De Kruishaarderberg te Nijkerk - Historisch Geografische Artikelen

Figuur 8: Topografische kaart uit 1911 (links) en 1931 (rechts) waarop zichtbaar is dat de akker van de
Kruishaarderberg is begroeid met naaldhout. In 1931 is een half open bos aanwezig.
Holwerda concludeert op basis van het uitgevoerde onderzoek dat de schans van
Kruishaarderberg, door het ontbreken van voldoende archeologische bodemvondsten,
oudheidkundig van weinig betekenis is geweest. Hij noemt de Kruishaarderberg wel een
schans en ging dus uit van een militaire functie. Renaud concludeert in 1963 dat Kruishaar
waarschijnlijk een oude legerplaats is geweest (d.w.z. een kampement of overnachtingplaats
en geen versterking) waarvan er in dit grensgebied (Utrecht en Gelderland) wel meer
gelegen zullen hebben. Hij verwijst daarbij naar de meer oostelijk gelegen Ridderwal 22 .
Intermezzo: Schansen in Nederland 23
In Nederland liggen op verschillende plaatsen nog schansen of restanten van schansen in het
landschap. Een schans is een militair verdedigingswerk dat uit aarden wallen bestaat
omgeven door een gracht. Op de wallen werden hekwerken, palissaden of houtwallen
(bosschages) aangelegd als extra hindernis. De klassieke schans is stervormig met vier
punten of bastions maar er komen diverse vormen voor (veelhoekig, zonder en met
bastions). Vooral in de 80-jarige oorlog zijn veel schansen aangelegd als (tijdelijke)
verdedigingswerken op strategische plaatsen langs uitvalswegen of rivieren.
Schansen werden veelal aangelegd door de strijdende legers maar in roerige tijden legden
ook bewoners van een streek schansen aan zoals vermeld in de voorgaande tekst over de
Stichtse oorlog. Deze boerenschansen of buurtschansen waren tijdelijke vluchtplaatsen voor
bewoners en vee en werden met toestemming van de landheer aangelegd op de gemene
gronden (zie figuur 9). In sommige gevallen werd het gebruik van deze schansen gereguleerd
door de buurschap in een schansreglement. Iedere boer had een eigen plek binnen de
omwalling soms in de vorm van een schuur of stukje land. Het onderhoud van de omwalling
werd gezamenlijk gedaan en uitgaven werden uit de schanskas betaald. In tijd van nood
werd de schans door de boerenbevolking verdedigd.
22 Van Dooren onderbouwd in 1986 dat de Ridderwal geen opgeworpen wal is maar een opgestoven houtwal.
23 Hegener (1995), pg. 88.
16