

betogingen. In Chicago bv. namen zo ‘n 90.000 mensen deel aan een mars. 

1 mei werd vlug een jaarlijks gebeuren. In meer en meer landen over de hele wereld vierden de arbeiders de Dag van 

de Arbeid op 1 mei. 1 mei werd in 1891 voor de eerste maal gevierd in Rusland, Brazilië en Ierland. 

Solidarnosc (Solidariteit) was een nieuwe nationale vakbond die in de jaren 1980 in Polen furore maakte. 

De beweging startte op 31 augustus 1980 offi cieel met het ondertekenen van de Akkoorden van Gdansk, die o.a. pleitten 

voor het recht om onafhankelijke vakbonden op te richten en het recht om te staken. In realiteit startte Solidarnosc toen 

de arbeiders van de scheepsbouwindustrie besloten om op 14 december 1970 te protesteren, met een mars van de 

scheepswerven naar het centrum van Gdansk, die brutaal door de politie werd uiteengeslagen. Vele stakingen in de zomer 

van 1980 bewezen dat de beweging Solidarnosc als een factor van sociale en democratische verandering wortel had 

geschoten. Het ledenaantal van de beweging groeide tot meer dan 9 miljoen. De repressieve politiek van de communistische 

regering werd duidelijk toen ze Solidarnosc verbood, waardoor de vakbeweging vele jaren noodgedwongen ondergronds 

werkte. 

In recente jaren werden de vakbonden in vele landen geconfronteerd met een 

terugloop van leden onder de jongeren. Vele vakbonden hebben slechts traag 

gereageerd op de veranderingen die jongeren hebben ervaren, en ze hebben soms 

gefaald om een agenda op te stellen die de jongeren in voldoende mate aantrekt om 

het verlies op het terrein van het klassieke lidmaatschap te compenseren. Bijgevolg 

zijn vele vakbonden nu een werking aan het uitstippelen die rekening houdt met de 


noden en de realiteit van jonge werknemers en ook aangepaste structuren om met 

deze sector om te gaan. Enkele ervan hebben jeugdcomités opgericht, wat het geval 

is voor het EVV (Europees Vakverbond) en het IVVV (de Internationale Vereniging van 

Vrije Vakverenigingen). 

? Ben jij lid van een vakvereniging? Ben je het ooit geweest? 

Kinderarbeid 


Het onderwerp kinderarbeid krijgt tegenwoordig veel aandacht. Kinderen worden 

ingezet in velerlei soorten werk, van huishoudelijk werk tot zware industriële productie. 

Het aantal kinderen dat erbij betrokken is, is alarmerend hoog. 

Het is moeilijk om statistisch materiaal over kinderarbeid te verzamelen, gezien het 

meestal illegale karakter ervan. Het aantal kinderen tussen 5 en 14 jaar die werken 

wordt op 250 miljoen geraamd: 120 miljoen voltijds en 130 miljoen deeltijds. 

Zo ‘n 61 % van dit totaal (bijna 153 miljoen) is in Azië te vinden, 32 % (80 miljoen) in 

Afrika, en 7 % (17,5 miljoen) in Latijns Amerika. 

Kinderarbeid komt ook voor in vele geïndustrialiseerde landen, en in Oost-Europese 

landen neemt het toe. 

In vergelijking met de waarborgen die gegeven waren in het Handvest van 1961 

heeft het herziene Europees Sociaal Handvest de waarborg voor de bescherming 

van kinderen en jongeren op de werkvloer versterkt. Artikel 7(1) voorziet dat “met 

het oog op de verzekering van het effectieve recht op bescherming voor kinderen en 

jongeren, nemen de Partijen het op zich om: de minimumleeftijd om toegelaten te 

worden tot de arbeidsmarkt vast te stellen op 15 jaar, behoudens uitzonderingen voor 

kinderen die worden tewerkgesteld in voorgeschreven licht werk zonder gevaar voor 

hun gezondheid, hun zeden en hun opvoeding.” 

De Internationale Arbeidsorganisatie (International Labour Organisation, ILO), 

de belangrijkste organisatie voor het bepalen van arbeidsnormen, heeft lange 

tijd haar activiteiten toegespitst op de uitroeiing van kinderarbeid. Daartoe heeft 

zij aanbevelingen gedaan en afspraken vastgelegd. Twee belangrijke verdragen 

behandelen specifi ek kinderarbeid. 

1. Het ILO-verdrag over de Ergste Vormen van Kinderarbeid (1999) werd in 2000 

van kracht. Vorige pogingen om komaf te maken met kinderarbeid mislukten 

en de algemene situatie voor werkende kinderen blijft verslechteren. Daarom 

besliste de internationale gemeenschap, vanuit de idee één stap per keer 

te zetten, om de ergste vormen van kinderarbeid volledig te verbieden. In 

november 2001 hadden reeds 108 landen het verdrag bekrachtigd. 

2. Het ILO-verdrag over de Minimumleeftijd (1973) is een ander voorbeeld. 

Artikel 1 verklaart “elk Lid (…) neemt het op zich om een nationaal beleid toe 

te passen dat gericht is op de daadwerkelijke afschaffi ng van kinderarbeid en 

op het progressief verhogen van de minimumleeftijd om toegelaten te worden 

tot de arbeidsmarkt tot een niveau dat overeenkomt met de meest volledige 

fysieke en mentale ontwikkeling van de jongeren.” 

Een van de belangrijke ILO-programma’s om kinderarbeid uit te roeien is het Internationaal 

Programma voor de Eliminatie van Kinderarbeid. Het Verdrag inzake de 

Rechten van het Kind voorziet in artikel 32 (1) dat “de betrokken staten het recht van 

het kind erkennen om beschermd te worden tegen economische uitbuiting en tegen 


K 

“Het werk zal je leren hoe je 

het moet doen.” 

Gezegde uit Estland 

• Tussen 1988 en 1997 verloren de vakverenigingen die verbonden zijn aan de Deutscher Gewerkschaftsbund 

(DGB) niet minder dan 609.407 jonge leden, of 55,2 % van het totaal aantal jonge leden. 

• Tussen 1987 en 1999 slonk het percentage jongeren (van 16 tot 24 jaar) aangesloten bij een vakbond 

van 62,7 % naar 46,7 %. 

• In Griekenland verklaarde 70,1 % van de jongeren dat ze geen vertrouwen stelden in de vakverenigingen, 

dit terwijl slechts 22,9 % het leger en 40,6 het gerecht niet vertrouwden. 45 

De Internationale 

ArbeidsOrganisatie (ILO) 

Heeft een belangrijke 

rol gespeeld in de 

ontwikkeling van en de 

strijd voor het respect van 

werknemersrechten en 

heeft bijgedragen tot de 

vorming en promotie van 

gepaste structuren om 

de werknemersrechten te 

bevorderen. www.ilo.org 

385

K 

De percentages kinderen 

tussen de leeftijd van 10 en 

14 jaar, die werken, zijn: 

30,1 % in Bangladesh, 11,6 

% in China, 14,4 % in India, 

17,7 % in Pakistan, 24 % in 

Turkije, 20,5 % in Ivoorkust, 

11,2 % in Egypte, 41,3 % 

in Kenia, 25,8 % in Nigeria, 

31,4 % in Senegal, 4,5 % in 

Argentinië, 16,1 % in Brazilië, 

6,7 % in Mexico, 0,4 % in 

Italië en 1,8 % in Portugal. 


elk soort werk dat gevaarlijk kan zijn of de opvoeding van het kind kan hinderen, of 

schadelijk kan zijn voor de gezondheid van het kind of zijn fysieke, mentale, geestelijke, 

morele of sociale ontwikkeling.” 

De globalisering is zwaar op de sociale rechten beginnen wegen. Dit proces bevordert 

inderdaad praktijken die de sociale waarborgen tarten die algemeen beschouwd 

worden als minimale waarborgen voor elementaire werkvoorwaarden. Met de uitbouw 

van de vrijemarkteconomie beschouwen vele ondernemingen het gebrek aan sociale 

bescherming als een ‘uitnodigend’ element voor investeringen en voor productie van 

goederen aan lage kostprijs. De hervestiging van industrieën vanuit landen waar arbeidswaarborgen 

verplicht zijn naar andere landen die zulke zekerheden aan hun 

werknemers niet bieden, wordt beschouwd als een haalbare optie voor winstgevende 

doeleinden. 

In een context waar de prioriteit van de meeste ondernemingen het verhogen van de 

winst is, zelfs ten koste van de sociale en arbeidsrechten van hun werknemers, zijn de 

internationale en regionale mensenrechteninstrumenten die sociale en economische 

rechten verschaffen fundamenteel voor de bescherming van de rechten van de werknemers. 

Bronnen 

• La Charte, ses protocoles, la Charte revisée, Editions du Conseil de l´Europe, 1998. 

• Conditions of employment in the European Social Charter. Study compiled on the basis of the case 

law of the European Committee of Social Rights, Council of Europe Publishing, 2000. 

• Pascual, S., Waddington, J., Young people: the labour market and trade unions. A report prepared for the 

Youth Committee of the European Trade Union Confederation, European Trade Union Confederation 

Publication, May 2000. 

• Solidarnosc, www.solidarnosc.org.pl 

• Taking steps; young people and social protection in the European Union, European Youth Forum. 

• Unicef (2000), “Young people in changing societies”, Regional Monitoring Reports, No 7, Florence 

Innocenti Research Centre. 

• United Nations, World Bank, ILO Policy, A global alliance for youth employment: recommendations 

of the High Level Panel of the United Nations Secretary-General’s Youth Employment Network, 

www.ilo.org/public/english/employment/strat/yen/publ/recomm.htm 


Sport 

Is sport een mensenrecht? Strikt gezien is het antwoord nee. Geen van de mensenrechtenverklaringen 

of -verdragen bevat specifi eke bepalingen die het mensenrecht 

op de beoefening van of de toegang tot sport beschrijven. Sport kan echter wel gezien 

worden als een essentieel onderdeel van het recht op onderwijs en cultuur. 

Het recht op onderwijs staat in artikel 26 van de Universele Verklaring van de Rechten 

van de Mens en in artikel 13 van het Internationale Verdrag over Economische, 

Sociale en Culturele Rechten. Het luidt: “… dat het onderwijs gericht dient te zijn 

op de volledige ontplooiing van de menselijke persoonlijkheid en van het besef van 

De Paralympische Spelen 

haar waardigheid en dat het dient bij te dragen tot de eerbied voor de rechten van de 

mens en de fundamentele vrijheden”. Via sport ontwikkelen mensen zich fysiek en 

intellectueel. Deelname in sport verhoogt het zelfvertrouwen, het schept kansen tot 

zelfverwezenlijking en tot respect vanwege anderen. Dat geldt in het bijzonder voor 

personen met een handicap via evenementen zoals de paralympics. 

Wat kinderen betreft, het Verdrag inzake de Rechten van het Kind onderstreept dat het 

onderwijs van het kind gericht moet zijn op “…de zo volledig mogelijke ontplooiing van 

de persoonlijkheid, talenten en geestelijke en lichamelijke vermogens van het kind” 

en artikel 31 verwijst naar het recht op rust en ontspanning, op deelname aan spel en 

recreatieve activiteiten aangepast aan de leeftijd van het kind. 

Ieders recht om deel te nemen aan het culturele leven staat beschreven in artikel 

27 van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM) en in artikel 


K 

“Het beoefenen van een 

sport is een mensenrecht. 

Elk individu moet, in 

overeenstemming met zijn 

of haar noden, over de 

mogelijkheid beschikken een 

sport te beoefenen.” 

Aanverwante 

activiteiten 

• In één minuut, pagina 146. 

• Speel het spel!, pagina 190. 


pagina 205. 

• Sport voor allen, pagina 

210. 

387 

Het Olympisch Handvest, 

Principe 8 

De Paralympische Spelen zijn een atletiekwedstrijd voor personen met een handicap, waaronder mensen met amputaties, 

met een visuele handicap, met verlammingen aan de onderste ledematen of de hersenen. “De eerste Paralympische 

Spelen vonden plaats in 1948 in het Stoke Mandeville ziekenhuis te Aylesbury, Engeland (...). Vanaf 1952 werden de 

Paralympics georganiseerd in de Olympische jaren. De eerste Winter Paralympics werden in 1976 gehouden. Bij de 

spelen van 1992 in Barcelona namen 3500 atleten uit 82 landen deel aan de Zomer Paralympics. Bij de spelen van 1988 

in Seoel, Zuid Korea, liepen de Olympische en Paralympische Spelen voor het eerst werkelijk parallel: de atleten hadden 

een paralympisch dorp en gebruikten de Olympische sites voor de competitie. (...) De Paralympics worden erkend en 

gesteund door het Internationaal Olympisch Comité en worden bestuurd door het Internationaal Paralympisch Comité.”

K 

Open Fun Voetbal Scholen 

15 van het Internationaal Verdrag over Economische, Sociale en Culturele Rechten 

(ICESCR). Alle soorten sport worden overal ter wereld beoefend – voetbal, zwemmen, 

darts, schaak, speerwerpen, worstelen, rugby – wat dan ook! Sport is ongewijfeld 

een belangrijk deel van het culturele leven in alle landen, en er kan dus worden 

geargumenteerd dat iedereen het recht heeft om van sport te genieten, als toeschouwer, 

mededinger of speler. 

Hoewel sport over het algemeen niet wordt erkend als een mensenrecht, hebben sport 

en de manier waarop ze wordt ondersteund toch gevolgen voor de mensenrechten. In 

verschillende omstandigheden kan het als middel worden gebruikt zowel om mensenrechten 

te promoten als om ze te misbruiken. 

Sport promoot mensenrechten 

Sport 

Deelname aan sport zorgt voor gedeelde interesses en waarden, en leert sociale vaardigheden 

aan die nodig zijn voor een democratisch burgerschap 48 . Sport geeft een 

meerwaarde aan het sociale en culturele leven, door individuen en gemeenschappen 

samen te brengen. Lokale of nationale teams zijn vaak multinationaal of multi-religieus, 

en ook de toeschouwers hebben verschillende achtergronden. Zo helpt de sport 

verschillen te overwinnen, stimuleert het de dialoog en helpt zo vooroordelen, 

stereotypen, culturele verschillen, onwetendheid, intolerantie en discriminatie te ontkrachten. 

Open Fun Voetbal Scholen is een humanitair en non-profi t consortium dat gefi nancierd wordt door twee Deense 

NGO’s, de Cross Cultures Project Association (CCPA) en de Deense Raad voor Vluchtelingen (DRC). De context is 

een publieke sportcultuur die gekenmerkt wordt door een sterke lokale focus, democratische principes, vrijwilligerswerk, 

ondersteuning door de ouders, en het basisprincipe van “sport voor allen”. De bedoeling is om de sportclubs te versterken 

door sportuitrustingen onder alle deelnemende voetbalclubs te verdelen. Het is ook een stimulans voor de scholen om 

hun clubs open te stellen voor alle kinderen en jongeren, ongeacht hun capaciteiten, hun geslacht, etniciteit of sociale 

achtergrond. 

Gedurende de voorbije twee jaren heeft Open Fun Voetbal Scholen 15 “open straat” evenementen georganiseerd. Dit 

zijn kleine sport-en-spel festivalletjes die open staan voor alle kinderen. Zulke festivalletjes duren drie tot vijf uur, en 

worden gebruikt als smaakmakers in moeilijker omgevingen. Zo vestigde het Street Sports programma in Kosovo in 1999 

een netwerk van 140 zogenaamde straatmeesters – jongeren tussen 14 en 18 jaar – die van dag tot dag straatsport 

organiseren voor de kinderen uit hun wijk. Er wordt geschat dat ongeveer 6000 kinderen van alle leeftijden participeerden 

in dit programma, de meeste daarvan dagelijks. 49 

In verband met discriminatie van vrouwen bevordert het feit zelf dat vrouwen ook 

zogenaamde ‘mannensporten’ zoals voetbal en gewichtheffen kunnen beoefenen 

het wegwerken van een aantal stereotypen over vrouwelijke rolpatronen en verschillen 

tussen mannen en vrouwen. 

Sportberoemdheden worden vaak verkozen tot ‘goodwill ambassadeurs’ om via 

informele educatie humanitair werk te promoten. De Braziliaanse voetbalster Ronaldo 

bijvoorbeeld, is een speciale afgezant van “Kracht voor Verandering: Wereld Aidscampagne 

met Jonge Mensen”. 

Mensenrechten kunnen ook via sport worden misbruikt 

Het gebruik van prestatieverhogende middelen is waarschijnlijk het best gekende 

misbruik van menselijke waardigheid en gezondheid. Er zijn ook controversiële zaken 

als hormonenbehandeling en seksetesten op vrouwelijke atleten, die te maken 

hebben met respect, menselijke waardigheid en het recht op privacy. 

Sponsors kunnen sportmannen en –vrouwen uitbuiten, en ambitieuze ouders kunnen 

kinderen uitbuiten die een jong talent lijken te hebben. Intensieve training en de druk 

om te winnen kan leiden tot sportkwetsuren en kunnen het mentale welzijn bedreigen. 

Iedereen heeft het recht om te weten welke risico’s en welke voordelen het bereiken 

van hoge prestatieniveaus met zich meebrengt. 


Mogelijkheden om te sporten zijn niet altijd inclusief en wat betreft de toegang tot 

sportfaciliteiten kunnen er vormen van discriminatie bestaan tegen religieuze of 

culturele minderheden. Commerciële druk en belangen kunnen verband houden 

met misbruiken van mensenrechten die de waardigheid en het respect voor anderen 

ondermijnen. Sommige spelers laten zich bijvoorbeeld omkopen om ‘professionele 

fouten’ te maken in het voetbal, of om de cricketwedstrijd te ‘regelen’. Er zijn ook 

andere gevallen van misbruik van mensenrechten die in verband kunnen worden 

gebracht met de globalisering van de sportartikelenindustrie. In veel landen 

hebben zowel nationale als lokale sportverenigingen een beleid ontwikkeld over de 

arbeidsomstandigheden die worden geëist van de producenten van het materiaal 

en de kleding die ze gebruiken. Er zijn campagnes, bijvoorbeeld de Schone Kleren 

Campagne in Europa, die de fabrikanten ervan proberen te overtuigen respect op te 

brengen voor de mensenrechten van hun arbeiders. De Sportschoenen Campagne in 

Noord-Amerika voert onder meer campagne opdat mensen als Tiger Woods en André 

Agassi stoppen met het promoten van producten die gemaakt zijn door uitgebuite 

arbeid 51 . 

Sport en politiek 

Sport 

“Gymnastiek: een sport als alle andere of kindermishandeling?” 

Tot voor kort was Alexandra Huci, 12, gewoon een van de vele getalenteerde jonge meisjes die hun leven doorbrengen 

in trainingskampen en die dromen ooit wereldkampioen te worden. Op een dag stortte ze tijdens de training onverwacht 

in, geraakte in een coma, en stierf vijf dagen later. Haar kleine lijfje kon het simpelweg niet meer aan. 

Diëten en fysieke inspanning veroorzaken bij de jonge gymnasten veelal meer lijden dan plezier. “Pijn is een deel van 

mijn leven geweest sinds ik met de training begon”, vertelt de 10-jarige Wang Shuo in een recent interview voor CNN in 

het trainingskamp te Beijing, waar kinderen op de leeftijd van drie jaar hun carrière starten. Maria Pardo, een Spaanse 

turnster, woog 43 kilogram en was 170 cm lang. 

Sport werd lange jaren gebruikt als een vreedzaam politiek actiemiddel tegen 

onrechtvaardigheid. Tijdens de Olympische Spelen van 1968 in Mexico Stad brachten 

John Carlos en Tommie Smith tijdens een overwinningsceremonie de Black Panther 

groet om te protesteren tegen de discriminatie van zwarten in de VS. Tijdens het 

tijdperk van de apartheid weigerden vele landen sportrelaties te onderhouden met 

Zuid-Afrika, wat enorm heeft bijgedragen aan de politieke verandering in dat land. 

‘Capoeira’ 

Tijdens de 16° eeuw onderhielden de Angolese slaven in Brazilië hun traditionele dansen en rituelen, en ontwikkelden 

ze tot ‘capoeira’, een zelfverdedigingsport. De slavendrijvers verboden enige vorm van gevechtskunst, maar de slaven 

konden hun training voortzetten onder de vermomming van een onschuldig ogende recreatieve dans. Tijdens de 17° 

eeuw werd de kunst van de ‘capoeira’ verder geperfectioneerd en vervolgens gebruikt in de decenniumlange vrijheidsstrijd 

tegen de koloniale onderdrukker. 

Sport kan ook worden misbruikt voor nationalistische of politieke doeleinden. Op de 

Olympische Spelen van 1972 in München bijvoorbeeld vielen 8 Arabische terroristen 

het Israëlische hoofdkwartier binnen en doodden twee mensen. 9 andere gijzelaars 

werden vermoord na een mislukte reddingspoging van de Duitse politie. 

De Olympische spelen worden sinds lang door naties gebruikt om politieke statements 

te maken. De Verenigde Staten van Amerika bijvoorbeeld boycotten samen met 65 

andere niet-communistische naties de spelen van 1980 in Moskou omwille van de 

Sovjetinvasie in Afghanistan. De Sovjetunie en 15 bondgenoten boycotten vervolgens 

de volgende spelen in Los Angeles in 1984 om veiligheidsredenen en uit angst dat 

politiek asiel zou worden gevraagd en gegeven. 

? Mogen sport en politiek worden vermengd? 

Er kan worden gediscussieerd over het feit of het al dan niet correct was om China 

te verkiezen tot gastland van de Olympische spelen van 2008. China wordt al lang 

bekritiseerd voor haar gebrek aan democratie en wegens schendingen van de 


K 

389

K 

Gerapporteerde incidenten 

mensenrechten. Sommige van de argumenten die werden gegeven om toch voor 

Beijing te kiezen waren dat de behandeling van dissidenten en andere schendingen 

van mensenrechten in China hoe dan ook in fora zoals de jaarlijkse bijeenkomst van 

de VN Commissie Mensenrechten verder zouden worden bekritiseerd. China zou als 

gastland misschien zelfs meer inzitten met een veroordeling. 

Sport en racisme 

Racisme in de sport is geen fenomeen dat zich beperkt tot het voetbalveld, noch tot 

spelers met een andere huidskleur. Het kan zich manifesteren in alle sporten en op 

alle niveaus: in amateursport, op institutionele en internationale niveaus, zowel als 

in de media. In het bijzonder, maar niet exclusief, kan het zich op plaatselijk niveau 

voordoen in de interactie (om echte of ingebeelde redenen van kleur, godsdienst, 

nationaliteit of etnische afkomst) tussen of tegenover spelers, teams, trainers en 

toeschouwers, en ook tegen scheidsrechters. Het kan ook de slechte behandeling van 

teams of zelfs hele groepen inhouden. 

Iedereen heeft de verantwoordelijkheid om racisme in de sport te bestrijden, van 

publieke autoriteiten (de wetgevende autoriteit, de rechtbanken, de politie, regeringsorganen 

verantwoordelijk voor sport en lokale autoriteiten) tot niet-gouvernementele 

organisaties (nationale sportverenigingen in de beroepssport of amateursport, clubs, 

plaatselijke sportverenigingen, supportersclubs, spelersorganisaties, antiracistische 

organisaties, enz.). 

? Wat kan jij in je school of club doen opdat de sport die je 

beoefent sociaal toegankelijk is en mensenrechten promoot? 

Racistisch gedrag tijdens voetbalwedstrijden is een uitstekend thema voor een debat 

over de dilemma’s die gepaard gaan met het toepassen van de mensenrechten. 

? Moet het iemand die van hooliganisme verdacht wordt 

verboden worden om naar een ander land te reizen om er een 

wedstrijd bij te wonen? Is dit een inbreuk op het recht op 

vrijheid van verplaatsing? 

Jeugd en sport 

Sport 

21 september 2001. SK Rapid Wenen spits Gaston Taument onderging voortdurend racistisch scanderen tijdens de 

UEFA-beker wedstrijd gisteren tegen FK Partizan in Belgrado. Gaston Taument, die al 15 keer geselecteerd werd voor 

het Nederlandse efl tal, zei eerder in een interview: “Als racistische incidenten zich voordoen..., is het verkeerd om te 

zwijgen over racisme”. 52 

‘Voetbal tegen Racisme in Europa’ (FARE) is een voorbeeld van hoe jonge mensen 

voor mensenrechten ijveren. FARE bestrijdt via voetbal alle vormen van discriminatie 

in het voetbal: in het stadion, op het veld, in de kleedkamer, op kantoor en in het klaslokaal; 

bij fans, spelers, trainers, administratieve krachten en instructeurs. 

In verband met de Sportschoenen Campagne die eerder werd genoemd, gooien 

studentengroepen uit de Verenigde Staten van Amerika de sportsponsoring 

ondersteboven en eisen ze dat bedrijven zich houden aan een gedragscode op straffe 

van het verlies van hun contract om de sportploegen van hun school te bevoorraden. 

Het werk van de Raad van Europa 

Het Directoraat van Jeugd en Sport is een deel van het Algemene Directoraat van 

Onderwijs, Cultuur, Jeugd en Sport en Milieu. Het werkt richtlijnen, programma’s 

en wettelijke instrumenten uit voor de ontwikkeling van een coherent en effi ciënt 

jeugdbeleid op plaatselijk, nationaal en Europees niveau. Het zorgt voor fondsen en 

educatieve ondersteuning voor internationale jeugdactiviteiten die zich richten op de 


promotie van het jongerenburgerschap, de jongerenmobiliteit, en van de waarde van 

mensenrechten, democratie en cultureel pluralisme. 

Het Comité voor de Ontwikkeling van de Sport van De Raad van Europa heeft 

verschillende activiteiten ontplooid die gezonde levenswijzen en sportbeoefening 

promoten, zoals bijvoorbeeld EUROFIT (persoonlijke fi tnesstests voor kinderen en 

volwassenen). Er is het Anti-Doping Verdrag van 1989 en de ‘Schone Sportgids’, een 

educatief informatiepakket voor scholen en sportorganisaties, dat in samenwerking 

met de Europese Unie werd gemaakt. In 1986 werd het Europees Verdrag over 

Toeschouwergeweld en Wangedrag op Sportevenementen op punt gesteld. 

Internationale instrumenten en internationale dagen die 

verband houden met sport 

1. Het Europese Handvest van Sport voor Allen (1975). Artikel 1 kondigt voor 

iedereen het recht af om aan sport te doen. 

2. Het Europese Handvest voor de Sport en de Ethische Code (1975) zorgt 

ervoor dat de toegang tot sportaccomodaties en sportactiviteiten verzekerd 

wordt zonder discriminatie. 

3. Het Internationale Handvest voor Lichamelijke Opvoeding en Sport (1978), 

Artikel 1: “Ieder mens heeft een fundamenteel recht op toegang tot lichamelijke 

opvoeding en sport, die essentieel zijn voor de volle ontwikkeling van hun 

persoonlijkheid.“ 

4. Het VN Verdrag voor de Uitbanning van Alle Vormen van Discriminatie jegens 

Vrouwen. Het belang van niet-discriminatie van vrouwen in sport wordt sterk 

beklemtoond. Staten zijn verplicht om het recht van vrouwen op deelname 

aan vrijetijdsactiviteiten, sport en alle aspecten van het culturele leven te 

verzekeren. 

5. Het Internationaal Verdrag tegen Apartheid in de Sport (1985). 

Bronnen 

Sport 

• De Raad van Europa, Directoraat Jeugd en Sport, www.coe.int/youth 

www.coe.int/youth. 

• How you play the game: the contribution of sport to the promotion of human rights. Conference in Sydney 

1 to 3 September 1999, http://members.ozemail.com.au/~hrca/Sport_and_human_rights.htm 

http://members.ozemail.com.au/~hrca/Sport_and_human_rights.htm. 

• Symonides, J., Sport in the service of human rights, World Conference on Education and Sports for a 

Culture of Peace, Unesco, Paris, France, 5 to 7 July 1999. 

• Sports Shoes Campaign, www.heartland-cafe.com/aup/aup.html (niet meer beschikbaar) 


K 

391 


7 april 

Wereldgezondheidsdag 

31 mei 

Wereld Anti-Tabaksdag 

3 december 

Internationale Dag van de 

Personen met een Handicap

K 

Eindnoten 

1 Aanbeveling No.8 van het Comité van Ministers van de Raad van Europa aan de lidstaten, goedgekeurd 

op 18 september 1998. 

2 De EU cijfers hebben in het algemeen betrekking op de vroege jaren 1990. De cijfers die worden 

getoond zijn het percentage kinderen dat in gezinnen woont met een inkomen dat lager is dan 50% 

van het gemiddelde. Bron: Bradbury and Jäntti (1999, Table 3.3) in Micklewright, J., Stewart, K., Child 

Well-Being in the EU and Enlargement to the East, Working Papers, UNICEF, Innocenti Centre, 

2000. 

3 Implementatie van Aanbeveling No. R (91) 11 over Seksuele Uitbuiting, pornogrfi e en prostitutie en 

handel in kinderen en jong-volwassenen; Straatsburg, 8 april 1998. 

4 Bilson, A., Child safety on the Internet, a child rights approach, Centre for Europe’s Child, http: 

//eurochild.gla.ac.uk (niet meer beschikbaar) 

5 Consultatiebijeenkomst voor het Education for Democratic Citizenship programma van de Raad van 

Europa, 1996. 

6 Marina Kovinena, Centre for Civic and Legal Education, Rostov-on-Don, Russische Federatie, Youth 

Human Rights Education Forum, Budapest, 2000. 

7 Annan, K., Eerste Wereld Conferentie van Ministers van Jeugd, Lissabon, Portugal, 1998. 

8 Europese Unie, Richtlijn van de Raad 2000/43/EC van 29 Juni 2000 die het principe van gelijke 

behandeling van personen onafgezien van hun raciale of etnische oorsprong toepast. 

9 El País digital, 5 november 2000. 

10 Webster’s Third New International Dictionary 

11 Raad van Europa, Directoraat Sociale Zaken. 

12 Eurobarometer verslag (54.2/2001) gebaseerd op interviews van meer dan 16000 burgers tussen 2 

januari en 6 februari 2001. 

13 www.disrights.org (niet meer beschikbaar) 

14 Biedron, R., Situation of sexual minorities in Poland, Campaign against homophobia, Riga, August 

2001. 

15 Amnesty International, Crimes of hate, conspiracy of silence, 2001. 

16 Belgische Taalkwestie Case, met betrekking tot bepaalde aspecten van de wetten over het taalgebruik in 

het onderwijs in België. Vonnis van het Europees Hof voor de Mensenrechten, 23 juli 1968, Publicaties 

van het Hof, Reeks A, vol. 6, p. 31. 

17 Het recht op onderwijs (art.13), 08/12/99. E/C.12/1999/10, CESCR. 

18 Learning: The treasure within, Unesco, Paris, 1996. 

19 Weisbrot, M., Baker, D., Kraev, E., and Chen, J., The scorecard on globalisation 1980-2000: twenty 

years of diminished progress, Centre for Economic and Policy Research, www.cepr.net/ 

www.cepr.net/. 

www.cepr.net/ 

20 Watkins, K., Education now - Break the cycle of poverty, Oxfam International, 2000. 

21 Uittreksels uit Motivans, A., Education for all, central and eastern Europe - Synthesis report, Unesco 

Institute for Statistics, UNICEF Innocenti Research Centre, februari 2000. 

22 World Disasters Report 2001, International Federation of Red Cross and Red Crescent Society. 

23 Ingrid Ramberg, in ”Violence against young women in Europe”, Raad van Europa, 2001. 

24 Radicova I., “Human Rights of girls and young women in Europe: questions and challenges for the 

21st Century”, Algemene Besluiten, Raad van Europa, Straatsburg, 1994. 

25 Uittreksel uit “Traffi cking in women, a comprehensive European strategy”, informatiebladen, Europese 

Commissie 

26 Ibidem 

27 Lori, H., German, A., Pitanguy, J., Violence against women: the hidden health burden, the World Bank, 

Washington, D.C, 1994. 

28 Resolutie 1212 (2000), Parlementaire Assemblee, Raad van Europa 

29 Gender mainstreaming conceptual framework, methodology and presentation of good practices. Final 

report of activities of the group of specialists on mainstreaming (EG-S-MS), Straatsburg, mei 1998. 

30 Publieke verklaring vanwege de deelnemers aan het seminarie “Violence against young women in 

Europe”, European Youth Centre Budapest, 2001. 

31 Resolution of the Sub-Commission on the Promotion and Protection of Human Rights. E/CN.4/SUB.2/ 

RES/1999/30. 

32 Second international consultation on HIV/Aids and human rights. E/CN.4/1997/37, United Nations 

Commission on Human Rights, 20/01/97. 

33 Conferentie georganiseerd door het WHO’s European Centre for Environment and Health, in 

samenwerking met het Italiaans Ministerie voor het Leefmilieu en het European Environment 

Agency, Orvieto, Italy, op 5–6 oktober 2001. Persbericht EURO 12/2001, www.who.dk/mediacentre/ 

PressBackgrounders/2001/20011130_3 

PressBackgrounders/2001/20011130_3. 

34 Canadian Department for Foreign Affairs and International Trade (DFAIT), www.humansecurity.gc.ca/ 



foreignp/humansecurity. 


35 Hay, R., Peace building during peace support operations: a survey and analysis of recent missions, 

1999. 

36 Mandela, N., Long Walk to Freedom, Little Brown and Company, London, 1994. 

37 Veran Matic, Chairman of the Association of Independent Electronic Media (ANEM). 

38 Standpunt ingenomen op 13 september 1997 in de Verklaring van Sofi a (later goedgekeurd als Resolutie 

35 door de Algemene Conferentie van de Unesco op haar XXIXe sessie in november 1997). 

39 Voor meer informatie, zie www.coe.int/media 

40 Stockholm International Peace Research Institute (SIPRI), www.sipri.se 

41 Human Development Report 2001, UNDP. 

42 Instituto del Tercer Mundo (1992), Third World Guide, Uruguay. 

43 Uit Unicef, “Young people in changing societies”, Regional Monitoring Reports, No7, Florence: Innocenti 

Research Centre, 2000. 

44 Choices for the poor, UNDP, March 2001. 

Eindnoten 

45 Uittreksel uit Pascual, S., Waddington, J., Young people: the labour market and trade unions. A report 

prepared for the Youth Committee of the European Trade Union Confederation, European Trade Union 

Confederation Publication, mei 2000 en Unicef (2000), “Young people in changing societies”, Regional 

Monitoring Reports, No 7, Florence Innocenti Research Centre. 

46 Uittreksels uit Young people: the labour market and trade unions. Report for the Youth Committee of 

the European Trade Union Confederation, May 2000. 

47 Zie de achtergrondinformatie over globalisering (pagina 354). 

48 Uittreksel uit www.encarta.msn.com. Voor meer informatie, zie het Internationaal Paralympisch Comité, 

www.paralympic.org/ 

www.paralympic.org/. 

www.paralympic.org/ 

49 Voor meer detals, zie de achtergrondinformatie over burgerschap (pagina 318). 

50 www.openfunfootballschools.org.mk/status.htm 

www.openfunfootballschools.org.mk/status.htm. 

51 Uittreksel uit Tomek, L., Lidové Noviny, 23 August 2001. Vertaald door Jana Ondrackova. 

52 Voor meer informatie, zie New Internationalist 330, December 2000, www.newint.org/issue330/ 

factfi le.htm. Zie ook de achtergrondinformatie over globalisering (pagina 354). 

53 Football against Racism in Europe, www.farenet.org 

54 Voor meer informatie, zie http://www.coe.int/T/E/cultural_co-operation/Sport/Resources/list_texts_ 

sport_for_all.asp 

sport_for_all.asp. 


K 

393

Kompas,deel 3 achtergrondinfo

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?